автореферат диссертации по истории, специальность ВАК РФ 07.00.03
диссертация на тему: Системные преобразования в Республике Польша (1989-1999)
Полный текст автореферата диссертации по теме "Системные преобразования в Республике Польша (1989-1999)"
Беларуси дзяржауны уншератэт
УДК 323(438)
ЧАСН0УСК1 Мечыслау Эдвардав1ч
С1СТЭМНЫЯ ПЕРАУТВАРЭНН1 У РЭСПУБЛ1ЦЫ ПОЛЬШЧА (1989-1999)
07.00.03 - сусветная псторыя 07.00.05 - псторыя м1жнародных адносж i знешняй naniTbiKi
АУТАРЭФЕРАТ дысертацы! на атрымаьне вучонай ступеш доктара пстарычных навук
míhck 2000
Дыссртацыя выканана у Беларусмм дзяржауным ушверспэис
Навуковы кансультант
доктар пстарычных навук. прафесар Míxhiok У. М.
Афщыйныя апанентьг.
доктар сацыялогн, прафесар Беднарсю Г.; доктар пстарычных навук, прафесар Космач Г. А.; доктар пстарычных навук, прафесар Кошалеу У. С.
Апашруючая аргашзацыя: Гродзенсга дзяржауны ушверстт ¡мя Я. Купалы
Абарона адбудзецца 22 снежня 2000 года а 14-й гадзше на пасяджэнш саве Д 02.01.20 па абароне дысертацый на атрыманне вучонай ступеш докта; пстарычных навук пры Беларусюм дзяржауным утвератэце па адрасе: 22007 г. Míhck, вул. Акадэ\пчная, 25, ауд. 303.
Тэлефон вучонага сакратара: 226 55 41.
3 дысертацыяй можна азнаёмщца у Фундаментальнай б1бл1ятэды Бсларуска дзяржаунага утверсггэта.
Аутарэферат разасланы /7 яютапада 2000 г. Вучоны сакратар савета
га абароне дысертацый, нандыдат пстарычных навук, дад энт
Н. Я. Аблава
ЛГУЛЬНАЯ ХАРАКТАРЫСТЫКА РАБОТЫ
Актуальнасць тэмы дысеутаиьй выцякае з разнастайнасщ грамадска-паль тычных, сацыяльна-эканам1чных 1 культурных працэсау, што адбылкя на агромшс-тым абшары краш былой сацыялктычнай спстэмы, няузгодненасщ I часта' альтэрпа-тыунасщ падыходау у вызначэнш ¿х прычын, перадумоу, ходу, вышкау 1 перспектыу ажыццяулення, а таксама складанасщ попгуку 1 выкарыстання аптымальных шляхоу 1 метадау завяршэння сютэмаага пераутварэння дзяржавы, эканомт1 грамадства. Зга-даныя працэсы разгарнушся з канца 1980-х гг. 1 на працягу наступнага дзесящгоддзя склалкя у разнаввднасць транзиыунай грамадскай супольнасщ з рысам1 ка-шталютычнага ладу у яго рэстаурацыйнай форме. Польшча аказалася тянерам сярод групы дзяржау, стаушых на згаданы шлях развпщя.
Нязведанасць тэарэтычнага абгрунтавання i практычнага ажыццяулення пост-сацыял1стычнай трансфармацьи патрабуе неадкладнага падключэння даследчыкау для высвятлення 1 асэнсавання аб'ектыунай пстарычнай карцшы, паз1тыуных 1 негативных фактарау, уплываючых на характер i эфектыунасць пераходных працэсау, вымагае аператыунай навуковай экспертизы зробленага 1 практычнай «падказю», да-рэчы, ужо часткова 'запозненай, дзяржаутгаму юраушцтву, пал^тычным элтм, суб'ектам гаспадарання у ¡х пошуках той мадэл1, якая забяспечыць астэмнае уваса-бленне абвешчаных мэт.
Дасягнент пстарычнай навую, сучасная метадалопя навуковых даследаванняу ствараюць магчыыасць крытычнага, усеахопнага 1 вышковага анал1зу пераходных працэсау, што дазваляе разглядаць абраную тэну як актуальную. Пра>^васць навуковай карцшы пераутварэнняу была немагчымай без азнаямлення з папярэдшм пе-рыядам развпщя Польшчы, канцэптуальна-прававой базай дзяржаунай пал^тыга, су-пастаулення праграмных установак вядучых палпычных «л, навукова-практычнага анатзу дзейнасщ «бацькоу» рэформ, адсочвання галоуных тэндэнцьш грамадскай думк1, паралельных працэсау у суседзяу 1 рэакцьп мiжнapoдIIaй супольнасщ.'.Падоб-ны падыход дазвол1у дасягнуць неабходнай ступеш паунатй раскрыцця пе-раутваральнага працзсу, вычарпальнасщ праанал1заваных заканамерных з'яу \ асаб-л1васцей для абгрунтавання напрамкау 1 характару перамен', дакладнасщ высноу, ап-рауданасш гшотэз аб перспектывах унутранай трансфармацьп у Польшчы 1 магчы-масцях уключэння яе у астэму сусветнагаспадарчых i геапаттычных адносш.
Актуальнасць абранай тэмы можа разглядацца 1 з пункту погляду экстрапаля-цьн на беларускуга рэчаюнасць рысау, тыповых для пераходу да дэмакратычнага грамадства ! рынкава арыентаванай эканомш. Вывучэнне згаданага перыяду дазваляе сцвярджаць аб заканамернасщ ягб важнейших праяу на усёй постсацьшпстычнай прасторы. У гэтым сэнсе вопыт Польшчы, ¡дучай у першым рэфарматарсюм эшалоне, варты запатрабавання у той ступеш, у якой магчыма паутарэнне усяго станоучага (<п-стэмнасць, тэмпы, праграмна-заканадаучае забеспячэнне) 1 пазбяганне усяго штучна-
га, пагражаючага сацыяльньвп катаютамаш1 выраджэннем рэформ. Тым самым раз-гляд абранай тэмы успрымаецца у катэгорьи м1жнародна абумоуленай надзённасщ.
Сувязь работы з буйнымI иавуковьшг пуаграмали, тэмалп. Работа выканана па шщыятыве аутара.
Мэта I заданы доследования. Галоунай мэтай даследавання з'яуляецца комплексны aнaлiз пераутваральных працэсау у Рэспублщы Польшча, яюя быт разгор-нуты па шщыятыве рэфарматарау л1бсральнага папрамку 1 пpaдвызнaчьшi змены фар-мацыйнага кшталту палггычпай улады, дзяржаунага юравання 1 сацыяльна-эканашчнага укладу.
У адпаведнасщ з акрэсленай мэтай вырашаюцца наступныя задачи:
- вызначаюцца перадумовы для палпычных 1 сацыяльна-эканам1чных змен;
- характарызуюдца прыярытэтныя напрамю дзяржауна-палггычных, сацыяль-на-эканамчных, знегинепалпычных, гумаштарных пераутварэнняу;
- разглядаюцца асабтвасщ псраходу да мстэмных пераутварэнняу;
- раскрываецца складаны працэс фарм1равання асноу дэмакратычнага грамадства;
- звяртаецца увага на працятлую у1гутрыпалпычную барацьбу на лши «са-цыял1зм - кaпiтaлiзм»;
- прасочваецца цяжю 1 супярэчл1вы працэс эканам1чнак траисфармацьй як .пе-раходу ад адзяржауленай формы уласнасщ на сродю вытворчасщ да шматлжасщ форм уласнасщ 1 разнастайнасщ метадау гаспадарання;
- выуляюцца падыходы да сацыяльнай перабудовы грамадства 1 цяжю, частко-ва рэгрэауны шлях рэфармавання гэтай сферы;
- cicтэмaтызyюццa змены у гуматтарнай сферы;
- анал1зуюцца прычыны, характар 1 наступствы змены геапалпычных прыярытэтау;
- абагулъняецца стан рэфарматарсюх крокау па вызначэшп месца Полыоты у м1жнародпай {рэпянальнай паяпыцы 1 першыя выиш ¡нтэграцьп у заходн1я структуры.
Аб'ект 1 пуадмет даследавання. Аб'ектам даследавання з'яуляюцца дзяр-жауна-палпычная, сацыяльна-эканам1чная, знешнепалггычная 1 гумаштарная сферы Рэспублш Польшча у вызначаных храналапчных рамках. Прадмет даследавання складаюць галоуныя напрамю «стэмных пераутварэнняу, шлях1 ¡х рэалвацы11 змена дзяржаунага стану i М1Жнароднай рол1 Полыпчы на стадыях разгортвання, пашырэння 1 завяршэння рэформ.
ХпаншюгЫныя рамю даследавання ахохшваюць перыяд 1989 - 1999 гг., за па-чатковы пункт адлшу узята здзяйсненне у Польшчы «перагаворнай» рэвалюцьи, ад-крыушай магчымасщ разгортвання сютэмных пераупварэнняу. Даследаванне дазваляе сцвярджаць, што на працяту 90-х гт. краша перажывала транзпыуны перыяд 1 на па-розе 2000 г. апынулася у завяршальнай фазе рэфармавання. Як мяркуецца, яна можа працягнуцца яшчэ пэуны час (паводле прагнозау да 2003 - 2005 гг.). Пстарычныя
крышцы, як аснова даследавання, дазваяяюць зрабщь выснову аб храналапчнай не-парыунасщ з'яу, што адбывал1ся у краше у 1989 - 1999 гт.
Ппо тэт дадзенага даследавання склалася як дапушчэнне, што у Польшчы ствараецца мадзль дзяржауна-пал1тычнага уладкавання, пры якой антагашстычныя плыш навучьтся пераймаць уладу негвалтоуным шляхам. Наурад щ яна пауторыць заходнюю мадэль клаачнай дэмакратьй з яе перыядычиым абраннем иа уладныя органы адной з двух непалярных палпычных сш. Але у перспективе менавт «польская» мадэль можа аказацца запатрабаванай Захадам, дзе распаусюджанне экстрэ-м1зму выклкае неабходнасць мадэртзацьи дэмакратычных шстыгутау.
МетадалогЫ 1 методы праведзенага даследавання. Уласщвыя папярэдшм дзесящгоддзям канцэпцыя фармацыйнага грамадства, прьтнцьш партыйнасш не вы-явш сваей актуальнасщ пры пмвучэшп вызначанай праблемы. Яны фактычна абу-моул1ваюць аддаленне ад чалавечага светауспрымання, другараднасць сктэмы ду-хоуных каштоунасцей 1 пс1халогл, перабольшаннс рол1 аб'ектыуных заканамернасцей развщця 1 здольнасцей грамадсюх лщэрау дзейтчаць у адпаведнасш са згаданынп за-канамернасцямь
Метадалапчны падыход, пакладзены у аспову дысертацыйнага даследавання, залежау ад мэты апошняга. Перавага аддадзена прынцыпам дыялектыю 1 пстарычнага пазнання - аб'ектыунасщ, пстарызму, сктэмнасщ, не шмравауся прынцып змешд грамадска-эканам1чнай фармацьи пры апал1зе нарастаючых супярэч-насцей 1 рэвалюцыйных працэсау, але у цэнтр увап пастаулены падзе!, яия уздзейшчаш на змену укладу жыцця людзей 1 цывшзацыйны узровень грамадства. МенавЬа гэта акшичнаспь служыць падставай для ужывання антрапалапчнага 1 ак-аялапчпага падыходау у тлумачэнт даследаваных праяу рэфарматарскай паштыга 4 яе успрымання грамадствам. Згаданыя метадалапчныя падыходы найбольш адпавя-дал1 прынцыпам пстарызму 1 аб'ектыунасщ не толыа з пункта гледжання дасягнен-няу сучаснай навую, але 1 марал;. Яны дазволип сярод мноства вялИх I малых спрау разглядзець праблемы, яюя найбольш хвалявал1 паляка.
Усебаковы апалгэ вывучаемага аб'екта ажыццяуляуся з дапамогай так1Х спецы-яльна-пстарычных метадау, як псторыка-астэмны 1 параунальна-пстарычны. У мен-шай ступсш выкарыстоувалкя псторыка-генетычны 1 рэлятывюцю метады. Пры дасле-даванш унутрыпал1тычных працэсау ужывалкя метады пал1талогп 1 сацыялоги, знеш-непал!тычныя працэсы ацэньвалкя з дапамогай метадау тэорьп мажнародных адносш.
Навхковая навппа / зпачпасиъ атрымапых выткау. Спроба комплекснага анал1за працэсу постсацьшйстычнай трансфармацьп у Польшчы зроблена упершыню, прычым, гэта датычыцца не толыа беларускай, але ; уласна польскай пстарыяграфп. У нашым даследаванш знашши адлюстраванне ыстэматызаваныя 1 абагульненыя з'явы, што ляжал1 у аснове дзяржауна-палгачных, сацыяльна-эканам1чных, знешне-палиычных, гумаштарных змен. Дзякуючы выкарыстаншо шырокага кола крынщ, асабл)ва дакумептальнай базы польскага парламента, стала магчымъш удасканалщь
высновы аб сктэмнасщ, глыбш 1 абгрунтаванасц1 пераутварэнняу. Пры неабходнасщ аспрэчваюцца асобныя укаранёныя стэрэатыпы, напрыклад, датычныя ушкальнасщ рольскага шляху рэформ, выключнай рол1 польскай рэпянальнай палпъш.
Вышю дысертацьп разв1ваюць навуковае уяуленне аб уах вышэйзгаданых аспектах пераутварэнняу. У прыватнасщ, яны высвятляюць сутнасць назапашанага на-вукова-гэарэтычнага асэнсавання пераходнай стадьн да дэмакратычнага грамадства 1 рынкавай эканомиа, абгрунтоуваюць непазбежнасць сацыяльных страт у ходзе пост-сацыялютычнай трансфармацьп, прынцыповай змены знешнепалиычнай канцэпцьп. Даследчыя высновы дысертацьп сведчаць аб пэуным укладзе у навуку аб грамадсюх трансфармацыйных працэсах.
Ппактычнае значэнне атвыманых вымкау абумоулена магчымасцю ажыц-цяуляць новыя даследаванш як аргатчны працяг дадзенага, паглыбляць яго асобныя аспекты. Тэарэтьгчиыя высновы аб працэсах трансфармацьп, непазбежных пры паута-рэнт, атсаныя спосабы ажыццяулення любой з праведзеных польски рэформ, мета-далопя узаемадзеяння на лiнii улада-палпъгтаыя сшы-грамадскасць могуць быць за-патрабаваныя крашалн-паслядоушцам! пры ажыццяулснш уласных пераутварэнняу, вядома, з улшам нацыянальных асаб.пвасцей 1 дапушчаных палякам! агрэхау.
Навуковая рэнтабельнасць нашай работы можа выражацца таксама у выкары-станш атрыманых аутарам вышкау пры падрыхтоуцы манаграфш, вучэбных дапа-можткау I навукова-метадычных выданняу, пры чытатн лекцый 1 правядзенш се-мшарсых заняткау па курсах «Усеагульная псторыя», «История кпжнародпых ад-носш», «Навейшая псторыя Польшчы», «Палпшюпя».
Асноуныя палажэнш дысертацыи япя выносяцца на абауону
• Трансфармацыя, як пераход ад рэальнага сацьшизму да дэмакратычнага грамадства 1 рынкавай эканомш, аказалася больш цяжкай \ складанай, чым выкладзена у папярэдшх наз1раннях 1 ппотэзах грамадазнауцау I палкыкау. Яна запатрабавала цэ-ласнай перабудовы дзяржавы, эканомда, трамадства, спосабу мыслення; апошш най-складаней вызваляуся ад цяжару папярэдняй эпох1.
• На працягу прыкладна 4 гадоу пераутварэнняу паляю стварыш асновы дэмакратычнага грамадства [ укаранш адносшы свабоднага рынку. Альтэрнатыва рэстау-рацьп сацыял1стычпага ладу стала немагчымай, нягледзячы на вяртанне да улады пар-тьп-спадкаемцы ПАРП1 заузятую барацьбу на лши «сацьшпзм - каштал1зм».
• 3 улшам цяжкасцей, непаслядоунасцей 1 памылак пераутварэнне экaIIOмiкi, ладу 1 грамадства адкрыла для асобы, аб'яднапня, калектыва, установы, прадпрыем-ства магчымасщ для прагрэсу. Галоунай праблемай аказалася выпрадоука у суб'ектау трансфармацьп уменняу эфектыунага выкарыстання дэмакратычных каштоунасцей 1 рынкавых пераваг.
• Адклаушы у першыя гады пераутварэнняу раптоуную 1 радикальную дэкаму-нiзaцыю, польскае грамадства атрымала'апрауданую магчымасць цывшзавана разль чыцца з парушзшшм! у мшулым правоу асобы, не стварыушы новых злачынных прэ-
цэдэнтау. Сучасным левым сшам удалося пераканаць грамадства, што яны не павшны адказваць за грах1 мшулых пакаленняу.
• Драбленне «Салщарнасщ», перараджэнне або аднауленне аутарытэту яе асоб-ных плыняу аказалася заканамерным працэсам эвалюцьп масавых рэфарматарсгах рухау у пераходны перыяд, асабл1ва пасля заваявання ¡м! уладных функцый. Най-больш ¡стотным фактарам эвалюцьп л1беральных сш ва уладзе стала адсутнасць прак-тычнага вопыту юравання ¡, як вышк, няздольнасць захаваць адпаведнасць пам!ж прадэклараваным1 праграмам1 пераутварэнняу 1 ¡х рэалышм! витками
• Нягледзячы на ажыццёулены прарыу у бок больш перспектыунага 1 гаранта-ванага развщця Польшча не стала для свету крашай-форвардам у эканомщы ш цы-винзаванасш. Не вышла на першы план яе пал1тьгчная роля.
