автореферат диссертации по истории, специальность ВАК РФ 07.00.02
диссертация на тему:
Северо-западные туркмены в XVIII-XIX вв.

  • Год: 1993
  • Автор научной работы: Бегджанов, Амантаган
  • Ученая cтепень: доктора исторических наук
  • Место защиты диссертации: Ашгабат
  • Код cпециальности ВАК: 07.00.02
Автореферат по истории на тему 'Северо-западные туркмены в XVIII-XIX вв.'

Полный текст автореферата диссертации по теме "Северо-западные туркмены в XVIII-XIX вв."

ТУРКМЕНИСТАНЫЦ ЫЛЫМЛАР АКАДЕМИЯСЫНЬЩ Ш. БАТЫРОВ АДЫНДАКЫ ТАРЫХ ИНСТИТУIЫ

Голязма хукугында

РГб од

2 о дм т

Амантаган БЕГЖДНОВ

ДЕМИРГАЗЫК-ГУНБАТАР ТУРКМЕНЛЕРИ XVIII - XIX АСЫРЛАРДА

(07.00.02 Ватан тарыхы)

Тарых ылымларыньщ докторы диен ылмы дереж,эни алмак учин язылан диссертациянын,

АВТОРЕФЕРАТЫ

Ашгабат — 1993

Иш Туркменистан Ылымлар академиясыньщ Ш, Батыров адындакы Тарых институтында ерине етирилдц

Ылмы консультант

Туркменистан ЫА-ньщ академиги М. Аннанепесов

Иврите оппонентлер:

1. Туркменистаньщ ЫА-ныц академиги Атагаррыев Е,

2. Туркменистан ЫА-ньщ агзасы Язлыев Ч.

3. Тарых ылымларынын, докторы Реж,ебов А.

Алып барыж,ы гурама: Туркменистаньщ Магтымгулы адындакы Девлет университети.

Диссертация 1993-нж.и йыльщ С Л/ » декабрында сагат X

Туркменистаньщ Ылымлар академиясыныц Ш. Батыров адындакы Тарых институтында ылымларьщ докторы диен ылмы дережэни алмак угрунда диссертация горамак боюнча йерутелешдирилен Ссветин, межлисинде гараляр. Адреси: 744000, Ашгабат шэхери — Меркез, Гоголь кечесинин 15-нжи ждйы.

Диссертация билен Туркменистан ЫА-ньщ Меркези ылмы китапханасында танышмак болар.

Автореферат 1993-нж.и йыльщ

йерутелешдирилен Советин алым секретары, тарых ылымларынын,

ШЕ УМУШ ХЭСИЕТНАМА

Деыиргазык-Ггнбатар Туркменистан тальты цивилизацшшыч одагцдир. Тутуш Гунбатар Туркмоняотан, айратан хеи, онуч демиргазьи болеги туркмен тяйпзларшкч <5ир~ нэчесиниц немала гелен эсаси районларыныч биридир. Шонуч У^! бу улканич гет«иидэки илатыныч тарыхыныч ылмы тайдан комплекс-леПин евренилкеги дийсеч эхмиетли меселе С о луп дуряр.

Эгер-де туркмен халкыныц гечмитини билшге болан ислегич ггн-ггнден артян хэзнрки юерглерпаден хем-де 1>нрашсыз Турк-менистаныц Президент» (йпармырат Туркменбаиынщ халкышзьз} та-рыхыны дуйпли оврога/.ек бабатда ендз гоян везнпелеринден угур алсак, оеда бу шкы дерцевич эхыиети оцятсинден-до ёкарланяр. Сзпармьгрэт Турныонбяпы 1993-нди йьлыч - ипльмда Ттряий'анкц Са'ам-бул университатийде эден чтшища .халкншэыц тарыхынщ озреки-яши барадакы тега двгип.ге'чмек Силен пеЯле.дийди: "Тоталктлр ■ ., совет скстемасыныц 7.01:71,; стрен двврундз т,-рекой хгшсыныц шзхрат-ян тарыхы ёЛлуп гзркезилдн. Ол сове? кдеологкясьшьщ талапларыт лаЯкк гетирилип язклда. Снуз^ кеп санлы тарыхы фактларн стырил ? сахланалярда"*.

Демиргазык-Гунбатар Туркменистана} тарыхда' кацгкзлаклилар дийлип атландырилан турккен тайпалары туркмен илатыныч эсасы попчтлигиндон,географкк тайдан бирнеме узцерок болупдырлчр, Му-ну!} озн оларщ яшайш-дурмушкада езболуилы этникн ве этнотеденн аЯрэтышшклары эмелэ гетирипдир. Олзры; тарыхыныч шли .тойдам^ эвреншшеги,. оларкц бейлеки туркмен тайпалары б ¡те и этнокедз.чи

■ * "Туркменистан",газета, 1Ь03-1ид йш П-шда июль.

якынлыкларытщ Йузе чыкарылмагы Качгышлак дице бир Эсенили тайпа бирлёшигине гираклерич дэл-де, эйсем бу топрагы дурли девурлерде _ ташлап. гайдан бейлеки туркмен тайпаварыкш? хем кеггусиниц бир чак-яар.яшак, ери болупдыр диен нетицэ гелшпе эоас бврйэр.

. Демиргазкк-гукбата'р турккенлеряшч ХУШ-ХК'асырлардакы та-рыхы, ооасан, Эсенили гуркменлеринин тарихыдьгр. Сиу>1 дуйпли ев-ренилуеги Туркменистоньщ чэклеринде тайпа бирлешшлеринич змеде гелыегаш'ч лринциплери ве себаплери барада белли бир шшк нети-?Оларн чыкардага мумкинчилик дередйер, Шонуч ялы-да Эсенили тайпа Сирлешмёсинич этник дузумини ылда тайдан эсаеландцрцак аерур ыоселелерич бири болмагында галяр.

Овренйлйэк. теианыц актуаллыгьаш ене бир аат билен душун-дирмек болар: декиргазык-гукбатар туркменлеринич тарыхы шол ер-ягрдэки туркмен таЯпаларьпгыч довамли болул гечен миграцияллры билен Г6С-Г0НИ багланиныклы болулдыр» Илатыч шол кепчуликлейин гвчуп-гоюалары бу улкедо эмеле гелен хем-де барха чылкырымлашан сняоы вв ыкдысадц вакалар билен шертленендир. ПуррУЦи эдилйэн шол к'.а-рациок процессдер болса, айратш хем, ХУШ-Х1Х аскрларда бетер чшшыршяы ягдая гечйэр. Чую:и 04а, озалы билен, Россиянин иол девурлерде йереден дасари сыясаты айгытли тасир здйэр. Эсенили тайпа бирлешигине гирен туркменяерич бир белегишщ Де-миргазис Кавказа ве Астрахана гэчуп гитаеги шол чьшшршлы миграции процессдериу| готирен нетаяелеридир. • . ." XIX аеырыц ахьфларында, XX асцрыч башдарында туркмен тайпа-яари Еачгьшилгы долы ташлап га йдярлар.. Шонуч билен хем Иачшвлак тушкешюринич докуз Йуз йыла чекен тарцхы таиамланяр. Щу тарыхи процаси дакгвдисмак билен Р. Кару«} Д асыруц баишарында шейло

нвтщэ гокйзр: "Ыацгышяак.,. бу халкич /туркмоклсрич—Л. Б,/'.. яиайш-дурцупшшч башлангшщ далдир, эйоеи дич& онуч ёлундаки ' станциядыр, онуч тарыхыныч бэшлангщы дэл-да, диче бир эпизоды-Д»ФЛ.

Эыда шол эпизод, айратын хем, Россиянин дашары сыясаткнын активлешмвги билвн багланышьяли ХУШ-Х1Х асырларда болул гечек ' вакалар дице бир туркмен халкьшыц дабалында дал, эйсем тутуга ;. Орта Лэиялья! ехли халкларынкч тодэйшаде хем улы ыэ галдырьшды». Шал вакаяарыц .баршнда рус-туркмен ве iyc-Хыва гатнашыкларшщэ арачн болуп чыкыл зден Мацгыалак туркмэнлерине аПратын орун, двггалидир» Двмкргазык-гукбатар Ттркнвнлериц ХУШ-ХТЗГ асырлар-' даки сыясн ве соцкал-ыкдасады ягдайларыш ылш тайдон дернеыек аркалы Fyc империйсиныч Турктдзнистаныч хээиршг чэклоринде шол довурлерде яшан тгрныеплзр бабатда хем.р.ореден дашарц склсатц-шц езениио дуптнмзк боляр.

Hai! пи лак ХУШ-ХК асырларда тгркнэнларич кичн Ггуо газа;«- ', лари ве Хива ханлигы билену озара гатнашккларшнч эсаси угурлары-ныЧ бирлешГ.ан epraio опрулипдяр. Шол езара гатнашккларыч себэп-дершш ве айратанльяларьйш ылш тайдан ачкп горг.езшк Туркшни-с та ниц тарифы учкн-актуал проблема ларш! бири болупда, ол гараш-енз Тгркыенистанда дэвламилигиц ссПэи хээирки зтаиында хас~да актуалдыга зз боляр.

Бу теманыч шшы дерцевлери ХУш-ХЕС аеырларк;; чарва по прим чарва туркмен тайпаларинш) хо^альце дурмуиы" бабатда хем бай ыа-

Г . '

териаллары барйор. Чэрва малдарчылыгыиыц-'бадькчшна билен: бзбо-лушлы .утгашдйрнлып алнкп барьшйгн-да уллакаи ылш хевеси дерод-йзр. Хон;алнгы йоретмагиц бу тэсин 'усулы болса1' дицэ Демиргазык-

• ^ Карууц Р. Сроди киргизов и туркйеков на Цзнгшлэяе. - Спб.

■1909, 15-16-:ш,ч сах.

-м-

-Гунбатар 1УрК1хниставда яаеп гечсн туркмен тайпаларьиа ыахсус . болупдыр. •

- ^У UIMi; дврцевиц эсаец шксади

дзммргазик-гуибагар туркыенлэршшц ХУ1Д-ХК асырлардакы ком-лекслоВки тарцхыкы шыгидсряи ягдаГда цпыц уайдан ишле«ыевдеи . ыбаратдцр.

¿з efft-кде гоян ыаксадана лайьшшнда автор шу аиакдакы ве-зишзлери, ягны:

-демиргазьж-гунбатар турхиенлеринш? комллзкслайкн гарыхиш • тутуа туркиен халкыиыц уыухш тарьаамщ бир боле г« хокмуиде цлш ?айдак шшт дузкзги Ее регионда эиоле гелей ягдайлары хисаба алиак билеи, евранилПэн дввурде оларщ уиуии гур^иен тарютл процгслериндзки орнуни иесгитдсыаги;

-Мацгкплак туркиенлзрыюц зтаики процаслерюш оврениегн, оларш] уруг дозц-клеркни хгы-де Эсеиили тайпа бирлешосишщ емзлс гелиогиниц принциллерини кесгитдоыаги;

-дэггиргавкк-ггнбатар тгрыманлеркшщ го^лулисдакц халклар бз довлетлер билон есранилйан дввурде аиеда годен езара гг.тиас:::-ларынщ айратцнлккяарыны шиш тайдан осасляндьрьагу;

•автора с лье тар;: и болан чем-.елгри!! эсаскндз Мацпгзлак тур-.-. ценлеришщ ыиграцяясиньщ таршшш цз^рлаиаги, onyi; эсаси долур-лврини кесгитлаь'.егн es оларцц дуйп себоплершн аыждаиагы, ввя-лз xe-tí тайпаларьц сонракы ерлеыен ерлершш- аПдццяаидирцагь:;'

-рус-турнмен с гард Гйтна'глгкларшйл! деширгазык-гуибазар туга-изндериниц ыгбалында тутан орнуны re они шу иробдеиалар Силон бйглащазшслц эдебилтлары хеи-дс бо лйей ч&зд&пери дорт{еиа1£ еркади кеогктлемзги ros ерунда тутди.

-¿г-

цлмн чего/г? лери епрен'.к) баапсп. Изде иу теш {'.орите бир Сап Сагыаманкп, онда бар болан чешкзлериц эхлиси диен лхы"' д?Япл!1 *ем-де хер тараплаЯын дер;;елЯэр. Де.вдргозглг-хтЯбагар тур:-иенлеринкц тарцхм;ы мункин болдугыча долурак аГдщлашдырмзк.учкн ХУ1-ХХ асирлара дегютли туркмен Бе динары прт авторларинш* че-лериндсн пейдалшшлдц. Булардан байга, перур болан халатларда • ирки орта а сир овторларкниц иял-зрине хем йузленилди. ХУЕ-ХК ■. ' асырлардп Мацгшлакда болуп точен вакалар барада гурруц одилен-до архив гатерналлары гшщен пеЯдэланылды.

Россиянки дапары скясаткныц архмвинде /РДСЛ/, Керкеаи две- " лзт харбьнгарцх-архигиндо Л'ДХТЛ/. Гадом докумзнтлер'.щ нергсези лов лат архивинде /ЩЩА/, Харбы дегрю флоту; ил; меркези довлет ' ярхизшде /ХДФЗДЛ/» Ленинградец керкезк доплст. тарах архивиндо /ВЩТД/,- Груътнкц иеркези дозлат .тарше.а^хйвтадз УЩДТА/, 'Оренбург, областыни; довлет архивинде /ОСДЛ/,' Астрахян областыныц. двплот архивинде /ЛСДЛУ, Ставрополье тлкз д^влот'архивиндо /СуДЛ/, бсбэгпстаныц керкези до влет архивинде /Ь'А?;"</, Гаэагысташц мзр-иоэй доплст.архивигде /П.ЩА/, Тгркиенистанып мерчезн дэвлет архивное /ТЩ/ сшсяанылян догиплн мйтэриаллар чицтгелил овренилди.

Автор оттда тарыхы уатериаллардан баяга-дп Туркмеггпст-тнм! Балкан,, Датховуз полалтларцндл, Рсссилкыц Ставрополь улкестадо- в-э Астрлхан областшща япаяи турккен яшулыларындан, Газаплстанц! Маигистау областшьц кэбир ялайфизрывдш язылкп алкай магдушт-лардан хен пойдпланды.. • ■

г

Булардан баига, архив докуыенмзркшщ йыгыэдЕгларывдэка < штерчаллара;. "ХЗТП-ХК аскрлардакц рув-туркмен гатнашыклары /Туркменистан!^ Русом бирикдирилмегине ченлк/" ва "Турсменистз-

ныц Россия бирикдирклкегн" яли китаплара хзликеичди йгзденнлдц* Кабир халатларда чепер эдебиятлардан ва ОТ-ХК асирларда яаап гечен щахыршарьщ асерлериндзн хеи пейдаланылды.

- nyC.nev.aifi.rii цглпл та^дан гопленилкд, десехеси. Од Туркиениста-шц тарых евренш шилшнда оран аз дерех,едо дерчелен теиадыр. Бу проблема хенизэ ченли тевереклейин хеы дуйпли евреншшаидн. Йене деинргазьзс-гунбатар турхиенлеринич тарыхшшч кэбир тораплары Орта асирларыч вв Совет дзврунич тарыхчцларишц калоркнде узлем-сап-даырак ягдайда беян эдилди.

Бу проблема билон багланшшклы эдвбадтлариц ей язув чешгаде-риниц анализкна диссартацияныч биринж,и бабы багшлаиыляр.

руи ш^ методологии дсасн. Бу иешц зсасияда •гарихшиж принципа ятяр, деыиргааьи-гунбатар туркыенлершшн тарюашдаки всасы вакалар ве хадоеалар, оларич аник тарыхы вертлерде езара

I

гатнашклары хеи-де есуяш ьзарданьяяр.

Бу кыш| тазалнгн деынргазш-гунбатар турамвнлеринкч таршсынц шшига^и геэак та переклейки, виренЗ-эндиги бадей чэклонмейар, иу11да ¡¿^гиалагш! туркмен тайпаларыньщ шбадкка дуйшш та сир эден ХУй-ХК асырдарил -харды вакаларша хеы т-ева гарайыалар Сеян эдилйэр."

Автор ишде Эсенили тайпа бирлошигино гирен турккси тайпала-рыиыц уруг дузумили дарцейор, ыонда ол бу теш билен ец гызыяла-нан адамларьо» гелан иетй^елеринден дуйпли тгшавутланян ва пккир-лерини еце сурйар, Ишде даыиргазык-гунбатар турхывнлериииц ыигра-цкяларина а й ратин унс берцлйэр, шонда автор Шчгишлак турамеилерм-ниц Деииргазык Кавказа кепчуликлзйии гочуилериинч дуЗп свйэплери хеи-де дввурлери барада б пуня ¡1 хпкыкато хас яхщ гарайкндаршш беян эдйэр.

