автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.01
диссертация на тему: Северо-западная зональная лексика в наименованиях явлений живой природы (лингвогеофафия и происхождение)

Полный текст автореферата диссертации по теме "Северо-западная зональная лексика в наименованиях явлений живой природы (лингвогеофафия и происхождение)"

Г^ НАЦЫЯНАЛЬНАЯ АКАДЭМ1Я НАВУК БЕЛАРУС1

0"5

er-,

1нс тыгут мовазнауства ímh Якуба Коласа

=гг

LU C=t

со

CNJ

УДК 808.26 - 087.9/476 Л/

Астрэнка Вера Дзмпрыеуиа

п а у ночi1a-3 аход няя запальная лекс1ка 9 найменнях з'я? жывой прыроды (лшгвагеаграфш i паходжание)

10.02.01. - беларуская мова

АУТАРЭФЕРАТ дысер laiibii на атрыманне вучонан CTyneiii кандыдата фЬалагЫных навук

Míhck, 1997 г.

Работа выканана V адцзеле дыялекта-iorii i лшгвагеа! рафн 1нстыту i а мовазнауства ¡мя Якуба Коласа Нацыянальнай акадэмй навук Беларуа

Навуковы Kipa^iiiK - кандидат фшалапчных навук,

вядучы навуковы супрацо^шк Крывщм А. А.

Афщыйныя апаненты: доктар фшалапчных нав ,

пра ] cap Цыхун Г. А.

( кандыдат фшалапчных навук,

дацэнт Блшава Э. Д.

Апашруючая арганиацыя - Белдзяржушверсггэт

Абарона адбудзецца « снежня 1997 года у гадзш на пасяджэнш савета па абароне дысертадый Д 01.43.01 у ]нстытуце мовазнауства ¡мя Якуба Коласа HAH Беларуа (220072, М1нск, вул. Сурганава, 1, корпус 2).

3 дысертацыяй можна азнаёмщца у Цэнтральнай навуковай 6i6-Л1ятэцы ¡мя Якуба Коласа HAH Беларуа (М1нск, вул. Сурганава, 15).

Аутарэферат разасланы «ТУ~» лютапада 1997 года.

Вучояы сакратар савета па абароне дысертацый j , /

кандыдат фшалапчных навук Jjf) i/^uiu / А. А. Лукашанец

11 J С J

АГУЛЬНАЯ ХАРАКТАРЫСТЫКА РАБОТЫ

Актуальнасць тэмы дысертацьп. У вышку тыпалогп ¡заглос моуных з'яу паводле карт "Дыялекталапчнага атласа беларускай мовы" у межах моунага ландшафту Беларуш разам з этнатэрытарыяльным! дыялектным! згрупаванням1 гаворак был'1 вылучаны дыялектныя зоны як адзшю актуальней культурна-пстарычнан групоум гаворак беларускай дыялектнай мовы1. Пауночна-заходняя дыялектная зона — адна з найбольш адметных, значных 1 цжавых сярод ¡х. Даследаванне пауиоч-на-заходшх запальных мощных асаблтасцей мае важнае значэнне для тлумачэиля генез1су, шляхоу 1 агульных тэндэнцый фарм1равання адзначанай, а таксама 1 ¡ншых дыялектных зон у межах народна-дыялектнай мовы на Беларуси для вывучэння псторьи беларускай Л1таратурнай мовы (гаворк1 пауночна-заходняй дыялектнай зоны з'яулялюя яе асновай на пачатковым этапе развщця), для распрацоум пытанняу балта-славянсмх культурна-моуных адносш. Дагэтуль, аднак, указанае занальнае утварэнне не з'яулялася аб'ектам асобнага навуковага даследавання.

Асабл1ва важным з'яуляецца выявление 1 вывучэнне адпаведнай рэпянальнай лексш, бо, як паказваюць наз1ранш, занальную мощную адметнасць складаюць 1 характарызуюць у асно^ным з'явы лекс1чнага узроушо мовы. Наибольшую актуальнасць пры гэтым мае устанау-ленне геаграфп занальных лекачных рэпянал1змау: вызначэнне межау пашырэння, характару лакал1зацьп ¡ асабл!васцей распа^сюджання на тэрыторьп пауночна-заходняй дыялектнай зоны, а таксама анал1з ука-занай занальнай лексЫ паводле паходжання. Выявление вытокау занальных лекЫчных асабл1васцей, пэ^ных заканамернасцей !х пашырэння мае ¡стотнае значэнне для вызначэння шляхоу фарм1равання адзначанай дыялектнай зоны, прычын 1 умоу яе складвання У гаворках беларускай мовы.

У дысертацьп паводле пашырэння 1 паходжання даследуюцца -пауночна-заходн1я занальныя найменш з'яу жывой прыроды (жывёль-нага 1 раслшнага свёту). Лекака адпаведных прадметна-тэматычных груп адлюстроувае шматгранныя пггодзённыя стасугш чалавека ! ака-ляючай яго прыроды ! з'яуляецца значным 1 важным фрагментам у на-мшацыйнай сютэме гаворак пауночна-заходняй дыялектнай зоны.

' Лштстычна! геаграфЫ I грутто^ка беларусмх гаворак. - Мшск, 1968. - С. 197-200.

Мэта I задачи тлследавання. Мэти работы — вьиначыць па-шырэнне 1 паходжанн*. выяуленай пауночна-заходняй занальнай лек-сш, устанавщь фгхгары, як ¡я абумоулшаюць яе наяунасць у слоушка-вай Ыстэме адпаведных гаворак. Дасягненне адзначанай мэты прад-уптеджвае вырашэпне наступных задач:

— выявление па матэрыялах 1-га тома "Лекс1чнага атласа бела-русих народных гаворак" ("Жывёльны 1 раслшны свет") 1 шшых лшгвагеаграфршых 1 рэпянальиых лекскаграф1чных крышц иамша-иый, ЯК1Я паводле сваёй геаграфн у межах беларускай дыялектнай мовы маюць пауночна-заходнюю запальную прымеркаванасцъ;

— устана^ленне арэалау пашыр ы пауночна-заходшх запальных лекс1чных рэпянал1змаУ, вызначэнне асаблшасцей ¡х распа^сю-джання 1 хцрактару лакал1зацьп на тэрыгорьп пауночна-заходняй дыялектнай зоны;

— выявление асаб;пвасцей фанетычнага, акцэнталапчнага, сло-пау гиаральнага, марфалапчнага 1 семантычнага варЧравання адзнача-ных лекс1чных рэпянал1змау у гаворках пауночна-заходняй дыялектнай зоны;

— вызначэнне месца выяуленых пауночна-заходтх запальных леюлчных рэпянашзмау у складзе сло^пка беларускай .'птарагурпай мовы;

— анал!з адзначанай пауночна-заходняй занальнай лексда паводле паходжання, выяуленне сувязей апошняй з намшацыйным1 адзшкам! шшых, асабл!ва суседшх, славянсмх 1 неславянсшх моу.

