автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.01
диссертация на тему: Словообразовательные гнёзда прилагательных в белорусском языке

Полный текст автореферата диссертации по теме "Словообразовательные гнёзда прилагательных в белорусском языке"

Р го

г г к

оц

w * НАЦЫЯНАЛЪНАЯ АКАДЭМШ НАВУК БЕЛАРУСІ

• 1НСТЫТУТМОВАЗНА^СТВАімя ЯКУБАКОЛАСА

УДК 808.26-541.43

Каліценя Ірина Уладзіміра^на

словаУтваральныя ГНЁЗДЫ ПРЫМЕТШКА? У БЕЛАРУСКАЙ МОВЕ

10.02. беларуская мова

АУтарэферат дьісертацьіі на агрыманне вучонай; ступені кандидата філалагічньїх навук

Мінск - 1998

Праца выканана^ аддзеле беларуска-русюх мощных сувязей 1нстытута мовазнауства шя Я. Коласа НАН Бел а рус 1

Навуковы юраушк -кандидат фшалапчных навук А. А. Лукашаьец

Афщыйнмя апаненты: доктар фшалапчных навук, прафесар Лемцюгова В.П. кандыдат фшалапчных навук, дацэнт Бадзев1ч 3.1.

Апашруючая арганпицыя -Гомельск! дзяржа^ны ушвератэт 1мя Ф.Скарыны

Абарона адбудзецца " 26 " чэрвеня 1998 г. у 14 [здзш на пасяджэнш Савета па абароне дысертацыП Д 01.43.01 у 1нстытуце мовазнауства 'шя Якуба Коласа Нацмянальнай акадэми навук Беларуси /220073, Мшск, вул. Сурганава, 1, корп. 2/.

3 дысертацыяй можна азнаёмщца у Цэнтральнай навуковай б1бл!ятэцы 1мя Якуба Коласа Нац.лянальнай акадэмп иавук Беларус1

А^тарэферат разасланы № мая 1998 г.

Вучоны сакратар Савета па абароне дысертацый

кандыдат фьчал алчных навук

. АГУЛЬНАЯ ХАР АКТ АРЫСТЫКА РАБОТЫ

Актуальнасць даследавання. Словаутварэнне - адзін з самых эфеетыуных і пашыраных спосабау папаунения слоунікавага складу беларускай мовы, таму даследаванне асаблівасцей дэрывацыйных працзсау застаецца актуальным для беларускага мовазнауства.. Словаугваральная сістзм- - спецьіфічньї узровень мовы, які мае і свае уласныя адзінкі даследавання (матызаванае слова, словаутваралыш тып, спосаС словаутварэння і т.д.). Апошнім часам асаблівую увагу прыцягвае да сябе словаутваральнае гняздо (СГ), якое з’яуляецца найбольш складанай комплекснай адзінкай у ієрархії класіфікацьійньїх адзінак словаутварэння (яно можа быць прадстаулена як сукупнасць словаутваральных пар, словаутваральных ланцужкоу, словаутваральных парадыгм). Гэта д^ магчымасць не тоі..,кі вывучаць розныя аспекты беларускага словаутварэння, але дазваляе вьіявіць асаблівасці сістамнай аргзнізацьіі лексічнага складу мовы і ажьіццявіць яго класіфікацьно з пункту гледжання сэнсава-дэрывацыйных узаемасувязей1.

Такім чынам, не толькі словаутваральная сістзма, але і наогул лексічная сістзма мовы можа быць прадстаулена як сістзма словаутваральных гнёзд.

У адпаведнасці з гэтым, даследаванне словаутваральных гнёзд з’яуляецца адным з асноуных спосабау вывучэння слоунікавага складу мовы, у прьіватнасці, вывучэнне канкрэтных груп СГ: СГ пэунай часціньї мовы, СГ слоу канкрэтнай лег.сіка-семантачнай групы, СГ слоу з аднолькавай словаутваральнай структурам і г.д. •

Пр. Злема вьівучзі1 'я словаутваральнага патэнцыялу нематываваных якасных прьіметнікау застаецца актуальнай задачай для беларускага мовазнауства, паколькі налічваецца нхзкачная колькасць прац, прысвечаных дэрывацыйным магчымасцям асобных груп нематываваных адзінак (у прьіватнасці. прьіметнікау) на матэрыяле СГ.

Мэты і задачы даследавання. Дыссртацыя прысвечана вывучэнню словаутваральных гнёзд нематываваных якасных прьіметнікау, якія абазначаюць знешнія і унутраныя якасці чалавёка, у беларускай мове. Для дасягнення гэтай мэты у рабоце ставяцца наступныя канкрэтныя задачы:

- устанавіць корпус нематываваных якасных прьіметнікау названая ЛСГ і даць іх семантычную харакгарыстыку;

- акрзсліць састау СГ, вяршьінямі якіх выступаюць нематываваныя якасныя прьіметнікі, што абазначаюць знешнія і унутраныя яквсці чалавека;

Заувага. Беларуская мова: Энцыклапедыя / Беларус. Энцыклапедыя; Пад рэд.

А. Я. Міхневіча. - Мінск: БеяЭк, 1994. - С. 1 б.

- ахарактарызаваць специфіку суадноснасці СГ і ЛСГ як аб’яднання? розных узроуняу мо^най сістзмьт;

- вызначьвдь структуру гнсзд прмметнікау дадзенай ЛСГ і вьіявіць фактары, якія абумо^ліваюць асаблівасці іх будовы;

- апісаць матываваныя адзінкі у складзе СГ па наступних параметрах: ступень дзрьівацьіі, словаутааральны блок, матывавальная база, словаутваральнае значэнне, словаутваралъны фармант;

- даследаваць словаутваральныя магчьімасці нематываваных якасных прьіметнікау даследуемай ЛСГ;

- вьіявіць агульныя заканамернасці 5? фармальна-семантычнай структуры словаутваральных ланцужко$\ парадыгм дадзеных СГ.