• Папярэдняя эпоха не укаратла аутарытэт асобы, прадпрымальнасць 1 самакь руемасць - асновы здаровага грамадства у крашах з трывалым! дэмакратычньап тра-дыцыям1. Таму адхшенне монапартыйнай улады у вышку грамадскага перавароту 1989 г. не магло прынесш хулах перамен ментал ¡тэту, а толью лжвадавала уласщвае для недэмакратычнага грамадства пачуццё страху. Дзяржава апынулася пад прэсам грамадсюх прэтэнзш; адгэтуль пауставала нежаданпе прытрьашвацца норм права. Такая нелавага да дэмакратычнага ладу была небяспечнай 1 паграбавала пераходных форм юравання замест неасэнсаванага укаранення заходн1х.
• Усе рэформы ускладнялшя сацыяльны.ш узрушэнняш 1 пс1халапчным1 комплексам! ад «шокавай тэрапп» пачатку 90-х гг. Тэмп рэформ 1 неабходнасць змагацца за сацыяльнае выжыванне аказалкя велтрнай праблемай для грамадзян з калектыу-ным менталттам, вясковым1 караням!! непавагай'да навацый. Либеральная праграма юравання Польшчай забяспечыла агульны поспех рэфармавання, але адхшялася ме-павгга з-за зншгчальнщкага характару сацыяльпай складаючай неал!баральнай мадэл1
• Разв1ваючы шфраструктуры яднання сваёйэкапомш з заходнееурапейскай, Польшча скарыстала штарэс Еурасаюза у аптым1зацьп пераутваральнага працэсу 1 бездакорным функцыянаванш яе эканам!чнага аргашзма, змагла набыць карысную для сябе ролю памосту пам^ж Захадам 1 Усходам..
• Польская абарончая дактрыпа выкарыстала формулу адыходу пад натаусю ахоуны парасон дзеля замацавання сктэмнай трансфармацьн крашы. Тым самым бьип парушаны штарэсы суседзяу 1 зменена геапалггычная рэальнасць у рэпёне.
• Стратэпчныя мэты польскай знешняй палшлкг застаюцца неакрэслсным! на перспективу. Сцвярджэнне парадаксальнае тольм на першы погляд, таму што штзграцыя у ЕС 1 НАТО - гэта рэати'зация прамежкавых мэт I сродак дасягнення стратэпчных. Вакол вызначальных мэт знешняй паштыю будуць узшкаць праблемы. 1х прырода у канфлкце !мкненняу 1 магчымасцей: Варшава ¡мкнецца саудзельшчаць у вызначэнш еурапейскай палггыю, але патэнцыяльна набывае статус сярэдняй дзяржавы, якой наканавана паслухмяна рэал;заваць задачы абедзвюх магутных структур.
• Перспектива Полыичы захаваць 1 нават умацоуваць сваю рэпянальную I еурапейскую вагу залежыць у пераважнай ступеш ад таго, наколью дзяржаунае юраунщтва пажадае 1 зможа удасканальваць адносшы з усходшм1 суседзямь
Асабкты уклад шскалыика. Дысертацыйнае даследаванне выканана шдыт-дуальна, а яго вынш атрыманы самастойна, без сааутарсгва.
Апрабаиыя выткау дысептаиых. Вынш навуковых даследаванняу аутара, як1я уключаны у дысертацыю, апрабаваныя на м1жнародных навуковых 1 навукова-прак-тычных канферэнцыях i семшарах: «Тоеснасць, адрознент, талерантнасць 1 культура ьнжнароднага супрацоушцтва» (Люблш, РП, 1996 г.), «Перспективы стварэння у Цэнтральнай 1 Усходняй Еуропе прасторы, свабоднай ад ядзернай зброго (Мшск, 1997 г.), «Еурапейск! саюз: палмыка, эканомжа, права» (Мшск, 1998 г.), «Еурапейская бяспека гНАТО» (Мшск, 1998 г.), «Шлях да узаемиасщ» (Мшск, 1999 г.), «Рз-гтянальнае супрацоунщтва» (Гродна, 2000 г.); на рэспубшкансих навуковых 1 навуко-ва-практычных канферэнцыях 1 семшарах: «2-я Усебеларуская канферэнцыя псторыкау» (Мшск, 1997 г.), «Дыпламатынны I дзяржауны пратакод на Беяаруи» (Мшск, 1999 г.), «Пстарычная навука 1 адукацыя у Белдзяржун1верснэце на ру.бяжы тысячагоддзяу» (Мшск, 1999 г.).
Атблтаванасць выткау. Аутарам выдадзены ыанаграф1я «Слстэмныя перау-тварэнш у Рэспублщы Польшча. 1989 - 1999» [Мн.:.БДУ, 2000. 288 е.], вучэбны да-паможшк «Постсацыялктычныя крашы на шляху пераутварэнняу 1 еурапейскай штзграцыш [Мы.: Веды, 1997. 120 е.], а таксама артыкулы 1 тэзкы у навуковых часо-шсах 1 зборшках. Па вынках навуковых канферэнцый апублшаваны даклады I тэз1сы дакладау. Агульны аб'ём публшацый каля 500 старонак.
Структура »' аб'ём дысертацыг. Дысертацыя складаецца са стса скарачэнняу, уводзш, агульнай характарыстьш работы, асноунай часта, якая уключае пяць глау, заключэння, стса крынщ 1 лггаратуры. Поуны аб'ём дысертацьи -.195 старонак. Сшс выкарыстаньгх крынщ \ лiтapaтypы уключае 456 найменняу 1 займае 25 старонак.
АСНОУНЫ ЗМЕСТ РАБОТЫ
Першая глава «Гютарычныя крынщы 1 агульная канцэпцыя» прысвечана агляду навуковай л1таратуры 1 пстарычных крынщ, а таксама распрацаванай канцэпцьп 1 вы-карыстаным метадам даследавання. Па зразумелай прычыне галоуная увага надаецца польским даследаванням, дзе ужо створана пстарыяграф1я постсацыял1стычных пераутварэнняу. Паколью яны ахапш фактычна усе сферы жыццядзейнасщ, таму л1таральна з кожнай пубткацьп - манаграфн, артыкула, любой замалёум на тэму су-часнасщ можна выцягнуць карысную шфармацыю. У гэтым сэнсе надзвычай вялкая увага звярталася на абагульняючыя пстарычныя працы; асобныя з ¡х асвятляюць
псторыю Рэспублш Польшча да сярэдзшы 90-х гг.1 3 абагульняючых даследаванняу запазычаны агульная канва успрыняцця пстарычнага гграцэсу i асобныя падыходы пры характарыстыцы найбольш вызначальных падзей. Зауважым, што пстарычныя даследавашп на жаль абмежаваны або фрагментарнасцю тэматыга, або храналапчнай непрацягласщо.
Бл1жэй за шшыя да нашай тэмы даследавання стащь манаграфм Першыя гады III Рэчы Паспсттай. Нарыс палШычнай eicmopui 1989-1995' 2. Яна вызначаецца грунтоунасцю i стала першай спробай комплекснага ахопу палттчных падзей i кан-фл1ктау у KpaiHe у згаданы перыяд. Вялжая увага аддадзена характарысгьщы дзей-насщ палпыкау i узначальваемых inri партый i груповак. Даследаванне можна л1чыць аб'ектыуным з вядомым дапушчэннем, пакольш яго прашзвае аутарская с ¡мпатыя да салщарыстау i пастаянная заклапочанасць з-за распаду гэтага лагера. Апрача рас-крыцця станоучых рысау не даецца месца крытыцы дзейнасщ лшеральных рэфарма-тарау i падгрымцы рэфарматарскага курсу левацэнтрысцкай каалщьп. .Аутар мана-графи не ставгу мэтай даследаванне астэмных перамеи, хоць апрача раскрыцця па-л1тычнага працэсу SHira змяшчае фрагменты, датычныя польскай знешняй паштыю i эканам1чнай сиуацьп... _ . -
У гэтым жа xipyHKy складзена i Kiiira Першая 10-годка III Рэчы Паспалтай. 1989-1999ъ Яна амаль адпавядае храналапчна i сюжэтна дадзенай дысертацыйнай ттрацы, але носщь папулярны характар. Асабл1вую цжавасць для даследчыка яна уяуляе дзякуючы старанна абдуманым сюжэтам аб польсюм феномене падзелу улады у вытку круглага стала, аб працэсе даспяванпя грамадзян да адхшення камушзму, аб CTyneHi усведамлення палякам! сутнасщ i сэнсу разгорнутых пераутварэнняу. Каш-тоунасць манаграфп узрастае дзякуючы звароту аутара да сутнасц1 не тольы унутра-ных рэформ, але i характару змены месца Рэспублш! Польшча у .\пжнароднай i рэ-пянальнай палпыцы. Зауважым: шшыя польсюя даследчьт толью зрэдку рашаюцца на падобную шырыню ахопу праблематыи, засяроджваючыся, як правьла, ni толью на воблами унутранай перабудовы, Ц1 на фактарах перамен у 'знешняй сферы.
А непасрэдна пытанням комплексных пераутварэнняу у KpaiHe прысвечана даследаванне Остэмная трансфармацыя у Полыичы'. Яно axonnieae храналапчна перыяд з 1989 па 1993 гг. Варта зазначыць, што на гэту працу выразна'уплывал! такк фактары, як Hanicairae па «гарачых» слядах i «сыры» стан тэарэтычнага асэнсавання разгортваемых рэформ. Аутарская увага засяроджваецца пераважна на пераутва-
1 AlbertA. (Rnszknwski). Najrmwsza historia Polski (1914-1993). T.2.(1945-1993). W-wa, 1995; Banaszak D., Biber Т., Leszczynski M. Ilustrowane Dzieje Polski. Poznaji, 1997; Carlicki A. Historia 1939-1996/97. Polska ¡ áwiat. W-wa, 1997; Pronobis W. Polska i áwiat w XX wieku. W-wa, 1996; Swiat i Polska койса XX wieku. Materialy konferencji. Lublin, 1996; Wandycz P. S. Cena wolnoáci: Historia Europy Srodkowo-Wschodniej od áredniowiecza do wspólczes-nosci. Kraków, 1995.
* Выдзяленне куравам азначае, urro назва выданш даецца у перакладзе з замежнай мови.
2 Dudek Л. Pierwsze lata Ш Rzeczypospolitej. Zarys historii politycznej Polski 1989-1995. Kraków, 1997.
3 Majcherek J.A. Pierwsza Dekada ШRzeczypospolitej. 1989-1999. W-wa, 1999.
4 Nasilowski M. Transformacja systemowa w Polsce. W-wa, 1995.
рэннях пал1тычнай i гаспадарчай сфер, таму толью з пэуным спрашчэннем можна па-гадзщца з апрауданасцю тэрмша «ыстэмная» у назве KHiri. Да таго ж трансфармацыя фактычна раскрываецца не як цэласны правде, а хутчэй як яго разгортванне. Пад-крэсл1м: гаворка не щзе аб недахопах даследавання; проста у ím сютэматызаваны i выкладзены працэсы так, як яны бачышея аутару у еярэдзше 90-х гг.
Функцию, падобную манаграф1чным даследаванням пстарьгчнага плана, у пра-цэсе раскрыцця тэмы адыграл1 абагульняючыя распрацоую удзелу Польшчы у розных мЬкнародшлх i рэгишальных фар№раваннях5, у тым л!ку, працы польсих аутарау аб гэтых фарм1раваннях, дзе звычайна ¡стотнае месца адводзщца аналйу дзейнасщ аф1цыйнай Варшавы. Умовы, галоуныя падзе1 i дылемы знешняй пал1тыю Рэспублш Польшча у пераломныя моманты выкладзены у ктзе Знешняя палтыка Польшчы. 19I8-19946. Яе вартасцю з'яуляюцца праанал1заваныя адпаведна кожнаму перыяду ricTopbii крашы асабл1васщ знешнепал1тычнай канцэпцьп, а таксама прык-ладзеныя у дадатках каляндар польсих знeшнeпaлiтычныx падзей i пералк двухбако-вых i шматбаковых пагадненняу, заключаных Полынчай у разгяяданы перыяд.
Як звычайна, пераломныя з'явы i спавадаваушыя ix прычыны выклшаюць асабл1вы штарэс даследчыкау7. XpoHÍKa пераломных палкычных падзей перыяду распаду ялцшекага парадку, вяртання суверэштэту i павароту да дэмакратьп KpaiH ЦУЕ прадстаулена у працы Польшча i свет 1989-1992 гг. Каляндар пералому8. Каротюя, але ктотныя заувап аб перадумовах уваходжання крашы у працэс сктэмных змен выкладзены у акадэм1чным выданн1 Польшча 1986-1989: ад каап-тацъи да перагаворау*. Публжацыя Польшча у перыяд перамеп 1989-1993 гг.10 змясцша анал1з важнейших праблем Ыстэмнай трансфармацьп Kpainbi, акрэслша шлях! пераходу ад каманднай экаыомш да рынкавай, сацыяльныя наступствы та-кога пераходу i ix ».пжнародныя абумоуленасщ. Агульным месцам пepaлiчaныx публшацый з'яуляецца мепавгга акцэнт на сутнасщ фармацыйнага пералому у Польшчы у першай палове 90-х гг.
Ьгтарэс польсих даследчыкау да асобных тэматычных напрамкау нашай тэмы неаднолькавы. Трымаецца «мода» на тэму далучэння крашы да еурапейскис i
5 Dobroczyñski М. PomiQdzy Rosj^ a Zachodem. Miedzynarodowa pozycja Polski. Toruñ, 1992; Polska w árodowisku
misdzynarodowym. Problemy wspótzaleínoáci / Pod redakcj^ E. Haliíakai M. Tabora. W-wa, 1993; Peísio-francusko-niemiecka wspólpraca w nowej Europie. Stan i perspeklywy / Red, J. Drozd. W-wa, 1993; hdebski H. Rada Europy.
Organizacja demokratycznych panstw Europy i jej znaezenie día Polski. W-wa, 1996; Unía Europejska. Integracja Polski z Uni^ Euxopejsk^ / Red. E. Kawecka-Wyiykowska, E. Synowiec. W-wa, 1996; Miejsce Polski w polityee bezpieczeñstwa jej s^siadúw / Red. P. Seydak. W-wa, 1997; Parzymies S. Stosunki mi?dzynarodowe w Europie 19451999. W-wa, 1999; Parzymies S. Unía Europejska a Europa árodkowa. Polityczne aspekty wspólpracy. W-wa, 1997; Polska w organizacjach mi^dzynarodowych / Pod red. S. Paizymiesa i I. Rysiftskiej. W-wa, 1998; NATO a Europa Wschodnia. Rozszerzanie NATO na Wschód - ostalnie wyzwanie europejskie XX wieku / Red. K. Wojtaszyk, 1. Niepsuj. W-wa, 1998.
' Kupiécki R„ Szczepaniak K. Polityka zagraniezna Polski 1918-1994. W-wa, 1995. ' Kov/alski S. Narodziny Ш Rzeczypospolitej. W-wa, 1996.
'MajerP. Polska i Swiat 1989-1992. Kalendarmm przetomu / Red. S. Lis. W-wa, 1993. * PaczkowskiA. Polska 1986-1989: od kooptaeji do negoejaeji. W-wa, 1997.
10 Polska w okresie przemian 1989-1993 / Red. J. Glowackj. W-wa, 1994.
еураатлантычных структур". Тыловым прыкладам можна назваць публикацию Полыича на шляху у Еурапейсю саюзп, дзе падрабязна анал1зуюцца перспектывы 1 пагрозы, этапы 1 магчымасщ ¡х скарачэння, сфера дапасавания, дыскуая грамадства вакол устуцленнякрашы у ЕС. Прыкметную ролю у вызначэнт рэпянальных асаб-л1васцей еурапейскай бяспею адыграу буйны мiжнapoдны семшар, аргатзаваны у 1994 г. Сеймам РП на тэму: «Погляд Еурапейскага саюза на бяспеку дзяржау Цэн-тральнай 1 Усходняй Еуропы»; яго матэрыялы выдадзены на англшскай мове13. Вы-браныя праблемы эканам1чнага супрацоунщтва пам^ж Польшчай 1 Еурапейскай су-польнасцю на аснове штэграцыйных працэсау, распачатых. у Супольнасщ, I транс-фармацыйных падзей, разгорнутых у Польшчы, прасочаны у працы Полыича - ЕЭС. Выбраныя аспекты прыстасавання у святпле рынку-92 г асацыяванай дамовы Аутары праанал4завал1 таксама гандлёвыя адносшы 1 фшансавае супрацоунщтва, асабл1ва, непасрэдныя швестыцьп 1 абмен фшансавым1 паслугамк Падобнасць гэтых публкацый у тым, што ¡х аутары сходзяцца на неабходнасщ членства Польшчы у згаданых структурах; 1фытычныя падыходы, за _малым1 выключэниям!, абмя-жоуваюцца другарадньиц праблемам], а на адмоуных поглядах адносна уступлення у НАТО, ЕС, ЗЕС дяжыць няяунае табу.
Змена прынцыпау рэпянальнай палпъна пасля 1989 г. адлюстравана у шмат-лшх распрацоуках15. Сутнасць рэпёна, дзе Варшава ажыццяуляе мэты кансалщацьп, магчымасщ яго уздзеяння на агульнаеурапейскую палпыку, перспектывы захавання згуртаванасщ дзяржау выкладзены у даследаванш Сярэдняя Еуропа - абшар рэгЫ-налъных ттарэсау6. У рэпянальным юпочы разглядаецца I працэс пераутварэння ладу у былых рэспублках СССР17. Перапляценне перыядау польска-терманскага дабра-суседства з гадам1 канфл1ктау, нападау 1 войнау адлюстравана у кшзе Палят г немцы
" Bachorz D.S. Droga Polski do Unii Europejskiej. W-wa, 1998; Doliwa Klepacki Z. Europejska integracja gospodar-cza. Biatystok, 1996; Globaltzacja gospodarki ¿wiatowej a integracja regionalna; konsekwencje dla swiata i Polski / Red. J. Kleer. W-wa, 1998; fCnzek W. Spoleczeristwo polskie w perspektywie globalizacji i integracji europejskiej. W-wa, 1997; OtiowskiT. Polska w procesie integracji z NATO i U2E. I99I-I998. Toniri, 1998. " Priska wdrodzedn Unii Europejskiej-.W-wa, 1997.
