автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.03
диссертация на тему: Сказания о Мусе в персидско-таджикских тафсирах Х-ХII веков

Текст диссертации на тему "Сказания о Мусе в персидско-таджикских тафсирах Х-ХII веков"

МИНИСТЕРСТВО ОБРАЗОВАНИЯ РЕСПУБЛИКИ ТАДЖИКИСТАН

Худжандский государственный университет имени академика Б.Гафурова

на правах рукописи

!. 01 2 67 7 1 0

Рахимов Исмоилджон Усмонджонович

сказания о мусе в персидско - таджикских

тафсирах xxii веков

специальность 10.01.03.- Литература народов стран зарубежья

(таджикская литература)

Диссертация

на соискание ученой степени кандидата филологических наук

Научные руководители: доктор филологических наук,

профессор Насриддинов А.

доктор филологических наук, профессор Гафарова У. А.

ХУДЖАНД - 2012

ВАЗОРАТИ МАОРИФИ ЧУМХ^РИИ ТО^ИКИСТОН ДОНИШГОХД ДАВЛАТИИ ХУ^АНД Б А НОМИ академик Б. БАФУРОВ

кафедрам адабиёти классикии точик

Ба ^укмидасшавис

Рахимов Ислом^он Усмон^онович

ДОСТОНИ М^СО (А) ДАР ТАФСИР^ОИ ФОРСЙ-ТО^ИКИИ АСР^ОИ Х-ХИ

Ихтисоси 10.01.03 - Адабиёти халк^ои кишвар^ои хори^й

(адабиёти то^ик)

Рисола барои дарёфти дара^аи илмии номзади илщои филология

Ро^барони илмй: доктори илм^ои филологи, профессор

Насриддинов А.,

доктори илм^ои филологй, профессор Раффорова У. А.

Хучанд - 2012

МУНДАРИЧД

МУКДЦДИМА.................................................................. 3

БОБИ I САРЧАШМАШИНОСИИ ДОСТОНИ МУСО ВА ЗУХ^РИ ОН ДАР ТАРЧ,УМАХ,ОИ НАХУСТИНИ ФОРСЙ-ТО^ИКИИ К^УРЪОН............................................................ 11

1.1. Сайри таърихии достони Myco дар фар^анги тоисломй............................................................................. 11

1.2. Достони Myco (а) дар К,уръон.............................................. 18

1.3. Вижагщои достони Myco дар кутуби нахустини тар^ума ва

тафосири форсиву тоники................................................... 22

БОБИ II ДОСТОНИ МУСОЙ КАЛИМ ДАР ТАФСИРХ.ОИ ЧОМЕИ ФОРСЙ-ТО^ИКИИ АСРХ.ОИ X-Xl 1........................... 45

2.1. Исроилиёт ^амчун манбаи омузиши достони Myco ва * тафсирнигории форсй-то^икй................................................... 45

2.2. Вижагщои достони Myco (а) дар «Тафсири Сурободй»......... 59

2.3„Достони Myco (а) дар «То^-ут-таро^им».............................. 74

БОБИ III ДОСТОНИ МУСО ДАР «КАШФ-УЛ-АСРОР»-И МАЙБУДЙ ВА АДАБИЁТИ СУФИЯ....................................... 89:

3.1. Рамзз^ои достони Myco дар «Кашф-ул-асрор»........................ 89

3.2. Шурупи ирфонии к;иссаи Myco дар «Кашф-ул-асрор»............ 95

3.3: Сужа^ои нодири достони Myco дар «Кашф-ул-асрор»............ 117

3.4. Баррасии ^икоёти достони Myco дар назми ирфонй (маснавй ва

газал) .................................................................................. 122

ХУЛОСА.............................................................................. 137

Таълш;от............................................................................. 141