Навуковая навізна даследавання. У дысертацьй упершыню праведзена структурна-семантычнае і структурна-тьшалагічнае апісанне СГ нематываваных якасных прьіметнікау з семай "зпешнія і унутраныя якасці чалавека" беларускай мове. Выкарыстапыя 5? працы прынцыпы апісання СГ дазволілі вьіявіць структурныя і семантычныя тыпы матываваных адзінак на кожнай ступені дэрывацьн, што ^ сваю чаргу адлюстроувае словаутваральны патэнцыял прьіметнікар названай ЛСГ і наогул прьіметнікау у беларускай мове.

Упершыню СГ нематываваных якасных прьіметнікау у беларускай мове разгледжаны як лексічньїя мікрасістзмьі, кампаненты якіх устулаюць у парадыгматычныя адносіньї (антаніміі, сінаиіміі і г.д.).

У дысертацьй наказана сутнасць узаемадзеяння СГ і ЛСГ як сродкау сістзматьізацьіі лексічнага складу мовы.

Тэарэтычная і поактытаая вартасіїь даследавання. Даследаванне СГ прьіметніка^ з'я^ляецца істотним для разумения асаблівасцей сістзмнай арганізациі беларускага словаутварзння (словаутваральная сістзма ях сукупнасць словаутваральных гнёзд), для виявлення заканамернасці (як агульных, так і специфічних) развіцця словаутваральнаГі сістзмьі, шляхоу папа^нення і сістзматьізацьіі лексічнага саставу беларускай мовы.

Матэрыялы дысертацьй могуць быць выкарыстаны у ВНУ пры викладанні курса}? ИСлова}тварэнне", спецкурса^ і спецсемінарау па гэтым раздзеле беларускага мовазна^ства.

Вьшікі і матэрыял даследавання могуць знайс.й прымяненне пры стаарэнт гнездавых словаутваральных сло^нікау беларускай мовы.

Прынцыпы пабудовы і апісання могуць быць выкарыстаны пр даследаванні іншьіх груп СГ у беларускай мове.

Палажзнні. што выносяцца на аоарону.

1. Прыналежнасць нематываваных якасных прьіметнікау - вяршынь СГ да пэунай лексіка-семаягачнай фупы прадвызначае падабенства у словаутваральных значэннях матываваных адзінак у складзе СГ і агульнасць фармальных сродкау пры іх утварзнні.

2. На слопаутваральны патэнцыял нематываваных якасных прымсппкау дадзенай ЛСГ уплываюць таыя фактары, як ужывальнасць, зкспрзсіунасць і стилістичная маркіроука зыходнага слова СГ.

3. Структура СГ нематываваных прьшетнікау з семай "зиешнія і унутраныя якасці чалавека" для значнай часткі гнёзд розная. Супадаюць у асноуи 'м структуры маластупенчатых СГ. З узрастанием колькасці дэрывацыйных крокау практична конснае гняздо мае свой іігдьівідуальны граф.

4. Парадыгматычныя адносіньї зыходных слоу даследуемых СГ знаходзяць свай адлюстраванне У семантычнай структуры гнёзд.

5. Выступаючы адзінкамі розных узроуняу сістзмьі мовы і класіфікацьіі лексічнага саставу, СГ і ЛСГ маюць спецьіфічньїя зоны перасячэння ’> Узаемадзеяння.

Матэпыял даследавання. Аб’ектам даследавання паслужмлі 179 нематываваных якасных приметнікау, якія абазначаюць знешнія і Унутраныя якасці чалавека. Фактычны матэрыял атрыманы метадам суцэльнай вьібаркі з Тлумачальнага слоуш'ка беларускай мовы у 5 тамах (6 кнігах) (Мн., 1977 — 1984), "Слоуяіка беларускай мовы” пад рэд.. М.В. Бірьгльї (Мн., 1987), "Марфемнага слоуніка беларускай мовы" A.M. Бардовіча, Л.М. Шакуна (Мн., 1989).

Гнёзды пзбудаваны аутарам самастойна.

Семантычная структура нематываваных якасных прьіметнікау дадзекай ЛСГ, а таксама кампанентау СГ праакалізавана зыходзячы з матэрыялу названага вышэй Тлумачальнага слоуніка.

Ме~ шы даследава'шя. Мэты і задачы працы абумовілі выбар апісальнага метаду як асноУнага у даследаванкі. У дьісєртацьіі выкарыстаны таксама элементы колькаснага падліку і прыёмы слозаутваральнага аналізу. Апісанне словаутваральных гнёзд праводзіцца шляхам мадзліравання,

Апублікаванасць вьгнікау.

Тэма дьісертацьіі раскрыта у 2-х артикулах, тззісах 2-х дакладау і матэрыялах 3-х навуковых канферэнцый (усяго 25 старошс).

Апрабацыя вьінікау дьісертаньїі. Асноуныя палажзині і вьінікі дьхсертацьіі гтрайшлі. апрабацыю на наступных канферэнцыях: "Адзінства Усходнеславянскіх народау: мінулае, сучаснасць, перспектывы" (Гомель, 1995), навуковая канферэнцыя, прысвечаная 100-годцзю акадзміка

В.У. Вінаградава (Мінск, 1995), II міжнародная канферэнцыя "Мова і соцьгум" (Мінск, 1996), "Мова, слова, рэальнасць" (Мінск, 1997), навуковая канферэнцыя, прысвечаная 20-годязю адцзела беларуска-рускіх моуньгх сувязей (Мінск, 1997), міжнародная навуковая канферэнцыя '’Беларуская мова у другой лапове XX ст." (Мінск, 1997).