" Western European Union's view on the security of Central and Eastern European countries. Parliamentary seminar Warsaw, 11-12 February 1994. Warsaw: Sejm Pablishing office, 1994.
u Cawlikowska-Hueckel K.. St^pniak A, Zelinska-Gl(bocka A. Polska - EWG. Wybrane aspekty dostosowari w äwietle Rynku 1992 i umowy o Stowarzyszeniu. Gdansk, 1993.
15 Czy Polska bed7ie pahstwem rcgionalnym? / Praca zbior. pod red. G. Gorzelaka i B. Jalowieckiego. W-wa, 1993; Deszczynski P., Szczepaniak M. Grupa wyszehradzka, wspöipraca polityczna i gospodarcza. Torufi, 1995; Stosunki polsko-niemieckie w okresie przemian ustrojowych w Polsce / Red. P. Dobrowolski. Katowice, 1997; Gill W„ Gill N. Stosunki Polski z Ukraine w latach 1989-1993. Torun-Poznan, 1998; Karski J. Polska powinna sta£ si? pomostem miedzy narodami Europy Zachodmej i jej wschodnimi s^siadami. ¿ddz, 1997; Kisiel-Lowczyc A.B. Snodkowo-europejska Strefa Wolnego Handlu. GgaAsk, 1996; BezpieczenstKo miedzynarodowe w Europie Srodkowej po zimnej wojnie / Red. J. Kukulka. W-wa, 1994; Parstwa Wyszehradzkie: systemy polityczne, gospodarka, wspitpraca / Red. M. Szczepaniak. Poznan, 1996; Polska i Wfgry w kulturze i cywilizacji europejskiej. Kraköw, 1997; Polska i jej nowi s^iedzi (1989-1993) / Red. H. Pracowity. Torun, 1994; Przybyla S. Podejscie Litwy do bezpieczeAstwa w regionie. W-wa, 1997; Skodiarski /. Integracja s^siedzka w Europie Centralnej; przeszioäi i terainiejszoäi. Lödi, 1997.
18 Europa Srodkowa jako obszar interesöw regionalnych / Pod red. J. Przewlockiego. Katowice, 1999.
17 Przcobrazenia ustrojowe w republikach dawnego ZSRR / Red. E. Zelinski. W-wa, 1993.
у новай Еуропе - партнёры™. Акцэнт робщца на сённяшш дзень, кал i Польшча ужо член НАТО i неузабаве уступщь у Еурасаюз.
ArpoMHicTbi пералж публжацый прысвячаецца тым сацыяльна-эканамшным працэсам у краше, яетя маюць яскрава выражаны пераутваральны характер19. У калек-тыунай манаграфп Шляп выхаду з полъскага эктшличнага крызку20 увага сканцэнтра-вана на умовах пераадолення эканам1чнага заняпаду у першыя гады трансфармадьа, яы абцяжарвау паварот Польшчы да рынкавай гаспадари. Безумоуную щкавасць выклжае знаёмства з тэорыяй i пракхыкай «шокавай тэрапй», што выкладзены аутарам, JI. Бальцэров1чам, у кшзс Сацыял1зм. Катталйм. Трансфармацыя. Замалёуюз перало-му эпох21. Згаданая публкацыя у лжу нешматлшх з поунай падставай разглядаецца HaMi як метадалапчнае настауленне па пытаннях полъскага транзггыунага перыяду.
Экспансп буйных канцэрнау i стратэгй ix дзейнасщ прысвечана публпсацыя Глабал1зацыя? Перамены у транснацыянальных карпарацыях i у сусеетнай экано-мщы12. Аутар надае шмат увап наступствам глабальных пераутварэнняу для маладых вольнарынкавых эканомж рэпёна, у тым лжу, Польшчы, нагадваючы, што рэпёп ЦУЕ мае асобае значэнне для мегаканцэрнау найперш з-за абсяжнага рынку (каля 400 млн спажыуцоу) i значнай колькасщ добра падрыхтаванай i таннай рабочай сшы. Асабл1васцю гэтых прац для псторыка з'яуляецца тое, што ayrapaMi лггаральна ix ycix з'яуляюцца адпаведныя спецыялюты: эканамшты, сацыёлап, фшанасты, га-лшовыя правазнауцы i да т.п. Аднак менашта пстарычных распрацовак на тэму са-цыяльна-эканаличнай трансфармацьп 3yciM мала.
Варта выдзелщь важк! даследчы наирунак сацыяльнай сферы грамадства25. Трупа манаграфш па згаданай праблематьщы выдзяляецца крытычнасцю падыходау пры анализе рэформ - складаных i маючых пакуль што пераважна рэгрэ^уны харак-тар. Вядома, шмат выдадзена распрацовак аб працэсах змены дзяржауна-палггычнага ладу як вызначальнага напрамку истэмных пераутварэнняу24. Спробай тэарэтычнага аналЬу ведамства прэзщэнта РП у перыяд праходзячай тpaнcфapмaш>Ii ладу стала манаграф^я ¡нстытут прэзхдэнта у перыяд пераутварэнняу ладу. 1989-
18 Kowalski./. Sielaiyrlci M, Kozlowska W.E. Polacy i Niemcy wnowej Europie - partnerzy. Scenariusze lekcji. w-wa, 1998.
'* Poliryka gospodarcza okresu transformacji / Red. M. D^browski. W-wa, 1995; Element)' nowego iadu / Red. H. Do-maAski, A. Rychard. W-wa, 1997; Gazeta Wyborcza. Dziesiçé lat. 100 pierwszych stron. W-wa, 1999; Transfcrmacja gospodarki polskiej. Doswiadczenia i wyzwania / Red. S. Lis. Kraków, 1996; Wilczyñski W. Ekonomia i polityka gos-podarcza okresu transformacji. Poznari, 1996.
20 Drogi wyjácia z polskiego kiyzysu gospodarczego / Red. naukowa: W. Dymarski. W-wa-Poznart, 1993.
21 Balcerowicz L Socializm. Kapitalizm. Transformacja. Szkice z przelomu epok. W-wa, 1997.
n2nrskaA. Kugtobalizacji?Przemiany wkorporacjach transnarodowych i w gospodaiceáwiatowej. W-wa, 1998.
21 Raport o rozwoju spolecznym / Red. S. Golinowska. W-wa, 1997; Makowski W. O panstwe spolecznym. Oprac. W. T. Kulesza. W-wa, 1998; Spoleczne skutki restrukturyzacji przemyshi / Pod red. L Lipowicz. W-wa, 1994.
24 Ewolucja polskiego systemu politycznego po 1989 roku w áwietle komparatystycznej teorii polityki / Red. A. Anto-szewski. Wroclaw, 1994; Ewolucja polskiego systemu politycznego. Tomn, 1991; GraczykR. Konstytucja dla Polski. Tradycje, doáwiadczenia, spory. Kraków, 1997; Osiatynski W. Twoja konstytucja. W-wa, 1997; Schaff A. Czego nau-czyl miiie krach realnego socjalizmu? W-'wa, 1998; Siiy zbrojne Tizeciej Rzeczypospolitej. Myáli i rozwa¿ania. W-wa, 1996; Thuguií S. O demokracji i ustroju Polski. W-wa, 1998; Przeobraienia ustrojowe w Polsce / Red. E. ZeliAski. W-wa, 1993.
1992"'. У гэтай вобласщ таксама натуральна уладараць «вузюя» специалисты, га-лоуным чынам, правазнауцы-дзяржаутю. Першай спробан упарадкаваць стан польсих уяуленняу аб прававой дзяржаве з'явиася навуковае даследаванне ПолъскЫ дыскуси аб прававой дзяржаве26, дзе вызначаны канцэпцыя 1 узор прававой дзяржавы на падставе назапашанага вопыту у польскай даследчай лиаратуры, у Канстытуцый-ным трибунале 1 ва Упаунаважанага па грамадзянсюх правах. Плёнам навуковай кан-ферэнцьп у ма1 1993 г., прысвечанай 500-годдзю Сейма, стау зборнщ артыкулау Грамадзянская супольнасць (' яе прадстаунш11, дзе змешчаны 13 рэфератау па праб-лемах фарм1равання грамадзянскай супольнасщ ! форм яе прадстаунщтва у Полынчы 1 шшых крашах. Прауда, маюцца 1 непасрэдна пстарычныя замалёуга аб канкрэт-ных падзеях даследаванага перыяду: працы круглага стала, аднауленш мясцовага самак]'равання, усталяванш дэмакратычных прынцыпау улады, стварэнш новай уладнай «вертыкалЬ 1 «тарызанталЬ28. Асабл1вая увага аутарау згаданых прац засяроджваехща на пытаннях усталявання 1 удасканалепця выбарчай дэмакратьп. А калектыуная манараф1я Чйму так галасавали Прэзгдэнцтя выбары-90. Палтычны
1..." 29 * *
I сацыялагтны анализ непасрэдна асвятляе генэзю 1 палиычны змест прэзщэнцки выбарау 1990 г., прадстауляе ¡х вынш 1 характарызуе змены пал1тычных поглядау грамадства на пераломе 80-90-х гг.
Створана надрабязнас агпс'анне станаулсння 1 эвалюцы! партыйна-палтлчиай сцэны30. Публжацьи АнатомЫ палтычных элт. Палтычныя партъй у посткамутстычнай Полъшчы; Праграмы партий г парламенцшх блокау 1989-1991 гг.31 прысвечаны станауленню'партыйнай сктэмы у Польшчы, канцэнтруюць увагу па постсал1дарнасцёвых пал1тычных партыях. Аутары, як правша, прыходзяць да вы-сновы, што у агуаньп, кал! аргашзацыйныя структуры партый нестабшьныя, а ¡х праграмы на фоне системных зрухау церпяць непазбежныя змены, уласна пал1тычныя ЭЛ1ТЫ вызна'чаюць характар партый 1 манапал1зуюць ¡х прадстаунщтва. Аутары пра-сачьии працэс дыферэнцыяцъи постсашдарнасцёвага руху, вызначьцп дынамку фар-м1равання 1 усталявання партыйнай с1стэмы 1 пачати функцыянавання дэмакратычных працэдур ва умовах радикальных гаспадарчых 1 сацыяльных перамен у краше.
15 MojekR. Instylucja Prezydenta RP w okresie przeksztafcefi ustrojowych 1989-1992. W-wa, 1994.
M Polskie dyskusje o panstwie prawa / Red. naukowy S.Wronkowska. W-wa, 1995.
21 Spoleczenstwo obywatelskie i jego reprezentacja / Praca zbior. pod red. J. Bardacha. W-wa, 1995
18 WiatrJ. J. Nie zmamowaliimy tych lat. Sejm, Rz^d, Lewica (1993-1997). ToruA, 199S; Falinski M.A., Jablortskt B..
Sokolowski T. Cywilna i demokratyczna kontrola nad Sitami Zbrojnymi w Polsce. Torun, 1996.
25 Dlaczego tak gfosowano. Wybory prezydenckie'90. Analiza polityczna i socjologiczna / Praca zbior. pod red. S. Ge-
bethnerai K-Jasiewicza. W-wa, 1993.
50 Skrzydlo W. Uströj polityczny RP w swietle Konstylucji z 1997 r. Kraköw, 1998; h'aytor K. 100 postaci, ktöre miaty
naiwi^kszy wpfyw na dzieje Polski. Ranking. Londyn, 1996.
Crabowska M„ Szawiel T. Anaiomia elit politycznych. Partie polityczne w poslkomunistycznej Polsce. 1991-93.
W-wa, 1993; Slodkowska 1. Programy partii i ugnipowan parlamentarnych 1989-1991. Cz. 1-2. W-wa, 1995.
У асобных працах закранаюцца працэсы карэкщроуи щ нават змены жыццё-вых прыярытэтау палякау, складаныя крою па перабудове гумаштарнай сферы32, новая палпыка у вобласщ нацыянальных адносш33. Кшга Нацыянальныя мен-luacifi у Польшчы34 змяшчае пералж i характарыстым нацменшасцей у KpaiHe, ix пра-вавы стан адносна норм м1жнароднага права, ¡люструе тэта прыкладзеныш адпавед-humí дакументам1. Агпсанне завяршаецца удзелам прадстаушкоу меншасцей у парла-менцюх i мясцовых выбарах у 1989-1994 гг.
Даследаванш беларускгх навукоуцау праблсматыю астзмнай трансфармацьп у суседняй Польшчы нельга назвадь пшат.1цым1, Для большасщ з ix характерны зварот да вытокау пераутварэнняу. У згаданым кантэксце ктотную ролю для асэнсавання ix прычын i перадумоу адыграл1 манаграф1чныя даследаванш Л. JIohkí, У. Аляшкев1ча, Я. Грышына35. Сярод paciñcKix цэнтрау вывучэння згаданай тэматым варта выдзелщь 1нстытут мгжнародных эканам1чных i палпычных даследаванняу РАН. Для 1нстытута вызначана абагульненне практьт карэнных сацыяльна-эканам1чных i палпычных пераутварэнняу у былых сацыялктычных крагаах i фармуляванне на гэтай аснове прапаноу, напрамкау па удасканаленш праводз!мых (у Pacii) рэформ. Апублшаваныя працы даюць падставу для канцэптуальнай высновы, што пераход ад цэнгралгзавана ыруемай сацыялютычнай эканомш да гаспадарчай с!стэмы, заснаванай на дзеянш рынкавага мехашзму, звязаны з вырашэннем дзвюх асноуных праблем: уласна ажыц-цяуленнем cícts мяых рэформ i выбарам аптымальнай палггьш, заклжанай забяспе-чыць макймальную устойл1васць эканомш ва умовах радыкальных пераутварэнняу. Вывучэине падпычнай трансфармацьп дазволша акрэслщь шэраг рычагоу дзеля пас-пяховай змены палпычнага i ¡дэалапчнага вобразу i стварэння MexaHÍ3My забеспячэн-ня надзейнай палпычнай стабьпьнасщ36.
Асвятленню самых разнастайных праяу у палйычнай, эканам!чнай, сацыяль-най, духоунай сферы значную дапамогу аказала знаёмства з публкацыям1 польсмх навуковых часотсау Падзеi навейшай eicmopui (Dzieje Najnowsze), Польшча у Eypone (Polska w Europie), Усходняя палтыка (Polityka Wschodnia), Усходм агляд
33 Chalasüíski J. Przcszioáé i przyszloió inteligeticji polskiej. W-wa, 1997; Kultura polska w nowej sytuacji historycznej / Red. J. Damrosz. W-wa, 1998; Suchodoiski B. Dzieje kultury polskiej. W-wa, 1997.
" Chalupczak H., Browarek T. Mniejszoáci narodowe w Polsce. 1918-1995. Lublin, 1998; Mniejszosci narodowe w Polsce. Praktyka po 1989 r. / Red. B. Berdychowska. W-wa, 1998;Swoiitoicicywilizacyjne, kwestie narodowosciowe i potomjne / Red. A.Chodubski. Toruñ, 1999.
34 Лinejszosci narodowe w Polsce. W-wa, 1996.
J! Лойко Л.В. Политическая борьба в Польше (70-80 гг.). Мн., 1995; Алешкееич В. По ту сторону Буга: о событиях в Польше. 1980-1992. Мн., 1993; Гришин Я. Истоки кризисов. Казань, 1991; Часноусю М. Cic-гемныя пе-раутварэтн J Рэспублщы Польшча (1989-1999). Ми., 2000; Часноуст М.Э. Постсацьншстычныя крашы на шляху пераутварэнняу ¡ еуралейскай ¡нтэграцы!. Вуч. даламожшк. Мн., 1997.
36 Богомолов О. Реформы в зеркале международных сравнений. М., 1998; Некипелов А. Постсоциалистические трансформации: основные направления исследований ИМЭПИ РАН // ПНИ. 1999. № 3. С. 3-17.; Политическая трансформация стран Центральной и Восточной Европы. Сб. М., 1997; Россия и Центрально-Восточная Европа в 1-й пол. 90-х гг. Части I и II / Под ред. СХлинкиной, И.Орлика, Б.Шмелсва. М., 1997; Экономические и социально-политические трансформации в Центральной и Восточной Европе во второй половине XX века. Сб. М., 1998.
(Przegl^d Wschodni), Штогодшк польский зпешняй палтгью (Rocznik Polskicj Polityki Zagranicznej), Стратэггчны штогодтк (Rocznik Strategiczny), навукова-папулярных Jlimea (Lithuania), Ноеыя контрасты (Nowс Kontrasty). 3 yлiкaм дастуmiacui для аутара асобую ролю сярод часотсау адыграл1 грамадска-палпычны штотыднёвш Уп-рост (Wprost) i навукова-папулярны i мастацю штомесячшк Культура (Kultura (Paryz). Матэрыял са згаданых выданпяу-здабывауся шляхам сютэматычнай выбары ад нумара да нумара за 1992-1999 гг. Пстарычная канва даследавання i разумение аутарам асноуных пераутваральных працэсау якраз фаркправалкя дзякуючы апра-цоуцы i «стэматызацьп дакументальных матэрыялау (статыстычныя зводы, праграмы грамадсюх аб'яднанняу, штэрв'ю з дзяржауным1 i паляычньм дзеячам1 i да т.п.) i публкацый Упрост, а таксама найбольш уплывовых польсюх газет Рэч Паспалта (Rzeczpospolita) i Выбарчая газета (Gazeta Wyborcza); адтуль запазычвалася i асвят-ленне падзей. •
Парижская Культура разам з беларусмм1 4aconicaMi Беларусь в мире, Беларуси пстарычны 4aconic, Белорусский журнал международного права и международных отношений, Беларуская думка, pacificKiMi часолюам! Новая и новейшая история, Мировая экономика и международные отношения, Международная жизнь, Новое время, Эхо планеты i ¡нш. дапамапп стварыць i правссш лшпо супастаулення i ацэнак адных i тых жа трансфармацыйных працэсау у польскай i няпольскай перыёдыцы. У гэтым кантэксце варта выдзелщь 4aconic Культура як выданне, абсяжна i выразна крытычней асвятляючае ход пераутварэнняу. У iM адсутшчатоць уласщвыя польсюм выданням забароненыя зоны (напрыклад, сучаснае месца i роля Польскага рымска-каталщкага касцёла), альбо характерная для paciftcKix даследчыкау цяга асвятляць польскую трансфармацыю пераважна праз яе усходшя ¡нтарэсы.