- .

Дерчевич довамындз автор туркнон-галюк гатнашыклары (5абат-да таза гарайышларыны зсасландырнага екнаньшык эдйэр. Кшдо Мангышлак туркменлери билен кичи йуз газакларыныч езара гатиашыклары-ныч айрьм)йры тараплары илкшди гезек хас г;икме-»-ик хем-де долы аЯдачлыгы билен ызкрланыляр. Шонуч билен бирликде автор ХУШ-Х1Х " асырлардакы рус-туркмен гатнашьяларыныч хэсиети ве ыаксады бабат-' да совет'девргнде яэылан ишлеряц а вторларшшчквдан тапавутлы пикирлври беян эдйэр» . :'..

Иаде демиргазнк-гунбатар ттрнменлеринич* ^емгыетчидик гурлу-ны, социал-икдасада ягдайлары ве хоярлшс дурмушыныч айратынлык«-лары тлкэкиц зслиматкк шертлерини ве бейлеки айрптршшкларшш ха-саба алмах. билен илкиюци гезек. з^жме-йдек анализ эдилйэр.-,

. . СаЯланья. алнан теш бай. архив штериалларыныч» Дурли чешке-дерич хем-де дилден. айдылян халк дередиришпаищ эсасында дерчел~ Ъэр. Шол изтериалларыч копуси ылш доланишга илкинди гезок гиризилйэр. .'..:.'

Дерчевин практ!жи эхшета. Диссертацняда чикарылан нети^с-лор, 0!;е суряе.н пикирлер, уланылан кзтерлаллар Турккенистаныч тпрыхи 1сплэиил1Ч1' Д7зуленда пейдаланкп билнер. Ишдэки матсриал-лар Деииргаэш-Гунбатар Тгршенистанкч ттркменлери хакында зди-. лен ,еке—так я;емлемз хокктндо турнменлерич 'миграцкяси, еряеиГшш: хок-дз ХУШ-ХЗЗГ асырлардакы мМллетарз гатнапыкяарц бкден-баглаш-шыклара иклэп дузмекде салдаилы г.оаант болар. Шойлз хем олар . " туркменлоряц овренилПэн дэвтрде хоцалык йэредиш айрзтьшлшларкны

* . '.У

¡эпренмек иеселвстщзк» бэщеп гаПпиларш; ¿»велики долуп. бллор.

Бу диесйртацион кш Туркыенистаныц тарыхы боснча окув кктап-лары.окув голланмаларм ишленклип дузулендэ, лекциялар берленде

•ве йерите курохар гэздлечдо гсчзкаед материал хеииундз пёйда-ланьшщ билнер. . —- Ишд_опробирлеш /я-да. онуц хилике.баха бевлиши/« Диссерта-циянщ иазмункидан гелип чккян эсасы идеялар, пикирлер хем ие-ти^елер\авторш| "Пэил'вн акабалар, 1«чулен юртлар" /"Заросшие „ русла, покинутые края"/, "Зрсарыбаба ве эрсарылар" /"Эрсарыба-5а и эрсарынцы"/,-атлы кнташю рында, "Мангышлак туркменлёри ХУШ-ХК асырларда" /"Ыангшлаксике туркцзны в ХУШ-ХЖ вв"/ диен моногра$ иясьшда, журкалларыц сахьизаларывда чап эдиле к кап санлы ;макалаларкнда ве XIX асыриакырус-гуряыен гатнаыыкларыныц кэ-Сир преблемалардаа' б&гшланилан шиш-практики кон$еренцияда оден чыкшларында беян эдилди.

Диссертация Лврагалпагыстаныц Автоноы Республикасыньщ Тарых йнотитутаада ве Туркменистан Цлыилар ккадаыияскныч Ш. Батыров адындакы Тарых институтынш! алымлар'советшшч ыеаушскнде ара алнып шслахятлашылды, шкулланылды хек-дё горамага хвдурленилди.

Ииии„структураси, /гурдуш^/. Диссертация гирии белумшден, секиз параграфы ез ичине о ляп дорт бапдан;. иетюцсден ве'пейда-ланылан оде б пят л а рщ спксогындан /саиаьындан/ ыбарат. - Ч

ИД!ШЩ£" теыацад актуаллкги, иаш( практики ахыиети чшгталып гечиийэр, онуц ылш тайдан кплениАдаи' анализ эдилЯэр, шиы-дерце-вш] 1'дксадц се-везипелерп кесгитлен/лйар.

Деыиргааьи-гунбатар тур^ыенлери тарыхы ве язуп чешмелерищв" дийлип.атландырклды. СНда бу проблзыанш| шшы тар-дан ишлэнилши дерцвлйар. Туркызн халкыныц Тарыхы гечыиаини дер-цемекда кынчивд дэредйэн затларыц бири шол дввурдерии гуркиаи-

лери тарапындан'дередилен тарыхы эдебиятларьщ ве язув. чешцолври-

-з-

нич дуйбинден диен ялы склугвдыр. Шоч-ч герэ-дэ, бу угурдакы /шол санда Хут ту газ хек/ проблемалар башга халкларыч векиллери тара- ' пындан даредилен эдебиятлярыч хен-дз язув чешмолеринйч зсасында дерчелйэр. Шол шлор болоа оларш} авторларынвд бары-ёгы бир я-да ики сапар эден умуыы гезегчиликлеринич нетнг;есинде дереден чешш-леридир, Ягдай шейле болансоц.сол язув чешмелери озлеринич'ерэн ■ тнсли овренилшгши, бейлеки эдэбиятлар билен децеэдирилкп горул-иегини хен-де озуне танквдп нукдайназар билен.чеиелешиямепини.. талап эдйэр,

Деигргззис-Ггнбатар Туркгкшистанда ясан турэт.ген тайпалярыныч хал-ягдайларыни, шайьш-дурыузшы, олар билен багланшдалы дурли вакалары беян эдйэн тарыхы эдебиятлари|ве язув чешмелерини озлери-нич дазиуны боюнча грки орта аскрлара, ХУШ-ХЗХ асырлара ве Совет хакимкети Яылларына да пели дзвурлере белмек'болар.

. Сайланш алнан текзш ярки дэвурлерб' дегилли эдебиятлары ана« лиз эткезден, дт;э хронологии чэклердэки материаллар боюнча дерче-ыек асла-да мушшн дэл. Эгор меселэ шонуя-ялы нэдогрн чемедешилге, ол ишдз беян эдилен тарихы.вамалярш; се еиргнилйэн улнэнич ттркмен-леришщ. яшайыш-дурмуш образы' хем-де эотоыедениети билен багланы-пыклы проблеталярщ арасша узлец-сапламлык саларда. БеЯле ягдая ёл бер^йзлик учин биз ХУТ-ХУП «снряаркч вакаларьшы беян эдйэн тарыхы здебиятлара вз'бейлеки язув чешмелерине сайлап алан темакы-эыт? дврчэвлзргашл даянч баг.аоы хекыувде чемелещцик. Бу меселелер-де Ш асирыч ичлкс сыяхатодгеы А. ^екхинооныч, рус -ылш-барлагчы-

г , .

лары Ф.И. СоЯмановыч во Г„Ф. Мялсериц, ЗГыва ханы—таршсчы АбуЯтозы Бахадуры^ «шшери^ ^алкборсегДР Академик а Бартольди^ХОТ асырэ

ченли болан вакалары беян эдйэн тарыхы ми расы бизде улы гызьзс-ланш двретди*.

■йене.иол тарыхы эдебкятларда вз беяныны тапан наглуматлар ве матвриаллар хич бир грхетден ж,еделсиз мираслар дэлдир, гайтам, олар взлериниц бейлеки чепмедер билен децещдирилип ввренилмегшш хем-де танк иды нукдайназар билен чемелешилмегини таяап эдйар. Чунки А. Дёнкинсон ГУндогар вртларыш махсус болан айратынлыклары билмейэшшги ерли илатьщ Дилине дувунмейэнлиги, дэп-дессурларыедан башы чьжмаянлыгы тЧ1ш ез ишинда кеп санли булагиклыга ёл берипдкр, Абулгаэкныц "Шедере-и терэкиме" /"Туркменларич несия дарагты"/ диен ишм болса дсгарли ыдмы чешмалер аркалы Серкидилыоаден, бой-дан-баиа диен ялы диче дидден введем маглуматлары эсасында язы-«ыпдар. Эмма ох муча гарамаздан, тгркиан халхшшч, шол санда До-миргазык-Гунбатар Турхиенкстанда яаан туркмен тайпаларыныч мрав ■ орта асырлардаки гечмияи билен багланыоыклы анык тарыхы ыатериал-лара-да бай. Шол штэриаллар в,В. Бартольдкч идлеркнде шшы нукдайназар билен тээеден иаленилен гернуаде гиеден пейдалаишшлдыр.

ХУШ-ХIX асырлар улы сыясц накаларыч деврудир, Шол икийуз йыллыгыч довакында Хыса ханлыгыцда хэкимиетич меркезлсюмак ве сер-кемек процеси болуп гечйзр, Fi'c имлериясывда болса ыкдксады кын-чышслар хаи-да Европа дввлотлеринкч арасында Гундогар юртларшащ . Сазарларыни эелешк угручда дерзн' басдашлык билвн багдзндаыклы ГУвдогар сыясаты гуйчлеиип уграяр. Вейде тарыхы шертдерде Орта-Азия ве. айраткн хем 04а тарап ачылян дервезе хасапланылан Туркменистан Рус империясыкыч дашары сыясатынкц эсрсы обьеатпне овруд-

* Д$ешшюон А. Путешествие в СреднЬю Азию в 1558-1560 г. /Английские путешественники в Московском государстве в ХУ1 С.-Х. 1938/; Сойыанов 5.И. ,■ йоллер Г.О. О торгах за Каспийское море древних и новейших времен.-Ы., 1К5; Абулгази ЕаЬадьгр хан. Родословная туркмен,- И-Л; IS50; Вартольд В.Б. Очерки истории туркменского народа:. Сб. "Туркмения - Л. Е-29.

Пзр. Шонуч б-ллзн багланышклнлыкда ХШ аскрдян башлпп, .¡¿щгкплпгч Каспи дечзинич гундогар ценарларыны евренйэн рус экспедициялары-кыч гелмэги йыгылапшп уграяр. Аслыетинде болса, иол экспедиция-лар Орта Азияны нундвн бвйлэк хем долы эелемэге эсасларьт дорет-мек учкн ибврилйер. Бу тарьпш вахалар шол йшларда гшап гечен хец-де вол экспедицияларкч ишине гэнуден-гени иш?ег{. гатнапан рус авторларыныч язип галдыран язув чешмолеринде ез беягашн тапыпд*т5. Диссертациядэ шу теианыч дерчеви учин салдаылы зсяс болуп хыэмат оде и шол дввурлврэ дегипли эдебкятларкч дерчевине айратш орун берилди.; '

Fyc авторларынкч ХУШ-ХК асырлардакы туркмен дурмугаь) билен багланышиклиязып галдаран здеби чешкелержш.озлергашч 'маэыуны боюнча ики топара болмек мугесин. Оларыч бирян^йси Рус-Орта Азия гатшпщкларкня депонта болуп, оларда.Дачгшла я-ярим адаекшч ве онуц.илотиныч бу "меселе барадакы ролу? ¡a ée охмиетнйе белли бир дсрег.едз деглип гичнлйэр*. Икин^й топара депонт эдебиятларкч авторлары скяхатчылар, оиспедицияиын иилврияо. гос-гени гатнашькч^ яар болуп, олар Дёмиргазш-Пгнбатар Туркменистанда иол дэвурлер-да болуп гечен вакалар хек-де'ягдаЯлар хакында .ьиглуцатлара. баЧ катеризллара лзып галдкркпдырлзр Кеде оларш? хор бири ташвды иукдайназардан дерцелкп, херсинкч вз кынасыбетине-гарэ баха берилди. . ..•'-'

* ЗНузсовский С.З. Сношения России с Бухарою и Хивою за последние трехсотлетие,- Спб. 1915; Взседовский H.H. Сверки исто-рико-географических сведений о Хивинском ханстве от древнейших времен до настоящего,~СНб. 1877; Прием в России и omiyeeit Среднеазиатских, послов а ХУЛ-ХУШ .столетиях.'-Спб. 2634; Попов А.Н. Сношения России с Хивоп и Бухарою при .Штре'Ведано«. ЗИРГО, кн. IX, 1853. ,/'■■. :

^ !Гебелев..Г, Журчал оi поездка в Шнгьшлак в 1741 г. "Красный

Эмма, шол- эдеби чешмелер ылыш дзрцевлериц нетиу.елери болыан, олар, эс а сан, угумы гезегчиликлериц мивесидир, шонуц учинем ола-.jiisj авторларыики чыкаран нетикелери хеше бабатда хакыкаты долы бет ддип,билу.сйэр. Шол авторларыц кепуси.оз ишлеринде Срта Азия-ин эелемекве сглсы гуйчлери Каспи децзкниц гундогар кенари рында орнавдыриак биден баглаишиялы сыясы максатдардан угур адьш-дырлар. Еонда авторларыц кэбири ерли илатыч дилини, дзп-дессур-• Ларины бижезлик зерарлы ёйиалара ве нэтакьхлыклара ёл берен болса, бейлекилери ерли проблймалара бир тараплайын середип, дице вз девлетинйц сыясатьшдан хем-де бэхбитлеринден угур алшднр. Бу яг-дайлар болса, делиллери, айратын хем статистик шглуматлары ве авторларыц гелен нетия^елерини дегиили чешмелер билен депаирип, да-цешд>грип евренмех'ззрурлыгьши йузе чшаряр. Диссертацияда экспеди-циллорп гптлчшан авторяарыч . эдебпятлари анализ.чьленде хут шерле хан здилди.. Уыуг-ан айдыланда болса, XiHI-XlX »сырларда Деыиргазыс--ТУнбатар Турхменистанда яиак туркмен тайпаларкнкц тарыхынц еврен-ыекде сол авторларыц ишлеринин улы эхшети бар.

spiiii", Т. 2, 1929.; Копытовский В. Нурьал о поезди« в lían-гыилак'в 1745 г. "Красив« архив". Т. 2, IS39.; Шелиц С. Г. Путешествие по Каспийское кори на восточный его берег в I7V3 i', Тпуды 1^'ркценского географического общества. 1956, . вш!. I.; Пусавьев-H.H. Путекестгие в Туркмению и Xiuy в IQI8 и 1820 гг. - У., 1892.; Ела ниан нагель. Путевке заметки о Хиве в Iтез—1794 гг. С примечаниями В.В. Григорьева.. Бестник РГО, ч. 2, 1853.; Карелии С,Г. Путеиествие по Каспийскому морю. ЗЙРГ0.Т. X, 1563.; Елагамберг Я.i. Историческая записка о прибрегснцх туркменских поселениях со времени вступления "их с русским пгйвительством. ЗЙРГО, кн. 4, 1854.; Топографическое я статистическое описание берега Каспийского коря от Астрнсьда до'Каса-Твб-Kapaган. З'ИРГС, кн. 4, 1850.: Галкин li.ll. сгм¡orp;фмеские и исторические материалы по Средней Азии и Оренбургскому край. ЗИРГО, 1еб7. Т. I.; Иванин К.И. Поездка на лолуостров НангьЕлак.. ЗИРГО, 1847, кн. П.; Ливкин Д. Рибо-лоъодстпо и тюлений проыысехь на восточномпооережье Каспийского мсря^-Спб., I9CK.: Карутц Р. Среди киргизов и туркмен на Мангышлаке. - Спб., 1910. , ' ' - •

Совет девруннч тарыхчшгарыныч ияларилде хем декиргазьк-гтн-батар туркменлершшч ХШ-ХК' асырладдакы гсчмившм дегшяи материал топллныпдыр^. Совет хэкимиетинич яиан доврунде качгш-лак туркмэнлеринич тарнхы боюнча йерите эдилен плод дерр,эвлер болмаса-да, Руссияныч Орта Азия ве ГЪ за гнетами; халкларн бшшн гечмищде саклян езарэ гатнапшларыны ввренен авторлар бу уезхум меселелерич устунден совлуп гечил билтндирлер. ДиссерТацилда ■ Совет дев рун ич бу тема билен дахшлы та рихк здебиятлары-да^белли бир дередедегэналнэ эдилйэр. йене шол эдебиятларын хешеои диен ялы, эсасан, рус архивлеринич материалларша даяняр. Совет двурукий авторларишч шлеринде илкшщи чешкелеро етерлик дзре^едо танкыды анализ берилйэр. Ёонда олар,. эсасан,®. Энгельсич "Мен тарых барада нече квп ойландыгкмча.*. Ту:сияныч Пгвдогар 'бабатда, хакыкатдан хем, прогрессив роль ойнаянднгы... руссиягал} а.галыгы-