Дысертэцыя абмеркавана на пасяджзнні аддзела беларуска-рускіх моуных сувязей Інстьітуга мовазнауства імя Я.Коласа НАН Беларусі.

Структура і аб’ём дысертацьп. Дысертацыя складаецца з уводзінау, агульнай характарьістьікі работы, трох глау, заклгочэння, спісу выкарыстаных крьшіц ( 247 адзінак), аднаго дадатка. Агульны аб’ём дьісертацьіі - 226 с., літаратура займає 18 . старонак, дадаткі - 39 с., схемы (2)- 3,5 с., табліиьі ( 8)-26,5 с.

АСНОУНЫ ЗМЕСТ РАБОТЫ Першая глава. "Слова^тваральныя гнёзды прьіметнікау як аб’ект даследавашм1' складаецца з шасu,i раздзелау.

Песты раздзел уяуляе сабой агляд літаратурьі, ирысвечанай питанням тзорьіі і гісторьіі даследавання словаутваральных гнёзд. словаутваральных парадыгм, словаутваральных ланцужкоу як фрагмента;? (састауных частак) СГ, вывучэнню груп СГ - СГ пэуных часцін мовы, асобных лексіка-семантычных груп або асобных канкрэтных шёзд.

У другім раздзеле прьіводзіцца азначэнне паняцця "словаутваральмае гняздо". У лінгвістьічііай літаратурьі доугі час не існавала адзінай думкі аднссма тага, што належыць называць словаутваральным гняздо м. Тзрмін "гняздо’' быу уведзены у мовазнаустве для абазначэння груп лексічних ці фразеалагічньїх адзінак. Пазней азначзнне дадзепага паняцця было канкрэтызавана: "гнездом" называюць групу слоу, утвораных ад аднаго кораня ці аб’яднаных сучасньїмі марфалагічньїмі ці семантичньїмі сувязямі (B.C. Ахманава). Іскаванне розных азначэнняу словаутваральнага гнязда абумоулена тьш, што лінгвісти ці акцзнтуюць увагу на розных прикметах гнёзд, ці адлюстроУваюць рознае разумение іх структуры. З усяго шзрагу азначэнняу паняцця "словаутваральнае гняздо" (Я.Л. Гінзбурга,

B.C. Ахманавай, А.М. Ціханава і інш.) ка лексіка-семантьічньїм у зроєні можна вьіцзеліць азначэнне Г.П. Цыганенка, якая визначає СГ як групу аднахарэнных слоу, утвораных ад аднаго і таго ж зыходнага слова, і якія знаходзяцЦа з ім і адно з адным у іерархічнай залежнасці па лініях і ступенях роднасці. Сказанае сведчыць аб тым, што для уключзння таго ці іншага слова У гняздо неабходна на толькі сэнсавая і фармальная (матэрыяльная) агульнасць, але і магчымасць вьіводзіць адно слова з другога.

У трзиім раздзеле раскрываецца сзнс паняцця ”лексіка*семантьічная група" і даецца кароткі агляд літаратурьі, прысвечанай даследаваннга ЛСГ. ЛСГ слоу дауно з’яуляюцца аб’ектам лінгвістьічнага даследавання. Рознил даследчикі дэманструюць свой падыход да раскрыцця зместу ЛСГ (Ф.П. Філій, Л.М. Васільеу, Б.А. Плотнікау, А.А. Уфімцава, А.А. Лукашаыец і іиш.). У якасці рабочага прапануецца наступнае азначэнне ЛСГ: "Лексіка-семантычная група - гэта адносна стабільная на сінхронньїм зрэзе сукупнасць лексічних адзінак, якія належаць да адной часціньї мовы і характарызуюцца аднароднасцю і супастаУдяльнасцю значзнняу на падставе

агульнасщ аднаго з кампанентау (сем, семантычных множшкау) гэтых значэнняу1. .

У чацвёртым разязеде разглядаецца пытание суадноснасщ СГ 1 ЛСГ, якое, на нашу думку, носщь неадназначны характар, 3 аднаго боку, СГ ! ЛСГ з’яуляюцца аб’ядланням! розних узроуняу мовы (у ЛСГ звычайна аб’ядноуваюцца словы адной часцшы мовы, а у СГ — розных лексша-граматычных разрадау), з другога - яны у пэунай меры суадносявда памг/.-сабой. Гэту суадноснасць адлюстро^вае схема:

П - прыметнж, Пі - прыслоуе, Н - назо^нік, Д - доеяслоу

1 - нематываваныя прьшегнікі нейтральная лексікі і матываваньи лрьщетяікі,

утаоракыя ад гэтых слоу. '

2 - адыменкы* приметнію тылу бязрукі, бязногі, вушаты і т. п.

3 - стилістична маркіраааньїя нематываваныя. прьімепіш і угвораііьія ад іх

мативавзныл адзінкі. '

На дадзенай схеме' ЛСГ прмметнікар, якія абазначаюць знешнія і Унутраныя якасці чалавека, умовна прадстаулена у форме циліндра, што

1 Лукашанец А.А. Дзеясловы пераутваральнага Уздзеяння У рускай і беларускай мовах // Весці АН БССР. Серыя гуманітар. навух. - 1980. - №4. -

С. 122.