У аснову дысертацыйнага даследавання пакладзены разнастайныя крышчныя матэрыялы. Прауда, сярод дакументальных крытц, як нагадвалася вышэй, арх1уныя матэрыялы.не Marai быць выкарыстаны у поуным маштабе з-за абмежаванага доступу да найноушых спрау, на яюя звычайна накладзены забаропы ведамства-гаспадара. Пэуная кампенсацыя на гэтым шляху быладасяпгута дзякуючы апрацоуцы дас'е Бя-гучага архта Мтстэрства замежных спрау Беларусь Анашз зыходзячай i паступаю-чай шфармацьп за 1996-1999 гг. быу праведзены ва управлениях Еуропы, агуль-наеурапейскага супрацоунщтва i шфармацьп37. Запазычаныя там матэрыялы вызнача-юцца шырынёй ахопнасш праблематьш не тольк-i уласна беларуска-польсюх узаема-адносш, але i непасрэдна полъсюх пераутварэнняу, а таксама узаемадзеяння нашых дзяржау на мiжнapoдным узроунь Гэтыя звестю выдзяляюцца высокай ступенню узважанасщ i рэпрззентатыунасш. Разам з безумоунай вартасцю выкарыстаных фак-
31 Бягучы apxiy Мш1стэрства замежных спрау Рэспублт Беларусь. Управление Еуропы. Дакументы па двухба-
ковых ааноанах з Рэспуб.тай Польшча. 1995-1999 гг., дас'е I-XV; управление агульнаеЗ?рапейскага супра-цоушцгва. Дакументы дзейнзещ рэпянальных аргашзацый. 1995-1999 гг., дас'е I—VI; ynpaj-ieiuie шфармацьп. Дакументы па двух- i шматбаковых адносшах у Цэнтрапьнай i Усходняй Еуропе. 1996-2000 гг., дас'е 1-V.
тычных дадзеных яны прадвызначьцц шырсная магчымасщ супастаулення з польсти матэрыялам11 акрэслення прынцыповых напрамкау развщця пераутваральных працэ-сау. Дарэчы, матэрыялы Бягучага арх1ва МЗС РБ упершыню уводзяцца у навуковы зварот.
Усё ж галоунай крышчнай базай даследавання стала выкарыстанне дакументау, змешчаных у Хронщы Сейма Рэчы Паспалтай Польшчып. Асабл1вая вартасць дад-зенага зборшка дакументау вызначаецца тым, што у ¡м найболып поуна 1 вычарпаль-на адкладваюцца усе парламенцкш рашэнш, датычныя працэсу сютэмных пераутва-рэнняу. 1накш не можа 1 быць, таму што пры кнуючай у РП форме рэспублш з парламентам мраваннем кожны рэфарматарси крок непазбежны толыа пасля ухвалення (або адхшення) вышэйшым заканадаучым органам дзяржавы. У гэтым сэнсе Хронка Сейма выступав у якасщ дасканалага леташсу рэформ, дае магчымасць на аснове дакументау вышэйшай рэпрозектатыунасщ прасачыць галоуныя працэсы 1 напрамю пе-раутварэшиу. Выданне змяшчае справаздачы пасяджэнняу Сейма ¡ Сената, прэзщы-ума Сейма 1 Сената, камгай, напрацоую парламенцых фракцый, шфармацьп аб мш-парламенцмх кантакгах, аб'явы, б1блкграф1ю выдавецтвау, звязаных з Сеймам, ана-л1з 1 тэматычныя водгую на праекты законау, наюраваных у Сейм. Выданне шфармуе таксама аб персанальным складзе камкш 1 фракцый, змяшчае аналпычныя распра-цоук! канцылярьн Сейма. Выдауцом з'яуляецца шфармацыйнае бюро канцылярьн Сейма. Залшше падкрэсл1ваць, што аутар ¡мкнууся цапкам выкарыстаць- магутны крышцазнаучы мас1у згаданай хрошю.
Буйнейшым зборам крытц М1жнароднага характару (м1ждзяржаунага, двухба-ковага 1 шматбаковага палггычнага, эканам1чнага, прававога зместу) з'яуляецца пра-водз1мы Польсим шстытутам м1жнародных адносш Збор дакументау39. Штогод вы-даецца да шасц1 нумароу дакументау, абавязковай умовай уключэння матэрыяла з'яуляецца прысутнасць у ¡м польскага боку. Камплект нагаданага збору выступае дасканалай хрошкай руху Рэспублш Польшча у напрамку змены геапаштычных прыярытэтау, уступлення у еурапейсюя 1 рэпянальныя аб'яднанш, фарм1равання рэ-пянальнай паштыга, узмацнення пазщый у м!жнароднай дзейнасщ. Польсю выдавец таксама цягацее да розных спецыяльных бюлетэняу, як правша з працягам, аснову яка складаюць тэматычна падабраныя дакументы40. Для прыкладу, шэраг дакументау сабраны у спецыяльны Рапарт па питаниях каардынацъй польской знешняй па-
'* Kronika Sejmowa Rzeczypospolitej Polskiej. I kadencja. 25 listopada 1991 r. - 31 maja 1993 r. M» X» 1-81; Kronika Sejmowa Rzeczypospolitej Polskiej. n kadencja. 21 pazdziemika 1993 r. - 20 wrzesnia 1997 r. № № 1-164; Kronika Sejmowa Rzeczypospolitej Polskiej. m kadencja. 14 listopada 1997 r. - 21 gmdnia 1999 r. №№ 1-134. " Zbidr Dokument6w. W-wa: PISM, 1989-1998.
40 Polska - NATO. Materialy i dokumenty / Red. P. Kludka. W-wa, 1997; Komisja KonstyLucyjna Zgromadzenia Na-rodowego. Projekty Konstytucji. W-wa, 1993; Mniejszosci narodowe w Polsce w 1993 r. / Biuletyn Biura do Spraw Mniejszosci Narodowych przy Ministerstwie Kultuty i Sztuki. W-wa, 1994; Narodowe Sily Zbrojne. Dokumenty, struktury, personalia / Oprac. L. Zebrowskj. W-wa, 1994; Ordynacje wyborcze. Wybory'93. W-wa, 1993; Pmgramy paitii i ugrupowan parlamentamych 1989-1991. Cz. 2 / Opr. I. Slodkowska. W-wa, 1995; Studium o rozszcrzcniu NATO // Studia i Materialy (Biuro Prasy i Informacji MON). 1995. № 30.
липыкГ ПЗМ1Ж Сеймам, прэзщэнтам i мшютэрстпам замежных спрау. Выдаюцца шматлшя 3ÓopHÍKi заканадаучых актау, нарматыуных дакументау у разрэзе асобных рэфармуемых галш i сфер, палажэнняу, датычных дастасавання айчыннага права да права Еурапейскага саюза i шшых м1жнародных аргашзацый i гандлёва-фшансавых аб'яднагшяу.
Вялжая колькасць дакументальных матэрыялау кшталту прынятых заяу, дэкла-рацый, узгодненых актау па питаниях знешнепалнычнай i знешнсэкапакпчнай дзей-насщ, далучэння да мтжнародных i рэпянальных аргашзацый i дзейнасщ у ix рамках публжуецца асобным1 BbiflamwMi ui у перыядычным друку.
Абсяжны крынщазнаучы пласт для даследавання cxnani разнастайныя лаведач-ныя i статыстычныя матэрыялы, здабьггыя са зборнкау, спецыяльных публжацый, шфармацый аб праведзеных даследаваннях, у тым Л1ку сацыялапчных. Яны дал! маг-чымасць узгаднщь i выстращь логшу факталапчных i колькасных паказчыкау; апошшя у працы нясуць асабл1вую нагрузку, выконваючы функцыю лшавага ашрышча у дынамщы пераутварэнняу42. . .
У якасщ падагульнення магоцца падставы сцвярджаць, што анал1з крышц ства-рае усебаковыя аргументы для аргашзацьн даследавання польских пераутварэнняу у 1989-1999 гг. Па-першае, польски навукоуцы пакуль што не рашатся на правядзен-не аналапчных даследаванняу — шстэмных па CTyneni ахопнасщ рэфармаваных сфер i уключыушых увесь перыяд пераутварэнняу. Гэта азначае, што hí за мяжой, ni у Бела-pyci пакуль не створана фундаментальная, шфармацыйна поуная i аналггычна разгор-нутая праца па даследаванай праблематыцы. У гэтым сэнсе дадзеная дысертацыйная праца заслугоувае права на статус першай комплекснай распрацоум раней недасле-даванай праблемы у вызначаных храналапчных рамках. Па-другое, ¡снуючыя даследаванш у пераважнай большасщ падзяляюцца па зместу на унутраную i знешлюю тэ-матыку, што не спрыяе дасягненню належнай комплекснаст i усеахопнасщ адшос-травання пераутварэнняу. Па-трэцяе, пэуная частка польсмх публжацый церпщь на неапрауданае выпукленне заслуг л1беральных рэфарматарау, тым самым часам шве.*пруючы супярэчл1васць працэсу рэфармавання i адыходзячы ад пстарычнай прауды. Як уяуляецца, нам удалося пазбегнуць выражэння аднаЬ'оюх ампатый i дзя-куючы гэтаму набл1зщца да крытэрыяу ¡сцшы. Па-чацвёртае, з улжам папярэдпяй высновы дысертант не знайшоу падставы апускаць нейюя тэмы i aca6nÍBacni пе-раутваральнага працэсу, (напрыклад, сутнасць «шокавай тэрапп», цяжкасщ прываты-зацьп, партыйна-пал1тычнае будаушцтва, прававы аспект пераутварэнняу, праграма да-
41 Raport w sprawie koordynacji polskiej polityki zagranicznej. W-wa, 1994.
42 Deszczynski M„ Kupiecki R., Moszczynski T. Historia polityczna swiata. Kalendarium wydarzen 1945-1994. W-wa, 1994; Día dobra Rzeczypospclitej. Antolodia mysli panstwowej / Oprac. K. Budzilo, I. Pruszynski. W-wa. 1996; Burda U„ Gajewski }., Szczepanik K. Vademecum organizacji europejskich. W-wa, 1998; Klo jest kim w Polsce. Bíogramy. 1994-1995. W-wa, 1996; Polska*95: Raport o rozwoju spofecznym. W-wa, 1995; Sejm Rzeczypospolitej Polskiej. П kadencja. Przewodnik. W-wa, 1995; Slownik historii doktryn politycznych. T. 1-2 / Red. M. Jaskólski. W-wa,1997; Slownik pohtyków polskich XX wieku / Red. P.Hauser, S. Zerka. Poznan, 1998.
лучэння крашы да заходшх штэграцыйных структур) як усебакова атсаныя у польскай пстарыяграфп. Слабае знаёмства беларускага чытача са згаданьпп тэмам1 дадавала нам перакананасщ, што ш адзш ¡статны пггрых польскай трансфармацьп 90-х гг. не павшей аказацца па-за увагай.
Аутар дысертацыйнага даследавання зыходзщь з канцэпцьп, што развщцё Польшчы 1 шшых краш былога сацыялхтычнага блоку пасля другой сусветнай вайны праходзша надзвычай супярэчл1ва, таму праз паувеку патрэба ажыццяулення змен аказалася магутнай алай - большай за страх перад выткам1 гэтых змеи. Дакумен-тальныя крынщы сведчаць, што з пачатку 1990-х гг. у ¡х разгарнууся ачышчальны працэс пгандкага паштычнага 1 сацыяльна-эканам1чнага пераутварэння, не меушага прэцэдэнту у навейшай псторьп. Яму спадарожтчаш крушэнне мгжнародных пал> тычнай 1 эканам1чнай структур, як!я утварат красны блоку, 1 распад камандна-адмшютрацыйнай тстэмы улады 1 гаспадарання. Кожная з прычын паасобку магла вьшнкаць глыбою крьшс. 1х злучэнне азначала, што упадку садыяшзму спадарож-шчае сапраудная садыяльная 1 эканам1чная катастрофа на усёй яго былой прасторы. На працягу дзесящгоддзя там адбылося станауленне грамадзянскай супольнасщ, ад-науленне эканомш на рынкавай аснове, частка краш цалкам змянш геапалпычныя прыярытэты. У Польшчы згаданыя працэсы дасягнул1 завяршальнай стадьп.
Каб даказадь вызначаную канцэпцыю, прышлося пераасэнсаваць устаялыя по-гляды на марксютка-лешнскую метадалопю, адпаведна якой разводе сацыяльна-эканам1чных фармацый ажыццяуляецца паступальна, 1 на змену катташстычнаму ладу непазбежна прыходзщь камунЬм у сваей першай стадьп - сацыя;пстычнай. Яна, у сваю чаргу, негвалтоуным шляхам перарастае у непасрэдны камун1зм. На ирактыцы згаданае перарастанне як пстарычны працэс было перарвана на рубяжы 80-90-х гг. XX в. Аутару прышлося адмовщца ад тэарэтычна выкладзенай паслядоунасщ 1 у прынцыпе звярнуцца да канцэпцьп лШеральных рэфарматарау аб параунауча больш прагрэауным грамадска-иал1тычным 1 сацыяльна-эканамгшым ладзе, яю яны ства-рал1 замест сацыял1зму. Пры гэтым даследаванне не дазволша катэгарычна падтры-маць л1беральную канцэпцыю з-за яунага ¡гнаравашм рэфарматарам1 сацыяльнай сферы на дадзеным храналапчным адрэзку.
Для раскрыцця канцэптуальнай задумы запатрабавауся псторыка-сютомны па-дыход як метад анал1зу здзейсненых пераутварэнняу. МенавЬа ён найбольш адпавя-дае ключавым панядцям, вынесеным у загаловак дысертацьп. Аутар спышу увагу на сутнасщ «перагаворнай» рэватоцьп 1989 г., на складанасцях 1 супярэчнасцях раз-гортвання трансфармацьп у дзяржауна-палпычнай, эканам1чнай, сацыяльнай, гума-штарнай, знешнепалп-ычнай сферах, на дасягненш пералому у пераутваральным пра-цэсе I яго завяршальных кроках. Таим чынам, канцэпцыя 1 яе доказ засяродзЫся у cвoeacaблiвым шматвугольшку вывучаемых праблем: пал^ычных, эканамшных, са-цыяльных, культурных, м1жиародных, ¡X узаемадзеянш 1 узасмапрашкнснш. Аднак
гаворка не щзе аб астэмным характары пераутварэнняу у сэнсе усеахопнасщ 1 глыб1-т; наадварот, спстэмнасщ у намаганнях рэфарматарау якраз не хапала. Не наз1ралася 1 астэматычнасщ трансфармацыг. г. зн., аб паслядоунасщ 1 непарыунасщ працэсу. У польскай рэчашпасщ наз1ралася дастаткова 1 забяганняу уперад, i запавольвання змен, 1 нават адкатау назад.
Аутар пагаджаецца з палажэннем, даказаным сусветным вопытам, аб недануш-чальнасщ радыкальна-л1беральнай ломи эканомт43. 80-я 1 90-я гг. адзначаны усплес-кам неал1бералънай ¡дэалогп, якая захапша галовы большасщ экана\истау 1 паль тычных дзеячау на Захадзе. Але так было не заусёды. У, цяжюя для каштал1зму гады вжпкай дэггрэси 30-х гг., а затым гтасляпаеннай разрух1 карысталюя папулярнасцю зуЫм шшыя щэ1, сфармуляваныя Дж. М. Кейнсам, якм падверг сумненню аутаматыч-нае рыпкавае самарэгуляванне 1 миопя пастулаты манетарызму. Ён разглядау эфек-тыуны попыт як фактар, садзеючы павел1чэнню вытворчасш,1 даказвау, што мепавгга урады могуць лячыць дэпрэсио 1 беспрацоуе, аперыруючы ■дзяржауньаи выдаткаш 1 падаткамь Для польскай эканомда, аслабленай зацяжным крызгсам 1 застоем 80-х гг., спалучэнне кeйнciaнcкix метадау з «шокавай тэратяй» было б больш дарэчы.
У питаниях асвятлення. м1жнароднай дзейнасщ Pэcпyблiкi Польшча аутар зы-ходз1у з разумения знешняй палггыю акрэсленай дзяржавы,- шшага суб'екта м1жна-родных адносш як канкрэтызацых з'явы, напаунення яе зместам 1 сэнсам у дадзеных сацыяльных, пстарычных 1 розных шшых умовах44. Змест знешняй палпыю разгля-дауся у трох галоуных аспектах: як структура дзейнасщ суб'екта м1жнародных адносш у яго сувязях са знешшм светам; як канкрэтна-палпычнае напауненне курса дзяржавы на м1жнароднай арэне; 1 культуралапчна - як адпаведнасць знешняй пал1тыю дадзенага суб'екта этнаканфесшным, пстарычным, антрапалапчным характарысты-кам 1 асабл!васцям гэтага суб'екта. ЛнаЛ13 польскай знешняй палггыю пацвердз1у, што яе змест рашучым чынам быу звязаны з паттычным уладкаваннем 1 вызначауся трыма вышэйназваным1 аспектам!.
Яскрава выражаная у польскай знешняй палпыцы тэндэнцыя да аднамерна за-ходняй нгтэграцьп абумовша неабходнасць усвядомщь сутнасць ¡нтэграцьп у тэарэ-тычным плане. Як вядома, глабальная штэграцыя як вышк ¡мператыва выжывання не азначае злщця у«х цывШзацыйных «рукавоу» у- адно рэчышча. Наадварот, эфект ¡нтэграцьп, яе эвалюцыйны патэнцыял большы пры захаваши разнастайнасщ цы-вшзацыйных форм. Тэта тэндэнцыя з'яуляецца адлюстраваннем аб'ектыунага працэсу эвалюцьп45. Па-шшаму аб'яднанне планеты пастушруецца у щэях мандыятзму. Яго сэнс - у пераходзе ад разнастайнасщ да ушфарм1зма. Мандыял13м - гэта збуда-ванне утформнага сусвету.
41 Богомолов О. О неолиберализме // Международная жизнь (МЖ). 1999. № 2. С. 7.