ньп} Лара ве Каспи дечизлери. хем-де Ыеркези Азия... тчин цивилиз- ■

' 2 ' '

лей^и роль ойнаяндыгы маца ионча-да аян боляр диен та г л ы« тыны голданып, Рус икпериясыныч сыясатыны рус халкыньщ дивилизйейгдо ролы билен гаряашдортэлыкдан. угуР алыпдырлар. Совет девруниц ав-

* Каррыев А., Мошкова В.Г. Очерки истории туркменского народа и Туркменистана в УШ-ХВГ вв. « Аигабат, 1у54; Васильева Г.П. Из истории туркменского населения -западных районов Ташауз-, ской области. Труды ИИА и Э, 1963. Т. X.;. Марков Г.Е. Ночвс-ники Азии. - М*. 1976.; Ерегель Ю.Э. Хорезмские туркмены в XIX в.-М.. 1961.; Халфин H.A. Россия и ханство Средней Аэии.-М., 1974: Аннанепёсов Ы. Хозяйство туркмен в ХУИ--Х1Х вв.-Ашгабат, 1972; Укрепление русско-туркменсккх изагаюотно-шеняй в ХУШ-Х1Х вв. -Ашгабат, I9BI.; Дяикиев А. Турлмены ort>= -—восточного побережья Каспийского ыоря. - Ашгабат, 1961.; Очерки происхождения и формирования туркменского- народа в эпоху средневековья,-Ашгабат,. 1991.; Агаев X. Взаимоотношения прикаспийских турж*«н с Россией з ХК в;-Ашгабат, 1961.; Зиманов С.З, Россия и Букеевское ханство,-Алма-Ата, 19Ы,; - Аргунова М.С. Казахи Мангышлака во втррой полог-ино ХК в.;

Княжецкая Е.А. .История одной харты.-М., 1964.; Кубасов И.Я-. Кубасова A.A. Подвиги и. таргическая судьба князя А. Чпркас-.'. ского.гАшга.бат, 1992. .. ...-.' 2 Марке К.,Внг0льс З.'боч*, т. 2?, 240-241 «х. ■

торларыныц -излвриниц идеолога: угры олара хакдааты ахцрынд «сшш «чш геркезмаге, «йратш хем Россияныц Срта Азилда ве Газагыстан-да йэреден оксиансионистик.дашары сиясатынкч ДУЙп езешши айдыц-лашдь!ршга>п,.'л£йнчнлик берызндир. Шол довурде эхли зат бу халк-ларац Россия хамана ыейлеткн биркгендигини тассыкламага табын , зд/лди,, Цесела шойле чамедешме Дециргазыи-ГУкбатар Туркменистан бабатда хем текрарланыляр. Шулар билен ба гланшыклылыкда диссерта-цияда автор энчеме таза нетну.елери еце сурйэр.

Туркменлериц этногенеэи, Тураменистаныц чэхлеринде тайпа бирлешмелериниц, хусусан-да, Эсенилиниц змеле гелмеги билен баг-ланшгислы меседелере А. Дьяыевиц "Туркмен халкышщ орта асырлар эйякында де'рейпи ье кешла гслши хакында очерклер" диен салдимлы шанде белли Сир дэраа;еде деглип гечилйэр. U. Аннаиепесовыч "ХУш~ -XIX Еснрл.арда рус-тур::мсн езарг гатнлиыклариныц пугталанмаги", "Туркмеклернн Xllii-XIX асырлардакы хсгдлыгы". диен килеринде болса шцгыллвк туршенлеришн внчеме проблемаларына дегкали маглукат-лара бай иатериаллар биден дуймли ылмы нети.т,елер х;емленикдир. Эсеяил;-. тайпа бирлевипшиц этнюси дузуии бопнча Г„И. Кариовыц с№тега салан, змда ахырша чеши ишленил гутарылмадык материал-лары хек эхшет бёрилшгине ыынасып шлердир. Экчеие авторяарып туркмен халхьа^кч тарыхшящ нэбир проблецалары боюнча гелен нети^е-лерк bs erçe суреп, шмы тясирлери шу диссертащ»лда хем эсас эдилип альвды. •..,'•■ ' .

Руо арХ1:влеринкч материалларша »уда шуСхели гараянлыгына,. Ангчишшц архив четьяларини болса идери •гутяшшпша гарамаздан» турк аяыда Мехмет Сарайщишлери* хемдемиргазык-гунбатар турк- •

Мехмет С^й. Т^{мешер империализм ЗймаН!Д1да.//"ГЬ1$агуг:"|

TSc,i2, $ 1Ч>,5?10,12, ' -

менлеринич тарютлш дерчсмекдо Солли бир дерея;едо гыиматльдар. Таркхьл] белли бир довурлериндо бу дввлетлерич йхисинич хем бах-битлеринич Срга Азияда, хусусан-да, Туркыенистанда чзкньшанлыгы себэпли, говнумизе болмаса, оларыч икиси-де бир мзцзеш дере^еде хем штбхели, хем-де гапма-гаршылыклы ялы болуп горгнйэр..Ахыр ив?юг,вде боле а бу гапма-гариы ягдай Росскяныч Туркменистан» ое-лемегини тиэлешдирди. ;..'

Диосертацияда Демиргазык Кавквзыц гуркменлеринич тарыхыны" ,аз.-\ да-нэнде шэхлелендирйэн тарыхы эдебиятлар* хем дерчелип гечилди. ' Шол язув чешелери Демиргазык Кавказыч туркменлериниц яшайыи-дур« ыушы билен багланыпшклы ыатериаллара ве статистики каглутматлара дийсец бай. йэне шол далерич евторяары бу туркмвнлэрич киграция-сыныч тарыхшы овренмэндирлер. Шонуч билен биришндз, В. фар-форовскинич» А. А. Болодишщ, И. "Л. Щеглович ишяеринич иазмуны бир цечзеш, олардакы коп мзтериаллар во маглуттлар.бири-бирини ' гайталаярлар. йене, щ ссасы эат бу авторлар Ставрополь туркмен-лориниц Дуриугиии беян эдйэн эзаси мзглумзтларц оз геэлери билен пзргп, оз эллери билен топланлыляздадыр. Елзич тега мыз ыч дзрчеви тчин оларыч гымкатлы таряпы хем хут пендадыр. ■ ' , ■

Туркмзнлорич мнграцияецнкч тарыхн барада И. П. Паньковыц иш- ■ лормще ве А. В. ГУрбановкч тарых шымларыныч. каццидаты диен ыяны дзрея,эни алмак учин язаи диссертациясывда: дурлуп гечилйэр. Сиар

* Еентковсккй М. 'Шпи кочевники и их экономическое состояние. ■ -Ставрополь» I87S.; Володин A.A. Трухм'снспая свепь и трухмены. -Благородное, 1905.; Оаморовский C.S.- Трухкены. - Казань, 1901.; Щеглов И.А. Туркмены и ногайцы Ставропольской губернии. -Ставрополь, 1910;: Йрхо А.И. К вопросу о Ейызрагдаи малых народностей.-!.!.' 1931.: Тумаилов М..Туркмены Ставропольского края. -Ашгабат,..1935. г-.Пэньков И.П., Из истории Ставропольских туркмен и калмьиов в ХУ1-ХУП вв.-Чэрд&оу, i960.; Нуренов С. Ставрополь туржегаэри хем-де оларыч кедеаи байлыты.-Ашгабат, 1962» . * -

».ацгамак гуркменлеринич Деыиргаэш Кавказа}' ераерине ьшграцгл-.сыныч этап лари хакында ыгтыбарлы чешшлеро даянмак билен илки-нлдолер болуп тезе пикирлери айдыпдырлар.

. -Умуман, диссертацияда анализлекилеи эдебият „чошелери дерче-вич асасы ылмы базясы болуп дуряр. Бу меселелере деидеологизацил /^емгыетчнлик-сыясат чегинде идея ве дунйэгарайыш баилангычларьаш

инкэр этаек/ нукдайназарындан ве тоаече пикирлениш шертлери Союн-' ча 'чемелешиленде оларыц ахшети хас-да артяр.

Бу бапда дерчелйэн те на код всасьшы ачып геркозиэге ярдам зд-йэн энчеме язув чешмелери хем ылмы тайдан дерчелди. Архив штериал-ларына-да айратын уно берилди, Тарыхы здебиятларда болшы ялы, архив чешиелериииц эсасыны хем ХУШ-Х1Х асыряарда Демиргаоьас-ГУнбатар Туркменистана гелип гндан сыяхатчыларч ве зкспедициялара гатнашы-жыларыц тайярлан материаллары, ерли администрацияларыч черкез билен алман хатлары дузйор. йене имлерияньщ векилларинич Демиргазык--ГУнсатар Тгркиенистаньгц туркмен тайпаларышц блбаачыларыиа ибарен хатларында гозгалан проблемаларыч скясы асасы архив документлерин-. дзкиден бутинлей таяавутланяр. Дввдетара дереу.ескндэки хитларда гурруцлер дице Россиянин бзхбитлери хакында гидйзр, Цачшллагын туркменлериыщ иберйэн хатлары болса, инче дипломатия хем-да умыт-ландырш^! хзсиетлари билен тававутлаияр.

Архив материаллары эдеби чешмелерден езлеринда туркмен таЯ-паларылыц векиллериниц Россия кмперкясына хайшнама хатларыны сак-лап гала!}лигы Силен тапавутланяр.' Шол документлерич хеммеси бир-леиип, авторы иол дввргч айдыч картинасьэш гермэгЬ хем-де мохум теоретики нетмелери чшардага мумкинчилик-двредйэр. |

Архив ченмелерини евренмвкде Туркменистан Длымлар академия-

сыныч ТЪрых, археология во этнография институты тарапындан тайярла-нылян документлер йыгындысы* згирт улы роль ойнаяр.

Диссертацияда туркмен халкыныч тарыхына дегишли документле-риц шонуч ялы йыгындыларыны двретмек билен багланышыклы йшлери а П ратин хем, озал гадаган эдилен чешмелере ёлуч ачылан хазиркн пертлеринде доезм зтдирмегич зуда мехгмдиги хакыцда.пикирлер оче • сурулйэр. Мунуч ези тгркыен халкыньщ тарыхына дегишли ken. сайды' архив материолларынын СССР-га| даргаиагы билон багдаиышыкда. Гурк-ивнистаныц чаклоринден дашарда галанлыгы тчин, гадыберсе-де инди олара бизич ылмы-дерчевлер билен ит салшян адамларымьза чэклен-дирмелерьщ гаризилйаилиги себэпли-де щцэн мэхун везипе болуп галяр.

Диссертацшща, булардан башга,- туркыенлерич тарыхына дегишли архив катариаддарынич Ставрополь улкесинмч до влет архивинде кана-гатланарсыз ягдайда сакланылянлыгы ве шейле ягда-3 довам этее, ола-рцц белли бир вагтдан йоч евренижэге ярамекз болуп гал^акдыги'билен баглянкшеды авторда дорейэн ховсала хеи оз беяныны тапяр.

' Декзфгазыж-гунбатар туркыенлеринщ ХУШ-ХЕГ. асырлзрдакы тарыхи билен багланшпклыодэбл ве яйув чешшяери а'шлизлешш, диссерта-цняда ылш дерчевлери та лап здйэн sea си проблешлар хем кесгит-лзкилди. .

Дисса^птлньч шинзв.и бабы демиргазкк-гунбатар туркменлери-ниц я;емгыетчилик гурлушына ве ыкдыезды ягдайларына багьлзланыляр. Декиргазык-Рунбатар Туркменистан, хусусан, Мачгышлагыч чэкл.ери болуп, ол орта асырларда туркмен тайпаларынкч жрылзкен меркезлершш!

■ И И! ■ I.. — ,. — .»-!¿»■■■■.^■^.I—I—■«« I ».».и M..I .........«1.1 I .■■»■пи " —/ШЩ . I* I...II ...............■■ ■■■ —

^"Руеско^туркменские отношения в Ш1-ХК" вв.".-Ашгабат, 1963.

бирине/еврулипдир. Бу рвгионыц илатыиыц у-'угш саны ве этники дуэуми дице бир Мацплплахда дэл, айеем онуч чэклеринден дашар-ларда болуп гечйэн сыясы.вахалар эарарлы уйтгап дурупдыр. Дер-целйэн девурде Деииргазык-ГУнбатар Туркменистаниц эсасы яшайзцы-лары Зсенхан илиниц Дузумине гирен тайпалар болупдыр.

Туркмен тайпа Сирлешмелершшц проблемалары, оларын бирлешив принциплери, хусусан-да, Зсенхан тайпалар бирлешигинич дузуми ТУркменистаныц тарых евренкш ылшнда овренилйэн галдарылан »■»селе лерин биридир. Ионуч учкн диссертацияда бу проблеманк Зсеяди-ниц мысалцнда ылмы тайдан эсасландьгрмага кэбир сынаныиыклар эдил-ди.

. Эсёнили тайпалараныч дузукине ол я-да бейлеки бкр дерезеде дегип гечен авторлар еа ишлеринде оларнц бир*вимек лринЦиллерини анык субутнамадар билен делиллендирмзндирлер. Нетизг.еде одеби чеп-мелерде Эсенили тайпа бирлешигинш1 дерт дурди варианты гетирил-йар. Биа муча В. Лобачевсхинлц, Н. Ыуравьевыц, Ы.Н. Галкинкц, А. Бамбериниц, Н. Еыудскиниц, Г. И. Карпович ве Иехыет Сарайцц ишле'риндо га баг гелйзрис,

Туркменистану тарых еврении. ылмыцда туркмен тайпадаршыц. бирлеымек принциплерини гсасландыршк меседесине дице А. Дыкыев йузленипдир, Шонда ол шейле дийил' ныгтаяр: "Тайпа бирлешмелври-. ниц шейле белуниелери оларыц гелип чыкшышц уиукылыгы, рухы ве мадды-медени байльжларыныч хем-де геплешик -айратынльяларьа'.ич' якын-.лыгы ялы принциплере ¿сасланълдкр"*.

А. Дыкыевиц гелен бу нети^ееи диссертацияда -белли бир да резеде есдурилЯер. Иейлеликде, пуны Су меселе .боснча еце сурлен догры

* Дкикиев Очерки происхождений и формирования туркменского народа в эпоху среднерековья"»Ашгабат, 1991,- 125-ихи сах.

пккир дийип хасап этеек болар. Эмма геплешик дилиндэки. як I л ¿лис, умуман,. этномедени бабатлардакы бутевилик тайпаларьщ япаян чэк-лерини![ умуыы ве оларыц уэак довурлериц довамыцца билеликдэки. яшайш-дурмуш кертлерииден гелип чьжяр. Еонуч учил бу меселэшя! дерчеЕиниц щ валдыл проблемаларычыц бири белли бир бирлеыы'энич тайпаларшпщ шол союзы; доремегшеден бц ве онуц омеле гелен дев-рунде якан чэклерини анккламакдан ыбаратдыр. '

Эсенили тайпа бирлешиги Шчгыалакда дерэпдир ве олары. мац-гшлак туркменлери дийил атландкрыпдырлар. йена Г. И. Карпов шол тайпаларыц яшан территорияларыны кесгитлэнинде, Мацгкалагыц." чэклеринден хас алислара чккяр*. Шонуч учин бу угрда иш язан ' авторларьц кепуси Эсенилинич дузуыине материал-медени бутеви-лиги, диалект умумылыгы, хатда бэхбитлер бабатда хем якынлыгы болмадык кэбир туркмен тайпаларыны гнризицщгр. Шейле нэтакыклыгы биз Зсенилинич дузушше гоклецлериц, алилилернч, емрелилерич« дуеярлериц /Н. Ёмудский/, иыхларыц /Ы. Сарай/ вз. бейле'шшзриц'■ '-гошулмагкнда гэрйэрис. •

■ ПЬЯлелинде, биз диссертация бовнча гечирилен ылш-дерчев-лерден гелип чьжян нелегале ре гера, Эсенили тайпа бирлегшги чов-дурлардан, игдирлерден, абдаллардан,. боза^ылардан ве бурущыклар-дан кбарат болупдыр дийяп хасап одЯэрис»

В. Лобачевский, Н. Муравьев, М. Палкнц дат хем ез вагтында шейло не-яиф гелипдирлер..