складаецца з трох пластоу. Першы пласт (на схеме ён абазначаны лічбай 1) з’яУ'ляецца цэнграм (ядром) дадзенай ЛСГ. Яго састауляюць нематызаваныя прьшетнікі з названай семай, якія адносяцца да нейтральной лексікі, а таксама матываваныя прьшетнікі, утвораныя ад гэтых слоу. Другі (2) пласт цьіліидра складаюць адыменныя прьшетнікі типу бязрукі, бязногі, вушаты, насаты і т. п. Па сваёй се- 'антыцы яны знаходзяцца бліжзіі да цэнтра, а па слозаутваральных магчымасцях набліжаюцца да перыферьи. Нсматываваныя прьшетнікі са стьілістьічнай паметай і утвораныя ад іх матываваныя адзінкі складаюць трэш (3) пласт цьшіндра даслсдуеман ЛСГ. І іамрьіклад: чорствы, разм., чуйны, разм., юркі, разм. і яекат. інш.

У пятым раздзеле даецца структурна-семантычная характарыстыка ЛСГ нематываваных прьшетнікау, якія абазначаюць знешнія і унутраныя якасці чалавека. Прьіметнік, як і кожная часціна мовы, характарызуецца сваёй спецьіфічнай сіетзмай ЛСГ, Гэга абумоулєна у першую чаргу тым, што прьшетнікі, аб’ядиоуваючыся класемаіі "прикмета прадмета", ахопліваюць шьірокі клас слоу - цэлы ^частак лексіка-семантьічнан сістзмьі мовы. Абазначаючы примету, названая часціна мовы характарызуе рознабаковыя уласцівасці, якасці прадметау, з’яу і складаецца з мностаа "якасных лексіка-семантьічньїх груп, кожная з які.ч уключае У свой склад прьшетнікі, што аб’ядноуваюцца агульнай якаснай ідзнтьіфіцьіруючай ссмай" (Л.Т. Малікава). Выбар ЛСГ нематываваных прьіметнікау, якія абазначаюць знешнія і унутраныя якасці чалавека, у якасці об’єкта даследавання абумоулени у першую чаргу тым, што у беларускім мовазнаустве прьіметпікі недастаткова даследавапы з семасіялагічнага пункту погляду.

У даследуемую ЛСГ уключаны 179 нематываваных слоу, выявления намі па лексікаграфічньїх крьініцах. У аснове вьібаркі ляжыць слоунікавае (а не кантэкстуальнае) значэнне. У адпаведнасці з мзтамі даследавання, вылучаны дзве асноуныя групы нематываваных якасных прьшетнікау з названай семай: 1 - словы, якія характарызуюць знешнія якасці чалавека (79); 2 - словы, якія характарызуюць унутраныя якасці чалавека (100). Першая група У сваю чаргу падзяляецца на наступныя падгрупы: а) прьшетнікі, якія называюць знешнія характарьістьікі чалавека наогул (вяпікі, доугі, голы і інш.); б) прьшетнікі, якія характарызуюць часткі цела чалавека (одутловаты, бледны (пра твар), зиркі, касы (пра позірк) і інш.). Другая група має У сваім складзе дзве падгрупы: а) прьшетнікі, якія абазначаюць рысы характц у (горды, дзерзкі, добры і інш.); б) прьшетнікі, якія абазначаюць унутраныя якасці чалавека (жадны, здоровы, здатны і інш.). Самая значная з груп -група прьшетнікау, што абазначаюць унутраныя якасці чалавека.

Спецьіфіка прьшетнікау характарызаваць якасці шырокага класа аб’ектау рзчаіснасці абумоулівае наяунасць у саставе СГ даследуемай ЛСГ

слоу, якія не звязаны з характарыстыкай чалавека (наприклад, даужыня, суитяк). ■

На падставе таго, што ад’ектывы дадзенай ЛСГ служацъ як для характарьістьікі жывой істота (у прьіватнасці, чалавека), так і для характарыстым нежывых предмета^, іх можна раздзяліць таксама на дзве групьг

1 - прьіметнікі, якія ужываюцца тольхі для характарі ":тьікі чалавек,-(бледны, бадзёры, встлівш і інш.);

2 - прьіметнікі, якія могуць ужывацца для характарьістьікі і чалавека (у тым ліку і іншьіх жывых прадметау), і нежывых предмета^ (буры, важны, вясслы І інш.).

У склад ЛСГ прьіметнікау з названай семай уваходзяць і нематываваныя прьіметнії , якія абазначаюць нейкі фізічньг недахоп чалавека (глухі, сляпы і иекат. інш.).

Міюгія нематываваныя прьіметнікі, якія уваходзяць у склад нашай ЛСГ, з’я)'ляюцца мнагазначньїмі (колькасць іх значэнняу вар’іруецца ад 2-х да 14-ці) і могуць уваходзіць не у адну, а некалькі падгруп (быстры,-гарачы, малсды і інш.). Ёсць і такія адзінкі, якія ужываюцца з пераносным значэинем і у склад групы уключаны непасрэдна з такім значэннем (дзікі, прмткі і інш.).

У даеледуемую ЛСГ уваходзяць і стьшіетьічна маркіравакьія нематываваныя з сінхроннага пункту погляду прьіметнікі. Гэта переважна словы размоунаи лексікі (гундосы, лядачы, заядлы і інш.).

У склад названай ЛСГ уключаюцца таксама і матываваныя адзінкі ад інших чі ;цін мовы (напгыклад, бязногі, еушаты, насаты і інш.). У групе іх нязначкая колькасць, і у асноуным яны характарызуюць часткі цела чалавека. Па сваей семантыцы яны знаходзяцца бліжзн да дэнтра, а па словаутваральных магчымасцях набліжаюцца да перыферьи.