Навукован навпна атрыманых вын!кау. У вышку даследаван-ня пауночна-заходняй занальнай лексш у найменнях з'яу жывой природы упершыню был! вызначаны прыкладныя межы пашырэння 1 асаблтасщ распаусюджання адпаведных занальных намшацый на тэрыгорьп пауночна-заходняй дыялектнай зоны беларускай мовы. Гэта дало ыагчымасць прадставщь групоуку дадзенай лекши у лшгва-I еаграфЬшым аспекце ¡, такш чынам, паказаць, што пауночна-заход-нюю занальную спецыф1ку утвараюць рэпянальныя лекачныя сродк1 неаднолькавага пашырэння 1 характеру лакалвацьи у межах указанай дыялектнай зоны. Устаноулены два тыпы пауночна-заходшх занальных намшацыйных рэпянал1змау: большасць складаюць лексЫнш за-штьиыя рэг1япатзмы, але адзначаецца таксама пэуная колькасць т.зв. семантычных занальныхрэг1янал1змау. У дысертацьп упершыню зроб-лена снроба высвятлення паходжання названага пласта лекЫчных сролкпу гаворак пауночна-заходняй дыялектнай зоны (мнопя з прад-

стауленых рэпянагпзмау дагзтуль з такога пункту гледжання увогуле не даследавагпся). У вышку было устаноулена, што специфика пауноч-на-заходнян дыялектнай зоны на лекачным узроуш сфаркправалася пры значным удзеле балтыйскага 1 польскага моуных элемента^ 1 га-лоунай прычынай утварэння самога дадзенага структурна-тэрыта-рыяльнага яднання гаворак з'яуляецца пэунае культурна-пстарычнае узаемадзеянне з моуным! астэмам! гэтых суседшх народа^.

Практичная знпчнасць атрыманых вышкау. Атрыманыя вы-шк1 моюць важнае значэнне для даследаванняу па сучаснай 1 пстарыч-най дыялекталогп беларускай мовч, па псторьп яе л1таратурнан разна-в1днасщ, лекснсалогн, отымалогн 1 сацыялштстыцы 1 могуць быць выкарыстаны у пргктыцы выкладання курсау 1 спецкурса^ па адпавед-ных дысцыплшах, пры складанш этымалапчнага \ шшых слоуткау беларускай мовы, у некаторых гапшах сумежных гумаштарных навук: гчсторьн, этнаграфп, культуралоги.

Асноуныя палажэшп дысертацьп, яшя выпосяцца на абаро-

ну:

— пауночна-заходгаою запальную лекспчную адметнасць скла-дагоць комплексы лекшчных з'яу, розныя па пашырэнгоо, характару лакал¡зацьи, напрамках 1 асабл1васцях распарсюджання у межах дадзе-най дыялектнай зоны;

— фарм!равание паупочпа-заходняи дыялектнай зоны 1 склад-ванне яе лекЫчнай своеасабл1васц1 у значнай ступеш з'яуляецца вьпи-кам беларуска-польска-балтыйскага культурна-моунага кантактавання;

— пауночна-заходняя дыялектная зона беларускай мовы з'яуляецца часткай агульнага арэала актыунага слапяна-балцкага м1жмоунага кантактавання, у склад якогауваходзяць таксама пауночиа-усходгпя га-ворю польскай 1 гаворю перш за усё л1тоускай 1 часткова латышскай мо?;

— пауночна-заходняя дыялектная зона беларускай мовы з'яуляецца своеасаблтым рэпянальным структурна-тэрытарыяльным-утварэннемгвышкам разбурэння асобных звенняу лекачнай моУнай структуры вядомых Дыялектных астэм на тэрыторьн Беларус1 у працэ-се сутыкнення 1узаемадзеяння апошшх з ¡ншым1 моуным1 сштэмамь

Матэрыял I метады даследавання. Асиопу дяследавзння скла-дае матэрыял, выбраны з 1-га тома ("Жывёльны 1 раслшны свет") "Лекачнага атласа беларусых народных гаворак" (далей — ЛАБНГ), даныя паводле асобных лшгастычных карт "Дыялекталапчнага атласа беларускай мовы" (далей — ДАБМ) I 1-га тома ("Жывёльны свет") лек-

с1ка-слова</тваральнай герьи "Агульнаславянскага лштстычнага атласа" (далей — АЛА), а таксама звестю з розных рэпянальных лек-Ыкаграф1чных крышц.

Асно^ныя метады анашу фактычнага матэрыялу — атсальна-аналтычны, лтгвагеаграфгчны, параунапьна-супастауляльны. Як да-паможныя скарыстоувал1ся элементы этымалапчнага, супастауляльна-тыпалапчнага, параунальна-пстарычнага i статыстычнага анамзу лек-ctei. Лектны матэрыял разглядаецца у дысертацьн $ анамашялапч-ным парадку.

AcaSicTbi Уклад сшскильшки. Подчас збору фактычн. . звестак аварам дысертацьн было выявлена б( ш за 300 пауночна-заходшх рэпянальных лекс1чных намшацый. У "вышку была створана прадмет-на-тэматычная картатэка па$аючна-заходшх лекс!чных i лексжа-семан-тычных рэпянал1змаЗ? у найменнях з'я$г жывой прыроды, якая i склада аснову гэтага даследавання. У дысертацьн упершыню даследаваны ад-значаны пласт намшацыйнай с1стэмы гаворак па^ночна-заходняй дыя-лектнай зоны i зроблены важныя заключэнш аб асабл^васцях геаграфн i паходжання дадзеных рэпянальных найменняу i аб генезюе названай зоны f цэлым. У якасф прыклада^ да зробленых абагульненняу аб па-шырэнш лексш У межах пауночна-заходняй дыялектнай ^оны беларус-кай мовы пададзены складзеныя а^тарам карты, на ЯК1Х паказана лшг-вагеаграф1чная групо^ка даследаваных у дысертацьн лекачных з'яу.

Апрабацыя вышка^ дысертацьн. Дысертацыя абмярко^валася на пасяджэннях аддзела дыялекталогй i лшгвагеаграфн 1нстытута мо-вазнауства ¡мя Якуба Коласа HAH Беларусь Асобныя яе палажэнш з'я^лял^я зместам даклада^ ajrrapa на М1жнародных навуковых канфе-рэнцыях "Нацыянальна-кулыурны кампанент у тэксце i у мове" (1994) i "Славянсюя народы i ix культура У сучасным свеце" (1996).

Публ!кацыя вышка?. Па тэме дысертацьн апублжавана пяць работ (тры артыкулы i тэз'юы дзвюх указаных навуковых канферэн-цый).

Структура i аб'ём дысертацыь Дысертацыя складаецца з уводзш, агульнай характарыстьш работы, дзвюх гла^, вывадау, cnica выкарыстаных крын1ц, ¡ндэкса назвав, дадатку. Агульны аб'ём дысер-тацьй — 96 старонак. Cnic выкарыстаных крынщ змяшчае 251 наймен-не. Тндэкс назвау уключае 351 адашку. Дадатак складаецца з 12 карт.

ЗМЕСТ РАБОТЫ

У першан главе дысертацьн "Пауночна-заходняя занальная лек-сжа у найменнях з'яу жывёльнага свету" разглядаюцца намшацыйныя рэпянагнзмы чатырох тэматычных груп: назвы свойсшх I дзшх жывёл 1 звязаная з ¡м1 тэрмшалопя; назвы свойск1х ! дзшх птушак 1 звязаная з ¡М1 тэрмшалопя; тэрмшалопя пчалярства, а таксама назвы насякомых 1 шжэйшых ¡стот; назвы рыбы i тэрмшалопя рыбалоуства2. Кожная тэ-матычная група лексш вылучана у самастойны раздзел. У межах раз-дзелау пауночна-заходшя занальныя рэпянашзмы згрупаваны у асоб-ныя падраздзелы адпаведна прадмету абазначэння (дэнатату). Завяр-шае дадзеную главу раздзел, у ямм даецца агульная характарыстыка пауночна-заходшх запальных найменняу з'яу жывёльнага свету.