XIX асырыц тарыхы эдебиятларында, Ж' асырш| агырларьчш:) ? *

::обир ылмы каглудатларинда*- Зсенилиниц човдур бирлашиги дийлкп

1 Карпов Г.И. О туркменах Зсенхановского врта. Известия ТЗАН, 1946, }? 3-4,. 21-1ци сах. -

^ Туркмен'- халкьшкц гелип чыккшнкц, дхнйэ .яйрайшышч ве о нут, __ ---------------------- проблемалары. /Халкара нлш кок$ерен-

довлетинич-тарыхнныч , „. . .

цкяныц дояладларьяшл ве хабарларшшн тезкелери^- Акгобат, . 1593, Р.5-26 октябрь/,- Апгабау, 1993, 86.-07-1^1 спх.

-ло-

-хасап .эдилен халатлары-да габат гелйар* Днссертацмща Су ыэхум' меселэ шейле .чемелешызниц ылны тайдан эсаесыздыгы-да субут эдил-йар, Гвчирилен дерчввлер дввлет хакимиетиниц ёк, 04а дерек уруг--таййа гурлушыньщ шертлеринде яшан Эсснили бирлесшгинде 04а гирен тайпалара умумылшда ёлбаичылык здйэн гуйч болмандкр. Дерчелйан . девурде, ягны ХУШ-ХК асырларда, хусусан-да ХК асырьщ бириня,а ярьашшч ахирларына ченли Ыачшшшсда човдурларщ тасири ёкары болыапдир, олар сан тайдан хем агднклык этнэндир. Човдурларщ) тасири Нуриухакнет шванш? тарыхы аренада пойда боладгы билен дуй-луп уграпр.* £ол девурде хеи абдаллар, игдирлер, бозаа^ишр ве буруна?»клар озбашдак херекет эдипдирдер, оларыч баштутанлары бол-fca es тайпаларыныч адындан чыхыш эдипдирлер.

ДиссёртаЦияда Г. И. Карповыч» В. Лобачевскинич ве Н. Ыуразьё-выч яэгыларына салшлынып,. "Эсенханлыларыч дузуминде гураначылис

ролы сочки ики-тч асырыч довамывда, гурруцскз, човдурларыч векил-

» - '

лерине дегишли болупдыр" дийип айдан текрарламасынкч ясасскздыгы аник далиллер билен душундирилйэр. ХУШ-Х1Х асырлардакы Осенилине шейл'о чемелеш.'з хакдаата лайых гслмейар ве ол бу тьйда бкрлешмоси Сарадакы кэ0ир илми иаглуматларич ёйулыагина гетирйэр. Ыунуч шей-ледиги диссертацияда аник мысалларда горкезилди.

йэне иудар билен бирликде Г." И. Карпович айдян пикирииич хас соцки девурлере, белли бир чэклй территорияда змвло гелеи ягдая дегишлиднгшш хем беллемелидирис. Чоедур тайпасыны клмн таГд.'ш .евренен К. Ныязпшы^овыч "Еиэич гунлеримиздэкн /XX асырин-икинхдо ярымыны res енунде гутпр - А, Б./ Хорезм човдурлары баз саны ири

—._ — ______ -——г ^ :

. 1 Бегаанов А. Гегаен акабалар, гечулен юртдар.-Лагабат, TSS2, 65-92-ю^ сах. . ■• . _

^ Карпов Г.- И. О туркменах Эсенхгноьского юрта. Известия T2AII, те, 21~ш;и сах; •

топара: хусусан-да, човдурлара, абдаллара, игдирлвре, брза^шара

ве бурушлвлара бвлунйэн ¿утеви "тайпадыр"*. Бу хас соцра смела'

гелек ягдайдыр. Энтек гачен асырда /XIX асырда—А. Б./ шу бэш

2

саны топарыц хер бири езбащцак тайпалар болупдыр диен нетивр-' лери Силен хем шалашмак болар. Диймех, Эсенилиниц тайпаларыныц бир бвлеги эзлерини тайпалар бирлешигиниц эййэм ёк вагтында, хас. догрусы, XX асырда човдурлар дийип атлвндаршдорлар. /Бу:ерде гур-руч Хорезм човдурларкннч дузумине гирен абдаллар, игдирлер, боза-здалар ве бурунгуклар хакында баряр/. - ..

Иейлелияде, диссертацияда демиргазык-гунбатар туркменлори- • ниц зтники дузуми хеи евренилди, Эсенили бирлешигине гирен тейпа-' ларкц шея;ерелериниц схемалары берилди.

ХУИ-Х1Х аскряарда Демиргазьк-ГУн бага р Туркмаштегандакы турй-менлерде оларьгч хоралы: дурцупына лайык.гелйэн урут-тайпа. гураыа-сы херекет здипдир. Диссертацияда туркмен :тайпаларышц щзмгкет- • чилик гурлузыныц умумы хзеиетлери ве айратынлккдары-да ачнлып ' • геркезилйэр. Шол дэвурлерде бу. тайпалара оларкц арзсындан чыКан абрайлы хем.гурплы адамлар олбааиылис'эдипдирлвр, йоне олар ханы-пы хэкимнет хук'укды адамлар хйсап здилюндирлер, дице оз абрай-ларыидан цейдаланып. догандырш ишина- тасирлерини етирйпдирлёр.

, Р. • Карутцыч созлерине гэрэ, шцгшлаД'Туртменлеривде. XIX асырыц орталаркцца хер бир уругыц баштуташ "езуниц патриархал тэсиринден баага, хаю на, зтрап хекумдарыныцкы ялы хукукдан хем пейдаланып, оз герриториясында яшамага я-да оца гочуп гелмэго ругсат беренлиги учин кесеки адавдан салгыт хем алылдар"®. Йэне

* Алымыц' "тайпа" сезушг гопадырнагиц ичинв алмагыныц себэбя онуч шертли маныны ацладягошгы билен баРлан'шыклвдыр.

.2 Ниязклычев К. ТуркмеНЕР^-човдуры. Автореферат дисс. га соискание ученого, стопени канд.историч.наук.-Й., 1568, 6-ня?н сах.

^ ¡Сарутц Р. Среди киргизов и турагенов.^&б., .1910, 23-нг,и сах.

бу пуррУЧ тарыхда еке-так глухат болуп. J-алшк билен, ол барада белли бир нетл^е чыкариак учин эсас болуп Ошшейэр. Бу меселеда авторьщ газаклиры туркменлер билен чалшыряи болиагы дуда ехтимал зат., Чунки'Р. Карутц Мацгышлага 19СВ-кж,и йылда, ягны бу ярым ада-да туркиенлериц дуда уцыпсьз бир белегишщ болан деврунде гелип-, дир. Байга бир тарапдан болса, кэбир чешмелер шейла системаныч газакларда сакланандыгыны тассыклаяр?

' Шчгьилйгыч туркмен тайлаларыньщ баштутанларк солтан, багыы, кервенбашы, батыр, онбегй, аталык ялы дере^елере ее болупдыр. Шол атларыц кабири несилден несла гечипдир. Диссертацияда туркмен кет-худаларыка берлен дереж.елерич гелип чьзсышыны ве оларыч эхмиетини ачып геркезыэге хем сынаныаыклар гдклди,

Халккч ыкдысады ягдайлары билен ж;еигк<етчилкх гурлушы еоара багла'ныпыклыдыр. Уруг-тайпа гурлушыныц сертлеринде Деыкргазык-Рун-батар Туркменистанда хо^алыгщ на туре л гврнушк сакланыпдыр. !»уны

ХУ1 асырда Качгшлага гелей нчлис сыяхатчысы диче бир А. S^ewtпир-

сон дал6, эйсеи бу улкэнич XIX а сыр и;; 40-гагц йилларылдаки ягдайи-

о

ны язып геркезен лейтенант Еодиско- хем тассыклаяр . Пол дввурлер-де бу ерлерде малдарчшык внушери, зсасзн, галла хем-д^ сенагат харытларцна чалшыдътпдыр.

* Халфин H.A. Россия и ханства Средней Азии.-Ы., 1974, 4Э-44-" мци сах.

2

Муравьев H.H. Путешествие в Туркмении и Хиву в I0IÖ и 1820 гг. Ы. Г1892, ч. I., 5б-н^и сах.- .

•3 ' ' ' • *

Севостьяков И. Странички из прошлого Туркмении у, сопредельных с ним стран.- - Аигабат, 1920, 20-н^и сах.

Шонда холрлнгыц зсасыш, кеп бабатларда, улкоикц тебигат-кли-

матюс шертлзри кесгитлзпдир. Мацгшглак—сув ресурсларшшц дуда

чэкли улкесидир, шоца герэ-де, экеранчылык.ояуц,илаты учин хэсиет*

ли хунэр долдир. Сув проблемасыны гуголары кеп газмак билен чез-

шге скнакызылдырлар. • XIX асырщ 70-нди йылларюшц хасаплаШлары-

на герэ, Моцгшлакда П39 гуйы бар зкен, иоларыц. хем 817-си суй-

ди сувлы гуЯылар болупдыр*. . !' *

Ыацгышлагын есумлик дунйэси, тебигы пертлери малдарЧылыгу

есдуркэге аматлы болупдыр. Коца гбрв-де,'ери мейданларц билён суйди

сувлы гувлар бу ердэки плат учин яаайышы упяун эдйэн зерур чеш-

мелер хекмунде хкзмат эдкпдир. Хер бир тайпа бел|ш бир чэклёрде ,'

орнашып, белли бир ери иейданлардадан пеЯдаланып^гр, сува болан

мэтэчликлерини гувлар газмак аркалы. канагатла1{дыршдырлар. Белли

бир гуюлар белли бир тайпала'ра дегшли .болупдыр.'' ЩеПлеликде | мац- ,

гыялак туркменлери, эс.асан, -чарва ;Дург<упыныц шертлеринде лпапдыр--

■ ■ о".'. • .. ¡'

лар. Язув чешмелериц^берйэн маглуматларша горо^ мацгкзлак • •

туркменлериниц ХУВ-ХК асырлардакыг гочуп-гонмалары. белли дере^е-

де чэкли ягдайларда. болупдыр. Му?;а оларыц топрагйна к ¡геи йуз га-

закларыныц аралапып баилагагы не'тщеснндэ амаглы:'ери.мейданлары-

ннц чэкли ягдая.гелмеги себэп болупдыр. . I • ' ••

Кацгшлакдакц тгркменлерип. малдарчшшадя.яГ'фсясы белегини

доварлар 'ве дуелер тутупдыр, язув чешмелериниц б^рйан маглумат-

___________ .. ........ . - 1- ■'■ - ' -'■ '■■------:------------

т ■ : - ------

Ломакин Н.П. 0. полуострове Шнгкилаке и. путяг оттуда в разные концы Закаспийского края. Записки Кавказского отдела ИРГО, 1673, кн. 8, 19-нхда, 34-няд ва 42-ня.и|сах, , ^

2 "Красный архив'". '1939, т. XI, 212-ндн еах. Туркменское • географической общество». 1358, вып. . I, ЙОТ-гаде ве • £13-кди сах, -

-хч-

ларына .горэ, .бу улкеде ири шахли ыаллары всдурмэге тобш-ы шерт-лер аштлы бодмандыр*. Муча: тебигы шертлэрден башга млатыц чарва ^яшайш-дурмуш образы-да »гушшчшшк бермендир.

.Дкссертацияда Мачгшлагыч ыалдарынич шол дэвурдэки баи саны Сарада. анис..ст&тпсгики маглуьатлар гетирилйэр.

Мацгышлагыч довардарчылыгында газакы гопнлар^ айратын есуше ■ эе болупдыр. Олар бу юрдуч .тебигы шертлерине хас чкдамли болуп-' дырлар," А* Денкиксонш} маятлык этыегкне герэ, шол гошларщ дице гуйругыныч аграмы 60-80 йунт, XIX аеырыч 20-щ;ы йылларынкч маг-луматларн боюнча 30 фунт тевераги болупдыр . /фунт - кирбечке, гадак, 'I фунт - русларда 409,5 грака, ичлислерде 453,6 грека дац/. Вол гогаларвд хер бири Йылда 5 фунта копии йуч берипдир. Шол тохук-дан болай гоюнлары] бахасы бейленилери!р1Э гарандз »¡ни весе пл'-ыаг болупдьф^. •

Дуедарчшшк мачгышлак туркиенлеринш;'хогргцгында доьардар-чылыкдан соц' икинщ:' о рак эелзпдкр. XIX асырыч ахирындчкы маглу-ыата горэ, Закаспи областыныц дуелершшц 44.. проценте-чонаиси 1&ц-гкшлакдн жеыленипдир. Шол дтелер йуклери дашаыак учин хем пейда-ланияыпдыр..

Дгмкргазик-гунбата'р туркыенлер;шкч дурыушызда Салыкчшиж эсасы орунлары эелэпдир. Диссертацияда балцкчцлыгыч.отаплайын есуш ылмн тайдан эсаоландириляр; Бчлшчылмк билен илатьа;, эсасан, гаркп души гатлагы мепгулланшдыр. ХУШасырда ва XIX а сыри! баш-

* Аннанепссов К, Хозяйство туркмен в ХУШ-УЛХ вв. - Аагабат,

1972, с. 18. ; ' 2 ' Совостьяпов И. Странички прошлого Туркмении.;,.," с. 20.: Обзор Закаспийской области за |690-1Е95 гг., с. 167.

° Обзор Закаспийской ябласжк за 18901895 гг., с..167^ ::

ларында малсыз галаи туркменлер озлериниц тиредешлерине хэхрлыгы Л эре тез гэ ярдам этмегс билен дабе опрулен гочуп~гою.«1ларыт' долам зтдирипдирлар, олар ювсумлейии малдарчылыгн бальжчшшк билен уггашшлы а л от барыпдыряар. Олар 1&45-МЩ йыла ченли, ягнм Уач" гшлакда бальз: сенагатчылары поЯда болянча балигы дю*е маы'галада иймек учин тутуядьгрлар. ! .

XIX асырыц баринди ярыммныц ахыринда хас гарип дтгсен туркь;сн-лер оэлерлниг} малдар гарыгвдашларындан Солгит айрмып, Дециэ .йена рына гочуп барыпдырлар. Шзйлеликде, олар балккчылкк билен' мода-шлайын мекгуллоньш башлапдарлар я-да чомрулара вврулипдйрлср.1 йэне туркменлерич хеммеси малдарчшшгы млери тутупдерлар_. Шонуч учкн озлерини тутуп угран балыкчыларыч бир балет аздa-цэидо мал сатш альш, сне <?î-5t;i чарвачылык дурмушна гаПдып' гелипдирлер. Rone бу. ягдаЯ яудассйрек болупдор. Зерур' гурлларыдьр smpiuia»®-бодмадык туркмен балйкчылары бейлекилэре' элгарака вертяердэ' иш- '■ лопднрлор. ; " ■" '

Дг.ссоргацияда туркмен баликчиларынкч -рус баякагсенагатшщ веннллэрнлз. элгарма, гарашлы ягдая сёзевар эдилип, сояуч доли танысьаща, эзилийлери оз айдьЦ бэяшнц таплр. -

йцде. шнпшиюя туркмзнлоркнда .балиячылщ сунгатьйащ осуи аЯрапдшшларына. улы унс_ берилйэр. Сол турза:енлер балки сснагат-таларыиа сат?.гак -/чин, кэпленч, бекро балцоарины тутупдкрлар. Шонда олар, осасаи, санчгн, ели, галкмз ели ялы, езлеркнэ дахоус усулйары пейдаланкццырлар.

У • i

- Чомрулара оврулен гарып'.туркменлер балшчулык Силен1 меэгул-лананлардада^да ©злертнич кздцьг ягдойларшы говуландирнп бия«зп~ 'дирлер^1 Зэхме.тии рлгарака ' швртлери, рус' балкк свнагатчшаркнш; otjyjwo1 барйэ' артян Серги-борчлары туркменлбркч бир Счлвтитц до-

'3.6-

лы тозмагына гетирипдир. ".-.., • •

';. Ыацгышлак туркменлеринич хоу.алыгында авчылык хем гезе идйэр. Л1шде ав авламагыц кэбир гернушлери ве онуч эсасы айратынлкклары ачылып-^ркезилйэр. . .. .