44 Косолапое Н. Внешняя политика и внешнеполитический процесс субъектов международных отношений. Тема 9 // Мировая экономика и международные отношения (МЭиМО). 1999. № 3. С. 67.
45 Кулагин В Международные отношения на пороге XXI века // МЖ. 1999. № 7. С. 24.
Даследаванне у рамках вызначакага вышэй псторыка-астэмнага падыходу даз-валяе зрабщь выснову аб цывшзацыйным аднауленш 1 у цэлым прагрэиуным раз-вщвд постсацыяипстычнай Полыпчы. Якасныя змены адбылюя, нягледзячы на разнас-тайныя спосабы пераутварэнняу, як!я зведала краша, дарэчы, не пазбегшая паль тычных, сацыяльных 1 эканам1чных узрушэнняу. Пры гэтым Польшча стала мадэль-ным прыкладам пераходнага этапа ад сацьииизму да кагпталиму. Вядома, для таго каб стаць ушверсальнай, згаданая выснова павшна знайсщ пацвярджэнне у больш пра-цяглай па часе 1 больш абсяжнай па прасторы запатрабаваиня пстарычнай практыцы.
Аутару невядомыя даследаванш дадзенай праблематыю з паз1цый маркасцка-леншскай заканамернасщ развщця 1 змены грамадска-эканалпчных фармацый. Тым не менш будзе дарэчы зауважыць, пгто ужыванне разнастайных метадалапчных прынцьтау дае магчымасць больш глыбока 1 навукова рашаць пастауленыя задачы. Мы прызнаем нсабходнасць усебаковага анал1зу унутраных 1 знешнепалггычных пра-цэсау у Польшчы 1990-х гг. з выкарыстаннем новых метадалапчных падыходау. У сувяз1 з гэтым Л1чым магчымым карыстацца некаторым1 прынцыпам1 антрапалапчна арыентаванай псторьп. Гэта дазваляе паставщь у цэнтр даследавання штарэсы чала-века, у нашым выпадку паляка, на аснове крытэрыяу аб'ектыунасщ, адпаведнасщ ¡сцше 1 пстарычнай праудзе. Метадалапчную аснову даследавання с клал! работы па праблемах метадалоги пстарычнай навую 1 цывшзацыйнага развщця46, найноушыя навуковыя працы польсмх псторыкау па пытаннях пстарычнага развщця47, асобныя артикулы, якш анатзуюць асабл1васщ антрапалапчнага прынцьша48.
Антрапалапчны падыход, у прыватнасщ, ■ засцярог даследчыка ад пераболь-шання вап а маштабау заходняй падтрымш польсетх «стэмных пераутварэнняу. На аснове выкарыстанай нам! метадалоги стала магчымым ютотна удакладнщь дадзеную канцэптуальную пасылку: менав!та масавае адцаленне ад доалау сацьишзму 1 гра-
46 Барг М.А. Индивид - общество - история // Новая и новейшая история (ННИ). 1989. № 2; Гурееич А.Я. Некоторые аспекты изучения социальной истории // Вопросы истории (ВИ). 1994. № 10. С. 352-373; Косолапое Я Меэкдунароные отношения и мировое развитие. Тема 12 // МЭиМО. 2000. № 2. С. 104-113; Кошелев B.C. Кри-зисныя явления в современной исторической науке // Пстарычная навука i пстарычная алукацыя у Рэспублщы Беларусь: новыя канцэпцьн i пааыходы. Усебеларуская канф. псторыкау. Мн., 1995. Ч. 2. С. 7-10; Кошелев B.C. Проблемы всемирной истории и современность // Пстарычная навука i пстарычная адукацыя у Рэспублшы Беларусь: новыя канцэпцьн i падыходы. Усебеларуская канф. псторыкау. Мн., 1995. Ч. 2. С. 11-13; Могильниукий Б.Г. Историческое познание и историческая теория // ННИ. 1991. № 6. С. 3-9; Овчинников ВТ. Вопросы методологии исторического исследования // ННИ. 1989. Х° 3. С. 82-91; Соколенко В. Цивилизационный экспансионизм атлантизма//МЖ. 1999. № 5. С. 21-30. • 47 Bezpieczenstwa europejskie: koncepcje, instytucje, implikacje dla Polski / Red. J. Czaputowicz. W-wa, 1997; Bez-pieczenstwo narodowe i miedzynarodowe u schylku XX wicku / Red. D. Bobrow, E. Halilak, R. Zieba. W-wa, 1997; Co by bylo, giyby... Historie altematywne. H. Samsonowicz, J. Tazbir, J. Skowronek, A. Ajnenkel. W-wa, 1998; Ciabinski S. О ustroju panstwa polskiego i parlamentaryzmie / Oprac. J. Komas. W-wa, 1999; Kozlowski M. Polska w zmieniajacym sie swiecie. W-wa, 1999; Lubbe A. Bezpieczenstwo ekonomiczne panstwa // Sprawy miedzynarodowe. 1997. №4. S. 61-78; Multan W. Wizje bezpieczenstwa europejskiego. W-wa, 1991;NowakJ.R. Zagrozenia dla Polski i polskosci. W-wa, 1998; faruch W. Typologia systemSw bezpieczenstwa w XIX i XX wieku. Lublin, 1996; Pluta J. Jak umierala formacja // Kultura (Pary2). 1997. № 11. S. 66-75; Uwarunkowania bezpieczenstwa i obronnosci Polski. Aspekty prawnomiedzynarodowe i polityczne / Red. L. Lukaszuk, W. Kostecki. W-wa, 1996; Zieba R. Instytucjonalizacja bezpieczenstwa europejskiego. Koncepcje - stiuktury - funkejonowanie. W-wa, 1999. Ai Афанасьев Ю Н. Фернан Бродель и его видение истории // ННИ. 1985. № 6. С. 62-71; Гурееич А.Я. Послесловие: Жак ле Гофф. Цивилизация средневекового Запада. М., 1992. С. 352-373.
мадская падтрымка комплексных рэформ абумовш ¡х разгортванне \ асаблша заха-ванне тэмпау 1 характару перамен тады, кал1 яны пагражал1 негатыуным насгупст-вам1, а то г правалам.
За метадалапчную аснову пры вывучэнш працэсау змен у сацыяльнай 1 гума-штарнай сферах быу узяты акс1ялапчны падыход. Ён дазваляе вылучыць асобныя праблемы, неуласщвыя для м1нулай эпох1, у прыватнасщ, ставщь у цэнтр увап падзе1, ягая уздзейшчал1 на змену укладу жыцця людзей I цьшипзацыйны узровень грамадст-ва, 1 рашуча адмауляцца ад прыярытоту дзяржавы або грамадства над асобай. Мена-в1та гэтая акал1чнасць служыць падставай для ужывання акаялапчнага падыходу у тлумачэнш даследаваных праяу рзфарматарскай пал1тыи i яе успрымання грамадст-вам. Згаданы метадалапчны падыход дазваляе сярод мноства вялтх 1 малых спрау разглядзець праблемы, яюя найбольш хвалявал1 паляка. Друпм вышкам ужытага падыходу стала выснова аб тым, што ступень дэмаралпавапасщ польскай сунольнасщ, абцяжаранасщ перажыткам1 сацыял^зму 1 няздольнасщ да рэфармавання аказалася распаусюджаным м!фам.
У сувяз1 з тым, што аб'ектам даследавання з'яуляецца таи складаны сапыяльны аргатзм ж грамадства польскай дзяржавы у вызначаны пстарычны прамежак, усеба-ковы яго анал1з у адпаведнасщ з выкладзенай канцэпцыяй немагчымы без выкарыстан-ня прынцыпау пстарызму, аб'ектыунасщ 1 каштоунаснага падыходу. Першы з прын-цыиау патрабуе «вывучэння кожнай пстарычнай з'явы у гегазке 1 развпдц, канкрэтна-лстарычнай абумоуленасщ 1 ждывадуальнасцш". Тэта не дазваляе выхоганваць са складанага перапляцення падзей асобныя сюжэты, адзрваныя ад агульнай канвы пера-думоу, прычын 1 ходу.пераутварэнняу,.надаваць характарызуемым з'явам сучаспую афарбоуку, прышсваць палякам, суб'ектам рэформ, пашы погляды 1 патрабаванщ. Разам з гэтым ншгго не перашкаджае супастауляць з нашым1 крытэрыям1 ¡х ажыццёуленыя (цалкам ш часткова) рэформы i даваць ш нашы ацэни. Каб аб'ектыуна ацанщь выву-чаемыя з'явы, аутар праанатзвау большасць кнуючых навуковых распрацовак па-уах пытаннях, якiя датьгчацца постсацьмшстычнай трансфармацьп у крашах ЦУЕ, 1 з улкам выяуленых ацэнак прапанавау свой погляд на праблему.
Дысертант не мае намеру адмауляцца ад прызнання выкарыстанага ¡м каштоунаснага падыходу. пры адборы. пстарычных фактау для доказу сфармуляванай канцэпцъп i л1чыць, што гэта дазволша выкарыстоуваць тыя з ¡х, яюя адлюстроу-ваюць пазщыю даследчыка 1 працуюць на доказ яго канцэпцьп. Разам з тым варта падкрэслщь прынцыповы момант: пры карысташн каштоунасным падыходам аутар юравауся перш за усё патрабаванпем аб'ектыунасщ. Апошняе не дае падставы пага-дзiццa са сцвярджэнням1 як прадстаушкоу польсих л1беральных плыняу аб заверша-насщ мстэмнага пераутварэння крашы, так 11х апанентау - аб правале асноуных мэт
49 Методология истории: Учеб. пособие для студентов вузов / О. В. Горбачева, С. Б. Каун, Н. И. Миницкий и др. Мн., 1996. С. 143.
рэфармавання. Аутар адстойвае уласную ацэнку змен у полъсюм грамадстве напры-канцы 1990-х гг. як этапа завяршэння астэмпай трансфармацык
Пры анатзе канкрэтных пстарычных спуацый выкарыстоувалкя спецыяльныя пстарычныя метады. Найбольш шырока ужывауся псторыка-йстэмны метад, што дазволша у адзшым лапчным ключы праанашзаваць шматпланавы дакументальны матэрыял 1 вмвщь сукупнасць фактау, з'яу 1 прычын, ягая аказал1 уздзеянне на раз-вщцё пераутваральных працэсау як цэласнасщ. У вытку стала магчымым раскрыць усе баю трансфармацьн: палпычны, мЬкнародны, эканам1чны, сацыяльны, гуманитарны, пры гэтым вывеушы галоуныя асабл1васщ 1 заканамернасщ ¡х узаемадзеяння 1 функцыянавання. Дзякуючы звароту да псторыкачпстэмнага метаду, удалося вызна-чыць, што нармалвацыя унутрыпалггычнага жыцця у Польшчы перажьша некальм этапау: спачатку энтyзiязмy 1 эйфарьи грамадства; затым расчараванняу; урэшце, этап скепгытызму, знггаванага з прагматызыам, паглыбленнем у штодзённыя праблемы 1 мысленном чалавека пераважна аб уласных штарэсах. Разглядаючы аб'ект даследа-вання як адзшае дэлае, пры дапамозе йстэмнага анал1зу мы выдзелш рысы, адэкват-на характарызуючыя названы аб'ект. Выкарыстанне ж. функцыянальна-дынам1чнага падыходу дазволша вызначыць сувяз1 нашага аб'екта з фактарам1 знешняга уздзеяння, перш за усё вектарам1 М1жнароднай пшптьш падтрымга щ адхшсння польсюх рэформ.
Што датычыць параунальна-пстарычнага метаду, то хоць ён 1 арыентаваны на разгляд аб'екта даследавання у иэуных хран ал алчных рамках, але патрабуе канцэн-трацьц увал тольы на яго статыстычным стане, што, на жаль, ускладияе вывучэнне дьшамш грамадсюх працэсау. Згаданы метадалапчны прынцып аказвауся вельм1 да-рэчы пры супастауленш польсюх транзггыуных працэсау з адначасова праходзячы.\п падобныш працэсам1 у суседзяу па рэпёне. Цшава, што надежная увага да параунальна-пстарычнага метаду у практичным жыцщ часам дапамагла б суседзям ул1чыць тыповыя праблемы 1 аслабщь ц1 нават пазбегнуць характерных для пераходнага грамадства эканам1чпых 1 сацыяльных крьшсау.
У асобных выпадках дысертант карыстауся псторыка-тыпалапчным метадам выяулення агульных рысау. Сказанае у першую чаргу датычыцца тыпалалзацьц форм псраходнай эканомш, дзяржауна-палиычнага юравання, адпаведнасщ праграм сацы-яльнай дапамоп заходнгм узорам. Сярод надзвычай разнастайных крынщ азпачаны метад дапамагау выявщь характэрныя рысы кожнай з форм, сканцэнтраваць анал1з менавта на ¡х 1 свядома абстрагавацца ад з'явау, маючых заведама дапаможную ш спадарожную адметнасць.
Пры стварэнт доказнай базы кaнцэпцыi даследчык не меу падставы пнараваць приёмы рэтраспектывы, што дазваляе больш выпукла акрэслщь прычыну або адшу-каць вытою, радавод той щ шшай з'явы. Акрамя таго, дысертацыйная праца структурна заснавана на прынцыпе праблемна-сшхроннай падачы матэрыялу. Ужыванне названага прынцыпу дазваляе у дадзеных храналапчных рамках разглядаць розныя напрамы развщця аб'екта даследавання.
Зразумела, што кожная навуковая праца грунтуецца на выкарыстанш агульнана-вуковых метадау даследавання. Найбольш шырока ужывальным з ¡х несумненна з'яуляецца анализ 1 сштэз, ятя забяспечваюнь ушверсальнае спасщжэнне пстарычных працэсау. Выкарыстанне названых метадау выклкана неабходнасцю усталявання пры-чынна-вышковых сувязей пам1ж разнастайным! фактам!, скрытых заканамернасцей у развито пстарычных з'яу, птго дазваляе у складаным перапляценш рэфарматарскай па-лгапа дзяржавы выдзелщь вырашалыш фактар, галоуную заканамернасць,.яюя абу-моул1ваюць астатн1Я падзе1 Менавгга ужытыя на тоарэтычным 1 эмшрычным узроунях метады аналцу 1 спггэзу дапамагаюць вызначыцъ прынцыповыя нашруню палптьпа польсюх рэфарматарау, якш даюць падставу щэнтыфжаваць пераутварэнш 90-х гг. з пераходным перыядам ад сацыял1зму да кап1тал1зму.
Як вьппк, ¡снуюць падставы спадзявацца, што здзейснены прадэс анализу, астэ-матызацьп1 абагульнення пстарычнага аб'екта адпавядае агульнанавуковым 1 спецы-яльным метадам 1 падыходам, ажыццёулепы згодна з асноуным прынцыпам лопю -ад абстрактнага да канкрзтнага 1 наадварот. А высповы на падставе выкладзеных на-вуковых метадау 1 па дых ода;/ адпавядаюць прынцьшам пстарызму, аб'ектыунасщ, вычарпальнасщ даследавапня 1 даказваюць правамернасць вызначанай канцэпцьп.
У другой главе «Здзяйсненне «перагаворнай» рэвалюцьи (1989-1990)» выдзе-лены тры раздзелы: «Перадумовы для палпычных 1 сацыяльна-эканам^чных змен», «Круглы стол I рэал1зацыя яго пагадненняу», «Змена геапалиычных прыярытэтау».
3 капца 80-х гг. у польсим грамадстве расла защкауленасць рынкавай зкано-мжай 1 дэмакратычнай формай улады. Яго значная частка адмовшася ад супрацоу-шцтва з уладам1. Польшча аказалася тыповай крашай сацыялктычнай сктэмы, дзе у выншу нарастания супярэчнасцей склатся перадумовы для глыбоюх палпычных 1 сацыяльна-эканам1чных пераутварэнняу. У гэты перыяд сацьжйзм стращу рэалъныя перавап над каттагпзмам 1 дапусщу глабальны пройгрыш. Супрацоунштва пам1ж штангенцыяй 1 рабочим класам вылшася у стварэнне агульнапольскага Незалежнага самадзейнага прафесшнага сатоза «Салщарнасць» (далей «С»), набыушага ролю пра-варадыкальнага грамадска-паштычнага руху 1 вялжую сшу. Спробы улады разбщь гэты небяспечны саюз у цэлым аказалкя няудалым!.
Пягледзячы на незадаволенасць пануючай сютэмай, у грамадстве не было рэва-люцыйных настрояу. Пераход да домакратъп адбыуся шляхам пагаднення элп\ 1дэя круглага стала адпавядала спадзяванням усяго грамадства, якое жадала перамен, але не жадала канфрантацьп. Ён быу склжаны у лютым - красавку 1989 г. дзеля дасяг-нення кампрам1су пам!Ж рэфарматарсюм крылом ПАРП 1 памяркоунай часткай апа-зщьи адносна напрамкау палггычнай 1 эканам1чнай трансфармацьп, дзеля узаконенага уключэння апазщы1 у п&шгычную йстэму.
Пагадненш круглага стала прадугледжвам палпычныя 1 эканам1чныя пераутва-рэнт у рамках дэмакратычнага сацьшпзму. Аднак высоия тэмпы дэмантажу па-лтачнага 1 эканам1чнага ладу аказал1ся нечаканыа« як для ПАРП, так 1 для апазщьи. Далейшае развщцё унутраных I знешшх падзей перакрэслша планы партыйных рэ-
фарматарау. Пад час парламенцюх выбарау у чэрвеш 1989 г. болыиасць грамадства выказалася за пераход улады у рую «С». Юраушцтва працзсам перамен перайшло да яе. Яна змянша сацыял-дэмакратычныя вдэалы на л'1беральныя 1 пачала у Польшчы самую радыкальную сярод постсацьшистычных дзяржау эканакпчную рэформу на аснове «шокавай тэрапп». Але ужо першыя пераутваральныя крою уладау у экано-М1цы 1 сацыяльнай сферы, ажыццёуленыя пры актыуным удзеле працоуных, адсуиул1 апошшх на абочьшу перамен. У 1990 г. выбухла 250 забастовак, год пазней - 305; У вачах звычайнага грамадзянша польская рэвалюцыя пачала тращць сэнс 1 юрунак.