У працэсе даследавання было выяулена 893 пауночна-заходшх занальных намшацый — назвау з'яу жывёльнага свету. Гэта самыя раз-настайныя у лекака-граматычных адносшах словы. Пераважная боль-шасць ¡х з'яуляецца пауночна-заходшм! запальным! рэпянашзмакп на узроуш лексемы У цэлым: 1 у фармальным, 1 у семантычным плане. Разам з гэтым вылучаецца невялкая група слоу, яюя адрозшваюцца ад пашыраных у ¡ншых беларусюх гаворках фармальна тоесных утварэн-няу тольк) сваей семантыкай: скаба, с, (':а, скабта 'рабро', прыла-дзпща, унадзпща, пападзщца 'панадзщца у шкоду (пра жывёлу)', па-дзёншк 'падпасак', касщъ 'капаць зямлю, драць грады (пра курэй)', ласкавы 'рахманы (пра свойск!Х птушак \ жывёл)', пастушка 'гопска', жорны 'страушк у птушак', шарпаць 'драць (пер'е)', вабЫ 'невялда ву-лей для прываблшання пчол', стаубун 'тс', гть 'авадзень', кручок 'здрок, кшнка 'апалошк', таукач 'пухф (у рыбы)', шнур 'шзка', трайшк, двайтк 'рыбалоуная крыга', лук 'абруч у венцеры'.

Пауночна-заходшя занальныя намшацыйныя рэпянашзмы у не-аднолькавай ступеш пашыраны у межах адзначанай дыялектнан зоны. Сярод ¡х перш за усё вылучаюцца назвы, яюя, паЬодле наяуных звестак " аб ¡х геаграфи, выступаюць у гаворках пераважна на усей асноунай тэ-рыторьп зоны, а таксама часткова щ поунасцго адзначаюцца на яе пе-рыферьп. Да тамх агульнапашыраных, або агульпазанальпых рэпя-налгзмау адносяцца словы пашчбнка 'сювща', лапшывы 'пражэрл1вы\ шашок 'тхор', бакас 'бакас '(СареНа gaШnago)l, буч 'рыбалоуная прыла-

2 Дадаены прадметна-тэматычны падзел рэпяналимау складзены иа аснопе групо^к! матэ-

рыялау, прынятай у ЛАБНГ. Тут 1 далей слова^варальныя 1 ¡ншыя варыягггы не ЗЫчваюцца.

да, венцер', утварэнш яд кораня скаб- 'pal, ,.

Другую групу складаюць рэпянальныя назвы, пашыраныя у той щ шшай частцы пауночна-заходняй дыялектнай зоны. Дадзеныя, ла-кальныя запальным рэпяпалпмы падзяляюцца, у сваю чаргу, на тры падгрупы у залежнасщ ад характеру лакал1зацьн. Гэта, па-першае, назвы, сканцэнтраваныя пераважна на поУначы зоны: поусць 'шэрсць', ут-варэнш ад кораня -ладз'- 'панадзщца у шкоду1, ласкавы 'рахманы', бЬаука 'здрок', вАгал 'мянтуз', яжгур 'ёрш'. У другую падгрупу увахо-дзяць найменш, як1я пашыраюцца пераважна у напрамку на поудзень паУкочйа заходпяГ; дыялектнай зоны: тпакрочны 'мiну.т, однГ, па-дзёншк 'падпасак', гшяеаць 'пзаваць ра скацшу)', тгаука, пшца, тгутка 'кшга^ка', ломб, ламбук 'цвёрдая частка пяра', жытдла 'джала', eá6iK 'невялпа вулей для прывабл1вання пчол', засклёплены 'запячатаны (пра мед)', г1пь 'авадзень; здрок', кручок 'здрок', жужла 'жук, кузурка', шнур 'HÍ3Ka', лук t'a6py4 у венцеры'. У апошнюю, трэцюю падгрупу вы-лучаюцца рэпяналвмы заходняй лакал1зацьп. як'ы пашыраны уздоуж беларуска-лггоускага сумежжа: жабрын0 'рабро', пастыр 'пастух', яйко (&йка) 'яйцо', скауронак 'жаваранак', кагука 'галка', букаука 'плкка', акс-нй 'адростк1 пер'яу пасля лшькГ, шарпаць 'драць (пер'е)', тичала 'пчала', жондла 'джала', в/юн 'уюн'. Некаторыя з nepam lanbix лакаль-ных занальных найменняу утвараюць на тэрыторьп пауночна-заходняй дыялектнай зоны мжраарэалы, з'яуляюцца назвам1 вузкалакальнага па-шырэння: падзёнтк, букаука, аксны, шарпаць, жондла, eiión.

Сярод пауночна-заходшх занальных намшацыйных рэпянашз-мау вылучаюцца, акрамя таго, найменш, якш на тэрыторьн адзначанай дыялектнай зоны сустракаюцда спарадычна. Дадзеныя занальныя рэ-пянал1змы таксама падзяляюцца на некальм падгруп у залежнасщ ад характеру лакал1зацьп. Першая — гэта словы, зафксаваныя пераважна V паУночнай частцы зоны: крупкаць 'шшчаць (пра евшей)', заходлы 'аплоднены (пра яйцо)', касщь 'драць грады (пра курэй)', жорны 'страу-hík у птушак', таукач 'nyxip (у рыбы)', хаботня 'рыбалоуная прылада'. Другую падгрупу утвараюць рэпянальныя наймеши, засведчаныя пераважна У пауднёвай частцы зоны: швйнка 'шрам на скуры у жывёлы', прадзяльмк '.старшы пастух', бабахаты 'з вялтм чэравам (пра жывё-лу)', веснаваць 'апладняць (пра птушак)', сшяваронка 'аваграк', кн1пцг 'кшцюры у птушак', бонк 'авадзень', строк 'страказа', шариюн 'шэр-шань', мяк (мняк) 'мянтуз'. У трэцюю падгрупу аб'ядноуваюцца рэпя-нал!змы, яюя спарадычна адзначаюцца пераважна у заходняй частцы пауночна-заходняй дыялектнай зоны: цяк, цякун 'маркач', когут

'певень', пшпя 'кшгаука', гушта 'гняздо; луню, зробленыя курам i', лаз-баваць 'пчол падглядаць', ттал'шка 'матылёк', птЬсква 'клоп', турчдк, турчак, турчык 'цвыркун', тузш 'дванаццаць аднолькавых прадметау; шзка', гепи (гёглГ) 'рыбапоуная крыга', трайн1к, двайтк 'тс'.

Яшчэ адну групу пауночна-заходшх занальных найменняу з'яу жывёльнага свету складшоць лексемы адзшкавай ф1ксацьм, як1я так-сама адрозшваюцца пам1ж сабой у залежнасш ад характару лакашза-цьп. Пераважная большасць ix адзначана f паулнёпай частцы пауночна-заходняй дыялектнай зоны беларускай мовы: рэнцяк 'рубец (на ра-гах)', шьць '¡кол', пунка 'пятка яйца', пакты 'седала', nieim 'кн'1гаука', шараваронка 'аваграк', пастушка 'плюка', пулк 'чарада птушак', ihiбуры 'юпцюры', cifi6itaii 'адростю пер'яу пасля лшькГ, плднь 'джала', плоу-тэс 'дзверцы у вулеГ, пакупенець 'пчол падглядаць', пумпарушка-ры-бушка, мурашка-пумпашка 'божая кароука', паенчйна 'павуцша', стра-кочак 'цвыркун', бужак 'жук, кузурка', шуршала 'аса', шыршуль 'шэр-шань', Kibtxa 'апалошк', дарыняць 'чысцщь рыбу'. У пауночнай частцы пауночна-заходняй дыялектнай зоны зафшсаваны словы: дрочны 'рах-маны (пра cboAckix птушак)', аксна 'аса', даугар 'вугор'. Адна адзшка-вая запальная назва засведчана V самым цэнтры зоны: стаубун 'невяль Ki вулен для прывабл1вання пчол1.