У шостым раздзеле разглядаецца спецьіфіка СГ прмметнікау у беларускай N(086, якія да гатага часу не бьщі аб’ектам спецьіяльнага даследавання. Сярод адметньгх асаблівасцей прьіметнікавьіх СГ можна адзначыць: ! '

- парадак размяшчэння У структуры гнязда яго кампанентау на першай

ступені дэрывацьн; ,

- наяунасць у складзе прьіметнікавага піязда асобных катэгорый матываваных слоу (субстантыуныя назоунікі, прьіметнікі са значэннем стьілістьічнай мадьіфікаціїі, са значэннем меры і ступені якасці), якія традыцыйна называюцда формамі адпаведных зыходных прьіметнікау;

- мэтазгоднасць уключэния У структуру СГ форм ступеней параунання прьіметнікау;

- месца у саставе СГ кампазітау (складаных слоу).

Другая глава "Тыпалопя СГ нематываваных прьіметнікау, якія абазначаюць знешнія і $?нутраныя якасці чалавека" прысвечана даследаванню СГ прьіметнікау названай ЛСГ'.

Даследаванне СГ праведзена у некалькі этапау.

1. Усе СГ размеркаваны па групах у залежнасці ад семантьікі зыходиага слова.

2. У межах адной семантычнай групы аналіз адбываецца па ступенях дэрывацьш спачатку апісваюцца матываваныя першаіі ступені, потым -другой і г.д.

3. На кожнай ступені, у залежнасці ад часцінамо^най прьшалежнасці

дэрыватар, вылучаны словартваральныя блокі: ад’ектыуны, адвербіяльньї, субстантивны і дзеяслоуны. У кожным блоку на лершай ступені дзрьтацці апісаньї словаутваральнае значзнне1 і спосаб утварзння мативаваных адзінак. Винікі такога апісання адлюстроу’вае схема "Тыпавая словаутваральная парадигма нематываваных якасных прьіметнікау на І-ай ступені дзрьізацьіі" (гл. С.9-11). ,

На ІІ-УІ ступенях дзрьівацьіі (у параунаїші з 1-й) кожны са словаутваральных блокад СП складаецца не з адной, а як правіла, з некалькіх частак, паколькі, як паказвае даследаваны матэрыял, у іх састау уваходзяць словы, матьіваБальїіьші асновамі якіх выступаюць адзінкі розных часцін мовы (прьіметнік, прыслоуе, пазоунік, дзеяслоу).

4. Для выявления сувязей паміж членамі словаутааральнага гпязда, іх размеркавання па ступенях дэрывацьй пабудаваны графы СГ, пры иараунанні якіх відаиочні, што яны характарызуюцца У цэлым адіюлькавимі заканамернасцямі. У іх, як правіла, супадаюць лінії, на долю якіх прьшадае наибольшая колькасць матываваных слоу, Некаторыя СГ' адрозншаюцца паміж сабой толькі адным-двума рзбрамі, а больш простыя у структурных адносінах часта моїуць накладвацца на больш складаяыя, наприклад:

'Заувага. Слова^тваральныя значзнні матываваных адзінак прыводзяцца у адпаведнасці з Беларускай граматыкай (Мн., 1985).

V,

А,

Р

А,

• Схема 1

Блок Часціна Значэнне ■ Слооаутваралыш фармант

-моуиая мадэль

Прілметнікі, . Прьіметнікі, якія абази. якія абаз»,

знеши. якасці унутр. якасці

чалавека ча^авек»

-> ААі "вышэйшая ступень

параунання" -зйш-(-ейш-) -ОЙШ-(-СЙШ-)

"высокая (ці нізкая) -енечк-, -усеньк-

А ► АА, ступень якасці У спалуч.з (-юсеньк-), -угк-

ласкальн." (-ЮТК-), -юласеньк- -юсеньк-

' (і -юпаценьк-)

"ласкальнасц- або

Д’ зменшаная (ці павяліч.) -еньк-(-эньк-, -еньк-(-эньк-.

ААі мера якасці, назв. -аньк-) -аньк-)

матывавальн. словам."

"непауната праяулення -ават- -ават-

Е ■+■ ААі якасці" пау- ' пау-

-► ААі 1) агульнае яхасиае знач.; -аз-(-яв-)

-> АА, 2) ''непауната праяу.ч. (-ляп-, -арляв-), -

якасці" -ес-(-£с-)

"высокая ступень

К ААі праяулення ' -ІСТ-(-ЬІСТ-) -

прыкметы.г ізв.матьи.

словам”

-ушч-(-юшч-), -ашч-,-ущч-

АА, "узмоцненая ступень -ІЗН-, -ЄНН-(-ЗНН-), (-10ШЧ-),

праяул. якасці, -зрази-, -ізазн-, -енн-(-энн-)

назв.матьш. словам" -парк- •

Т "крайнє вмс. ступень

-*■ ААі праяул. прыкметы, - ЗВЫШ- _

назв.матьш. прым." '

-> АА, "які значна

Ы перавыш.ступень яхасці, за- за- -

назв.матывавальн. словам"

> АА) "адсупіасдь якасці, назв.

у матывавальным словам" не-(ня-) не-(ня-)

+• АА, значэнне той жа якасці, раз-(рас-), -

што і машвавальн. прьш. з-(с-)

н -> АА, "найвыш. ступень праяул.

якасці,назв.матыв.словам" най-, -ш- раз-Срас-)

Ы "неадпаведны таму,

д

в

р

Б

I

Я

Л

ь

и

ы

с

У

Б

С

т

А

Н

Т

Ы

9

н

ы

Д

3

Е

АР,

■> AN

AN,

. AN,

' AN, ' ANi AN,

AV,

AV,

AV,

супрацьлеглы таму, што назв. матывааальн.словам"

значзнне той жа якасці, што і матывавальн ь; прым.