Асноуньап нaпpaмкaмi палпычнай трансфармацьи стал1 фарьправанне дэмакра-тычнай прававой дзяржавы, парламенцкай дэмакратъп, усталяванне пагптычпага плю-рашзму, шматпартыйнай сютэмы, грамадзяпскай супольнасш, пераход ад улады пар-тыйнага апарату да улады органау дзяржаунай адмшстрацьп, ад манаполп цэнтральнай улады да тэрытарыяльнага самамраванпя. Юраутчая вярхушка ПАРП прыйшла да разрыву з камушстычнай щэалопяй 1 рзфармавання у палггычную аргашзацыю сацыял-дэмакратычнага кшталту. Тым часам эканам1чная 1 палпычная аснова дзяржавы яшчэ не вызначылася дастаткова. Новаузшкшыя партьп з цяжкасцю акрэ«пвал1 праграмныя арыенфры 1 у пэуны перыяд толью уяуна адпавядал1 сваей назве.
- Круглы стол аказауся шстытутам супрацоушцтва, забламраваушым шлях да крывавай канфрантацьи, I стварыу мадэль М1рных cicтэмныx пераутварэнняу. Да кан-ца 1989 г. пал1 камушстычныя рэжымы ва усёй Сярэдняй Еуропе". Польшча аказалася тыповай крашай сацыядютычнай сютэмы, дзе у вышку нарастания супярэчнасцей у канцы 80-х гт. склалшя перадумовы для глыбоюх палпычных 1 сацыяльна-экана-шчных пераутварэнняу. 3 1989 г. польская знешняя палкыка дактрынальна змяняла-ся. У яе аснову быу пакладзены прыярытэт нацыянальнага 1 дзяржаунага штарэсау. Ён запатрабавау, каб знешняя палпыка ыравалася трыма галоуным1 стратэпчны.\п мэтамп нацыянальнай бяспега, заснаванай на суверэштэце 1 цэласнасщ крашы; ства-рэння аптымальных умоу для цывшзацыйнага 1 эканам1чнага развщця крашы; фар-М1раваипя прыязнага м1Жнароднага акружэння, якое ируецца прынцыпаш дэмакратьи 1 мшнароднага права.
Вынжам злому былой «стэмы стау прынцыповы геапалпычны паварот з Усхо-ду на Захад. Польшча першай сярод крат рэпёна стала незалежна фарм!раваць знеш-нюю пагптыку. Фактарам пераарыентацьп выступала суладнасць ¡мкненняу у рэпёне. Яго актары ставип перад сабой падобныя мэты: еурапейскую штэграцыю у рамках ЕЭС 1 уступленне у НАТО. Узорам 1 вызначальным элементам палпычных пераува-сабленняу \ фармфавання польскай знешняй палпыга стау Захад. Усходш всктар тра-щу зпачэнне. Польшча адмовшася ад адзшага погляду на усходняе суседства 1 пачала дыферэнцыравана падыходзщь да узткаючых там дзяржауных суб'ектау.
' Тэрмш, яш у пракгыцы м1жнародных зносш апошшм часам вызначае сукулнасць былых еуралейсых дзяржау-удзельнщ'АВД I СЭУ, выключаючы СССР.
На працягу 3yciM кароткага прамсжку часу - менш аднаго года - Полыпча пе-ражыла радыкальную змену грамадска-палпычнага i сацыяльна-эканам1чнага укладу. Адбыуся «выхад з сацыялиму», стваралкя умовы для Ыстэмных пераутварэнняу. Переход меу эвалюцыйны, «аксамтш» характер.
Трэцяя глава «Разгортвалне Ыстзмнай трансфармацьн (1990 - верасень 1993) раскрыта у трох раздзелах: «Фарм1раванйе асноу дэмакратычнага грамадства», «Укара-ненне адносш свабоднага рынку», «Узмапненне заходняга вектара знешняй палггьш».
Дэмакратычнае грамадства у Рэспубл1цы Полъшча i у шшых постсацыялктыч-ных дзяржавах узводзьлася, пачынаючы з вяршыш i канчаючы канструкцыяй фундамента. Вяршыняй быль стварэнне на пераломе 80-90-х гг. дэмакратьгшых дзяр-жауна-палшочных шстытутау, хоць асновы рынкавай эканомда яшчэ не дзейнюат. Дэмакратыя шщыятарам пераутварэнняу уяулялася перш за усё як гарантаванне пра-воу меншасщ i ужо пасля - як прыюпще рашэння болыласцю галасоу у справах, што датычаць ycix. На этапе разгортвалня с^стэмных змен не наз1ралася ¡стотнага прагрэ-су у фармГраванш прававой дзяржавы, але упор раб^уся на усталяванне парламенцкай дэмакратьп, пераход да палггычнага плюрашзму, шматпартыйнай с!стэмы, грамадзян-скай сулольнасщ, канчатковае адхшенне былой наменклатуры'ад улады. Сейм РП I склжання за больш як двухгадовы перыяд дзейнасщ прыняу каля 100 законау. БОль-шасць новапрынятых законау супярэчьш ¿снаваушай Канстьпуцьп. CiryauLira дапа-магло пераламаць зацвярджэнне 17 кастрычшка 1992 г. часовага канстытуцыннага закону, так званай «Малой канстытуцьп». Надзвычай тльная увага надавалася будау-нщгву разгалшаванай сферы тэрытарыяльнага самаюравання. Польсю вопыт паказау, накольн складана стабшзаваць прававую cicT3My ва умовах паскоранай сацыяльна-эканам1чнай трансфармацы!.'
Палпычныя- носьбпы мшулага укладу пepaжывaлi трансфармацыю у левы са-цыял-дэмакратычны рух. Паступова рос уплыу у грамадстве СдРП, пераемнщы ПАРП. Перад восепьсюм1 парламентам! пыбарам! 1993 г. узш'к агульнапольсм блок Сашз левых дэмакратау (СЛД). 3 пачатку 90-х гт. раней адзшая «С» аказалася пад уплывай унутранай дэз1'нтэграцьп, характэрнай для антыкамушстычных рухау - лщэрау перамен у крашах Сярэдняй Еуропы. Распад «С» стау пышкам т. зв. «вайны у вяр-хах» - канфлисга адносна характеру i наюрунку пераутварэнняу. У наступныя гады паустала кавалькада партий л1беральнай, хрысщянска-дэмакратычнай, рэспуб-лжанскай, кансерватыунай, аграрнай, сацыял-дэмакратычнай, нацыянал;стычнай арыентацый. EnicKanaT Польскага рымска-каталщкага касцёла адстойвау заключэнне канкардату, увядзенпе закону божага у школах, прыняцце закону супраць абортау, захаванне хрысцкнсих вартасцей у CMI, атрымау падатковыя i мытныя rrpbmmei. Наступадьныя дзеятп icrripy дзеля мэт, мала звязаных з канфесшным! каштоунасцямь выклжал! неразуменне i нават абурэнне части грамадства.
У цэнтры увап польскага грамадства аказалася эканам1чная палп-ыка. Рэфарма-TapcKi рух, разгорнуты з 1990 г., азначау радыкальную дэпалпызацыю эканомш i
зварот да гаспадарчай свабоды. Разнастайнасць узорау эканам1чнай паштыю вылщася у своеасабл!вы эксперымент адыходу ад сацьшнзму. Таы сэнс мела л1берал!зацыя вытворчасщ, замежнага гандлю ! цэн, а таксама прыватызацьм дзяржаунай маёмасщ. На падобныя крою рашылася юраутчая элиа крашы дзеля пераадолеиня гаспадарча-га крьшсу 1 пераходу на рынкавыя рэйю.
Рэалпацыя «шокавая тэрапп» праходзка на трох узроунях: макраэканамлнай стабигоацьп, м!краэканам1чнай л1бералпацы1 1 глыбокай структурнай перабудовы; быу выкарыстаны радыкальны варыянт эканам1чнай палтлю. Яс правшьны юрунак быу знойдзены тoлькi у канцы 1993 г. дзякуючы укараненню самаюравання гаспа-дарчых суб'ектау. Менавгга у гэтых умовах урад змог ажыццявщь пералом у працэсе упарадкавання арганвацыйных асноу, увесщ аднолькавыя прынцыпы функцыяпаван-ня органау гаспадарчага самаюравання 1 стварыць суб'ектам варыянты прадпрымаль-насщ .з улжам уласных магчымасцей 1 рэпянальнай абумоуленасш. 3 першага квартала 1992 г. бьш зауважаны амптомы эканам1чнага росту. Польшча станавшася пер, шай постсацыял^стычиай крашай, што выбралася з глыбокага эканам1чнага крьшсу.
Разгляд знешнепалггычных 1 знешнеэканам1чных дзеянняу першых некамушс-тычных урадау паказвае, што на фоне фактычнага аддалення ад усходняй геапалпыч-най прывязш дэкларавалюя ¡мкнешй «ггэгравацца у еурапейскую 1 еураатлантычную эканамгшую 1 ваенна-палиычную прастору. Варшава сыравала погляд у бок ЕЭС, НАТО 1 Заходнееурапейскага саюза (ЗЕС). Насуперак аслабленню ваеннай пагрозы яна рабша парадаксальныя крою па васнна-палггычнай штэграцьи, хоць адначасова ншога не л1чыла ворагам. Стрыманасць Захаду адносна хуткага приёму Полыпчы у НАТО сведчыла пра захаванне векавой палпычнай распадзшы, падзял1ушай Еуропу. Сфарм^равауся штарэс 1 узшюп аргашзацыйныя структуры рэпянальнага супрацоу-нщтва, хоць яны аб'ектыуна заставался маргинальным! на фоне агульнаеурапейсых 1 еураатлантычных аргашзацый. Адпаведным чынам стала перабудоувацца унутраная шфраструктура 1 змяняцца знешнепалпычная I ваенная дактрыны РП.
Рэзю разрыу сувязей з усходшхп суседзям1 ¡статна ускладшу эканам1чнук> ату-ацыю у краше, у цэлым адмоуна уплывау на працэсы унутрыпалпычнай стабшзацьп ! м!жнароднай дзейнасщ польскай дзяржавы. Да кастрычнжа 1991 г. зацягнулася пад-шсаннс бсларуска-польскай дэкларацьн аб узаемаадносшах.
Асноуныя палажэнш чацвёртай главы »Пераломныя з'явы у пераутваральным працэсе (верасень 1993 - верасень 1997)» праанал1заваны у чатырох раздзелах: «Унутрыпалггычная барацьба на Л1Н11 «сацьшпзм-каштатзм», «Супярэчнасщ экана-м1чнай 1 сацыяльнай перабудовы», «Вызначэнне месца у м\жнароднай палпыцы», «Вырашэнне задач м^жнароднага рэгшнальнага узаемадзеяння».
Парламенцюя выбары 1993 г. вярнуш перамогу левым сшам I паражэнне гру-поукам - выхадцам з «Салщарнасщ». Перамога левых вьшпкала роспач у правым ла-геры 1 надзвычай супярэчл1выя ацэню у грамадстве. Нягледзячы на в!давочна пра-рынкавы характар праграмы СЛД, яго перамога памылкова звязвалася з рэс-таурацыяй сацьншзму у Польшчы. Разам з тым, папярэдшя гады пераутварэнняу
прадэманстравал1 грамадскую падтрымку 1 першыя перавап асноу дэмакратычнага грамадства 1 адносш свабоднага рынку.
Сцвярджэнне аб рэстаурацьи сацыял1зму у сярэдзше 90-х гт. аказалася гшатэ-тычным, хоць барацьба за яго рэальныя 1 уяуныя перавап не пагадала грамадства. Кат 1 дапусцшь, што дагэтуль сацыял!зм быу у стане вярнуцца у Полынчу, то вяртанне улады правьш1 парты ям] у вышку парламентах выбарау 1997 г. стала своеасабл1вым Ыгаалам, што грамадства у друп раз 1 свядома ад дало перавагу новаму ладу. У сярэдзше 90-х гг. Польшча пераадолела пераломны рубеж пераутваральных працэсау.
Унутрыпалггычны стая польский дзяржавы у 1993-1997 гг. заставауся няустой-.:пвым. Пераход уладных функцый да левацэнтрыецмх сш у вышку парламенцгах выбарау, нягледзячы на ¡х признаны дэмакратычны характар, прадвызначыу значнае абвастрэнне прошетаяння з боку правых, яюя беспадстауна пастойвал! на нерэпрэ-зентатыунасщ змененай улады. Пагрозу далейшым пераутварэпням стварау працяглы кaнфлiкт на лшп «прозщэнт-парламент-урад». Перамогу левага дэмакрата А. Квась-неускага на прэзщэнцюх выбарах 1995 г. праварадыкальныя алы крашы па-прапагандыецку вызначьш як чарговую пагрозу рэстаурацьн сацыя.-шму. Але на гэ-тым аказауся вычарпаным I крэдыт грамадскага даверу да левых.
Пад уздзеяннем кардинальных змеи у 1994-1997 гг. аказалшя эканам!чная i са-цыяльная сферы. Але далейшай эканам1чнан трансфармацьи пагражала слабасць важ-нейшых фактарау: актыуных улаешкау кашталау, эканам1чных шетытутау 1 грамадскага адабрэння. Запавол1уся тэмп прыватызацъп. Непад'ёмнай нраблемай для астзм-най трансфармащ.п аказалася мадэршзацыя сельскай гаспадари 1 рэструктурызацыя пгантау ¡ндусгрьп. Удзел айчыннага 1 замежнага катталу аказауся меншым, чым ча-калася. Прауда, з канца 1994 г. разгарнулася кампан1я па выкарыстанш у прыватыза-цьн народных сродкау праз надыянальныя швестыцыйныя фонды.
Левыя рэфарматары рабш спробы замены мадэл1 рашэння сацыяльных праб-лем з амерыканскай (беспрацоуныя 1 бедныя хутчэй сам1 вшаватыя, бо ляшвыя 1 ча-каюць манны з неба) на нямецка-скандынаускую (беспрацоуныя 1 бедныя вартыя пад-трымм як ахвяры новага ладу). Але заставалкя самыя прыкрыя заганы трансфармацы!: спад рынку ирацы 1 масавае беспрацоуе.
У м1Жнароднай паттыцы еярэдзшы 90-х гг. тк польскай папулярнаецх мшуу. Для Захаду цэнтр увал перамясщуся на Расда, Укра!ну 1 шшыя маладыя дзяржавы рэпёна. Чакалася, што Польшча здолее успрымацца дзяржава.чи 1 м1жнародньап аргашзацьиан як дастойны партнёр, захавае унутрыпалшлчную раунавагу 1 дзякуючы набытаму вопыту ! умацавашпо геапаттычнай рол1 дапаможа зразумець, што адбываецца на Усходзе.
Польская знешнепалпычная дактрына раней за шшыя у рэпёне стала ул1чваць, што у вышку структурнай трансфармацьн 1 канцэптуальнай пераацэнй дзяржаунай палпыга усе суб'скты ЦУЕ стал! самастойным! актарам1 мгжнароднага працэсу. Варшава выказалася за адхшенне ¡ерархгшасщ 1 субардынацьп на карысць адносш роунасщ 1 каардынацьп. Новая якасць патрабавала неабходнасщ ад вызваленых з-пад знешняй «апекЬ> дзяржау рэпёна прыняць непаерэдную адказнасць за уласную бяспе-
ку, захаванне тэрытарыяльнай цэласнасщ i паттычнай незалежнасщ. Умацаванню м1жиароднай правасуб'ектнасщ РП перашкаджала злоужыванне Варшавы лозунгам аднаулення павароту Pacii да палпыю вяткадзяржаунасщ у рэпёне. Польсия па-лтаю дэманстравал1 сваю гатоунасць спрыяць маладым дэмакратыям у прасоуванш ix штарэсау на Захад. Аднак падрыхтаваная беларусим1 дыпламатам1шщыятыва пе-ратварэння «шзрай паласы напружанасщ», што пралягла па Бугу, у «мяжу узаемара-зумення i даверу» засталася незапатрабаванай польсим бокам.
Палажэпш пятай главы «Завяршальныя крои сктэмнай трансфармацьп (вера-сень 1997 - 1999) знайдш адлюстраванне у чатырох раздзелах: «Эвалюцыя паттычнай сцэны», «Разгортванне рэформ «другога плана», «Змены у гуматтарнай сферы», «Першыя вын1и дзейнасщ на м1жнародным рэпянальным i субрэпянальньш узроунях».
Прашпоушыя 21 верасня 1997 г. парламенцкш выбарь1 прадэманстрават icroniu зрух сЬшатый грамадзян управа i у чарговы раз змянип польскую паштычпую сцзну. За-канадаучую i выканаучую уладу вяpнyлi napibii з салдарнасцёвым радаводам. Варта прызнаць, што у апошшя гады паляю авалодал1 сучасньаи крытэрыям1 дзяржаунага иравання i цывипзаваных спосабау змены улады. I шшыя дасягненш аказатся 1мпапуючым1. Нацыянальны даход крашы працяглы час выражауся адмоуным паказчы-кам, але у цэлым у BbmiKy рэфармавання народнай гаспадары за пераходны перыяд вырас па 20 %, а у шшых параунальных крашах - Pacii, У краше, нават Чэхп паменшыуся.
Прыкладна з BoceHi 1997 г. краша уступ ¡л а у завяршальную фазу ыстэмнай трансфармацьй. TaKi стан стау свосасабл1вым вышкам эвалюцьп дзяржауна-палггыч-най астэмы, трываласщ закладзеных дэмакратычных падвалш, падставай для Захаду аб гатоунасщ польскага грамадства да больш цеснай ¡нтэграцьн. Але працягватся кардынальныя ператасоуп на партыйна-палпъгчнай сцэне, i унугрыпалпычная канса-лиацыя розных плыняу i шматлшх партыйных груповак адкладвалася на нявызнача-ную перспектыву. Летам 2000 г. распалася урадавая каалщыя Выбарчай акцьп «Cani-дарнасщ» i yHii свабоды.