Як паказала праведзенае даследавалн; сярод пауночна-заходшх занальных найменняу з'яу жывёльнага свету пераважаюць рэпяналь-иыя лпунпмы i палашзмы, а таксама утварэши на ¡х аснове. Эты-малопя мнопх пауночна-заходшх занальных рэпяналЬмаУ ужо вызна-чалася у навуковай лгсаратуры. Гэта балтызмы шашок, гиль, гшяваць, KHi'm/i пибуры, тталшка, вАгал i ¡нш., палашзмы пашчбнка, лапшывы, скаур... .ак, жыгадла, жондла, лазбавацъ, бонк. Паходжанне шэрага рэ-пяналпмау устанаушваецца у дысертацьц упершыню. Так, да л1туашз-мау i утварэнняу на ¡х аснове, на наш погляд, трэба адносщь таксама адзначаныя тут словы цяк 'маркач' (< л1т. tSkis, tekps 'кныр, баран'), утварэнш ад кораня -ладз'- 'панадзщца у шкоду' (параун. л ¡т. landyti, • landzioti 'панадзщца, лазщь, совацца', palaiduoti 'рабщь шкоду'), жорны 'пуп (cTpayiiiK у птушак)' (< лк. zarni 'мшка'), букаука 'шнека' (параун. л1т. bukutis, дыял. b tikis 'попаузень (Sitta europaea)'), аксна 'аса' (параун. лп. akstis, Skstinas 'шып, асцюк; любая вострая рэч'). Палан!змам1, не-сумненна, з'яуляюцца паунйчна-заходшя занальныя рэпянашзмы жаб-рына 'рабро', такрочны Чпнулагодш', шараваронка 'сшаграк', пшчала 'пчала', паенчына 'павушна', плюсква 'клоп', тянка 'апалош'к'. 3 сусед-няй польскай мовы у гаворк1 пауночна-заходняй дыялектнай зоны бе-

ларускай мовы запазь-'аны, на нашу думку, i словы баьихаты 'чара-ваты' (парами. польск. uebech 'трыбух, вялш трыбух (у жывёлы); чала-век з вялшм чэравам', bebechal 'таустун'), пастыр 'старшы пастух' (< польск. pastyrz, pasterz 'тс'), яйко (Айка) (< польск. jajko), заходлы 'аплоднены (пра яйцо)' (параун. польск. zachód 'клопат, намаганш', zachodzic 'заходзщь; прашкаць; адбывацца; узшкаць'), паствы 'рахманы (пра cboííckíx птушак i жывёл)' (< польск. iaskawy 'тс'), каука 'галка' (< польск. kawka 'тс'), хаботня 'рыбалоуная прылада, венцер' (< польск. chobotrtia 'тс'), шнур 'шзка' (< польск. sznur 'тс'). Да слоу польскага паходжання прымыкакщь калька-пераклад nacfnyi...;s 'г.л!ска' (< польск. pasterka, pastyrka 'тс'), а так, ,ма назвы, ЯК1Я узыходзяць да ¡ншых моу, але J беларусюя гавори патрашл! праз пасрэднщтва поль-ckíx: repMan¡3M швйнка, галщызм бате i назва чэшекага або славацка-га паходжання кдтут. Крынщай запазычання наймення тузш могуць быць як польская, так i Л1тоуск1я гаворк!.

Некаторыя з прадстауленых у першай главе пауночна-заходшх занальных лекачных рэпянал1змау можна квал1ф1каваць як уласныя для мясцовых беларусюх гаворак утварэнш. Але i у гэтых выпадках выяуляюцца тыя ui ¡ншыя сувяз1 з польскай або балтыйсюм! мовамк Ha3ÍpanH¡ паказваюць, што фарм1раванне i актыунае ужыванне шэрага наймення^ у гаворках на тэрыторьп пауночпа-заходнмй дыялектнай зоны беларускай мовы у значнай CTyneni абумоулена уплывам i пад-трымкай з боку падобных у фармальным, семантычным або фармаль-на-семантычным плане з'яу у адзначаных суседшх мовах. Так, пад уплывам i пры падтрымцы гаворак балтыйсмх моу адбылося, вщаць, фарм1раванне пауночна-заходшх занальных рэпянал1зма$/ дрочны 'рахманы' (параун. лгг. drqsús 'смелы, небаязл1вы', лтш. dross 'тс'), стаубун 'невялш вулей для прывабл1вання пчол' (параун. лд. stuobrys, stúobris 'сцябло; дрэва з абламанай верхавшай; просты пусты вулей, калода з выдзеубанай еярэдзшай для прываблшання пчалшага рою'), кручок 'здрок' (парами. л1т. kablZlis 'маленькг крук, кручок; джала (у насякома-га)'), биаука (бьхзаука, бЬгаука) 'здрок' (парами, л ¡т. bizas 'насякомае, ад якога пзуе скацша', b ízalas 'кузурка, жучок', byzgélí, byzdéle 'ава-дзень'), строк {строк) 'страказа' (парами. лгг. stragys 'тс'), стракочак 'цвыркун' (параун. л1т. усх. strioglps, strioklys, stragfís, strakRs 'kohík'), шаршун (шаршдн) 'шэршань' (параун. Л1т. sirSünas, sirsud 'тс'), даугар 'вугор' (парами, л'и. дыял. ilgója, ilgój, ilgaté 'змяя' < ligas 'flojfri'), may-кач 'nyxip у рыбы' (парами, лет. burbuole'бурбалка, пузыр, nyxip; куку-рузны пачатак, кшх, катах'), трайтк, двайшк 'рыбалоуная крыга'

(параун. лтш. ¡гШз, ¡гуЬпсИз, л1т. &1Ьга<Нз, лтш. Лу&гк/м, лгг. сЫЬг1сИз 'рыбалоуная прылада'), лук 'абруч у рыбалоуиых снасцях' (параун. лгг. 1аЛка5 'абруч; дуга'). Сувяз1 з польсюм! гаворкам» выяуляюцца у таюх занальных мясцовых лекс1чных шавацыях, як поусць 'шэрсць; шча-цшне' (параун. польск. дыял. рШс, реИс 'тс'), веснаваць 'апладняць (пра птушак)' (парами, польск. \viosnowac 'тс'), стявароика 'аваграк1 (параун. польск. хтопгопка 'тс'), вабЫ 'невялш вулей для прывабл1вання пчалшага рою' (параун. польск. н>аЫк 'тс'), засклёплены 'запячатаны (пра мёд); заклеены' (параун. польск. газЫерИ, гсиЫергас 'залешнваць, запячатваць, склейваць', газЫер 'разнаввднасць смалы, воск, ямм пчолы запячатваюць соты', $к\ерак 'клетачка матм у вулег, матачшк', газк1е-р1з1у, газк1ерюпу 'запячатаны, злеплены'), турчбк 'цвыркун; мядзведка' < турчаць (турчЬцъ) 'абзывацца характэрным! гукам1 (пра насякомых, земнаводных I ¡нш.)' (параун. польск. Шгсгес, (егсгес 'цвыркаць, скры-пець, абзывацца пэуным1 характэрным! гукам! (пра жаб, цвыркуноу, кошкау I пад.)', Шгкасг 'мядзведка').