.. Ярым аданыц географик, тайдак ацатлы ерде ерлешмеги Цацгш-/ лакда севданьщ вомегине-де ярдам эдипдир. Иацгышлага Рус-Орта Азия сввдасы уиин щ бир аматглы ер хвкмуиде гарапдирлар. Айратын хем (^енбургыч устуеден гечйэн нервен ёлларында дартгыаш ягдай-'лар гайталанып башлансоч, хывалылар хем, рус тэзцирлери-де сввда херекетинич ¡оачгшлагыч устунден геченини кем гертандирлер. Ыац-гшшагнч сввда нерхеэине вврулмагй кервен ёлларыныц ховпсузлыгыны упяун эдип билл;$кди^ бейлеки бир тарапдан болса, Астрахандан Наспи децзинкч гундогар кенарына гечмек учин хыэмат эдтгбигарх де-циз ели хас аматлы Оол^акды. Шол девруц Астрахан гумрукханасшшц "дирекгоры С. И," Иванович хасаплаиаиарцна герэ, Царьградцан Кабула "ацгкшлагыц устунден гидилсе 64 Гун, з'гер Парс прдунщ /Эйра-ныг/усти билен гидилсе велин 236 Гун герек. болупдыр. Умуиан, Иацгшлагкч' устунден гечйэн сввда. ёлы хенмесинден устунлккли хам пейдалы хасап здшмпдир.

¡1!ейлелккдз,-'Ыацгыплак Рус - Орта Азия севдасыш дице бир ез устунден гечирилйзн база болу'п хйжат этман, ойсеы, ХЗТЕ-ХIX асир-ларыц.кешхур сввда шркезлершин бирине еврулйэр.*

¿¿»¡¡шлак туркменке ри харытлары диче бир сарп эдиднлер 'бол-.ман, .ойсем олары бейлехи ерле^е иберыегк-де бапарыпдырлар, Шонда олар ыалдарчылык енуцлерй билен. билелихде хунэр:знтчилик харыт-ларыды-да дашары севда чыкарыпдырлар;-' Сйар рус харытларыш алша-.-чалыш ареалы эдин'ип, с04 кичи.йуз газаклары, яка туркменлерИ,

-3.7-

астрабатлылар, латда хывалцлар ве бухаралылар билен зовд.-' эдип-дирлер.

. Цацгыаяаклылар рус тзя^рлериниц кервенлерини гуранак, ола-ры улаг билен уп*ун этиек ве ховлсуз ёллар билен алш баркагы еэ устлеркне алып, иондон гаэанч эдшшвдирлер.

Цацгшлак туркиенлеринич ходалигында сенетчилигич» укуман, эл кптщ тутян орнут диссертацидда айратин эхшег борилйэр. Шонда эхли туркменлере «ахсус болан свнедин мзчгглклак туркмен-лериндэки айратынлыгына дегиили уьс у,еыленПэр. Бу, ылайт.ч-да, ичиеклврич, телпеклерич горнушлзри, кечелерцц нагкшлары ве'бапга-лар барадакы маглунатларда айдщ гврунйар,

Умуыан, дкссертацияда белли ,бир терр«торияда яхан хем-де езбапдак тайпа бирлецыосине гирсн туркмеилерич этшши дуэуми, оларыч а^енгыетчилик гурлугш ве хо*,алыгы барадакы ыеселелер анык-ланылып, бу угурда теоретики проблемаларыч увзгудн айднчдаады-рыляр.

ЛиссертаЦизнь.'Ч ууур:и бабц "!.'л['пялак сыяси влкалар>,з{ арена-сычда" дийлял атландкрыляр. СНца Декиргазын-Гуибатир ТуркмениСтал-да змеле гелен скяси вакадар, Эсенили туркыкнлермши, йла хннлигы вс хичи Пуз газаклары билен га т на мял ары хем-де олгфп( Рус ииле-риясшкч даиары сыясатында тутдн орн.ы цтш нукдай изьрдан айдыц-лаа!дыршшр,

ПИ-XIX асырларыч снята вакалары. д»:!{е туряменлгрич Д3л, зй-сем Срта Азиянпч, Кавказыч ве Газагистанш; Х4лклариыл; ылСалына-. -да дуПнли тесирнни отирипдир. Сйар, эсасан, Рус имперкяснпыч зкспансионистик дпщарц сыясатыныч ьети^елериди. Бутии туркмен

.халкы, кол сандв Деыиргазкк-Ргьбаамр Тгрккенистаныч туркмен тги*паллры-да, кмперияныц бу скясатиныч гирдабына дутсурклипди.

Fyc иыперилсыныч ,Спркп, Петр Ьнид доврунден вз гззбасшкы плып гайдян Ггндогар сыясаты XiHl—XIX аснрларда Демиргазык-Пгн-батар Турку,енистачд-'шы ягдайлары-да дуПпгзтер езпзртди,

Мачгыялак географкк та йдан ерлешиш айратшлыкларына герэ, Fyc икпоркясы билен Орта Азия ханлькларыныч арасыцда туташан дартгкнлы гаткашыкларыч керксзиндо Солуп чккды. ПЗейлеликде, онуч туркмен бо газск яалклары шгпервдкьщ даиару сыясатыкщ? чекмели болупдылар., Дениргазьзс-Гунбатар туркгленлеринкч ХУШ-ХЙ асырлардакы та-рыхкны, бу делогайларда болуп гечен дурли сьетсы бакалари Гква хашшгыныц Гй10.!кзи1ден узце ros оцуне гетиркек мумшн дал. Чукчи ХыЕа ханлыгыикщ озлери билен оерхетдеп еке-тог. до влет болан-лыП! себзпяи игщгьзшакяылар снуц билен гос-гони идасады се сыя-сы гатнапыкда яваиалы болупдирлар. Туркменлер ханлыгкч базарла-рлда довяряарнны во калдарчылш энушерини оздэрине зерур болан . галла бз сенагат харытларьша чаягашдырлар. .'йчгкялагы; Хива скя~ cu тайдан бакиалыгшап; белли бир шертлерде боландагат rapaisas-дан, ханлык вол орлери чзушпри хасап одипдир. ; -

Мапгышик тур2»)знлсри билон Хьаи, хашштгыц арасыеда СТ--XIX асырларда окало гохен сыясы ягдайлары хэсиети бошча уч девре беаунйэр. Си дасс'ертацияда ХЗШ асырк] биринг;! ярыш, ЗОН асыркч бирицди ярыкывдан ХЕГ асырын биринг>1 яршыныч ахырына иен-ли во У,IX асырш! ккинди ярымынйан ыбаратдыр.дийлип болленидйзр.

.. Бирлнди дэвруч айратышшклары хандцкда хокиыиетич меркез-лешек прбцесинич довам этмеги ве онуч кувватыныч артшгы, шол

-Л9-

эсасда-да Хиващщ де t.i и р rj з ьа - rr i i б с. ?а р туркыеш^рине эор сидмаги билен хэсг.етлендирилйзр.

Хкр.а-турч'.ек гаткашьклариниц икина;и довру ниц асаси аПратьш-лыклары, Каспи децзиниц гундогар кенарларинда руслариц пейда бодыагы, шцгшчлак туркменлериниц олар Силен нрагатнтг.'лг сакдп-ыага хавео билдирыеги билон ба глашхи« льдар. цшуц петнт.ескцдо 1'дцгшлак угрундакы сиясы горескц гуйчлеиыеги маселанин глСали-иы эййвы чвзупди. Бу ягдай, руел*р.?( гатиздшагы билон, туркмзн--Хква гатлаиьжлпргаы душа италик дереве сю ¡о ченлн есдурипди, Халк копчулиги болоа бу сиясы герстц пидаси Солярды. Пене iny ердэ бир за да боллап гечмгк горек. 1Ьцгшлак тур:;ыенлерц билен душаичшыюш гатнлиык Хива хаклцгина диц» етирил бид-хазди. ВеЯла ягдайыц хаилыги децпз apx>ix.u алныл барылян игтибнрли сввда ёлуцдан махрум адайнеги ыумхинди. Галкберсо-де, русларыц иац-гаялаклияара арка дурнягы Уквч учин дийсиц улк хосп дергдйзрди. l.;oi;a горз-де, Хыва хандкги езуниц иацгьплшс турхиенлортю бодан душианчылыгьзщ олара ач-ачан дуйдурмлн, года ассь-риндш билен ' алып барярды. Мац гнала га t туркненлори билен гаяпхларынш] агьз- . ларши алардып, олнрц Сирл-чЗирино кушурЯзрди, туркненлерип ко-бир векиллерини сыдаг-сарпай билеи озлйриниц vapir.Kiw гечирмэгч} ~,ан эдРэрдилер. Ц&нпилакльларц руслпрщ Гариысына о.^укдирйзрди, кэтс болса оларьл; э'нчемезики ханлигщ чэнлврино зор Силон i-очу-рип гетирЯэрди»

XIX асырыц бащлархлда Н. Муравьев Хкач хани Мухамие? Разщ-кыи хузурына барцп, 04s ¡¿ацгъшлыгы] усгундэн гечйэн совда блуп-дан йуз овруп, бу иш Балкан айлаггныц у ста билен акала ашыр-

ыагы текли» одйар. Эмма хан ода кеп манылы эхевдз шейле inoran

гайтаряр: "Мангышлак алы Красноеодскэ гаранда хас дашрак-да

болса, Ыачгыплагыч xajjtu маца вепалы хем-де табдадырГ* Бу ха-

ныЧ дипломатии еврумиди. Мунуч ези ханыц Н. Муравьева-да, Рос-

сия-да йщгыилзгвн Хывя ханлыгкна дегишлидигини пзхим-пайхас

билен дуйдуццыгады. Си;-сочлар Н. Муравьев "Мухаммет Рахш мэ-

хир-мылакат хем-де хер хилк ёллар аркалы олар /мацгышлак турк-

о

менлери - А. Б./ билен ярашмагы бошаряр дийип,беллемэге мед-бур болупдыр. Хакыкатда, Н. ¿¡уравьевыч айдянлары догруды. Сол йши-«*р ханлык мачгышлак.туркменлерине ез Сазарларында совда эт-мэге энчеме эглишоери иглан вдйэр, XIX асырыч 20-1 щи йылларын-да Хываньч чзклерине гецуп гелендиклери учкн човдурларыч улы топарына сылаг-серпайлар эчилйар. Эмма бу чэрелер мацгыалак турк-менлеринич хеммесинде ыейил дередип билыейэр. Шонуч учин бу ярым-ададакы туркмеилерич эсаск болеги руслара нейилли болмагында гал-яр. Бу угруч эсасы тарапдары Нур!.«ухашет • иаэнды. Сй хек ханлык таравындан ызарланылярды. /-

Тгркыенлер Рус дввлет1®ич гуйччсувватыка ышнярдалар ве онуч еэлеркне- хоссар чыкарьша умыт баглаярдылар. йене олар Россиянин сыясатыныч экспансиониста!! мазмукша хем-де бу угурда туркманлерич ойкамалы'бол^ак;ролуна ^гшунмейэрдилер. .

Рус капитаны М.К. Иванин билен 1{урмухакмет шаныч арасыеда \!ачгыплакда бирек-биреге ынаньшкак' ягдайында свхбетдешлик бол-15р. Шондан бирнэче вагт геченинден соц И. И. Иванин шейле дийип

f—-----—----—™—;—-——————-----

. * Муравьев Н. Путешествие в "Туркмению и Хиву в 1818-1820 гг.,

-К, 1632, 4. I,'51 сах. 2 Шол'ерде, 76 сах. ■

- Sí-

язяр: "Нурмухя>л.<ет кланы горэп сакламал::, они взумнэин /русла-

рш] - А. Б./ сыяслтыьэ учин герекли яра га евурмели"*. Ыунуц вон

Россиянин X111-XIX асырлардаки дяаар1 сиясаткндп лице Сир 11урму-

хаммет imana дал, эйсем деыиргазык-гунбатар туркгенлгр'.нип хем-

месине диен ялы болунип СерилЯэн везипедп. 1!на, хут цу сиясатич

еэи алдава сялнан тур(меилери Xiiwi хянлигкиыч rajnnciam госпды.

1С46-1яи йылда Киспи денэиниц гуидогар кетртнд^ Нэло-Пет-

ровск беркитмеси галд1фыландак coifpn to.ne а Россиянин Uiiimuíiux-

днкы позициясы хякыкатдян хеи беркейар. ¡..унуц взи iai:¡epmU3|

туркмен топр1ГШи ве Хыва ханлкгинп xapf-u экспянсияоынш', башши-

ri^LX'j, мунуц гЧ1-л or¡a ез позяцияларыки £1'И[гшлы<да С.вуе:итиок

оерурды. - <-. ■

Хц'ва ханлиты бадан мацпллик тур.ш^ндйр.шиц вэар;1 гатнааас-

ларьшыд арбетлиге таргшуЯтгемаги, ода pi л apaamwi ду-шаич".шыгиц

есмеги, ыцдлмалкк годаулыкда яиан бу ики хл.чки!! Сири-барньа гап-

ма-гарац гоплма гы дисевртацилдч Foccamoí', Клспи дв'риплщ руцдо-

гар кенлрларкна армагмагыисЧ гве-гони нетиг.еоклд} эмйлэ imüiíh

ягд?.Ядыр диен пикир oi¡e сурулПзр.

Бу нхвллат кичи Луз гЯзякларн Силен деииргаз1М-1у,ьСатар-

турхмеилериыгп гптатзгмриип-дя шхсусдыр. Турки* uns р билен

газаклар гадил я"^ямлардзн бар.; Г01у1ул1лд.п якал гелилдирлер.

¡¿ацгынлАЖ туркменлери ХШ acupa ченли Эмйа дорясыни!! та аиакц

а к шла рыт ченли cyítavn Сарипдгр.'.ар. 20 тирэ белунР.эн Элимулы,

2

Пайули ве Ее тиру таЯг.аларкидан бадан кмчи ftya гаэахлары

^ Русско-туркменские отношения в ХУ!!>Х1Х вв. - Ашгабат, ЙСЗ, оЙ-нз-^ сах.

о *

Сежоре-кязвктщ ру-тайпллык куршгысы.- Аша-Ата, IS3I.

-3L-

ХУИ асырыч ЗО-кжу Рылларында илкишршеркч хата рында рус раятлы-гыин кабул »дйэрлер^. Ине, иол кичи йуз газаклары хем Россиянки басыбалыязшдслы дарари сыясатьашч тасирине дуийзрлер. Кичи йтз газакларыныц ханларц болса колонкал адмкнистрацияныч диен »дия;и ярагына вврулйэрлер.

1756-нды йылдакы Перман бошча Урал дерясышщ car" кенар якалары Ураддакы ве Сренбургдакы казак гошунларыныч ерлери дий-лип ыглпн вдил!»эр. йвдан ачырда, Волга ве Урал деряларыныч гуй-ян ерлеринич аралыгындакы ич 04ат ери мейданларыныч гичиплюсле-ри рус помещиклерине пешгеш берилйэр. Шейлеликде, ©a оркерин-дон гысылып чыкарылан кичи йуз гаааклары Еоза*ц ве Мангышлак гярым адаларкндакы сзхралыклара ве устортдакы ори кейданларына пвап-овавдан суйиыэге медбур болярлар. Бу херекетлор туркмен тайпаларыкни хусусы ори кейданларывдчй ¡сеы-кезден гысылып чыка-

рылнагьшыч хасабына б о луп гечйэрди. ГЪзаклар рус раятлыгына гс-

< - - «

чен довурлеринден башлап гунорта тарап, cyttoyn башапдыдар,

Г741-н^и йилда Мачгышлага гелип гвден Г. Тебелов езунич йереден гунделигинде ерли туркменлврич зден ггрручлсринден кэ-бир парчалары гетирип, иейла дийии яаяр: "... биз Су ерлерде ир дввурлерден бэри, 210 Пил . бэри яшаярис. Енби /Эмба - А. В./ дерясындан башлап, Тюк-Караганя /Дуйп-ГЬрагак - А. Б./ ченли ара-лыкда яЯрап яшаярыс. Башгутанларыммэ болса квсакладцан /газаклар-дан - А. Б./ этияч эдвп, ада»?дсларда яваярлар, себэби олар /га-Ьаклар - A.B./ йыгъН*ыгцдан топар-топар' Солуп гелип, бизич усту-мизе чозярлар... хэзирки вагтда биз бу ерлерде ецкулерицизе га-

* Биманов С. 3. Россия- и Букеевское ханство. - Алма-Ата, 1982, 12-ни;и сах. , .