КИТОБНОМА........................................................................ 156

■г

МУКАДДИМА

Вучуди достони паёмбарон ва дигар ашхоси таърихиву пазуїавонй ва асотирй аз замон^ои к;адим яке аз бахидои умдаи фар^анг ва адабиёти миллат^ои мухталифи оламро ба вучуд овардааст, ки бешак ин ^узури равшан сарчашма дар тафаккури динии ацвом ва милал дорад. Рух,ониён ва мубаллигони адён ва мазо^иб аз к;иссаи паёмбарон дар таргибу ташвици асолат ва аркони дин истифода карда, корномахри па^лавонон дар ма^филх.ои ч,авонмардон сомеони бешуморе пайдо намуда, к;иссаи содик;ону ошик;он дар базму ма^офили ошик;она ^ойго^и хосае касб кардаанд. Дар ма^муъ, ин к;исса^о бо як х>адаф - тарбияи маънавй ва такомули ахлоции сомеон ва муассир афтодан ба рух,онияти эшон эч,од гардида, дар заминаи нак^іу интишори ощо миёни ацвом ва милал ба ^укми достойной муътабари ахлок;иву маърифатй манзалати махсусе дарёфтаанд. Ин гуна к;исса^о ба кутуби муътабари мазх,абиву ирфонй ворид гардида, сарчашмаи падида^ои адабй дар сурати достону ашъори шоён гаштаанд.

Миёни циссаву достойное ки а?уга башар мак;бул шуморидаанд, достону саргузашти пайгамбарон, ^онфидоиву пайкори онон мак;оми шомихе касб кардаанд. Бахши аъзами кутуби динй- Таврот, Инч,ил, Забур, К,уръон ва амсоли инро саргузашти паёмбарон ташкил меди^ад, ин китоб^ои муътабари осмониро ба унвони сарчашма^ои аввалияи зух,ури достон ва в;исаси анбиё муаррифй намудаанд. Дар баробари кутуби динй осори бешумори маз^абй дар тули аср^о ба к,алам омадаанд, ки фарогири циссаю саргузашти паёмбарон мах,суб мебошанд. Кито би мук;адцаси К,уръон ба унвони маъхази муътабари к;иссах,ои пайгамбарон давоми 14 к;арн миёни мусалмонон ва чомеаи адибону достонпарзодон к,арор гирифта, му^иби маъруфияти ин достойно ба унврни цисса^ои цуръонй гардидааст. Дар канори дигар цисса^ои муътабари цуръонй достони Myco (а) мавк,еъ ва ч,ойгох,и вижаеро дар фар^анги исломй касб кардааст, ки ин вижагй зимни баррасй ва таэдици ин достон дар кутуби тафосири асрх,ои Х-Х11 ба назар бештар ^илвагар

мешавад. Дар ин китобх>о мутар^имон ва муфассирон бо самимият ва э^тиром аз достони Myco ёд кардаанд, ла^азоти ало^идаи онро муфассал тафсир кардаанд, маълумоти лугавй оид ба ин достонро сабт карда тавзех» додаанд, ки минбаъд му^тавои онх,о ба адабиёти хаттиву шифо^ии форсу то^ик ч,ой гирифтанд. Баррасй ва тахдици мух^тавои ин тафсир^о метавонанд, ки барои адабиётшиносй дар шинохти достойной паёмбарон маводи пурарзиши илмй манзур намояд.

Дар асрх,ои X-XII кутуби тафосири мукаммале ба монанди «Тафсири Сурободй», «Точ,-ут-тароч,им», «Кашф-ул-асрор» ва Faftpa арзи х^астй намудаанд, ки достони Myco дар ощо бо тафсил ва ^аззобияти ба худ хос,, баён гардидааст. Х,арчанд ин достон дар шумори ^исса^ои муътабари к;уръонй эътироф гардида, дар соири кутуби тафосирй бо шеваи махсус нак;л шудааст, аммо то кунун ро^еъ ба ^ойго^у мацоми адабии ин к;исса дар адабиётшиносии то^ик ва арзиидои адабиву бадеии он дар кутуби тафосир пажу^ише ба анч,ом нарасидааст. Бо назардошти з^амин а^амият ва му^имияти ^ойго^и тах^ик.ии к;иссаи мазкур дар кутуби тафосир ва таъсири он ба суруда^ои шоирони форсигу ва бо такрзои, чунин ниёзмандй бар пажу^иши к;иссаи Myco дар тафсир^ои форсй-то^икй ин рисолаи илмй ба к;алам омадааст

Дара^аи ом^ташавии мавзуъ: Достони паёмбарии Myco дар ду к;арни охир дар доираи улуми диншиносии татбик;й (86; 96; 112; 141), »¡иссашиносии исломй (ИЗ; 133; 135;136; 155,) мардумшиносй ва атеизм, (74; 76; 147; 148;) ва дар цуръоншиносии мавзуй (97; 99; 113; 114; 116;) мавриди таджик; царор гирифтаанд.