Пауночна-заходшя занальныя назвы з'яу жывёльнага свету ¡нша-моунага паходжання У большасш сваёй з'яуляюцца адаптаваным1 у словаутваральных, марфалапчных I ¡ншых адносшах да фанетыка-гра-матычнай Ыстэмы беларусмх гаворак адзначанай зоны. Некаторыя з ¡х, прауда, захоуваюць характэрныя для мое' рынщы своеасабл1выя фа-нетычныя рысы. Гэта пераважна лпгуашзмы (рэнцяк, аксны, плоутэс I ¡нш.) 1 перш за усё тыя запазычанш э польскай мовы, яюя маюць у бе-ларусюх гаворках спрадвечна роднасныя адпаведшм,! таму ¡х квал!ф1-куюць як фанетычныя палашзмы (пашчЬнка, жабрыпа, пшчала, жы-хадла, жондла, паенчьта). Адным з пашыраных спосабау словаутва-ральнай адаптацьп запазычанняу з'яуляецца далучэнне да ¡ншамоунага кораня уласных для мясцовых беларусюх гаворак афшсау (пераважна суф1ксаУ). Таим чынам утвораны лексемы скобка, скабша, жабр&на, цякун, гтяваць, пушка, букаука, пибурй 1 мнопя ¡ншыя. Сустракаюцца таксама пбрыдныя утварэнш на узроуш ¡ншамоуных 1 уласных кара-' нёу або асноУ-. скабурына < скаба + рабрына, кнтцюры < кнтцг + кт-цюрй, жадла < жондла + жала, гмазаеаць < гтяваць + гЬаваць \ ¡нш. Давол! щкавы 1 выпадак кантамшацьп дзвюх шшамоуных (л1тоуск1х) па паходжанню слоу: кнтщ 'кшцюры' < лгг. ШЬНаI, ЬтаЬ/йГ'кшцюры, пазнопу, пальцы' + бел. к!гщг (з лп\ к!Ьй 'чапляцца').

Розная ступень адаптаванасщ як на словаутваральным, так 1 на фанетьгчным узроунях аднаго 1 таго ж запазычання часта знаходзщь адлюстраванне у яго структурнай варыянтнасц! (параун. жЬбрына —

жабрь'ша, цяк — цяку". бакас — бжас. .-.шпц! — кнтцы — кныпщ, плоутэс — плоут 1 т.д.). ТЗарьт^нтнае чаргааанне фармальнай будовы назвы шшы раз бярэ пгчатак у мове-крышцы (рэнц4к — ранцяк, пас-тыр — пастэр, кпЬг.Л ~ кнэпщ, жондла — жонгла \ т.д.). Ян о можа быць абумоУлена I гсаодшаецям! тых гаворак, у ямх гэтае найменне зафжсавана (пашчэнка — пашчбнт, скаба — скабша, такрдчны — такрочш, прадзяшик — прадзяпьнк, скауронак — скауронка { т.д.). У асобных выпадках мае месца змянение (звужзнне щ пашырэнне) се-мантычнага аб'сму запазычанняу у параупанш з ¡х пратагыпа,\п у мовс-крыишы: г.каСт 'плбро* пруты у кзрквсс кошыкн', усабрьша ' шестка 'шрам', ломб 'сцябло; пер'е цыбул1; стрь' шь птушынага пяра' 1 ¡нш.

Мнопя пауночна-заходшя закальныя найменш з'яу жывёльнага свету маюць адпаведшк1 адначасова ! у польский, 1 у л'иоускай мовах 1 адносяцца, такш чинам, да агульных бсларуска-польска-л^оусик лекЫчных здабыткау. Сярод ¡х некаторыя спрадвечна роднасныя словы, а таксама л1туашзмы у беларусмх 1 польсщх, палашзмы у бела-руск1х 1 л!тоусюх гаворках, агульныя запазычанш з ¡ншых моу, назвы, як1я Уз1нкл1 у сумежных рэпёнах у працэсе сумеснай беларуска-польска-лггоускай моватворчасщ у розныя пстарычныя часы: скаба, лапшывы, цякун, гЫяв&цъ, прадзялъшк, шашок, каука, пу^<, юнпц1, гиь, ттал1шка, мяк (мняк), яжгур, в//6н, тузм, буч, лук.

Большасць пауночна-заходшх запальных найменняу з'яу жывсль-нага свету адносщца да пазалггаратурнай лек-ам. У слоушку белару-скай лггаратурнай мовы, у асноуным на правах абласных, замацавал1ся 10 назвау: поусць 'шэрсць', пашч&нка 'сювща', скаба 'рабро', пастыр 'пастух', шашбк 'тхор', Лйка 'яйцо', каука 'галка', бакас 'СареПа gaШna-£о', тузм 'дванаццаць аднолькавых прадметау', буч 'рыбалоуная пры-лада; нерат; верша'. Гэта пераважна словы, пашыраныя на усёй тэры-торьп зоны або на значнай яе частцы.

Другая глава дысертацьп "Пауночна-заходняя запальная лекска У найменнях з'яу раслшнага свету" складаецца з трох раздзелау. У ей паводле пашырэння 1 паходжанн'» даследуецца лекска дзвюх тэматыч-ных фуп: лясная наменклатура 1 шшыя звязаныя з лесам назвы; назвы кветак 1 трау. Дадзеная глава пабудавана таксама, як 1 папярэдш.ч. За-вяршае яе кароткая характарыстыка пауночна-заходшх запальных найменняу з'яу раслшнага свету.

Сярод картаграфаваных у ЛАБНГ, ДАБМ » АЛА матэрыялау па тэме "Раслшны свет" было выяулена 35 пауночна-заходшх запальных намшацыйных рэпянал1змау. Гэта пераважна назоунш, радзей —

прыметнш. Лсобныя рэпянальныя назпы пыступаюць у выглядзе лек-с^ггизаваных слопазлучэнняу: чорныя мал'шы 'ажыны1, cinui головы 'буякГ, сабачыя грыбы 'неядомыя грыби'. Большасць у дадзенай прад-мгпт-тзматычнай групе, як i У папярэдяяй, складагоць назпы, ятя з'яуляюцца пауночна-заходшм! занальным1 рэпянашзмам} на узроун! лексемы у цэлым. Побач з ¡Mi вылучаецца невялшая трупа т.зв. семан-тычпых рэп'пналЬмау: банька 'хлыст', лом 'вогш:ича', быкi 'буяк5; чорныя парэчш', п'Ашцы 'буяк!', сшщы 'тс', рагульш 'рагульи (Delphinium consolida); казялец'.

У лшгвагетграф1чным плане сярод пауночна-заходшх рэпяналь-ных назвау з'яу раслпшага свету таксама вылучагоцца наймешп агуль-нпзанальпага пашмрэннп, лакальпага пашырэннп, а таксама рэля-нашмы спарадычнага убывания i адзшкапап фпссацы!. Да агульна-занальных рэганагизмау тут належыць тольш слова кудра. Група ла-кальных запальных рэпянашзмау больш прадстаушчая. Дадзеныя рэпяиальныя наймешп падзяляюцца на тры падгрупы у залежнасщ ад месца пашырэння на тэрыторьн зоны, або лакалЬацыь Па-першае — гэта назвы пераважна иауночнай лакалпацык балька 'хлыст', п'Атцы 'буям', Tire ль 'палявы хвошч; куколь'. У другую падгрупу уваходзяць назвы пераважна пауднёвай лакал1зацьм: шылътк, шыллё 'irjiiua', elptfi-на, еёнцерка 'тзка', сш1цы 'буям', чашчав1к (naiunieiK) 'абабак; naflaci-навш; махавш', риг)>лъм 'рагулью (Delphinium consolida); казялец'. Трз-цгою падгрупу складаюць занальныя найменш заходнян лакал!зацы1: сабачыя грыбы, сабачнт 'неядомыя , рыбы', канвалЫ 'ландыш'.