'зз-

ранда аз санлы болуп яшаярыс, ионуч учином шод касаклард-ш зтияч хем этмэн дуромызок"*. Мунуч взи гаэакдар билвн туркм<5НЛйрич гышлакдакы илкию;и чакньгадалар болиды. Шопу и аетк^еснндо озал Eosaíjj ярш адасинда bü мачплдат! домлргазш Селегинде я^ин туркмендерич бир Свлеги асырич 4^-Ы>на;и йылларында маркези во гундогар Цщплглага гачмэге мез;бур болупдырлсф. Тгриысшлор билвн га я а и л a pu» бу гагша-гаршы дурмаларындлн хем Россиян^;,уем Хива ханлыгинки ьекиллчрк пейдадакгрдар. Олар бу нки хилкь бирм-би-рине егэгндирЯэрдилер, Чабьас /Чвбек/, Линбай, Оалбай Асбаевдар ялы башга-да знчеме газа« галтамянлары бу вакальрдпн пе?»даланцп, турк-

иешюриц мллларшы еурул экидгш, сна у s хем да pina ивы Сол у si ni л.та

2

ягдайц хас-да бв^ерделдирЯзрд.к лер . -XIX асырь.4! баштрында Сренбургыч.рус идииниатрациясишц гол-дама ганда гпзак бвйи /баги - А. Б./ Пиргалы сохтаи мацги-шк тур:-менлериниц хем ханн рдилмп белленилЯэр. ХакьЫйтД'1,ол Мачгиалагыч '/стунден хокуударльз: эдип бнлйнднр, Р.оие,и.еПле-д0 íc.-'.aa ,бу гх-даЯщ рзи турхгенявр билеи газаклирыч арас1едаии дчргг^нлшигыч ар па гщ« ярдам эдилдир.

;!сда ЦзчМ^ллкдыси га За к л ар Силен туркиенлернц >.>тС1!ндикы болуп геч«н гипма-гарщнлихли ыкадар хап.нда хаСдр с'орПэн анья маглуултляр гот'.фнл^эр. ¡Еонуч Силон бирликдо, очда илхал-ьахал болуп гсчеп пол чап.иидларп! M>u¿-.>Tapi зисие?;!пич Солнаг.диги ха-Еьнда пнандиры^; mísiquiep хем 040 сурулйэр. Гпзаклфкн не тур*" иыи;оргц гпрцп дамп топарлари бирк-бирлери tí:;лен жуда цдалашлглы

1 "КраснгЛ архив", IS29, Т. 2, 2М-нднс ах.

^ Севастьянов Странички прошлого ТУрк.мснии и сопредельных . CTJ-UI.,- Ашгабат, 1529, ÏO:-io\ii сах.; ГАМ, б, оп. 10,. • д. 751, Л. б.

яиапдорлар. Пуки 1!. И. Иванкн хем шейле дийип тассцклаяр: "Мен 04а /Нурмухакмет тайна - А. Б./ бир топар ажайьт совгатлары пешгев бердим, ол болса^ воларьщ квпусини хут шол ериц езунде гарып-гасар газаклара ве туркменлере пайлап чшда"*.

Пзгаш-гаршы чыкышлар, квпленч, туркшнлериц ве газакларм; гурплы топарларыныц арасинда ери мейданлары хем-де гуюлар себе пли болуп гечипдир. Гепич гысгасы, кичи йтэ газакларыныч Ыач-гшлагкч жуммуылериие суйымегиниц хем-де оларыц туркменлер билен чакншиогьгныч дуйп себэби Россияныч ХЗШЗ-ХК асырларда йероде н дошарь: сыясатшдан гелип чккипдъгр.

. Царизму колонка л сыясатынич гуйчлешеги XIX асыркц икишде 1фкмычда а дай газакларынкч ер бабатдакы гатнашыкларыны хас бе-тер чьипшрымлашдарьтпдыр. Кацгшлак уезди билон Гурьев во Темирск уездлериниц араскнда серхет беллениленинден соч коти.йуз газаклары язлага демиргазига суйшип билмэн, тутушлкгына Удчпгшлакда галып-дырлар. Сочра олар хас гундогара суйшупдирлер.

Эмелэ гелен чьшиыршлы сыясьг ягдайларда 1Ьцгъшшгкч туркмен •¿•айпалары Россиянин мысальяада кувватлы арка даянч гвзлэпдирлер. Сонуч учин хем- ХУЛ аск-гдан баслап, рус раятлыгына ислег билдирип уграпдкрлар. Шонуц билен бу туркменлер дице бир сияси тайдан дур-нуклылыгы дэл, эйсем хас говк социал ^урмуоы-да укыт эдипдирлер.

йоде мацшалак турк1®нлериниц рус ' раятлыгына гечшге болан кейиллери анш мысалларыц тети билен дупундирилйэр. Шсйле шорт-лйрде Рус империясы езлериниц голдавына кэтэч болуп йуз яутянларьз; гезгыны ягдайларындан пейдаланкпдырлар. Скар езлериниц ккдысады,

КЕанин М.И. Поездка в.полуостров Мангышлак в 1846 г.

3№Г0, - Спб., 1847, кн. 2, сах.

сыясы ве страте гик везипелершш устунликдн чяэмек учнн вран сы-пайы дипломатиями уланшуцфлар. Ооида Сирин»,зден-а, Россиянин осул барян сена гати туркмен топрагинкц, умушн аланда Солса, о ну») тети билзн ту туш Срта Азиянш| арзан чиг малина етиэго ховлугярды, икишгиден болса, ол Цацгшлагыи во Срта Аакяныц Саэарлариикч сена гат харытларына матэчдигине, Европаниц Сааавларынд;» осан врт-ларын харнтларшьв; янында вз екумлеркниц Саблтдя-да, гвр1гуш-■ леринин саны Совнча-да ерэн пес дере*,ели Солул галяндыгы себэпли олара хырыдар тапылмаяндыгына, ямма оларьц Гундогардч гечгинли згарытлпр болуп билдекдигине анж гез етириддилар. Рзлыберсе-де, царизм.Орта Азияда оз позициялар>лш бу региона оэун»'Ц ыкдисады ве сыясы тэсирини ?[>!>эм зп-эсли пг^чла"Д1!Рен" Британитшч гар^ысыни хас-да берк орнашдцрмак угрунда млада Сьрыщ вдйэрдм. Еу улкани табын этмеэден, езушщ узага гидЯан лланлариш ы.-адч а сыре-мп л; кии болг/ждыгьжа рус империясы говы дгы7НЙэрди. Еонуч уь-н ол гурк-менлерич взлерине яхынлакычк мейиллерилдан пойдалаши, Км они зинич гундогар канарлар!э<да берк орпаышга, ин эсасы дат оолса, иачгьшлагш( мйхум нокады болан бузстлсынм /кичнрэк аГлагтц/ за-, лемэге лдн здйарди. Ш.-ХК" асырлнрди Нлсш ди1рин;!!{ .ундоглр канарларыиы оврскыащ пелен акеподицияллрщ хеммеси дица Сир вса-си зада — Срта Азия таряп йор/л эпик учин иол ерлирди игтьбарди база дврэтыэго гуллук эдилди. /1мпе; иян1.!( вран гкцлдлоЯик бу нрог-равхасында олар мацгшлак туркманлерини сияем ойнлтгн хвкмундв лейдаланылдагрлар. Россиянин дасарц сыясатикмц врэа инчз дкнлона-тиясы Силен хемсиз алданан туркменлар олчрыц тарапьаща дуруп, оз-лвриии гад1эдан гелйэн пнрауляри болан ккчи йуз газаклары билен Хква. ханлыпяя гараы гойдулар. йгйлеликда, хут вз кеканларында .

взлори кесекилере еврулип галдылар. Чгнки Россиянин Гундогар сыя-сатында мацпдглак туркменлериниц эхмиети уды дэлди, олар стратегии плянларыц вагглайын рбьекти болуп гадярдылар.

Мацгышлакдакы туркмен тайпаларындан абдаллар 180В-н*<и йылда Россияныц раятлары дийлип ресми тайдан ыкрар одилди. ХК асырыц 60-шда йылларында игдирлер билен бейлеки кэбир туркмен тайпадары--да иол максада етдилер. йене муяуц билен олара хич хили ециллик болмады. Раятлыга. кабул »дилен абдаллар I80S-h»j¿ йыдда Астрахан губернаторы А. А. Кожевникова иберен хатларывда шойле дийип яэып-Д1флар-:' "Росс ияныц раятлыгына кабул эдкленлигимизи вводах, хыва-лылар биае гахар-газап билдирйорлер, гечен йыл олар бизиц 17 ада-м1мыэы олдурдилер, ха'рытларымыздан ве дуелеримизден алынян салгыт -лары хас кепелвдилер"*. Шонуц ыз яны билен, ягны 1810-нгсы йылда олар

"Берситме гуралмаса, бизиц халкымю болуп гечйэн бу толацчылыгы

... о

ве олуЬ-Литими мундан бейлэк чекип билмез" диен мазкунды хаты иберйэрлер.

Шулардаи ве бейлеки документлерден гернупм ялн, мацгкшлак туркмонлериниц Рсзсияныц раятлыгына гачмек угрундакы хемишедик арзув-ислеглери' оларыц тамасыны едемэндир. .

Империяныц Ичери иазлер ю;низтрлигишп| гецешчиси Джевский иац-гшлак турккенлериниц озлерини Россиянин раятлыгына кабул этиек-лерини copan язан хатларьша берен хргапларнныц биринде "... раятлыга кабул этмек, мунун взи, олара зечилик этмекден ве горамакдан ыбаратдыр. Эмма олар Рус империясыныц раятлыгына кабул эдилди дий- . лип, ыглан эдилип, соцра-да газакларыц, хывалыларыц'чозушлары ваг-

* Русско-туркменские отношения..., 177-щп сах.

^ Шол ерде, 180-нди сах.

-3r-

тцнда хич бир гарпвсыз галдьф!глса, бу Туссияниц мертабесиио лайык гелмеэ"^ дийип беллэпдир. Са ягдайьц хут шейло бодзг.акдыплш ариден бклипдир. ¡.'я^гышлак туркшнлеринин Россияне ^¡ятлктм ерои узак вагтляр1л( доывдндч кабул одешмндигижщ себабц, инз, шунда-дыр? Поца гера-де, раятдыга кабул эдилйаичз-дс, кабул эдиленден содра хзи турккенлериг? бахбитларини гораиик мсседиси доперияиш) планларина гкризлмэндир. Гайтан, ыуиун терсшш, иыпоршпод Азия . коыитети ыацгшлак туркмеклерини йж» хснлыпмл; raptiucuiu Россия гоаулулсыэ i-ерешэ чагырыага хшиипюищф« ьу хилели план бабатда Орвнбургцц хдрби губернаторы В.А. [кровск^ищ иипкдлм, дуигундир-меси ерликли Солеи герск: "Туримешизрнч д.ще взи Хыва xatuuruHa rajjciu аяга галци бшшеэ, чу их и хан ол.1риг{- хер Сир тиИлясыны айра-

тыклыкда. кул-пескун эдии билор, йене олары Рассиянщ раятлигыш

2

чиклакаЯ кабул этсек, онда бу сыясят Хыейны ХлЙ1.ждьриа билор . Докукентяерден геркули ялы, ыацгишл туркмеюр'л Россляил1, раятли-гаша д>ще сыясы ыакснтлдр билен, ягии империянм! бэхбитлср.ши го-радагыц хатыртсына кабул адилиидмр.

ДиЯмек, XIX аскрыз! 60->cqj Яыллпрцнда Кисли двцэиипц гундогар яеиарында биия' ?дилен беркитые хем асла-да мш'гшьляк туркманлери-ниц йэхбнтдергаш гораю* учи.н салылшкдыр. Хакшатда. о'ояса, бу гуркменяет Р!ггрбойи шоны арзув одип гелипдирлер. XIX асырда гур-лан Ново-Аиакслцдровса ьа Ново-Пегроиск беркитмелари русяирыц ¡{а с пи. данзиниц гундогар яеиарларына ху^умин/ акладылды. 0?мр туря-«енлер!!!' бахбитлерини горлдак учил дэд-дс, бу халкц аилзивк учил

* Шел ерде, ^ Сол ерде,

152-ю,и сях. сах.

-3S-

Россия ыгтыбарлы пункт болуп хызмпт втмелиди. Бу берхитмелер, Хагьяатдан хем вол иаксада, ягны империя тарапшщан кки йуз йы-лын довамында алнып барлан, цзризмкн, басыбалыдклкклы дашары сыя-сатены дуриуша гочирмек ипине хызмат этдилер.

Дкссертацияда Россия кмлврйяскныц ХУП-Х1Х асырларда алкп баран дашары сыясатнныч хем-де иол дввурлерде Демиргаэык-Гунбатар Туркыенистанда эмеле гелен сиясы ягдаЯларыц хасиетлери анализло-нилип, юцгыахзк туркыенлери шол скясатыч лвдасы болупдыр, олар царизмиц сыясаткнкч бзхбитлери у чин пейдаланылкпдир.диен нетгсце чьк&рыляр. Умыт-арэувлоры Силен адданан туркмен тайпалары оз шх-.рибан кеканларнны ташлап дурли тараплара, хатда Срта Азияныц Í «гзклеринден-де копчу ликлейин гочуп гитшге ыев;Сур болупдырлар. Россияньщ експонсионистик даиары скясатыкьщ тасирн нети^ескнде XIX асырыч ахырларында, XX'асырыц башларында туркмен халкнныч умумы тарыхыдда езлеркниц ролуны секиз асцрдан-да копрэк вагт ойнан шнгышлак туркмеклери бу ярым адада язамагши бесэДйзр.

Диссертац'иянш] дордун^и^бабы "Демиргазык-гунбатар туркмен-леринич миграциясы" дийлип атландырыляр. СЬда миграцнон вроцес-лере теоретики хзсиетнама бермэге сдаакишклар эдилйэр, ХУП-ХК асырларда туркмен тайпаларшыч Мачгышлакда ерлепив айратынлык-ларкна середилйэр, полар Силен бирликде Ставрополь хек-де Астра-хан туркменлериниц гсчмша тарыхы хем ызарланыляр.

l-хшде халкларыц тарсткндакы миграцион процеслерз бир тарап-лайкн чемелешмелерщ я-да ол барада кесгитли бир зат айтмагыч, зсакыкатдан, адалатецз болдакдыгы хем яфцдыляр, охли халклар хем оз есушкнич белли бир этапларкнда'шграцкялары башындак гечирен-дир. Миграция процес хотасунде тотзнлейин хэсиете зе болуи бил:.:эз.

(Пуц хвш/аи ккдасада ве скяоц «сбсмари йол.«мап71р* А. Дьааавиц ббялайш я ли, халклириц п-да одари; Сир, белегиьиц иигрлципсы "Чэк-ли территорияда япаян халк с*н тайдчн квпсленде, тибип,' росурс-лар'етмезчилик одеиде,.,. я-да уруплир, свяодлир, харСц йоршалор, талдкчс'лыкли чэзуилар себзйли болуп б'.цзр"^.

Диссертацияда миграцкялар оз хзсиатлари боинч* нни дурли, ягнн ада мл о р белли бир территориями! ичиндз 'гечуп-гонсадар, ол ичерки, эгар ез яла ян ерлеринден доглры мькип гитселер, ол даяар-кы миграция болуп Силер диен ¡г/лар 01^ сурулйзр.

¡'черни миграция йвредилран ходллышц айрпткнльаларм билен багланьшыслк болуп бил.ер, бу, ос и сан, и^.лрч'.ицти дегшлидир. Понуц билен бирликде ол датардан, етйэн т&оириц иетнкссинде хек болуп Склер. Дпшяриы миграция болсп дуйпли мкдцоади» сшгсы себап-лер зерарлы йузе чыкпп, олар, эсасан, [лсбал кесгитлейци хзсиете . ое боляр. ,

Ичерки ве даюархы ииг]ициялар улцпдл^к туркмснларкниц тп-рихында ввренилЯэн до с рун, буткн дог л^'нда Полул гсчилдар, Дсмир-гязык-Г^нбатар ЛУркменистяниц /латышц Сан тлйдзн хэли-жлнди ут-г гэп дурыасы хеи хут пу ягддйлар зср^г.пи дерпд::р. Эдзб.ттлавда бэ бейлекн язув чесмелирл?дз Ыэцпдзагиц шштьашц аз слили бодан-дыгн кеп ныгталяр. Авгориарьц бу гюсирлерк Содач:> :у}дсллзш>дэк, • элбетде, ацсат дол. Еейлеки бир тар^пдан боло а, дэвл^т гурлудь-ныц ве илатыц хасаоиш Перетек дгагункнкц '5к щзрлирикд» ьлкы-катц йузе чькариьк кш мсала Сои<агинд1 галяр. Бу шлглзгклара . гарамаздан, диссертацияда язуе чещ.ылэринде готирилйан г-мглумат-

-" ■ 1 ...... ..... 1.......' .....■" ——* ."-Г' ■— —'—»■—II -II

^Туркмеклериц голип здлизвлкц, дупйа явраЛэмвзгвв ону?1 .. , девлэтинич тпрыхкниц проблчмплэтн /Хл;>кярл ими: нин докладларшаи ве хабарлариннц теэивяйрм/,- Дяюевоя,;* 1993, 81-к*и сах.