-1 ¡Устоди зиндаёд Абдуманнон Насриддинов му^имияти омухтани тафсирх,ои кух,ани форсй-то^икиро к;айд карда, дар бораи нахустин тарчумахри мовароуннах,рии К,уръон ва му^ассаноти он^о, тарчумах^ои манзуми К,уръон ба забони форсй-точ,икй маълумоти дацик; додаанд (61,510-543).

Шарк,шинос Фируза Абдуллоева х^ануз соли 1989 оид ба вижагихри забонии «Тафсири К,уръони пок» рисолаи номзадй х,имоя карда, сипас

-4-

ин тафсири ку^ани форсй-то^икиро ба забони русй баргардонида, ^амрох, бо нусхаи аксии дастхати ку^ан тах>ти унвони «Тафсири ло^урй» (Лахорский тафсир) нашр кард. Му^иби тарчума кардани китоби номбурда ба забони русй «¡исса^ои маргуби цуръонй буд, ки барои му^ити илмй ва хонавдагони Руссия матолиби нав дошт. Дар ин китоб як х,иссаи хурди достони Myco 40Й дорад (17, 38- 47).

Асари Мух,син Бино «Myco (а) аз дидго^и К,уръон» (97) яке аз тах>к,ик;оти мукаммал оид ба саргузашти ин пайгомбари ваздонй асту дар он куллияи ин к;исса дар партави К,уръон та^лилу баррасй гардидааст. Дар ин асар таваччУ*.и зиёд ба саргузашти Myco равона гаштааст ва онро як тарчумаи х>оли ин пайгамбар дар асоси К,уръон номидан мумкин аст. Муаллиф кушидааст, ки аз ла^заи ба дунё омадан то дами вопасини Мусоро шарх, дихдд, ки метавонем онро сияри к;уръонии Myco арзёбй кунем!

Олими мочористонй Густав Гече ба таърихи к;иссах,ои библиявй ручуъ карда, оид ба шахсият ва лах,зах,ои мухталифи достони Myco назарашро баён кардааст. У рамз^ои ин достонро дар асоси маълумоти таърихй ва этнографй шарх> меди^ад, ки он барои шинохти румузи ин достон дар тафсир^ои ку^ани форсй-то^икй мадад мерасонад. (51,85-91)-.

Олими рус Михаил Пиотровский бошад, як фасли китобашро ба достони Myco ихтисос дода (64, 101-113) кушидааст, ки шакли К,уръонии ин достонро бо шар^у тавзе^оти адабй ба ралами та^рир дароварад.

Дониманди дигари Руссия Аделя Гайнутдинова оид ба паёмбарони дар К,уръон номашон зикршуда таздикрти адабй гузаронида, як боби корашро ба к;иссаи цуръонии Myco (а) ва образи ин паёмбари вахдонй дар китоби мук;аддаси мусулмонон бахшидааст. Тах,к;ик;оти у асосан бар пояи матни арабии К,уръон сурат гирифтаасту хулоса^ои илмияш дар мавриди достони Myco дар тафсир^ои форсй-то^ики судманд мебошад (49; 50).

Адабиётшиноси араб Мах^муди Бастомй ва олими покистонитабори амрикой Мир Мустансир оид ба поэтика ва сужасозии К,уръон

-5-

тах,к;ик;оти арзишманд гузаронидаанд (135). Ин ду му^аадик; бар он мутмаинанд, ки дар оёти илохД мусаннадбаёнии цисса риоя мегардад. Дарду х;ам корбурди санъати гуфтугуро дар достони Myco яке аз эъ^оз ва ^унари бадей дар К,уръон номидаанд. Рарчанд, ки макаки пажу^иши ощо матни арабии К,уръон аст, лекин назарияи пешни^однамудаи х,ар дуро дар таэдици к;асаси дар тафсир^ои форсй-точ,икй нак;лшуда истифода кардан мумкин аст.