Больш за усй рэпянагпзмау спарадычнага ужывання. У ix склад адпаведна уваходзяць тры падгрупы. Першая — наймешп, адзначаныя пераважна у па^ночнай частцы зоны: кеча 'гронка; суквецце', пумпуры-на 'лотаць', лагяс1 'асот ланцэтападобны; бадзяк; капытшк'. Другую падгрупу утвараюць назвы, зафшсаваныя пераважна у паУднёвай частцы пауночна-заходняй дыялектнай зоны: талЬнзя (галЗндзя) 'ranina', мацечны (кбрань), мащца 'галоуны корань дрэва', быкi 'буяю; чорныя парэчк1', незапамшайка 'незабудка1, pyxifi, дракуцъ 'драсё!. шарала, шарбмъшк (шаръшшк) 'cieetf, ванэгс$ушк 'вужоунж; рагоз'. У трэцюю падгрупу уваходзяць занальныя намшацыйныя рэпяналпмы, яю'я суст-ракаюцца пераважна на захадзе зоны: ёдла 'елка; драушна елю; яловыя лапкГ, стацявй 'галоуны (пра корань дрэва); стромы, прамы', шакалi 'падпал, трэсю', лом 'воппшча', чорныя мал1ны 'ажыны', ляпшук 'абабак', tbdpa, ¡бдрыца 'каласоушк; св!накроп', вшсва 'асака'.

Пауночна-заходшя занальныя назвы з'яу раслпшага свету адзш-

кавай фшсацьп амаль усе адзначаны у пауднёвай частцы зоны: труён-цы 'смаржок кашчны', кубадзель 'порхаука', язусшк 'святаяннж', гаршва 'сштка', пупкяъкк 'палявы хвошч'. I толью адно найменне занатавана на захадзе паУночна-заходняй дыялектнай зоны: трашкуц1 'казялец'.

Сярод прад ставленых у другой главе пауночна-заходшх заналь-ных намшацыйных рэпянагпзмау таксама пераважаюць непасрэдныя запазычанш з польской i л1тоускай moJ i утварэнш на ix асноие. Мнопя з ix ужо разглядаися у этымалапчнай лггаратуры. Гэга лпуа-шзмы eiptfiHa, стацией, кудра, ляпшук, ¡¿дра, шель, вшсва, лагяс/ i ¡нш., палашзмы ёдпп_ торАнзя, хацща, балька, канвапЫ, незапаммайка. 1 ¿аходжанне наступных занальных найменняу сферы раслшнага свету устанаулшаецца упершыню: кеча, кечка 'гронка; суквецце' (< лп\ кекё 'тс'), рагулыа "рагулыа (Delphinium consolida); казялец' (з л it. raguole 'тс'), шарала, гиарыльмк 'овец' (парами. л1т. serfflis 'шчацшка'), гаршва 'сштка' (< л!г. garsva 'тс'), пупяльтс 'палявы хвошч' (параун. л|т. рй-pialaiikis 'трьипсшк; балотная раслша бабок1, рйр?1ё 'фасоля', лтш. ptipuoli 'зерне гароху, бобу', pupuols 'вербныя KoqiKi'), труёнцы 'смаржок кашчны' (< польск. trujqco 'атрутны', trujqca, grzyby trujqce 'неядомыя грыС '), чашчавк (чашчШк) 'абабак; падасшавщ мшсав1к' (< польск. праст. czeszczewik 'тс'), -зустк 'святаяншк' (параун. польск. Jezus 'licyc (Хрыстос)'), ванжЬушк (ванжоунт) 'вужоушк; рагоз' (< польск. wgzownik 'тс'). Да лггуашзмау прымыкае i калька-пераклад лом 'касцёр (вогн!шча)'(< Л1т. lavias 'тс').

Асобныя пауночна-заходн!я занальныя рэпянашзмы адносяцца, вщаць, да Гласных ут&арэнняу, але фарм^раванне i актыунае ужыванне ix у гаворках паУночнага захаду Беларуш хутчэй за усё абумоулена уплывам i падтрымкай з боку польскай i балтыйсюх моу. Так, сувяз1 э Л1тоуск!м1 i латышсюм! гаворкам1 выяуляюцца у наступных выпадках: п'Ашцы 'буякГ (параун. л1т. girtu&klis, girtuSkle 'буякГ < girtuoklis 'п'янща', лтш. ¿irtenes, ¿irtines 'буям', reibenes, г ¿¡bines 'тс' < rdibt 'п'янець'), cinhfu 'буяю' (параун. л1т. дыял. тИупг 'тс' < melynas 'ciHi', лтш. zilenes Ъуяк\* < zils 'ciHi'). Уплывам з боку польскай мовы абумоулена, у прывахнасщ, фарм1раванне назвы бык1 'буям; чорныя парэчю' (пераклад наймення я гад буякi, якое было пераасэнсавана як звязанае з буяк 'бык' < польск. bujak 'тс'). 1ншы раз выяуляюцца сувяз1 падобных рэпяналЬма^г як з польскай, так i з балтыйсюм! моэамк шыльнЫ, шыл-яё Чглща' (параун. польск. szylnik 'балотная трава з доупм тонюм ni-сцем, падобная па форме цз калючак', л it. Silas, silinis 'бор, гушчар, хвойны лес' i 5?твораныя ад таго ж кораня назвы розных лясных рэалж

silójas 'верас', silauogè 'ягадшк', Silazolè 'лясная трава', лтш. sils 'хвойны лес; месца, парослае кустаршкам; верас; лясная балошстая трава'), чорныя малты 'ажыны' (параун. лтш. melnas aviesas, л1т. joda avielè 'тс'— л1таральна 'чорныя мал'шы', польск. czarne jagody 'ажыны'), сабачыя грыбы, сабачнш'неядомыя грыбы' (параун. польск. psi grzyby, psinki, psieczki, л\т. Sûngrybis 'тс' < Suo'сабака' (форма роднага склону suñs) + grybis 'грыб').

Пауночна-заходшя занапьныя найменш з'яу раслшнага свету — запазычанш з шшых моу — з'яуляюцца у сваей большасш адаптава-HbiMi У марфалаг;"ных i словаутварапьных адносжах да моунай сктэ-мы беларуск1х гаворак (выключэнне складае, вадаць, тольм слова пу-пкпъмс). Аднак нярэдка яны захоуваюць характэрныя для мовы-крыш-цы фанетычныя рысы i акцэнтуацыю (параун. ёдла, галЬнзя, eípifina, труёнцы, чашчЬвм, e'mceá i т.д.). Большасць найменняу адлюстроувае асноуныя асабл1васц1 фанетычнай астэмы беларусюх гаворак: аканне, дзеканне-цеканне, аглушэнне 3bohkíx перад myx¡M¡ (параун. стащвы, чашчав!к, ляпшук, канв(Ыя, рукщ, язуснт i т.д.). Зрздку у запазычаннях адбываюцца метатэза гукау (вёнцерка, юрда, ¡сква), ¡ншыя фанетычныя змены (кеча). Некаторыя фанетычныя змяненш ¡ншамоунай лексЫ абумоулены асабл!васцям1 беларускага паунэчна-заходняга занапьнага вымаулення (параун. чашч$Ы, Ысва).