-t/p.

лары дотаирип гермек ариалы евренилйан дэвруч балл« бир этап-ла рында пол ерлерде нэчерэк дерезеде туркмен илатыныч боланды-гыиы гшыкламага кабир^сынанкпыклер эдил На р.

Зкспедкциядаркч ве сияхатчиларыч тайярлан иатерналларында илатыч саны барзда гвтирйэн маглуматлару»эсасан, сертли ха с петле ре гсдир. Чукки оларыч хер бири дгрли-дурли марярутлар боин-ча хсрс.'кст эдип, тотанликде дукан.яйры-айры информаторларыч маг-лумзтларындан пейдаланыпдыр. Еейлеки бир тарапдон середиленда болса, Ы.Н. Гплкинич догры беллейши ялы, "туркмемлер еэ геркез-мелгфини хсмиг.е улалдып"^ айдыпдырлар. Огсоч хек, туркменлерич чарва лпайьзп-дурмуш обраэшща анык ягдайы билмаге муыкинчилик-леринкч хем болыанлыгы барада овторыч айдян пикири билен ьшалаш-казлкк мумкин дзл, бейлеки биртарапдан болса, информатор ез тай-пасыныч адом саишш хакыкатдон хем»бейлекилеричкиден хас кап эдип геркезмэге чалпшпдыр.

Князь М. Голицыныч маглуматларьша гора, 1741~ня;и йилда Мач-гкшлакда 26 муч 200 саны туркмен мавгаласы яшапдыр . Ыачгышлага хут шол Йылда гелип гидэн F. Тобелввиц маглуматларыцда болса бу

* - «а . ■ 1 ■

сан хас азалдылып гэркезклйэр". Мачгышлага 1741-1745-нада йыллар-да гелип гиден Г. Тебелевич, пейле хем В. Копытовскинич гетирйан сан маглуматларыныч 0 из да кануны иубхе двредйанлиги олярыц ики-синщ хем экспедиция вагтьшда дечзич кенарындан узага, сэхра *ум-мушюрине гитманлиги билен гес-гени багланышыклыдыр. Шол бир ваг-

* ГЪлкин М.Н. Этнографические и исторические материалу по Средней. Азии и Оренбургскому крап. - Спб., 1668, 16-шда сах.

? АВПР, ф. "Трухменские дела", оп. 133/1, д. 4,- л. 1-3.

® "Красный архив", 1939; т. П, 219-нжр сах.

тыч езунде М. Голицыным берйэн ма глума тл'арыныч хем догрудыгы , я-да нэдогрудыгы белли болкон галяр. Еойлеки кобир челмелердв болен 1745-нг;и йылда Мачгьяллакда 2400 касгаланиц яапкдигы*, байга бир ыаглуматда болса дице 'осенили тайпаларикч 2500 маи-галадан ыбарат боландыгы хакхзда Селленилип гечилйзр. Цуларыч хеммесиццен умумц бкр негкце чыкарылса, о иди ХУ1Л асир^ биршщи яршыныч ахырларында Шцгыялакдн яшан туркмон илаты 2500 маага-ладан ёкары иечмвндир диен чаклщяны очв сурмвк болар.

Недир ваныч йэриддори билен багланъавыяяы туркмвнлврич 1740-нз;ы йылларда болуп гечен кепчуликлейин миграциялпры Иачгызлагыч «лат дузумгаич спнына пойло бир коп дере^едв тасир здип билшн-дир. Язув чешмелеринич берйэи маглуматларннз гврэ, ионда Гйра-богаэ айлагыныч тооервклерине барыг орнпзпн клатыч 50 саны ыаш-галадан бейлекилери квп вагт гечмакха ене кзларым доля ныл оарып-дыр2. .

XIX асыгыч Саиларында туркмзнлерич арасында русдага янын дурю к иейиллеринкч артып баяла наги билен Счглани'ллда Хьрада ■ сыясы влкаляр болуп гечйор, сонуч нетидссиидч Ыацпплагкц платы-, ныч сан тайдан оп-ьсли есеклиги хек газе илйор. Яаг.« су ягдай вагтлайын хасиете эе еолундыр. ЮП-г&ци йылда Хы&'з ханлыгыьгщ чэклеринден Мачгкллага 5900 туркмен иьшгаласн, шол санда човдур-лардан 2300, эрспрклардпн 500, игдирлардон хем 3100 иапгала^ го-чуп барыпднр. Саар юонда кахр( Роесияныц чяклерина С арии орнад-!■'.'-• к ад¡1 сады билен гвчуп голипдирлер, змиа рус хохикизтлорюии!

* "Красный архив", 1929, т. П, 229-и^и ,сах.

АВЛР, ф. "Трухленсхке дала", о л. 153/1, д.2, л. 70,; ГААО, Ф. 394, оп. 1, д. 10ВЗ, л. 171.

3 "Красный архив", 1929, т. .11, 21в-ш,к сах.

езлершш .кпбул отмандиклери себапли шол туркменлер хем Мачгшлак-да макан тутуп галыпдарляр. Опар ез «ахсатларкны Астрзхан губер-наторьша иберен йуз тут^а хатларында тассьжлапдьфлар Ее шонда ез-лерине галла кемегинпч хем берилмегинк хаИып эдипдирлер*. Шзйле-лихде, XIX оскр'ЫЦ башларында Мачгшдагыч туркмен илатыныч саны 50 ьтч адама /тояаруц 4 *огЧ шшгаласы вбдаялар^, 5000 машгала хем йсенилинич бейлеки тайпаларыныц се эрсарыларья; векиллеринден ыба-рат болупдыр/етипдир дийип чаи этмак болар.

Ыачгышлагич туркмен илатюгыч шу мукдары, XX' асырыч биринди ярымниыч ахырларкна ченли, ¿»егерем, сакланып галан болса герек. &эбир чеамелер Мацгышлак туркмегаериндсн 5500 »сайгалани; оалерн-нич ряятлыга алшмагы билен багланкшыклы меселэ бспича Астрахан губеркеторына йуз тутачдыкларыш тассыклаяр®. Карелинич галдыран маглуматларына гера, диче Эсенилкнкч дуэуми 7 муЧ машгвладан /пол санда 2 куч мапгала игдкрлерден/ ибарат болупдыр? Турк алшы ¿'ах- ■ мет Сарай .бапга бир чеима салгыланцп, Россиянын зелемегинден 04 Шчгышлаяда 50 муч Туркмения явандыгшы- Селлейар. •

Диссертацияда Мацгышвгйч туркмен илатыныч ачры чэгкнш? 50 муч адама етендиги, ызы гутармаян миграцияларкц нотидесинде болса, онуч уйтгеп дураедыгы барадакы .ннкирдер ныгталяр. '

' Туркменлерич ичерки ыиграцилсы Ма^гшлакда кичи йуз газакла-рынкч пеада болшгы билен хас-да гуйчленйар. Олар Ь'ачгцшлага дэч-бич Бозая^ы кенарлары ве Мачгышлагьщ еэхра белеги билен суйкуп аралаиярлор. Оларыч икиш;и топары гурплы адамлардаи ыбарат болуп,

^Статья Галкина М. "Историческое обозрение сношений России -с народом туркменским". ЦГИА Груз. ССР, 1087, д. 610, л. 1-11.

%КАК,' т. ■ П, док. 1997, 999-1000-нди сах.

3ГА00, _ф. 6. оп. 10, Д. 4358, л. 7.

4М. Сарай ге'ркезилен ип,//"ГарагумУ 1992, Й I, 107-сах.

^Ливкин Д. Пэркегилои иш.-Спб., 19С6, 55-нди сах. '

оеасан, мзлдарчылык бидеи меыгул Солундырллр.

Мангышлак туркыенлеркнич ирасиндч ммграциялара хлс коп сеза-вар болашшры оларыц ыалдарчшык Силен квагулданзк топарлпрцдыр. ЛСдаллар ХУД аскрын, ихин*,к ярышида, эсмсан, бадикчипш«тшенъ авлаиак во севда б клен меигулланнздырлар. Lohyn учшюм олар гуо-лар ве ври мейданларишц устунде гаяаклар Силен ая члктлицлди-р-лар, Щвйлелихде, о л a pirn агляба бвлвги Шцпалягиц деылргазкгьа^д-'1 сакланыл галыпдкрллр, башгалари гунортадаки хоти таПпасишч гола Яына гечуп барыпдыр.

Хоарлар, о в дат хэкмувде, гаяпклари^-да, охли турлыен тийпа-яарьзшн-дя езлериле гойян хориатындии пейдаланшдпрлир. Сйар,эса-сан, бптпхчиг.т билен иеигуллатл;, Мачгшдаичзч маркеэи селегик-' доки Акчукурын темрегиндо ицдаызлык ямпдь-рллр*.

Чосдурлар млхи баяда Улчпгэдягыч деыиргазыгында яжзпдмрлар, оларыч хвмихелик отур.ады исканы болмавд/р. Спарыч бпр Свхоги бол-са Хива ханлыгиныч чзклоркнде япапднр. Аиатяы пурсатларда дякирго-эыядакы чопдурлар Уствгдуч чанлергле гвчуп баршуи-рлар. ГЪландарн, иол спида Хыва ханлыгиадан Шчпгглпга гечуп гелвилери-дз XIX асън рыц баоларылдп Гианягуидакы" хохдлардаи хеи гунортаракда, Ьакдурдн кваныч отуран ерлеринде иекзн тутупдирлар. Нуркухатэт ш^н рус-ларо еэушщ илхшиде Руэяаимлеринич бнринде "гуылук еро гелип ер-¿еаендккларини"^ ятдаяр.

Еоза»ылар ве буруш^лляр ХЛ! асырья( бирши^и яриыиндч абдадлвр билан билел/кдо сввда шдлериье ни*,эч. гатнашярлар, XIX ясыркц бяп-

»■■■!■ ...I.I ,.!■■ ■............ ......................."........ || ................I

* Ливкин Д. Рыболовство и толениа проиусель...- Сг.б.» 1902, 75-hxji сах.

л ■ v-.

Алексщдр-Бнй айлапдад демнргаэигынм Песчаный бурны бар. Нурмух.щя.<ет miwKiiH хатывда "Гуцлы ер" диЯйэни хеи шал буруч болиалы. Сол орда Ьеидурди ишан гонамчылит Сар.

ларында солоа олар човдурларын голайьша суйшуп барып, шондан бей-лек полар Силен гечуп-гоиуг) яшаярлар.

Игдирлер деь'иргазьцс-ггндогар ЬЬцгышлакда, есасан, малдарчы-лык билен кешгуллпнипдырлар. Газакларыц пейда' болмагы себепли болуп гечсн миграциялар вагггывда игдирлер Бэвюклы, Сицекли, Сумев гуюларыныч себитлерине барып ерленйэрдер. Эмка XIX аскрыц баа-ларында иол ерлерде к^чи йуз газакларыныч 15 uni нлатлы кыркмыл« тик, ттремгн-адой, баЯшшы мйпалары пейда боляр1 во игдирлер Кендирли айлагындан гундогардакы сэхролыклара xsii-де Темирбаба, ГЪвунЛы диен ерлеро кепчуликлейкн гочуп гитмели болярлар. Кичи .Яуз газакларыныц суйямеклерани доваи этдирип, Кевдирлк айлагыздан ^•унортадакы гуйылары ве ери мейдаккарыны эолеыеклери нзтидесинда игдирлер еке. Лзрабогаза чеши гочуп п:тмэге iterßyp болярлар. йене игдирлерин Мэмметсапа Кулысвиц елбашчылыгындакы эсасы беле-ги Кевдирлишщ чзклеринде галяр . Шейлеликде, игдирлериц ве га-закларыц ери мейданлары. бири-бирике якын ерлешипдир, isoJiyij учинем оларыц арасында чакньшыклар йыгы-йыгыдан болуп дурупдыр.

1859-rjjj йылда йщгышшга геяен Ы»- Н. Галкин "ГЬрабогаз би-лен КендирлиниН арасында 100 саны игдир кашгалалары яшаяр дийип беллапдир.- ,.'■•"; . - '/

Шу процеслор газак авгерларынш] т^рыхы одебиятларында хем. ерэн ыгтыбарлылык билен .беян эдклйэр, Хусусан-да,Ы.С. ТурзуиоЕЗ~ ныц чуц шэмунлы шлеринвд биринде "Ккн хох;алык шертлериндэ га-ланларында, адайлар Кендирли айлагындакы'этраплара ве orça голай

* Турсунова М.С. Казахи Мангышлака..., - Алма-Ата, 1977,

■ ЭТ-даде сах.

2 Бегжднбв Л. Гвмлан акабалар, гсчулзн юртлар. - Ашгабат, Ï392, 140-юрт сах. . : > ;

® ГЬякин Ы.'Н. Этнографические и .исторические материалы.,», • 15-щи сах. . *

- vs-

гундогар тараплпрдакн гуйыларнч теверегшкз топерсгине барыпдьгр-лар"* дмйип нкгталяр.

Диссертацияда шцгдалак туркмонлермшч ОТ асырдакы ве XIX аснркч бяршици ярыкиндаки ичсрки,- кзбир халатларда даваркы миг-рацняляры, эсасаи, коти Пуз гпзоклзршкч гунортз тарана ме^бура ягдапларда суйпендиклери собэлли болуп гсчипдкр диен ликирлер 9!'С сурулйэр. Бу прочее Рус иклериясылыч Хивани оелэшшдон соц-ра-да осмегини догам зтдирйэр. Газаклара ата-бабз отурьмлы ер-лерине гайднп бармак гадаган одиленсоч олар Демиргдэкк-РунСатар Туркиенистачда ымыклы орнаслрлар, оларыч бир балеги болса хас гуяорта суЛшуп, ГУнбатар Туркменистана ченли баргл етйарлер. ' 11!сйле Есртлсрде, човдурлар, оларбнлен Свделдед? Соза.т^лар ва буруифялар, вейле хеы я Сдал ля put 6:tp ]бедсги, r\vxu игдирлер Хива хандыгшыч ерлерине гачул гзд"ор"-ер. Изцгиилакда болса, даг-лы. игдкрлер, хо:-г,злпр ве абдвлларкч бир болеги гялярлар.

Тазе администраткв управленийзнкч деред;у.кеги» Цацгиплчгич тазе дередилен Закаспи области-на берилкеги Силен Сагллньгьялцльзс-да мачгшлак туркы»нлершшч Xrim/ п'нлыгиидчкы СЗсенили тайтлары» 6 клен лиграцион гатнашхлагн доли кесилйзр. {геонилч турчменлери-нич Мэчплялакда спилтнып гялзн аз санлы Солеги болса, XX ясирыч баиларыцда Гунбатар Туркменистана гутарныхлы гачуп гидйэр. Му-нуч 031! мячпшлак туркиенлерян'/ч. тярыхлиыч тяшулэшндыгикы ¡14-лядярды.

Демиргазик-Гунбатзр Туркменистана узага уекси дурнуксыз сыпей вакаг.ар, довац эден чияшрюмы миграцион лроцесдер шчгьплак

* ТОрсунова Ы.С. Казахи £!ангыалака..м .*133-кч« сах.

-чь-

туркмешерини чар тарапа пытратды. Туркменлерич Демиргазьяс Кавказа ве Астрахана барып етмсги-де хут ту ягдайларыч нетия;есидир.

Теыамыц хронология чаклеринден хао дашары чыкян-да болса, диссертаццяда Демиргазык Кавказа ве Астрахана гечтп барон Мангышлак туршенлеринич мигроциясы хем дерчелйар.

Ол туркменлерич гечул гиден деври кэ бир тарыхы эдебиятлар-да ТУП асырыч юсига;и ярымына дегишли эдил Пар. Еу болса айрьг--айры авторларца иубхе дередйзр.