Абулк;осим Х,усайнии Жарфно низ ба мабонии х,унарии К,уръон тава^ЧУ^ карда, дар чанд маврид ла^зах.ои достони Мусоро барои мисол ёд кардааст, ки барои муайян намудани хусусият^ои поэтикию сабкии ин достон дар тафсир^о ва осори адабй муфид мебошад (155).

Му^аммад Лори^онии Яздонпараст дар таэдщи к;исса^ои к;уръонй равиши ч,адидеро пеш гирифт. Вай дар баробари ёд кардани шакли «¡уръонии к;асаси паёмбарон матн^ои Таврот, Ин^ил ва.Талмудро х,ам ба забони форсй меоварад. Арзиши амалии ин пажу^иш ба. дасти хонандагон расонидани матни Талмуд оид ба к;иссаи паёмбарон аст, ки бо истифодаи он- метавонем,. ки масири таърихии та^аввули к;асасро муайян намоем, таъсири исроилиётро ба тафсир^ои форсй-то^икй равшан гардонем. Дар омухтан ва таэдици достони Myco ин асар маводи пурарзиши илмиро пеши руи пажу^ишгарон ^арор меди^ад, зеро бахши аъзами он дойр ба достони мавриди назари мост (141,405-578).

Х;амид Мух^аммад К,осимй бошад, дар асоси маводи тафсир^ои форсй-то^икй ва арабй ба баррасии исроилиёт пардохта, таъсири онро ба достойной пайгамбарон к;айд кардааст. Дар та^к;ш<;оти ин олим замина^ои вуруди исроилиёт ба тафсирх,о тазушл: гардидааст ва оид ба ^ойго^ ва таъсири исроилиёт дар достони Myco (а) сухан мекунад (130, 248-270).

,.Дар адабиётшиносии Эрон падидаи таэдиции ^олибе дар робита ба пажу^иши ин цисса ва достощри дигари цуръонй ба назар мерасад, ки он ба омухтани осори ин ё он шоир ва ё нависанда дар партави цасас ва ривоёти таърихиву маз^абй марбут аст. Дар доираи чунин тадк;ик;от

-б-

достони Myco дар ашъори Аттор (85), Хок;онй (84), Ч,алолидцини Румй (92; 103; 120) мавриди та^лил ва пажух,ишоти илмй адюр гирифтааст.

Як ла^заи биёр ^олиб ва маргуби ин достон мулок;оти Myco ва Хизр буда дар осори ирфонй истицболи гарм пайдо намудаасту боиси офарида шудани асар^ои зиёди бадей ва илмй гардидааст. Дар таълимоти ирфонй ^амин ла^заи достони Myco ба рамз^о ва таъвилх,о дучор гаштааст, ки ин амр ниёз ба шар^и румузу таъвилот гардад. Му^ак;і<;ик;и эронй Султощусайни Гунободй дар асари худ ба ин цисса мурур намуда шар^и ирфонии онро баён мекунад ва барои собит сохтани даъвояш аз осори ирфонии манзуму мансур мисол^о меорад (126).

Олими эронй Кудратулло^ Муродй низ ба тахдици танх,о як чузъи ин достон - мулок;оти Myco ва Хизр э^тимом варзида, дар асари худ (133) ин лах,заро дар адабиёти ирфонй ва манзума^ои форсй мавриди та^лил к;арор- додааст. Дар канори ин, зимни тах,лил^ои илмии ин мух.ацк.ик;1 бисёр манзара^ои норавшани мулок;оти ин ду паёмбар баён гардидаанд. К,удратулло^и Муродй дар маврид^ои зарурй ба тафсир^ои цадимаи. форсй-то^икй ру овардааст (133, 230-231), ки ин худ далел ба а^амияти мурими тафсир^ои ку^ан дар-шинохти достони анбиё мах,суб меёбад. Инчунин дар та^і<;ик;и мазкур ин ^иссаи достон дар маснавии «Гулшани роз»-и Мащуди Шабистарй (133, 236-238) ва осори шуарои» дигар амсоли Саной, Аттор, Х^офиз ва Х,отифи Исфа^онй, (133, 31-35) мавриди таэупши илмй к;арор гирифтааст.