Словаутваральная адаптацыя мнопх рэпянальных назвау сферы раслшнага свету таксама адбылася шляхам далучэння ''.а ¡ншамоунага кораня уласнага для мясцовых белар_/сюх гаворак аф'жса: вёнцерка, кёчка, папшак, рагульм ¡ ¡нш. Прыкладам кантамшзцьп на каранёвым узроуш з'яУляецца слова дракуцъ. Розная ступень адаптаванасщ назвау ¡ншамоунага паходжання, як ужо адзначалася, часта абумоул1вае ix структурную варыянтнасць (параун. в1рцша — вёрщна — eém¡ipKa, ча-шчавЫ — 4aumieÍK, ляпшук — лапшук — лапшак, юдра — юдрыца i т.д.).

Большасць запазычаных пауночна-заходшх занальных найменняу з'яу раслшнага свету захоувае характэрнае для свайго ¡нш.. .юУнага прататыпа значэнне. Пашырэнне або звужэнне семантычнага аб'ёму запазычанняу мае месца у нешматлшх выпадках: кудра, ванжёутк, труёнцы, ряпшук. Зрэдку пры запазычанш адбываецца пераход слова у ¡ншы лекс!ка-граматычны разрад: труёнцы.

Некаторыя пауночна-заходнш занапьныя назвы раслшнасц:, таксама як ¡ асобныя занальныя найменш з'яу жывёльнага свету, адносяц-ца да агульнага фонду лекс!чных i лекс!ка-семантычных набыткау

гаворак беларускай, польской i лпгоускан моу: шылъшк, eipifina, шакала, кудра, кеча, чдрныя малмы, сабачыя грыбы, пгель, вЫсва.

Большасць пауночна-заходшх занальных иамшацый у гэтай тэ-матычнай групе належыць да т.зв. беларуск-ix рэпяналЬмау. У слоу-шках беларускай нарматыунай лексда зафшсаваны 4 лексемы (2 — з паметай абласное): кудзерка 'невялЫ вузю участак лесу1, чашчавш 'абабак', рагуяькг 'Delphinium consolida', гугалъ 'куколь'.

ВЫВАДЫ

У працэсе даследавання з указаных асноуных i дадатковых крышц было выяулена 124 пауночна-заходшя занальныя намшацый-ныя рэпянал'кшы у найменнях з'яу жывой прыроды. Аднак ужо на аснове гэтай незялкай частю адрозненняу пауночна-заходняга заналь-нага слоушка выяуляюцца заканамерныя, тыповыя асабл'шасщ, як'ш, вщавочна, уласцты i усяму рэпянальнаму лекс!чнаму фонду мясцовых гаворак пауночна-заходняй дыялекгнай зоны ui, дакладней, мясцоваму мауленню у адзначаным дыялектным рэпёне Беларусь

1. Пауно1, з-заходнюю запальную спецыфку на лекачш л уз-poyni вызначаюць з'явы не толь' Л лекЫчнагп, але i лекака-семан-тычнага характару. Пры гэтым пераважную большасць складаюць пауночна-заходнЫ занальныя лекЫчныя рэгЫпал1змы (81,5 %). Група ж пауночна-заходнис зональных семантычных рэгЫнал13мау у парау-нанш з ¡Mi значка меншая (18,5 %).

2. ПаУночна-заходнюю занальную адметнасць на лекачным узро^н! мовы утвараюць розныя па пашырэнню, лакал1зацьп i асаб-лшасцях расгшусюджанпя комплексы лекс1чных i лскс!ка-семантычных з'яу. Сярод ix вылучаюцца групы агульназанальных рэгшна-лпмау, локальных занальных рзгшнал1змау, занальных рэгЫнал13мау спарадычнага ужывання i занальных рэгШал1змау адзшкавай ф 'шса-цы1. Лакальиыя занальныя рэгмнашзмы, а таксама занальныя рэпяна-лпмы спарадычнага ужывання i адзшкаван фксацьп адрозшваюцца пам1ж сабой таксама характерам лакал!зацьа у межах пауночна-заход-няй дыялектнай зоны (pэгiянaлiзмы пауночнай лакалЬацьи, рэгшна-ламы пауднёвай лакаЛиацыг, рэгЫнал1змы заходняйлакалаацьи).

3. Па паходжанню пауночна-заходнЫ занальныя найменш з'яу жывой прыроды — гэта пераважна запазычанш з штоускай i польскай моу i утварэшп на ix аснове, а таксама кальм (80,6 % ад агульнан коль-Kacyi выяуленых намшацыйных рэпяналЬмау). Але i астатшя заналь-

ныя рэпянашзмы выяуляюць тыя щ шшыя сувяз! з гаворкам1 польскай або балтыйсюх моу. Гэта дазваляе зрабщь вывад аб вызначальнай ро-л1 ¡ншамоунага — найперш лггоускага, а таксама польскага — элемента у працэсе фарм1равання рэпянальпай спецыфЫ гаворак пауночна-заходняй дыялектнай зоны беларускай мовы на лекЫч-ным узроуш. Таюм чынам, пацвярджаюцца 1 папярэдшя меркаванш даследчыкау аб тым, што занальныя згрупаванн! гаворак на Беларус! у сваей большасщ складвалкя у вышку пэуиых культурна-моуных узаемадзеянняу ! маюць у параунашм з дыплектаий шавацынны характар.

4. Пауночпа-заходнюю дыялектную зону беларускай мовы у адносшах слоушкавага складу вылучаюць пучк1 ¡залексау найбольш пашыраных, або агульназанальных з'яу. Але разам з тым у складзе пау-ночна-заходняга занальнага лекЫчнага комплексу шмат з'яу, як1я утва-раюць на тэрыторьн зоны самыя розныя па памерах, канф1гурацьн I ха-рактару лакашзацьп арэалы. Гэта сведчыць аб тым, што адзначаная дыялектная зона з'яуляецца, вщавочна, своеасабл1вым структурна-тэрытарыяльным утоарэннем, вышкам разбурэпня асобкых звен-няу дыялектнай лекЫчнан «¡стэмы мясцовых гаворак у працэсе сутыкпення ■ узаемадзеяння апошшх з шшмм! моуным1 с1стэмамь

5. Сярод даследаваных пауночна-заходшх занальных найменняу" з'яу жывой прыроды пераважаюць рэпянагнзмы спарадычнага, а так-сама лакальнага распаусюджання. Гэта дазваляе меркаваць аб тым, што актыунае фармфапаине дадзенага л рупавання гаворак пачалося адносна пядауна ¡, вшаць, канчаткова не спьпилася яшчэ ! зараз.

6. Панова (50 %) занальных намшацыйных рэпянашзмау скан-цэнтравана у пауднёвай частцы пауночна-заходняй дыялектнай зоны. Таюм чынам, можна канстатаваць наибольшую штэныунасць мгж-моуных кантактау на пауднёвым захадзе пауночна-заходняй дыялектнай зоны беларускай мовы — на беларуска-лгтоуска-нольсюм сумежжы.

7. Значная колькасць даследаваных пауночна-заходшх ь лальных намшацыйных рэг!янал13мау мае адпаведнш 1 у польсшх, 1 у л1тоусюх гаворках 1 адносщца, так1м чынам, да агульнага для трох моу лекс1Ч-нага ! лекЫка-семантычнага фонду. Гэта дае падставу разглядаць пау-ночна-заходнюю дыялектную зону беларускай мовы як частку агульнага арэала акты^нага беларуска-польска-л1тоускага каптакта-вання.

8. Большаспь выяуленых пауночна-заходшх занальных наймен-

няу з'яу жывой прыроды адносщца да пазалггаратурнай лексда. Але адносна немалая колькасць адлаведных пауночна-заходтх запальных рэпянал1змау (11,2 %) зафжсавапа 1 у слоушках беларускай л'1таратур-най мовы. Наяунасць сярод беларускай нарматыунай лексш слоу, ад-метлых сваёй пауночна-заходняй лакгцпзацыяй у дыялектнай мове на БеларуЫ, з'яуляецца сведчаннем тон рол1, я кую пауночна-заходняс занальнае маллеине адыграла $ псторьи беларускай лггаратурнан мовы на пачатковых этапах ге развщця.