адцягнснае значэннс

"носьбіт якасці"

пра-

адцягненае значэние

"зборнасць"

"прадмет паводле прыкметы, абазиач. матывавальн, словам" "асоба і прадмет па інтзисіун. прыхмеце,назв. матывавальн. словам"

1."надаваць прыхмету, назв. матывавальн. 1 словам";

2. "праяуляць прыкмету, назв. матыв. словам".

"набываць яхасць, назв. матывавальным словам”

•а, без-...-а,

-асшо, -ом,

-ма, -ома, нау-, да-...-а, з-(с-)...-а, за-...-а. па-...-аму (-ому), па-...-у (ло-...-у), пры-...-а, пры-...-кам, У-...-0-, y-...-кі, на-...іцу, ria-...-іцм, всльмі рэдка: з на-, пад- і -ую

-осць(-асць),

-ізіі(и)(-ьпн(а),

'СЦ(-ЗЦ), -!к(-ык), -ац, -сх.-ак(-ик), -ар(-яр), -ун, -ыш, -апь. -ір(-ьір), рэдка: -іл(а), -к-, -ух-, -ул-, -анк(а) (янк(а),-яук(а)

-а, за-...-а, гм-.,.-аму (-ому), па-...-у .

-асць, -ств(о), -ізм

-ак(-як), -юх -ік'(-ьік), -ец(-эц),

-ун, -ач(-яч), -ей, -чак,

-iu(a).

-уг(а)(-юг(а)

-ат(а)(-ог(а), -ань, -анін-, -ын-, -оГ'(а);

-11ЯК

-ок

-ат(а)(-от(а), -ын(м). -об(а);

-ан(-ян)

-і-...ца(-ьі-...ца), рэдка: р-...-і(ць), вьі-.-.-і(^ь), за-...і(ць), раз-...і(ць)

-ан(-ян)

-і-(-ьі-), -ава-, а-.-.-і(ць), с-.-.-і(ць), -і*...ца(-ьі-...ца)

'“У". -е-(-э-),-ну-,

па--.-е(ць), па-...-е(ць),

з-(с-)...-і(ць) з-(с-)...-і(ць)

(з-(с-)...-ы(ць)(з-(с-)...-ы(ць)

с

л

о

V

и

ы

■ АУ) "дэеянлепзводле

прикмети,

ііаів.матинаяа'ші. словам" ЛУ, "здзяйсняць дзеяішс

пааодле прыкметы, назь.мшип. словам"

ЛУ, "надзядяць у оольшай

ступені юн прукмстаЛ, што названа магызавальн. _ словам"

-а-, вс.пь.М! а-...-а(ць),

рздкі: а-.-.-а(ць) па-...-ь(ць)

- -і'іа(ць)

па-...-і(ць)

(па-...-і,і(ць)

па-...-і(ці,)

(иа-...-ы(ць)

Нскаторыя з Дйследуемых СГ маюиь простую структуру і характарызуюцца нязмзчнай колькасцго машванаїїих адзінак. Г с паказвае даследаваны матэрыял, зыходиыя слоны такіх гнёзд, як правіла, маюць стьілістьічную памету разм. (гнусны, заядлы, лядашчы і інш.). Гэта дазваляе сцоярлжадь, што стьшістьічная маркіраоанасць ад’ещт.шау дадзенаГі ЛСГ адмоума упльшае па іх словаутварольны патэниыял.

З узрасташіем колькасці дэрывацыГшых крокау узрастае і шдьіаідуалізация СГ: пачынаючы з трэиян ступені слова^таарэния кожному гнязду адпавядае свой індивідуальні»] фаф. Сукупнасць такіх структур СГ СТ! .рае з води и (агульны) граф, які складасцца з 74 рэбрау і аб’ядноувае гиёзды з рознай гльїбіннай сгруктурай.

5. Выкарыстанне сімпальньїх запісау У выглядзе часціиамоуньїх мадэлей кампанентау СГ дазволіла пзказздь прьшалежнасць як кожнага матываванага слова $? СГ, так і яго матывавальныя базы да пэунага лексіка-граматычнага разраду, а таксама іх глабальную словаутваральнум структуру (колькасць дэрывацыйных крокау).

Класіфікацьш лексем на кожнай ступені дзрьівациі па характеру сваёй слова}ггваральнай часціиамоунай структури адлюстравана у табліцьі 1:

Таблша I

.Ступень дэрьшацы! Часцінамоуная мадэль Паагрупа ЛСГ

АА| 1,2, 3,4. с, 6,7

I АР, 1,2, 3,4,3,6,7

АЫ, 1,2, 3,4,5,6,7

11 АУ, 1,2, 3,4,5,6,7 .

Утварэине матываваных той ці іншай часціньї мовы ка розных ступенях дзрьівацьіі носіць нераунамерпы характар. Колькйоць дэрынатау

кожнгй часціїш мовы -састауных кампанента$/ далченых СГ, з павелічзинем ступені слоааутвзрзішя паслядоуна змяпяоцца, што адлюстроувае табліца 2:

Табліца 2

Часціна мови V тлваван. сюва Ступень дзрьтадиі Колі.кас..і. СГ Прыклады

1 123 багат(ы) багац-сйш(ы)

бсл(и) -> бял-еііш(и). бел-еньк(і)

II 71 важн(и) важії-ейш(и) най-

V важнейш(ы)

Р гол(ы) пау-іол(ьі) -* на-лаугол(ы)

и Ш гарач(ы) -> гарач-ы(ць) ->• раз-гарачы(ць)

ОІ ш /и -> разгарач-ан(ы)

М доор(ы) -» дабр-э(ш») -> раз-дабрэ(ць) —*

раздабрэ-л(ы)

Е IV 13 прост(ы) —> вы-праст-а(ць) —> выпрост-

Т ва(ць) -> па-выпрост-ьа(ць)

лавыпроства-и(ы)

Н

V 5 прост(и) -* прасц-е(ць) -* с-прасце(ць)

І —> спрашч-а(ць) -> спрашч-энец(0) —>

сирашчзи-ск(і)

сух(і) —> суш-ы(ць) вы-сушы(ць) —>

К высуш-ва(ць) -* па-высушва(ць)

павысушва-н(ы)

VI -

Аналіз словаутваральных афіксау, пры дапамозе якіх утвараюцца дэрываты кожнай семантычнай групы (падфупы) на адпаведных ступенях дзрывацьй праводзены наступным чынам: прыводзщца афікс

матываванага слова пэ^нага лексіка-граматьічпага разрада, указваецца ступень слова^тварзиня, падаецца колькасць матьіваваііьіх адзінак з названым афіксам і колькасць СГ, у якіх зафіксаваньї словы з такімі фармантамі.