, ХУ1-ХУП асырларда туркмен тайлалары Мачгышлагыч чаклеринден аоас уяаклара чыкыл, Эмба ве Урал доряларыныч кенарлпрына ба-„ рыл етипдирлер. Шейледикде, ХУ1 асырда мачгшлак туркменлеришщ *демиргазыкдакы топары Ногой ордаларыныч табынлыгына душупдир. Когай бийи /беги - А. Б./ Ткн Ахмет 1564-н^и йылда Иван Грозна иберен хатында бу туркменлери еэуне ата-бабаларышц табкнлыга берендигини беллэпдир*. ¡Пол туркмен тайпалары ХУТ асырда ногай- ' ларыц геибойлук орцасыныч дузукине гирйэр, арал туркменлери болса оларын, алтынлы ордасы билон хемишлик арагатнашыкда болупдыр-ляр1 Ногай орда лары ХУ1 асирыч ортала рында, ХУП асцри! баиларын-да оз еряеринДен галмкклар ве газаклар тарапыедан гысшып чыка-. рыяяр. Шондан соц олар Крым ярш.адасына ве Демиргазык Кавказа барып оргашярлар. Ногай' ордаларыныч дазуминдаки туркмэнлер олар билен билеликде гечйарлер вс Демиргазык Кавказда оларыч еднсан, •едишкул, гембойлук топарларъптч дузуыинде хем-де гара ногайлар билен гаргшып яааярлар. Дийыек, туркменлерич ногаПларыт, дузумкк-даки илкига:й;Топарлары Демиргазык Кавказ топрагына ХУ1 асырыч

1 Агйджанов С.Г. Ногайцы' и гуркмеиы. Извести АН Туркменистана', 1922, 15 3, 23-27-нг,и сах. . ■ •

ахырларыида, ХУП псырыц башларкнди иршишпдыр ^у.Пил »ак етиок болар.

Диссертацияда депшлн чсшизлериц берйан шгдунатлариндаи угур алнкп, шцгы^ак туракэндари Дош'.ргааик-^ибл-ар Ту(:нмеш!3-танда сиясы вакала'рыц чшшшриишццпгы иетиг,есиндз Де«иргазык Кавказа ХУ1 асьгрыц ахырларыида, ХУП псырьз{ ()аилпр:1ид.1 вй орта-ларицда хеи-де ХУ12 асьрыц ахырларыида ве XIX асырыц Спалирында кепчуликлейкн гечуп гкдипдирдер диен нетю»^ голинйэр. .

1'лцпгялак туркиеилгриниц Дстрххаи билен ылдислдм гптнашдг-даршщц кооери хас алысллра гадпэр. йена одзрыц аол ерлзра гечуп баран зтгшлары хас соцны девурлере дагишлидир. Оюоцли Де-ииргаэыа Кавказ НЗОЗ-нзди йкла чоцли Астрагшн губарниясыш дегио-ди болупдыр. Га дыба рее-да, астрахан турхцошюри вас ац гечуп барак тзйпалардыр, Пане оларыц арасында Деыиргааык-Кльказыц турх-ыеилеринкц векиддзри-да бар, Пшлгс Убаа таратлщвн Хитал илныл гядихен туркыеилеряц копуси ёлдп пихирларялдон длгап цэ Ларина гайдярлар ве аг.лр Астрахан гуСорниясыпл| Кизляр линияеыцдч шкап тутярлар.

Архив чащы&лериниц г.яг'душтларанз герэ, Г?12-17ЯО-1£*ы йыд-ларда Астрахяцда 13 саны -гурк^и шпгаласы хонидалик яиапдьф*» йэне бу каглушт туркыешерт) келчулиилзйии гечуп бн-риттзш

ацлап'ляр. Тгряыенлориц Астрзхана колчулиялайкн гочуп Сари! дэ-

2 7

иурдари 1601-1с<^ , 18П-1013-1Ш.Ц йидлар дивлип, хмсаи эдидйар.

КаПлвггосдо, XIX асырыц 30-юги Яилдзрында Лстряхан тегереклерни-

1 £А00, ф. 354, ол. 1, д. 5120, л. 163.; А- -17, д. 17-18, 21,

2 ГА00, ф. 13, оп. 10, д. 3808, л. 1-3.

3 ГА00, ф. I, оп. 10, д. 1395, л. 5-6.; ф, 13, оп. 10, д. МОЕ,

л. 4.

-ïe-

да 4C0-G голяй туркмен калгаласц яаапдор.

¡Ьдо Дешргазых-Кагказыч сс Астраханки туркыенлеринич эт-дупумиие-де серадклип, онуч Тгркменкстанкч Эсенили таПпа-ларыныц дузушие, ос с ел и, габат гелйэндпги бедленилйэр,

ХУИ асырш! патыпа Россиясывда го чу п~ г ci гул шаян чарва халк-ларьщ плат язувыны гечирмек гадаган эдияипдир. Сонуц учип ол туркмешерич сани барадакы анкк каглуматлар хкч-бир чешнеде габат гелкеГор.

Демиргазкк Кпвказдакы туркменлрич саны 13СС-!~,и йвлда 2651 одщя', 1836-нды Пилда 9013 адаш XIX всирьп? орталарына ченли ©суп 17 иги ада!,;а ^ етистднр, 1901-га;и йшдоз болса шол ерлердс Ъ i-rrii S25 туркмен кшапдцр'ч

Демиргазык Кавказыч турккенлери кып во чилшырымлы'ёлы ге-чнпдир. top бу yj-jîô кч сочки гечуп баран чарвл халк хссап эдил-tiap. Бу туркмещер иол ерлердэкк ногайлар, татарлар ве галмк-лар С плен билелккде гочуп-голуп яиапдкрлар. Пзув чепшелеринич тассыклокадарына горо, олар галкхклар билен ыегшкнп, Куш, ¡va-ннч,- Калоус деряг^дслсрьашц тепореклориндэ билеликде гочуп-гонуп-дырлар. 12ол турк;,!с!иср хем, гсасак, ьшлдорчклкк билен кеигулла-пыпдкрлар. , •

Одарю} лмлларизл] аглаба болеги чрюнлардан ибарат бблупдыр. Олар дуелори ве гиляялары-да осдурзш еткзднриядирлер. Шол турк-меняер астрахаклы, цдрицынлы, тгфше-ули, нахичеванлы тэгуфлер Силон яяш-чаяш сввррснни а лип барыодырлар,

* Кур ба но в А. В. Ставропольские туркмены. Автореферат .на соискание научной степени канд.ист.наук.,-Л., 9-iïaji сах.

2 "ГУнеш" газета, 1991, If' 3 /Ставрополь уже си/.

Туркиенлгри^ дуелари, иааПта-да, XIX ас^рда ïufjn-.cû, ii'ir.ü-чевана Пук чекйэн зспсы улаг хаспп эдилипдир. Спарьорелори он-дан газанч эдкпднрлзр. IÜ3ó-h*íh йилда Моздок-Тг.^лнз ар-шипа^ туркмен дуелэрп!Н1( 15С0"йук чекмзге гатпл^иядир*.

Пене туркменлериц бяр Co/erit, умуман, хор япплд1грлар. Сдлр,

малснэ хем болсалар, взлеркнш! гургш::мр:з¡даплари¡даи узцел^с-

мезлик учим иолор бмлен rovyri-roiiyti пияиакларини дозам &тдир;ш-

. дкряер. 1840-1!*!! Ридди Ставрополь туркмснлортпщ 61,5 прсцрнти-

m:!¡ дуеся, 42,7 проценткниц при иахли гллм /rapa на.иУ, 77,9

процеитинин гоПни, 81,S процентиниц гечксн, 47,0 прсцеитгашп

гяяяли Солганднр. Ояари< С9,5 процентинкч болея cnu:-<in; 1-деп

2

IO-íi ченли тли Солупдмр . ¡."епле .ягдяя гзрямздчн, туркменлэр дэслотин оллри с-гуристмига гачкриек бярадиш гврс-н чзрелеранс узак Еэгтлап бсвя болгандъгрлар. Гдяр озлерино эгдкк Солуп гздян го^гуп—roiryii ясакак образины да паи птдир/п, яксрчичшпс учил Сер-лэн орле pi; рус даЯхакларинз кэрснд^сино бэрипдирдср. ' Ахкрг cijî i, XIX acijpwi аякларкнда 15 куц -25 турсмснден II муч 441-си долы диен пли отуршлмлига гечипднр. lüaö-irsy! йцг.а ченли аов ерлердс-

3

туркмен обалярмкиц 13—си дйропдир .

Дешргаздо Кмлаздакц турсменяер, scjsmii, оз дцнл киди-аа-нунлар; Силен язапдьрлар. 1&25-ну,н (Н:гда тгрк.члн прмстаплип.— in.fi доредилизги Склеп до слет чгловишглери o.vtpui inispüi: ;шлери-не госуЛ!£'л:п баглллдь^хзар. й/ыд туркмемлер хор хнли ягдайларда-

1 глас, Í. 405, on. I, д.' 1437, 20-mi сах.

Р

Володин A.A. ТрухиелсксЛ езепь и трухыони. - Едлгородноэ,

1УСЬ, 5—ици сах.

Шоя ердо, 7I-iOv'. сах.

-so-

-дп ss дузгулларини rppan сакламак угрунда гороанпдирлср. Чов-дурлф во сеПунжяжылар Астрахан губернаторша пберен арзалары-ныч биринде "Еизкц ве ерйлекк уругларымъшс; арасында чекелекик-яи иш Гттае чыкавда не села ни казыларымыз Курьаны кериццен угур елып чезйзрдклер, эмиа приставымыз Ефим Ефимович бизиц бу дуз-гунимиэи ятырды... Шол приставы айрш, онуч ерине бир говы ада-uu беллакегичиои хайыа одйзркс"-'- дийип лзыпдырлар.

1863-н^и йылда хвкгиат галушхари туркменлерден белуп айыр-яр вс, олары Астрахан сахралккларкка гечурйэр. Туркмсилер отурыы-лы як&йкш-дурмут образина гвчип, гал?хыкларкч ерлеринде саклашп галярлар,

! Астрахань туркшклери вылпырышш ёл гечйэрлер . XIX асырыч 70~и?,и йылларына чэнлк оларыч хемишелик отуркмлы белли бкр маканы болмаяр. Дебир барыны чекен бу туркменлер 1832-!и,и Гшлда ички орданыч газак ханы Дангир Букееве езлерини раятлига слиагы-

нн хайш одип, йуз тутлрлар. Емма оларкч бу хайьшы канагатланды-?

рылкаяр. I835-hk,i: йылда езлеринич Ман.гыкллга гайдып бармаглгы бол-яндыкларыны калим эдип, шол ордаки беркитканич товерегинде орнаи-мага ярдам берилмегини Г. 'С. Карелиндсн хайш одйэрлор. Ощан -70м кпнагатланарлы згчогабы алманларындан соч иол туркменлерич бир Солеги Бралы бега| баптутанлыгыцца Ызцгшлага гечуп баряр, 8мма ол ерда ягдайыч дурнухлы дэддиги' зерарлы олар ено изяарша долят л баркагз мзя;бур болярлар.

1 ГААО, <$. I, оп. 10, д. 1279, л. 153-154.

Z АВПР, Ф. Гл. архив, 1-9, д. 12, л. 12.; ГААО, ф. б, оп.. 10, Д..З&С0, л. И-12. .

- ы -

Кэбир язув чешклериниц гува гачкегдав ropo, Axvt-т гагу Ьдамухашедов диен бир адаи туркыенлери ерлаздиру.ск уч/н Аотрз-хан ве Красный Яр теверекларинден 6 iryi| ианада 40 йыильк иэхлот билен кэрендесино ер аляр* .

Астрахак туркыеплери гсчек асырым 70-1 ¡ж,с. йылл-дрша чеилн Шчшплага дегишли хасап эднлип, олары ызына гечурлек уч;{И хэ-кикиетлер тарапындан сынанияыклар эдилйэр.

Астрахгш туркиенлери кап санлы кснчыдикляра дез галип,; ■ oxHpcoipj Астрахани! этоклерийдэки Атал ве фунтов о диен обаларда мекан тутярлар.

Диссартацияда Демиргазик Кавказа», ве Астрахани! туркманла-ринин ончеме асырлап хакыкы Ватандлщан алыслагда го!;луликдакн халнлар билен говулышп яшан хеи болсзлар озлерикдэ туркмен иил-летинич этники ве этномедани айратыклыхларыни саклап галандыгы белленилип гечилйэр.

ХУШ-Х1Х асырлардз Демиргазын-Гунбатар ТУркменистацда барха чшапырыылапан сыясы вакалар, умуман алнанда, Россшшыц д;три сыя-сатыныц гес-гвни тэсири билен знала гелкп, ол шграцисн гроцас-, лери гуйчлендирди ве ахырсоцы туркмендвриц Мяцгш-эткдаи члр • тарана пытрзмлгика гаткрди.

Диссэртицияныч ьетияесища дарцелйан тега б спича шу гунуц

талапларылдан угур алиып, косир тэзй ликирлвр oi¡e сурулйор ве пробдаманыц устунде иилемегиц аник угурдари кеегитлзнклйар.

1 ЦГА 1{аз.ССР, ф. 40, оп. 1, д. 712, л. 1-2.

- 62 -

Теки бопнча чап эдилен кшлер

1, Пэмлен акаСал/др, гвчулен юртлар. "Рух" неширяты. Ашгабат, 1992, 5,25 ч.л.

2, Ьрсарыбеба ве орсарылар. "Рух" неширяты. Ашгабат, 1993, 2,5 ч.л.

3, Мачгьхдак туркмонлери ХУЕ-ХП аснрларда. "Еерекет-- Бина" неширяты. Ашгабат, 1993, 7 ч.л.

... 4. й» Сир геэек Эсешли хакылда. // Туркменистан ЫА-ныч хяС-йрлары, 1992, 1? 3, 0,5 ч.л.'

5. Туркменистан лУШ асырда. // "Туркменистаныч халк мага-рыфы", 1992, Р 7, 0,6 ч.л. -

6. Ыаншплага И.И. Иваншшч експедициясы. //"Туркмениста-иыч халк магарь^ц", 1992, Xе 8, 0,5 ч.л.. .

7. Мачгьшлик туркменлериняч Руссияныч рэятлылли гирмеги. //"Тт1«менистани| халк иагары^ы", 1992, I? 8, 0,4 ч.л.

8. Чйчпалак туркмендерянич ыиграциясы. // "Туркмениста-¡шч хаж »игарафы",' 1992; II, 0,7 'ч.л. - ,

9. Иэшетаапа. //"Туркмен дили хем эдебияты", 1992, И 6, 0,5 ч. я. . '■. '"

10. Деыиргазкк Кавказ ва Астра хан туркменлери. "Овадан",. 1993, В 3, 0,3 ч.л.

'• РЕ $ £ РА Т

диссертации Бегдванова Ашнтагана на тому "Северо-Западные туркмены в ХУИ-Х1Х вв. " на соискание- ученой степени доктора исторических наук»

[ История отечества, 07.00.СЕ.

Защита состоится в институте Истории им. Ш. Батырсса АН Туркменистана " " декабря 1993 года

47000, Ашгабат, ул. Гоголя, 15.

Диссертация состоит из введения, четырех плав, заключения и списка литературы. ' -

Цзльо,исследования является создание комплексной истории., мангышлакских туркмен ХУШ-Х1Х в. Для реализации этой задачи в ней исследуется етнический состав союза туркменских племён. Эсенили, их общественный строй, хозяйство, миграция и политическая обстановка в крае в ХЖ-ХК'вв. При этом автор руководствуется отеческой'заботой СапармурадаТуркменбаии о судьба национальной истории туркменского народа, его установкой о необходимости восстановления истины. И потому в диссертации вопросу' литературных и других.письменных источников, связанных с историей мангышлакских туркмен, посвящается специальная глава, в которой они подвергаются критическому анализу.

Данная , тема впервые исслэдуется комплексно, поэтому в>дис-> сертации вводится, в научный оборот много новых факти-

ческих материалов. В ней, в определенной степени, обогощается теория миграций народов и принципы образования туркменских племен в средневековья, на примере Эсенили. у

В диссертации миграция мангышлакских-туркмен и слокигшачсн слояная политическая обстановка в крае, также взаимоотношения туркмен с казахами, младшего джуза и Хивинским.ханством в исследуемый период' рассматриваются через призму. Восточной политики Российской империй.