1. Астрэйка В. Д. Аб асабл!васцях пауночна-заходняй дыялектнай зоны беларускай мовы // Национально-культурный компонент в тексте и языке. Тезисы докладов конференции. — Минск, 1994. — С. 93-94.

2. Астрэйка В. Д. Па^ночна-заходняя дыялектная зона беларускай мовы I яе вывучэнне // Весц1 АН Беларуси Серыя гумаштарных навук. — 1996. N 1. — С. 104-109.

3. Астрэйка В. Д. Пауночна-заходняя запальная лексжа у найменнях з'яу >1ч*лвой пры 1ды (л!нгвагеаграф'1я I паходжанне) // Славянск и народы 1 ¡х культура у сучасным сгг-'е. Тэзкы дакладау канферэнцьп.— Гомель, 1996. — С. 110-111.

4. Астрэйка В. Д. Пауночна-заходнЫ занальныя назвы насякомых (па матэрыялах ЛАБНГ) // Беларуская лшпмстыка. — 1996. Вып. 46. —

5. Астрэйка В. Дз. Пауночна-заходтя занальныя назвы дзшх птушак // Беларуская лшшстыка. — 1997. Вып. 47: — С. 62-69.

С ГНС АПУБЛиСАВАНЫХ ПРАЦ

С. 55-61.

РЭЗЮМЕ

АСТРЭЙКА Вера Дзмлрыеуна Пауночна-заходняя занальная лекЫка у найменнях з'яу жывой природы (л1нгвагеаграф1я 1 паходжанне)

Пауночна-заходняя дыялектная зона, занальныя нзмшацыйныя рэпянашзмы, наймешп з'яу жывой прыроды, лшгвагеаграфЫ, паходжанне, культурна-моунае узаемадзеянне.

У дысерта'1'.» разглядаецца пауночна-заходняя занальная лекЫка У найменнях з'яу жывой прыроды, выяуленая аутарам перш за усё у матэрыялах першага тома ЛАБНГ, у матэрыялах ¡ншых вядомых лшгвагеаграф1чных крын'щ (ДАБМ, АЛА), а таксама у рэлянальных лекс1каграф1чных працах. Вызначаюцца асабл1васш геаграфн 1 Уста-наул1ваецца паходжанне адзначаных занальных намшацыйных рэпя-нал!змау у гаворках на тэрыторьн пауночна-заходняй дыялектнай зоны беларускай мовы. Пры анашзе матэрыялу як асноуныя выкарыстоу-ваюцца ашсальна-аналггычны, лшгвагеаграф1чны 1 параунальна-супа-стауляльны метады,

У вышку даследавання упершыню прадстаулена групоука указа-ных занальных намшацыйных рэпянал1змау у лшгвагеаграф!чным плане I зроблены вывад аб тым, што пауночна-заходнюю запальную спе-цыф1ку утвараюць рэпянальныя лекс1чныя сродю рознага пашырэння ! характару лакал1зацьн у межах д;, ¡енай дыялектнай зоны. Уста-ноулена таксама, што пэуная частка занальнай лексш з'яуляецца рэ-пянальнай тольм па сваёй семантыцы. На аснове аналпу пауночна-заходшх занальных намшацыйных рэпянатзмау паводле паходжання паказана, што спецыфжа пауночна-заходняй дыялектнай зоны на лек-ачным узроуш сфарм1равалася пры значным удзеле балтыйскага 1 польскага моуных злементау 1 галоунай прычынай утварэння адзнача-нага отруктурна-тэрытарыяльнага яднання гаворак з'яуляецца пэунае культурна-пстарычнае узаемадзеянне з моуным1 с1стэмам1 >тых су-седшх народау.

Атрыманыя вынЫ могуць быцг> выкарыстаны перш за усё у дас-ледазаннях па сучаснай 1 пстарычнай дыхлекталоги беларускай мовы I псторьн яе Л1таратурнай разнавщиасщ, па лексшалоги, этымалогп, са-цыялшгвкпыцы.

РЕЗЮМЕ

ОСТРЕЙКО Вера Дмитриевна Северо-западная зональная лексика в наименованиях явлений живой природы (лингвогеография и происхождение)

Северо-западная диалектная зона, зональные номинационные ре-гионализмы, наименования явлений живой природы, лингвогеография, происхождение, культурно-языковое взаимодействие.

В диссертации рассматривается северо-западная зональная лексика в наименованиях явлений живой природы, выявленная автором прежде всего в материалах первого тома ЛАБНГ, в материалах иных известных лингвогеографических источников (ДАБМ, ОЛА), а также в региональных лексикографических работах. Определяются особенности географии и устанавливается происхождение отмеченных зональных номинационных регионализмов в говорах на.территории северозападной диалектной зоны белорусского языка. При анализе материала как основные используются описательно-аналитический, лингвогео-графическин и с, внительно-сопоставительиий методы.

В результате исследования первые представлена группировка указаных зональных номинационных регионализмов в лингвогеогра-фичсском плане и сделан вывод о том, что северо-западную зональную специфику образуют региональные лексические средства разного распространения и характера локализации в пределах данной диалектной зоны. Установлено также, что. определенная часть зональной лексики является региональной только по своей семантике. На основе анализа северо-западных зональных номинационных регионализмов по происхождению показано, что специфика северо-западной диалектной зоны на лексическом уровне сформировалась при 'значительном участии балтийского и польского языковых элементов и главной причиной образования отмеченного структурно-территориального объединения говоров является определенное культурно-историческое взаимодействие с языковыми системами этих соседних народов.

Полученные результаты могут быть использованы прежде всего в исследованиях по современной и исторической диалектологии белорусского языка и истории его литературной разновидности, по лексикологии, этимологии, социолингвистике.

summary

OSTREYKO Vera Dmitrievna

North-western zone vocabulary in the denominations of animate nature phenomena (linguogeography and origin)

North-western dialect zone, zone nominating regionalisms, denominations of animate nature phenomena, linguogeography, origin, cultural and linguistic interaction.

The thesis examines the north-western zone vocabulary in the denominations of animate nature phenomena, exposed by the author, first of all, in the materials of the first volume of the Lexical atlas of Byelorussian people dialects, in other well-known linguogeographical sources (the Dia-lectological atlas of Byelorussian language, the Slavic linguistic atlas), and in regional lexicographical works. The pecularities of geography are determined, and the origin of the noted zone nominating regionalisms in accents 011 the territory of the north-western dialect zone of Byelorussian language is established. The method of linguistic discription and analysis, the geographical and contrastive-comparative methods are used as a basis of the analysis of the material.

For the first time, as a result of research, the group of nominating zone regionalisms is presented in linguogeographical plan. The conclusion is made that the north-western zone specifity was formed by regional lexical means of different spreading and natuu of localization in the measures oi the given dialect zone. It is established also, that definite part of zone vocabulary is regional only in accordance with its semantics. On the basis oi' the analysis of the north-western zone nominating regionalisms by its origin, it's shown that the specifity of the north-western dialect zone on the lexical level is formed with substantual contribution of Baltic and Polish linguistic elements, and the main reason of foundation of this structural-territorial joining of accents is the definite cultural and historical collaboration with the linguistic systems of these neighbour peoples.

Given results can be used, first of all, in the researches on ffiodern and historical dialectology of Byelorussian language and history of its literary variety, lexicology, etymology, sociolinguistics.