KpaiHa мела стратэпчную магчымасць для спакойнага заканчэння фундаментальных рэформ i ажыццяулення рэформ «другога плана», сарцавшу яих склат ча-тыры пакеты: дэцэнтрашзацыя улады, замацаванне рэфармаваных галш эканомш, удасканаленне прававой сферы i бяспею грамадства, пераутварэнне галш адукацьп i сацыяльнай. На жаль, лШеральным рэфарматарам «другой хвалЬ> не хапала кампе-тэнтнага юравання, найперш, у сферы 3KaHOMiKi. Сацыяльнае напружанне у KpaiHe вымагала запаволення працэсу укаранення каштатстычных грамадсих i экaнaмiчныx адносш. Заставалюя <апэрыя» нерэфармаваныя галшы гаспадари. Краша аказалася няздольпай падияць запар усе рэформы «другога плана».
Прынцыповыя цяжкасш выпраулепня стану духоунай сферы грамадства, як i на пачатку 90-х гг., не выключал! «стсаць на рэфарматарск1я страты» HaMaraHHi вучо-ных, грамадсих дзеячау i палпыкау. Усё ж паляп здолел1 устрымацца у першыя гады пераутварэнняу ад радыкальнай дэкамушзацьп, i грамадства атрымала магчымасць
цывшзавана разл1чыцца з парушэнням1 у мшулым правоу асобы, не стварыушы новых злачынных прэцэдэнтау. Левым сшам удалося пераканаць грамадства, што яны не павшны адказваць за грах1 мшулых пакаленняу.
У знешняй палпыцы за каротю час адбылося паяднанне з немцам^ якое можна ацанщъ як пералом тысячагоддзя, таму што Польшча на працягу стагоддзяу жыла над нямецкай пагрозай. Польская дзяржава усталявала прыязныя, справядгпвыя щ як мпп-мум прагматычныя адносшы з у«м1 суседзям1, прывяла да скарачэння вямкай часта замежнага доугу 1 да бесканфлжпгага вываду савешпх войск. У абарончай дактрыне была выкарыстана формула адыходу пад натаусм ахоуны парасон дзеля ажыццяу-лення сктэмнай трансфармацьп крашы. У 1999 г. адбыуся прыём у Пауночнаатлан-тычны саюз як прызнанпе 1.м унутраных пераутварэнняу: усталявання дэмакратычнай астэмы, шанавання правоу меншасцей 1 значных эканам1чных дасягненняу; тым самым бьин парушаны пггарэсы суседзяу 1 зменена геапалггычная рэальнасць у рэпёне. Працягвауся складаны працэс дапасавання да правих \ норм заходнееурапейскай штэ-грацыйнай прасторы. Перспектыва прыёму у ЕС аддалялася на канец першага дзеся-щгоддзя наступнага веку.
Польем вопыт постсацьшпстьгчных рэфарматарау-лдорау сведчыць аб немаг-чымасш пераадолець на працягу дзесящгодцзя крытычны пункт дасягнення «на-рмальнага» каг»тал1зму. Таму спарадычна узшкае непакой адиосна умения палякау 1 далей удала правщь крашай. Пасля 1999 г. сютэмныя змены працягва.пся ва уах сферах жыццядзейнасщ 1 мел1 патрэбу у замацаванш на. асобасным, групавым, га-лшовым, рэпянальным ! агульнадзяржауным узроунях.
ЗАКЛЮЧЭННЕ
Навуковыя палажэнт, атрыманыя на эмтрычным этапе даследавання, склада-юць аснову наступных тэарэтычных вывадау, яюя павшны пацвердзщь вызначаную мэту 1 прынягую гшотэзу.
1. На працягу даследаванага дзесящгоддзя у Рэспублщы Польшча адбылкя маштабныя змены: разгарнулася, перажыла пераломныя моманты 1 уступит у завяр-шальную стадыю трансфармацыя усёй эканам1чнай 1 грамадскай Ыстэмы, уклрашлкя рынкавыя адносшы, сфарм1равал1ся асновы дэмакратычнага грамадства, усталявалкя новыя м1жнародныя арыенщры. У 19.89 г. Польшча першай еярод краш сацыялктыч-нага блоку уступша на тэты шлях. Дасягнутыя вышы дазваляюць сцвярджаць, што у сва1х асноватворных праявах Ыстэмная трансфармацыя адбылася. Нягледзячы на шматлшя слабасщ сташ функцыянаваць 1 егграуляцца са сва1\п задачам! ка-тталштычныя грамадсюя { эканам1чныя адносшы. Валавы унутраны прадукт 1998 г. склау 123 % ад 1989 г., або ад пачатку пераутварэнняу; гэта прыкметна лепшы па-казчык, чым у любой шшай постсацыялютьгчнай краше [1; 9; 13].
2. Пераход да дэмакратычных рэформ у палиыцы распачау круглы стол. Га-лоуная заслуга у яго правядзенш належала «С», але варта л1чыць ¡стотнай i ролю ПАРП, юраушцтва якой адхшула сшавыя метады падаулення «дысщэнтау» i згадзитася на перагаворы. 1х вышкам стала лепты\изацыя «С» i ажыццяуленне «перагаворнай» рэ-валюцыь Згаданы тып глыбокай i якаснай змены у развщ:ш грамадства, у спосабе вы-творчасщ так выразна упершьшю праявфся у Полынчы. Ён сгау разнавщнасцю «пяш-чотных» рэвадюцый у крашах ЦУЕ, дзе л1квщацыя юнаваушых дзяржауных i па-л^тычных структур «рэальнага сацыялиму», адхшснне кампартый ад улады адбылкя MipHbiM шляхам, але у вышку магутных народных выступденняу [1; 5; 8; 10; 13].
3. У пераходны перыяд Kpaina двойчы перажыла усеагульныя прэзздэнцюя i тройчы - парламенцшя выбары, пагражаушыя перакулщь працэс трансфармацьи, але змагла захаваць пераемнасць пераутварэнняу. У выбарах 1991 г. перамагм правыя групоуы. Пазней перасварыушыся пам1ж сабой, яны справ акав ал1 стратэпчна npani-ковае для прэзщэнта Л. Валенсы рашэнне аб датэрмшовым роспуску парламента. За-канадаучую уладу на выбарах 1993 г. заваявала лявща. Яна запавотла тэмп рэформ, вызначылася духам унутрыкаалщыйнага сапертцтва пам1ж ceaiMÍ лцрра.\п А. Квась-неусим i В. Паулякам i ix агульнай канфрантацьп з прэзщэнтам, меушым хваравп-ую цягу да улады. Саюз СЛД i ПСП быу цяжю, бо новыя сацыял-дэмакраты працягват niHÚo JI. Бальцэров1ча з пэунай сацыяльнай афарбоукай, а новыя людоуцы акцэнта-Barci увагу на аграрнай палиыцы. Спроба ПСП быць ва урадзе i адначасова у апазщьп з'явшася адной з тактичных перадумоу паражэння каалхцш на выбарах 1997 г. Яно было маральным i панесеным у дэмакратычных выбарах. Улада зноу вярнулася да правщы, аб'яднанай у Выбарчую акцыю «С». 3 улшам патрэбы мець каалщыйнага партнера ВАС стварыла сумесны кабшет з Ушяй свабоды. Гзты саюз аказауся ця-жэйшым, чым папярэдняя каалщыя: УС настроена л1беральна, а абл1мча ВАС - гота нацыяналютычная, хрысщянска-дэмакратычная i кансерватыуная плыш [1; 5; 9; 13].
4. Захаванне пераемнасщ пераутварэнняу стала вышкам ix масавай грамадскай падгрымкп падчас выбарау. Характар змены гшптычных укладау не паидау сумнення, што дэмакратыя у Польшча стала не тольы прынцьшам, але фактам i практыкай. Вый-граушы выбары, СЛД не адхшуу рынкавых пераутварэнняу, а прайграушы - адышоу ад улады i не прайиаравау нормы прававой дзяржавы. Польскае грамадства нават без ра-дыкальнага закона аб д.чкамушзацьп вызвалялася ад таташтарных путау. Заставауся тольк! прыкры звычай дражшць людзей камушзмам, альбо сервшзм адносна папярэд-няга ладу. Грамадства адрадзшася, у тым лису - ляшца. Адраджэнйе прадвызначыш факты, яш пераканал! грамадскасць у перавагах рынкавага i дэмакратычнага ладу.
Усталёувалася правша, паводле якога у Польшчы да улады прыходзъча ui аб'яднаная правща на чале з ВАС i разам з УС, ui посткамушстычная лявща сумесна з аграрнай наменклатурай - ПСП щ з той жа правацэнтрыецкай УС. 1ншым] cлoвaмi: i правыя, i левыя сшы, як у кожным дэмакратычным грамадстае, дзеля утрымання ула-
ды набывгш здолънасщ стварэння каалщый, пазбягання радыкал1зму, адкрытасщ на шшыя прапановы i праграмы [1; 5; 9].
5. Постсацыялютычная трансфарманыя гаспадарю уключала тры узаемазвя-заныя працэсы: л1бсрал1зацыю цэнау i паступовую стабинзацыю эканомш; стварэнне новых рынкавых шстытутау i новых тыпау сувязей пам1ж ¡mi; макраэканам1чную рэ-структурызацыю вытворчасць Для перабудовы быу выбраны радыкальны метад -«шокавая тэратя», якая выюпкала хуткае развщцё i цывшзацыйныя перамены, але выюнула у маргшальную прастору больш за 3 млн беспрацоуных, прыаяла да значна-га спаду дэмаграф1чнага росту i паставша да паловы насельтцтва на мяжу бедпасщ. JI. Бальцэров1ч будаваул1беральную, на амерыкансю лад, мадэль рьшкавай эканомт. У складзе наступных правых урадау таксама знаходзшся пал^тът з дастатковым уяуленнем, каб увасабляць у жыццё nomcKi «эканам1чны цуд» яго аутарства i погля-дау А. См1та, адпаведна якому найлетным лякарствам ад недахопау дэмакратьи будзе больш дэмакратьи, а ад недамаганняу рынку - больш рынку. Аднак, польсы вопыт не выяв1у вострай неабходнасщ шоку Hi на адным з этапау трансфармацьп. Шок пры-водз1у болыпасць народу у хваравгеы пахалагтчны стан з-за рэзкага абвастрэння ня-роунасщ даходау, пазбауляу натуральных стымулау росту прадукцыйнасщ працы. Ад пераходу да рынку усе чакаин павышэння жыццёвага узроуню, а у рэчакнасщ адва-ротная ытуацыя для значнай часта насельнщтва рабша рэформы бессэнсоуным1 i на-ват шкодным1 [1; 2; 8; 9; 10; 18].
6. Лявща ва уладзе у 1993-1997 гг.злагодзша найбольш жудасныя наступствы «шокавай тэрапн», дбала аб матэрыяльнай кандыцьп грамадства, зменшыла беспра-цоуе амаль на 1 млн чалавек, наперакор перасцярогам правых не перакрыла доступу заходняга швестыцыйнага катталу, утрымала высоюя тэмпы эканам1чнага развщпя i магла пахвалщца растучым ВУП як клвдчавым паказчыкам заможнасщ дзяржавы. Аднак левыя таксама- не змапп дасягнуць гарматчнага развщця, не справипся з са-цыяльным! праблемам1, па-ранейшаму амаль палова грамадства пражывала на мяжы сацыяльнага мЫмума. Стаушы пераемшкам мзты правых рэфарматарау аб уваходзе Польшчы у Пауночнаатлантычны блок i Еурапейси саюз, меиашта левацэтггрысцкае юраунщтва крашы прыняло запрашэнне прэзщэнта ЗША Б. Клштана да перагаворау з НАТО аб членстве.
ВАС перахапша уладу восенню 1997 г. i, нягледзячы на праграмныя разыход-жант з левым1, была вымушана працягваць лшпо сацыял-дэмакратау. У вялшм пройгрышы аказалася ПСП, якая заплацша высокую цану за дазвол В. Пауляку дэста-бо!заваць палиычную сцэну: за праяуленую ¡м спрытнасць, застаючыся ва уладзе, какегшчаць з апазщыяй. Друпм у рэйтынгу прайграушых стау Рух адбудовы Польшчы на чале з Я. Алынэусюм, што здабыу аутарытэт абаронцы вязняу з часоу ПНР, але пазней не здолеу icni на кампрамю нават з людзьм1, як\я яго паважаль Праз два гады свайго праулення i правща стала выкткаць непакой палггычных эл1т унутраным1 па-дзелам! i выбухам! канфл1ктау, у тым Л1ку, з уцягваннем прэзщэнта А. Квасьнеускага.
Сярод правых узшкала спакуса змены прыпятай у 1997 г. Канстытуцьи РП, якая была вышкам шырокага грамадскага кампрамшу. Гандаль вакол канстытуцьи прывёу да сутыкненняу унутры крашы 1 у парламенце. Правща у яю раз не дэманстравала па-мяркоуласц1, неабходнай для крашы, маючай надзённую патрэбу у палпычнай 1 эка-нам1чнай стабшьнасщ [1; 5; 9; 13].
7. У канцы 90-х гг. верагодным заставауся дрэйф крашы у бок ал1гархп; кры-тычны пункт дасягнення «нармальнага» каппалпму не быу перакрочаны. Заставалася нявырашаным, ш яна усталюецца на традыцыях рынкавага прафейяналГзму, щ заста-нуцца «дзве Польшчы», перабудовачная 1 постперабудовачная. Чым больш захоувала-ся пбрыдных форм уласнасц1, тым выразней преступала небяспека алйархп. Польсю рынак не быу па-сапрауднаму вольны 1 упарадкаваны, асабл1ва на вышэйшых павер-хах эканомш. Без свядомых палпычных крокау уся транфармацыя магла пагрузщца у стьшю, а новая сютэма набыць памьшковы напрамак. Перамогу пераменна правым або левым сшам забяспечвала асяроддзе, яшчэ не адчуушае пераваг рынку. Сярэдш грамадзяшн давау чарговы крздыт выбарчага даверу, не выказваючы свядомай пад-трымю той щ шшай палшлчнай плыш, а галасуючы хутчэй супраць уладных сш, не споушушых яго надзей. Тэта прадвызначала няустойл1васць грамадства з прадказан-нем разнастайных узрушэнняу [1; 5; 7; 9; 11; 13].
8. Радикальная змена знешнепалпычнай дактрыны цапкам перавярнула геапа-."птычныя штарэсы 1 прыярытэты польскай дзяржавы. Стратэпчнай мэтай было вы-значана уступленне у структуры еурапейскай 1 еураатлаптычнай штэграцьп дзеля да-лучэння да уЫх пераваг заходняй цывшзацьи. Засяродз1ушыся на яе дасягнешп, Варшава актыуна стварала новую рэальнасць у двухбаковых, шматбаковых 1 рэ-пянальных зносшах. Асобным польскш паллыкам з уступленнем дзяржавы у НАТО усе праблемы паказалюя рэалпаваньап. Тым часам уцягваннс у арб!ту заходнееура-пейскай палггьш не абавязкова прадвырашала дасягненне пастауленых мэт; яно па-тэнцыяльна несла пагрозу захавання за Варшавай рол1 транслятара ¡дэй 1 паштыю ма-гутнага блоку - ролт, ёй уласщвай для сацыялштычнай эпохт Нацыянальныя ¿нтарэсы зноу мага аказацца падпарадкаваным! блокавым амбщыям [1; 2; 16; 19].
9. Упльгвовы, але супярэчл1вы характар набыла польская рэпянальная па-л^тыка. Сустрэчы у рамках Веймарскага трохвугольнша пэуным чынам уплывал! на фаркираванне новага м)жнароднага парадку у Е>фопе. У першую чаргу гэта датычы-лася ацэны сгтуацьп 1 выпрацоуга супольнай пал1тьш Францьп, Германп ! Польшчы у рэпёне ЦУЕ. Яго праблемы «трохвуголыпк» трактавау найперш з улжам польскай кампаненты. У цэлым жа Варшаве не удавалася рэал1зацыя ¡нтарэсау у рамках Вшаградскай групы, нават вызначэнне спосабау дасягнення сумесных мэт 1 метадау дзеянняу. Прауда, пэуныя поспех! спадарожшчал1 яе эканам1чнаму узаемадзеянню з Чэх1яй, Венгрыяй 1 Славакшй у рамках Цэнтральнаеурапейскай асацыяцьп свабоднага гандлю (ЦЕАСГ). Да рэпяпальнага згуртавання ¿х традыцыйна пабуджала небяспека аднаулення расшскага ¡мперскага уплыву 1 узткненне у Еуропе новага экaнaмiчнaгa 1
палпычнага гиганта у асобе аб'яднанай Германи. Грачадская думка Польшчы асэн-соувала ролю Беларуа як традыцьшнага пасрэдшка памгж в1зантыйскай 1 лащнскай цыги;изацыям1, а зараз - пам1ж Райяй 1 Заходняй Еуропай, але м1ждзяржаунае поль-ска-беларускае узаемадзеянне заставалася няпэуным. Адносна Украши Варшава ак-тыуна праводзша па_ттыку наладжвання стратэпчнага супрацоутцтва [1; 3; 4; 6; 7; 11; 12; 15; 17; 20; 21; 22; 23].
10. Анагиз дакументальных крытц дазпо.'пу вызначыць у рамках 1989 - 1999 гг. якасна неаднародныя этапы. Асаб.ива гэта датычыцца дзяржауна-палпычных змен. Нягледзячы на складанае перапляценне працэсау 1 падзей, стала магчымай пе-рыядизацыя постсацыял1 стычных пераутварэнняу у Польшчы. Першы этап можа быць вызначаны як здзяйсненне «перагаворнай» рэвалюцьп; храналапчна ён ахоп-ш'вау час з вясны 1989 да пачатку 1990 г. Яго сутнасцю стала масавае незадавальнен-не юнуючай уладай 1 нарастаючыя сумнеши у магчымасщ сация.тому привесш да паляпшэння лёсу людзей. У асяроддзя самой улады узшюн сумпент у здольнасщ пе-раламщь сктэмны крызю. Адначасова расла прьшлъпасць грамадства да рынкавай эканомш 1 дэмакратычнай формы улады. Яго значная частка - найперш з штэлектуалънага асяроддзя - пачала адмауляць супрацоунщтву з уладам1. Зткат магчымасщ развщця 1 рэалзацьп сацыяльных мэт, што аказалася важным фактарам страты лептымнасщ с!стэмы. Тэты прьшцыповы факт знайшоу вырашэнне падчас Крутлага стала 1989 г., яы у дагаворнай форме прадвызначыу невядомы дагэтуль тып сумеснага юраваиня прадстауншоу адыходзячай 1 народжанай грамадска-палиычных астэм. Ва унутрыпал1тычнъш жыщц этап завяршыуся прыняццем 29 снежня 1989 г. новай рэдак-цьп канстытуцьц 1 зменай назвы дзяржавы - з ПНР на Рэспублжу Польшча.