Дар То^икистон ба таэдици достойной куръонй, асосан, дар даврони истиьуюлияти давлатии То^икистон руч,уъ шудааст. Адабиётшиноси то^ик Умеда Баффорова ро^еъ ба к;асаси цуръонй дар китоби «Тарчумаи «Тафсири Табарй» ба цалам овардааст,. (52) ки он дар адабиётшиносии точик асари тозаи илмй маадб меёбад. Мавсуф дар боби сеюми рисолаи худ дар асоси маводи «Тарчумаи «Тафсири Табарй» достони Мусоро ба муомилоти илмй кашида, таъсири онро ба адабиёти хаттии форсу то^ик мук;аррар кардааст (52,240-269). Дар ин таэдицот бештар ба шакли куръонии ин достон такя шуда, бо зикри мисол^о аз ашъори шоирони

-7-

форсигу ин достон ва ^ойго^и сарчашмавии шакли мавчуди он дар «Тарчумаи «Тафсири Табарй» муцаррар гардидааст. Ин таодик;оти илмй дар шинохти достони анбиё дар кутуби тафосири форси, бавижа «Тарчумаи «Тафсири Табарй» ва та^аллии он дар адабиётшиносй хеле му^им ба шумор меояд.

Му^ак;к;ик;и то^ик Фахриддин Насриддинов оид ба хусусиятх^ои бадей ва арзиши илмию адабии «Кашф-ул-асрор»-и Майбудй рисолаи номзадй х^имоя карда монографияи алохдд нашр кард, ки дар ого;о ба нукоти марбут ба достони Myco дар мавориди зарурй ишорат рафтааст (61).

Адабиётшиноси дигари то^ик Чрнон Бобокалонова бошад, симои занонро дар к;исса^ои динй ба тахдик; кашида дар ин радиф ба циссаи Myco низ мурур» намудааст (47, 23-25). Мавсуф асосан аз «К,асас-ул-анбиё» (10) дар тах,к;ик;оти хеш истифода кардааст (47, 21).

Х^усайн Мусозода корбурди оёти к;уръониро дар «Маснавии маънавй»-и Ч^алолиддини Румй таджик; карда, як фасли китобащро оид ба ^ойго^и достони Myco ихтисос додааст (59,113-122).

Х,амин гуна, бо он ки тах,к;ик;и па^лу^ои чудогонаи достони Myco аз х>ар назар ва дидгох; дар нигошта^ои муаллифону мух>ак;к;ик;они ватаниву/ хори^й сурат гирифтааст, аммо баррасии ^ойго^и ин достон дар кутуби тафосир х>ануз ба унвони як пажу^иши чудогона ^араён нагирифтааст ва х,амин асос барои мо кофист, ки ме^вари барраси^ои илмии хешро дар ин рисола ба таэдици мавзуи мазкур пайванд дих,ем.

Ма^сад ва вазифа^ои рисола: ^адафи аслии иншои рисолаи мазкур, баррасии чойгох>у мак;оми достони Myco дар кутуби тафосир ва арзиидои адабиву бадеии он, инчунин таъсири к;исса^ои цуръонии ин достон дар тафосир бар адабиёти форсй маадб меёбад.

Чдоати ноил шудан ба хдцафи аслии барраси^ои илмии рисола ан^оми вазифа^ои зерин мавриди назари мо царор доранд:

- баррасии зух^ури к;иссах>ои достони Myco дар фарх;анги тоисломй;

- таэдици чойго^и симои Myco дар китоби муцаддаси К,уръон ва

падидории к;иссаи он дар нахустин кутуби тафосир;

- тадк,ик;и достони Myco дар тафсир^ои маъруфи «Сурободй», «Тафсири Насафй», мутуни тафсирх,ои кулани форсй;