Асобны параграф прысвечаны марфаналагічнаму апісанто СГ нематываваных якаскых прьшегнікау, якія абазначаюць знешнія і унутраныя якасці чалавека. У вьініку дас;. вдавання выяулены марфаналапчныя змены, уласцівьія гнёздам прьіметнікау названай ЛСГ. Сярод іх: 1) чаргаванне фансм (чаргаванне фінальних зычных асновы па цвердасці/мяккасці (ква[л](ы) ->

кво[л ']-і-(ц)-ца)% заднеязычных з шьіпячьімі (бой[к](і) па-бай[ч]-э(ць), губных зычных са спалучэнне... "губны + [л]” (гру[б]-і(чь) агру[бл]~ е>ш{е),^іапеи усярздзіне матывавальнай основы (ш[э]р(ы) ~> ш[а]р-э(цъ)-, 2) усячэнне матывавальнай основы (усячэнне фінальиага зычнага (ці спалучэнняу зычных) і гилосных утваральнай асновы (Оастойн(ы) -> удасто-і(і/ь), пабяіі-Оіь) —> пабел-к(а),. ’єна суфікса)? (драпвжиік(О) -» драпежищ(а). Гэта дазволіла пабудаваць .марфаналагічньїя структуры даследуемых СГ , якія могуць разглядацца у парадыгматычным і сінтагматьічньїм аспектах і маюць важиае значэнне при даследаванні не толькі гнёзд прьіметнікау названай ЛСГ. а і СГ прьімстнікау наогул.

Трмцня глава "Семантычная структура СГ нематывавачнх прьіметиікау, якія абазначаюць знешнія і ^нутраныя якасці чалааека" складаецца з двух раздзелау.

У першым раздзеле даецца агульная характеристика семантычнай структуры СГ нематываваных прьіметнікау з названай семаГі. Ядро дадзенай ЛСГ складаюць нейтральныя нематываваиыя прьіметнікі, якія пз^най ступені абумоуліваюць склад і структуру усілі групы. Аналізуемьія СГ па сваей структуры і складу кампанентау вельмі неаднароднмя. Значная частка гнёзд уключае да сотні і больш матываваных адзінак. Найбольш складаную стр. ктуру, маюць СГ ад’ектываУ, якія з’яуляюцца мнагазначньїмі, маюць прамыя і пераносныя значзнні і характарызуюць не толькі знешнія і 5?нутраныя якасці чалавека, але і іншия прадметы жывон і нежывой прыроды,

Большасць СГ на 1-й ступені дзрьівацьіі змяшчаюць у якасці самастойных кампанента^ прьшетнікі са значэннем стьілістьічнай мадьіфікацьіі (наприклад, востр-аньк(і), бедн-еньк(і), прасц-юсеньк(і), чарн-юшч(ы), а таксама словы са значэннем меры і ступені якасці, утвораныя пры дапамозе разнастайных суфіксау і прыетавак. Наприклад, бедн-ава:п(ы), панур-ыст(ы); ня-бгдн(ы), раз-еясёл(ы) і інш.

У саставе большасці СГ прьісутнічаюць слова$ггваралькыя ланцужкі са значэннем градациі прыкметы, якая абазначаецца эыходным прьшетнікам, напрыклад: чыст(ы) -> чысц-гйы(ы) —> пай-чысцейш(ы), хутк(і) Х)’;пч-эйш(ы) —* най-хутчэйм(ы) і інш.

Дастаткова рэгулярна радстлулены у гнёздах названаы тыпу прьіслоуі на -а: бадзёр-а, ветмів-а, ноіун-а і інш.

Значнае месца у структуры СГ дадзенаг ЛСГ займає назоукікавая зона. Сярод матываваных назоунікау выразна выдзяляюцца 2 асноу ыя групы:

1. назоунікі са значэннем адцягненан якасці з суфіксамі -асць (-осць) (адуп'.лават-асць (О), весял-осць(0), -ін-(-ьін-) (чысц-т(я),

таушч-ын(я), -ат-, -ств- (чарн-ат(а\ каеар-сте(а) і інш.;

2. назоуиікі з конкретным значэннем, ; "вораныя пры дапзмозе суфіксау -у»-, -ух- і інш. (вгсял-ун(0,), малад-ух(а) і інш.).Многія з іх утвараюць у структуры СГ самастоішия словаутеар&чьныя яапцужкі.

Акрамя таго, у саставе гнёзд злфіксаваньї матываваныя адзінкі тзр.міналагічнаіі лексікі з агулч'ым значэннем "носьбіт прыкметы", Ияпрыклад, єастрзц(О), бат., галец(0), заад., паутоусік(ьі), спец, палігр, і н. .торыя інш.

Рэгулярпа пралстаулсны у разглядасмых СГ і субстантывавакыя прьіметиікі, наприклад, стар(ы), прым. - стар(ы), наз., маюд(ы), прьш. -малад(ы), наз. і інш.