Друп этап - разгортвання «стэмнай трансфармацьп - храналапчна абмежаваны мерапрыемствам1 л1беральных рэфарматарау з вясны 1990 г. да вераснёусюх парламентах выбарау 1993 г. Тут ухш раб1уся на фарм1раванне дэмакратычнай прававой дзяржавы, парламенцкай дэмакратьп, укараненне прьшцыпау палпычнага плюратзму, пераход да шматааргыйнай астамы, грамадзянскай супольнасщ, стабшзацьп прававой астэмы, на канчатковае адхшенне былой наменклатуры ад улады, перадачу уладных функцый на месцах органам тэрытарыяльнага самаюравання. Польси вопыт прадэманс-травау незвычайную скдаданасць фарм1равання асноу дэмакратьгчнага грамадства, ука-ранення адносш свабоднага рынку, спроб сацыяльных пераутварэнняу, змены геапа-л1тычных прыярытэтау ва умовах паскорапай сацыяльна-эканам1чнай трансфармацьп.
Трэщ этап характарызавауся пераломнасцю з'яу пераутваральнага працэсу. На працягу чатырох гадоу, з восеш 1993-га да вераснёусюх выбарау у парламент 1997-га, ¡шла напружаная унутрыпалггычная барацьба на лтИ «сацыя.-тм-кашталпм», прытармазппся працэсы эканам1чнай 1 сацыяльнай перабудовы. Удадныя функцьй пе-рахапш! левацэнтрысцюя сЬы; ¡х апаненты сцвярджал1 аб верагоднасш вяртання са-цьишзму. Рэстаурацыйным тэндэнцыям спрыя.'п укаранёныя традыцьн, дзейнасць часты палтгкау, настро! у грамадстве, а таксама надзе1 на шюзорны «трэш шлях».
Не меншай небяспекай новаму ладу быу несвядомы сацыял13м у лагеры правых: усс правыя групоум, што прыходзт да улады у тыя гады, юравалкя левым! лoзyнгaмi. Асабл1васцю этапа стала тое, што левацэнтрысцт урады перанял1 рэфарматарсм курс папярэдшкау, але 1мкнул1ся падаць пераутварэнням сацыяльную афарбоуку.
. Парламенцюя выбары 1997 г. у чарговы раз ператасават польскую паттычную сцэну i прадэманстравал1 ¡стотны зрух ммпатый грамадзяп управа. Яны дал! старт ча-цвёртаму этапу - ажыццяуленню завяршальных крокау сктэмнай трансфармацьп поль-скага грамадства ад сацыялйму да каттал!зму. Развщцю крашы спадарожшчал1 праб-лемы, якш далёка не дэманстрават вычарпальпасц1 згаданага этапа. Але бодыпасць працэсау давала падставы падвесщ своеасабл1вы вынж эвалюцьп дзяржауна-палпычнай Ыстэмы, пацвярджала трываласць закладзеных дэмакратьгчных падвалш. Своеасабл1Еым чьшам - прыняццем крашы у заходи!я ваетм-палшлчныя структуры -прадэманстравана незваротнасць трансфармацьп. Яе сютэмны характар выяв1уся, апра-ча пашгычнай i эканамхчнай сферау, у глыбошх гумаштарных зменах польскага грамадства.
11. Польшча дасягнула несумненнага прарыву у бок перспектыунага i гаранта-ванага развщця, але не стала для свету крашай-форвардам у эканомщы ni цывшза-ванасц1. Не выйшау на першы план яе палпычны уплыу. Як падаецца, у сучаснай Еуропе выдзелщь палякау патэнцыяльна мапп дасягненн1 у нацыянальным мастацтве i навуцы. Эвалюцыя гумаштарнай сферы вырасла у адзш з галоуных крытэрыяу польскай пераутваральнай перспективы. Там усе напрамю духоунага развщця бьип ацсла узасмазвязаным1 i гэтым прадвызначал1 будучыню. Пам1ж навукай i адукацыяй ¡сна-ваш адносшы узаемных паслуг i залежнасщ: якая навука - такая адукацыя; якая адукацыя - такая у будучым навука. Падобна дзеелася у сферы культуры i цы-випзацьи: якая культура - такая цывЫзацыя; якая цывЫзацыя - такая у будучым культура.
«1нвестыцьп у чалавека» з'явшся найбольш аплатным вщам сацыяльных вы-даткау, бо яны наираваны у будучыню. Апошняя адчувае перспектыву толью тады, кал1 яе стваральшкам становщца адпаведна лепш падрыхтаванае пакаленне. Тут для палякау заставался вщавочныя праблемы, бо эвалюцыя духоунай сферы насша крайне непаслядоуны характар. Найперш гэта датычылася школы, дзе шмат гаварылася i рабшася па актуал1зацьп выхаваыня, але кнуючыя праблемы нейтрал1завал1 намаганш дзеля дасягнення еурапейскасщ. Сярод ix - заганы у выпрацоуцы духу дабрасуседст-ва, стварэння прыязных падстау да шшых народау i пражываючых у KpaiHe нацыя-нальных меншасцей. Не пераводзшся праявы прапаганды ксенафобп. Грамадства у цэлым насцярожана успрымала заходшя вартасныя катэгорьи, апоштм часам на-3¡paycs рост публ1чнай крытый палггьш еурапейскай штэграцьп [1; 5; 9; 14].
СШС ПУБЛ1КАЦЫЙ ПА ТЭМЕ ДЫСЕРТАЦЫ1
1. Часноуст М. Сштэмныя пераутварэнш у Рэспублщы Польшча (1989-1999). Мн., 2000. - 288 с.
2. Часноуст М.Э. Постсацыялютычныя крашы на шляху пераутварэнняу 1 еурапей-скай штэграцьп. Вуч. дапаможнк. Мн., 1997. - 120 с.
3. Часноуст М. Ееларуска-польскм адносшы у 1996-1999 гг. // Беларуси пстарычны часошс. - 2000. - № 3. - С. 16-21.
4. Часноуст М. Палггыка Рас11 адносна краш Цэнтральнай 1 Усходняй Еуропы: по-гляд з Варшавы // Белор. журнал междунар. права и междунар. отнош. - 1998. -№ 4. -С. 64-70.
5. Часноуст М. Эвалюцыя грамадскага ладу 1 мгжнарОднай па.штык1 сучаснай Польшчы // Белор. журнал междунар. права и междунар. отнош. - 1998. - № 2. -С. 75-83.
6. Часноуст М. Беларуси аспект польскай усходняй палныга у 1996-1999 гг. // Белорус. журнал междунар. права и междунар. отнош. - 2000. — № 2. - С. 62-76.
7. Часноуст М. Праблема рэгкнальнай стабшьнасщ у Цэнтральнай 1 Усходняй Еуропе у канцы XX ст. // Белорус, журнал междунар. права и междунар. отнош. -2000.-№3.-С. 63-70.
8. Часноуст М. У пошуках абяцанага раю... / Сацыяльная кампанента у польсих пе-раутварэннях 90-х гг. // Беларуская думка. - 2000. -№ 6. - С. 104-112.
9. Часноуст М. Праблемы 1 асабтвасвд астэмных пераутварэнняу у постсацыя-:пстычиай Польшчы // Пстарычная навука ! Г1старычная адукацыя у Рэспубл1цы Беларусь: стан 1 перспективы развщця. Матэрыялы П Усебеларускай канферэнцьп псторыкау. Мшск, 10-11 красав. 1997 г. - Мн.: БДУ, 1999. - С. 302-305.
10. Часноуст М. Разгортванне польскай эканам1чнай рэформы у 1990-1993 гг. // Белорусский экономический журнал. - 2000. - 4. - С. 92-98.
11. Часноуст М. Эканамгшая кампанента впнаградскага супрацоутпцтва у 90-я гады // Беларусь на пути к рынку: Экономико-правовые проблемы. Сб. науч. трудов. Вып. 2. - Гомель: ГГУ им. Ф. Скорины, 2000. - С. 276-294.
12. Часноуст М. Веймарсю трохвугольшк: эвалюцыя рол!, фармату 1 роунабаковасщ // Весшк БДУ. - 2000. - № 1. - С. 66-71.
13. Часноуст М. Этапы сютэмных пераутварэнняу у Рэспублщы Польшча (19891999) // Весшк БДУ. - 2000. - № 2. - С. 54-60.
14. Часноуст М. Рэформа адукацьп \ навую у Рэспублщы Польшча у 1990-я гг. // Вышэйшая школа. - 2000. -№ 2. - С. 74-77.
15. Часноускi M. Станауленне рэпянальнай палпыю постсацыялютычных дзяржау Сярэдняй Еуропы // Пстарычная навука у Белдзяржушверытэце на рубяжы тыся-чагоддзяу. - Мн.: БДУ, 2000. - С. 321-327.
16. Часноускi M. НАТО i бяспека Полынчы у канцы XX ст.: аргументы скептыкау // Реферативный сборник неопубликованных работ (отчеты НИР, ОКР, OTP, депонированные научные рукописи. Вып. 2 (17). - Мн.: БелИСА, 2000.
П.Чесновский М. Белорусско-польские отношения: «серая полоса» неопределенности // Беларусь в мире. - 1996. - № 3. - С. 28-32.
18. Чесновский М. Смена внешнеэкономической парадигмы в странах Средней Европы // Европейский Союз: политика, экономика, право. Материалы междунар. конференции. Минск, 7-8 декабря 1997 г. - Мн.: БГУ, 1998. - С. 170-175.
19. Чесновский М. Расширение НАТО на Восток: позиция Польши // Перспективы создания в Центральной и Восточной Европе пространства, свободного от ядерного оружия. Материалы междунар. конференции. Минск, 8-9 апреля 1997 г. - Мн.: БГУ, 1997.-С. 161-166.
20. Чесновский М. Веймарский треугольник // Дипломатический словарь-справочник. В 2 т. - Мн.: РИВШ, 1999.-T. 1.-С. 70.
21. Чесновский М. Вишеградская группа // Дипломатический словарь-справочник. В 2 т. - Мн.: РИВШ, 1999.-T. 1.-С. 82-83.
22. Чесновский М. Центральноевропейская инициатива // Дипломатический словарь-справочник. В 2 т. - Мн.: РИВШ, 1999. - Т. 2. - С. 186.
23. Чесновский М. Республика Беларусь // Фирмы предлагают. Полыпа*96. Междунар. каталог. - Варшава: ВМВ Promotions sp. z о.о, 1996. - С. 12-13.
. 24.Czasnouski M. Bialoruskie-Polskie stosunki polityczne w latach 1990-ch: «szara strefa» niepewnosci // Mazowieckie Studia Humanistyczne. Rocznik VI. Nr 1/2. - Lowicz, 2000,-S. 51-65.
25. Chesnovsky M. Foreign economic paradigm changes in the Mid-European countries //
. The European Union: history, politics, economy, law. - Minsk: European documentation
center, 1998.-P. 150-155.
26. Chesnovsky M. The NATO expansion eastwards: the position of Poland // Prospects of Establishment of Nuclear Weapon-Free Space in Central and Eastern Europe: Documents of International Conference. Minsk, 8-9 April, 1997. - Minsk: Belarusian State University, 1997. - P. 134-139.
РЭЗЮМЭ
Часноусю Мечыслау Эдвардав1ч (лстэмныя пераутварэшп у Рэспублщы Полыпча (1989-1999)
Юпочавыя словы: астэмныя пераутварэнш, круглы стол, «Салвдарнасць», дэмакратызацыя, л1беральныя рэформы, прыватызацыя, рынкавая эканомка, структурная перабудова, дэкамушзацыя, штэграцыя у заходм структуры.
Аб'ект даследавання: дзяржаупа-палпычная, сацыяльна-эканам1чная, знешне-палпычная 1 гумаштарная сферы Рэспублпа Польшча у 1989-1999 гг. Прадмет даследавання: галоуныя напрамю ыстэмных пераугварэнняу, шиит ¡х рэал1зацьп 1 змена дзяржаунага стану, эканам1чнага парадку 1 м1жнароднай рол1 крашы на стадиях раз-гортвання, пашырэння 1 завяршэння рэформ.
Мэта работы: комплексны анал1з л1беральна-рэфарматарск1х працэсау, прадвы-значыушых змены грамадска-фармацыйнага кшталту. Метады даследавання: псторыка-шстэмны, параунальна-пстарычны, псторыка-генетычяы, рэлятыысцы.
Атрыманыя вынм 1 ¡х навуковая нав1зна: упершыню ажыццёулены комплексны анальз постсацыятстычнай трансфармацьп у Польшчы; сютэматызаваны, аба-гульнены 1 адлюстраваны з'явы, што ляжал1 у аснове дзяржауна-палпычных, сацы-яльна-эканам1чных, знешнепалпъгчных, гумаппарных змен; зроблены высновы аб сштэмнасщ, глыб¡и11 абгрунтаванасщ пераутварэнняу; аспрэчаны асобныя стэрэаты-пы. Выкладзена сутнасць навукова-тэарэтычнага асэнсавання пераходнай стадъп да дэмакратычнага грамадства 1 рынкавай эканомш, прынцыповай змены знешнепа-лпычнай канцэпцьп; абгрунтавана непазбежнасць сацыяльных страт у ходзе постса-цыялютычнай трансфармацьп.
Рэкамендацьц па выкарыстант: тэарэтычныя высновы аб тыповых працэсах трансфармацьп, спосабы ажыццяулення польсюх рэформ, метадалопя узаемадзеяння на Л1н11 улада-пал1тычныя сшы-грамадскасць могуць бьщь запатрабаваны крашаш-паслядоунщам1 з улйсам нацыянальных асабл!васцей. Практычныя вынш могуць ул1чвацца пры падрыхтоуцы манаграфпТ:, вучэбных дапаможшкау 1 навукова-метадычных выданняу, пры чытанш лекцый 1 правядзенш семшарсюх заняткау па курсах «Усеагульная псторыя», «Псторыя м1жнародных адносш», «Навейшая псторыя Полынчьго, «Пал1талопя».
РЕЗЮМЕ
Чесновский Мечислав Эдвардович ' Системные преобразования в Республике Польша (1989-1999)
Ключевые сдова: системные преобразования, круглый стол, «Солидарность», демократизация, либеральные реформы, приватизация, рыночная экономика, структурная перестройка, декоммунизация, интеграция в западные структуры.
Объект исследования: государственно-политическая, социально-экономическая, внешнеполитическая и гуманитарная. сферы Республики Польша в 1989-1999 гг. Предмет исследования: главные направления системных преобразований, пути их реализации и смена государственного строя, экономического порядка и международной роли страны па стадиях развертывания, расширения и завершения реформ.
Цель работы: комплексный анализ либерально-реформаторских процессов, предопределивших изменения общественно-формационного порядка. Методы исследования: историко-системный, сравнительно-исторический, историко-генетический, релятивистский.
Полученные результаты и их научная новизна: впервые осуществлен комплексный анализ постсоциалистической трансформации в Польше; систематизированы, обобщены и отражены явления, лежавшие в основе государственно-политических, социально-экономических, внешнеполитических, гуманитарных изменений; сделаны выводы о системности, глубине и обоснованности преобразований; оспорены отдельные стереотипы. Изложена суть научно-теоретического осмысления переходной стадии к демократическому обществу и рыночной экономике, принципиальной смены внешнеполитической концепции; обоснована неизбежность социальных издержек в ходе постсоциалистической трансформации.
Рекомендации по использованию: теоретические выводы о типичных процессах трансформации, способы осуществления польских реформ, методология взаимодействия на линии власть-политические силы-общественность могут быть истребованы странами-последовательницами с учетом национальной специфики.. Практические результаты могут учитываться при подготовке монографий, учебных пособий и учебно-методических изданий, при чтении лекций и проведении семинаров по курсам «Всеобщая история», «История международных отношений», «Новейшая история Польши», «Политология».
SUMMARY
Chasnousky Mechyslau Edvardavitch System Transformation in the Republic of Poland (1989-1999)
Keywords: system transformation, the round table, «Solidarity», democratization, liberal reforms, privatization, market economy, structural re making, decommunization, integration into the Western structures.
Object of the research: state-political, socio-economic, foreign policy and humanitarian spheres of the republic of Poland in 1989-1999. Subject of the research: the main directions of the system transformation, the ways of its realization, the change of the political system, economic order and international role of the country on the initial, development and conclusion stages of the reforms.
Purpose of the research: a complete analysis of the liberal transformation processes that determined the change of socio-formational order. Methods of the research: historico-systematic, historico-comparative, historico-genetic, relativistic.
Results and their scientific newness: for the first time a complete analysis of the post-socialist transformation in Poland has been done; the phenomena that underlay the state-political, socio-economic, foreign policy and humanitarian changes have been systematized, generalized, and described; the conclusions that the transformation is system, deep, and valid have been made; some stereotypes have been called in question. The essence of scientific and theoretical comprehension of the transition stage to a democratic society and market economy, and of a comprehensive change of the foreign policy concept has been expounded; the inevitability of social costs during the post-socialist transformation has been substantiated.
Recommendations for use: theoretical conclusions about the typical features of the transformation processes, the ways of implementation of Polish reforms, the formula of interaction on the «government-political forces-society» line could be in demand by the countries that follow the same path with due regard for national peculiarities. The practical results could be of use when preparing monographs, educational and methodological publications, and teaching courses on «General History», «History of International Relations», «Modern History of Poland», and «Political Science».