- баррасии достони Myco дар тафсири «Кашф-ул- асрор»-и Майбудй ва таздик; дар ч,анба^ои ирфонии ин достон;

- мук;оисаи к;иссаи Myco дар кутуби тафосир, шева^ои нигориш, вижаги^ои сужай достон дар тафосир ва та^лили к;иёсии он;

- к;иссах,ои достони Myco дар маснавихри ирфонй ва та^аллии аносири он дар дигар анвоъи шеъри форсй;

Сарчашма^ои тазэдиц. Пажу^иш ва та^к,ик;и достони Myco дар кутуби тафосир пеш аз х,ама аз мутолиаи китоби муцадцаси К,уръон ва кутуби тафосир ofo3 меёбад. Аз ин ру, барои та^к;ик;и кулии вижагщои достони Myco аз сарчашма^ои диниву адабй ва илмиву таърихй ба мисоли, китоби мук;аддаси К,уръон, тафсирхри «Тарчумаи «Тафсири Табарй», «Тафсири К,уръони пок», «Тафсири ох,ангин», «Бахше аз тафсири ку^ан ба форсй», «Тафсири Сурободй», «Тафсири Насафй», тафсири «Кашф-ул-асрор»-и Майбудй, «Тарчумаи «Таърихи Табарй», маснави^ои «Мантик;-ут-тайр, «Ило^;инома»-и Аттор, «Маснавии Маънавй»-и Ч^лолуддини Румй ва FaMpa истифода шудааст.

Равиши' таздиц. Дар тах,к;ик;и мавзуи рисола усули муцоисавй -таърихй дар адабиётшиносй истифода шудааст. Х,амчунин муаллифи рисола аз усул^ои таджик;, ки дар таълифоти олимони ватаниву хори^й, чун, Маликушшуаро Ба^ор, Хусайни Хатибй, Расул Х,одизода, Худой Шарифов, Низомиддин Зо^идов, Носирчон Салимов, Абдуманнон Насриддинов, Умеда Баффорова, Матлуба Хоч,аева ва мух>ак;к;ш<,они дигар мавриди истифода царор гирифтаанд, ба кор гирифта шудааст. Формула^) дар асоси назарияи олими рус Веселовский А.Н. оид ба поэтикаи сюжет тартиб дода шудааст.

Навоварй дар рисола. Дар рисола бори нахуст дар адабиётшиносии то^ик достони Myco дар партави тарчума ва тафсир^ои цадимаи форсй-точикй ва таъсири онх,о ба адабиёт баррасй мегардад. Достони анбиё дар

-9-

тафсир^о ва тарчума^ои форсй-то^икии К^уръон х,амчун асари мустацили бадей дониста шуда, хусусият^ои баёни ощо, таъсиргузории он ба адабиёти хаттй шар^у тавзе^ ёфтааст.

Арзиши амалии рисола. Имкон дорад, ки натои^и илмиву амалии бадастомада дар самти сабкшиносй, таърихи адабиёти то^ик, таърихи насри маз^абиву ирфонй корбаст гардад. Маводи рисола ва хулосахри муаллиф метавонанд дар тах,ияи кутуби дарсй барои макотиби олй ва хондани курской махсус аз таърихи адабиёти форсу то^ик, таърихи кутуби тафосир, сабкшиносй ва назарияи адабиёт, нигориши коркой курсй ва дипломй ба кор гирифта шаванд.

Сохтор ва таркиби рисола: Рисола аз муцаддима, се боб, хулоса, таълщот ва руихати адабиёт иборат аст.

БОБИ І

САРЧАШМАШИНОСИИ ДОСТОНИ МУСО ВА ЗУХ.УРИ ОН ДАР ТАРЯ[УМАХ,ОИ НАХУСТИНИ ФОРСЙ-ТОЧ.ИКИИ К,УРЪОН

1.1 Сайри таърихии достони Myco дар фарханги тоисломй

Дар таърихи тамаддуни башарй камтар к;иссаеро метавон пайдо намуд, ки он чун достони пайгамбарии Мусой Калим маргубу маїщур ва маъруфияти хосае касб карда бошад. Ин достон тули наздик се ^азор сол та^аввулу инкишоф ё