Найбо.'іьш актыуна утвараюцца ад прьіметнікау даследуемай ЛСГ дзеяс..овы на -е(ць)(-э(ць) сз значэннем "быць такім, станавіцца такім, як гэта названа матывавальным (зыходным) словам" (бял-е(ць), 6ур-э(ць) і інш.) і на -і(ць)(-ьі(ць), якія маюпь знэчэнне "рабїць так, як гэта указана матывавальным лрьіметнікам" (ояі-і(ць•), крьів-і(ць) і інш.).

Характэрнай асаблівасцю СГ як комплексная адзінкі мовы з’яуляецца нануї гць у яго саставе кампазітау. Усяго адзначана 769 адзінак. Гэга у асноуным складання прьіметнікі і назоулікі, якія у СГ пераважна утвараюцца на МІ ступенях дзривацьіі. Асаблівасиь іх статусу у тым, што яны уваходзяць у састау розных СГ як раунапрауныя адзінкі (наприклад, крьівярукі, сухагруды і інш.).

У другім рззлзеле разглядаюцца парадыгматычныя адносіньї у СГ прьімстнікау даследуемай ЛСГ. Паміж кампанентамі ЛСГ існуюць антанімічньїя, сінанімічкьія, аманімічньїя сувязі, якія пераносяцца на СГ гэтых прьіметнікау. Як паказвае наш матэрыял, для СГ прьіметнікау названай ЛСГ характэрпы два асноуныя т лы парадыгматычных адносін. Напрыклад, антанімічньїя адносіньї кампанентау розных гнёзд (адлюстраваная антанімія выходных слоу (першы тып). Другі тып - антанімія унутры аднаго гаязда. Яка выяуляецца: 1) паміж зыходным словам СГ і яго састаукьімі кампанентамі; 2) паміж матьіваваньїмі сл овалі і унутры самога гнязда. Такія тыпы характерны і для сшаніміі і аманіміі.

У даследуемых СГ дастаткова широка прадстаулена такая з’ява, як множнзсць матьівацьіі. Сярод матываваных слоу, якія суадносяцца з двума матьівавальньїмі, - словы чатырох лексіка-грамашчньїх разрадау: прьіметнікі, прьіслоуі, назоунікі і дзеясяовы {прост(ы) —ї прасц-е(ць) -+ с-прасце(ць) —> спрашч-а(ць) -> спрашчо'(ц)-ца -* спроилча-н(ы) і прост(ы) -> спрасц-і(ць) -> спрасііі-(ц)-гіа —> спрошч-ан(ы); бедн(ы) —> ня-бедн(ы) -> нябедн-а і бедн(ы) —> бедн-а —> ня-бгдна; еетлів(ьі) —> ня-ветлів(ьі) -> няветлів-асць і ветлів(ьі) -> вс тів-асць ня-ветлівасць; бадзёр(ы) -+ пад-бадзер-ьфіь) —> падбадзёры-(ц)-ца —> падбадзёр-ва-(ц)-ца і бадзёр(ы) -+пад-бадзгр-ы(ць) —> падбадзёр-ва(х\ъ) —> падбадзёрва-(ц)-ца і інш.

ЗЛКЛЮЧЭННЕ

І. Лексіка-семантичная гр; .іа прьіметяікау, выдзеленая на аснозе семы "знешнія і унутраныя якасці чхтавека", уявляє сабоґі кампактную сукупнасць слоу і мае дастаткова выразныя межы, якія адрозиіпаюць яе ад іпшьіх ЛСГ прьіметнікау. Яе цэнтр (ядро) складаючі» нематыпананыя якасныя прьіметнікі, якія з’яуляюцца вяршьшямі адпаведных СГ і абумоуліпаюць структуру ЛСГ у цэлым.

П. Вывучзнне СГ не.матывазаных прьіметнікау даслсдуеман ЛСГ паказвае, што падабенства лексічньїх значэнаяу зыходных слоу прадпызмачае наяунасць у гэтых гнёздах агулышх структурна-семы.шчных характарыстык.

Даследаванне словаутваральных. гнёзд прьімстнікау назгшан ЛСГ дазволіла устанавіць наступную заканамернасць: структура гнязда, а такса.ма яго колькасни састау знаходзяцна у прамой залежтсці ад ступені мнагазначнасці і уживання зыходнага слова. Самую складаную структуру маюць словаутвар&тьныя гнёзды, вяршьшямі якіх з’яуляюцца наґібольш ужывальныя прьіметнікі, што маюць некалькі значзнняу (наприклад: добры (10), просты (12), слабы ('4), чорны (12), чысты (12) і інш.).

Гиёзды з зьіходньїмі словамі - стьілістична маркіравлнимі ад’ективамі, маюць, як правіла, всльмі простую структуру і складаюцца з некалькіх матываваных слоу (наприклад: гундосы, разм., заядлы, разм., расхлябаны, разм., хілої, разм., чуйны, разм. і інш.).

Структурныя схемы (графы) словаутваральных гнёзд адрозншаюцца гіаміж сабой толькі адной-дзвюма лініям!. У большасці графау гнёзд назіраецца супадзенне ліній, на долю якіх прьіходзіцца пераваи.ная большасць матываваных слоу.

III. У даследуемых гнёздах утвараюцца у аснорным матываваныя словы чатырох лексіка-граматьічньїх разрада^: прьіметнікі, назоунікі, прьіслоуі і дзеясловы. Асаблівасці і специфіка матываваных слоу гэтых часцін мовы (рзалізпцьія словаутваральных значэнняу і словаутваральных фармантау) залежыць ад ступені дэрывацьи і прамежкавых звгнняу у словаутваральных ланцужках. У якасці асаблівасцей СГ нематываваных прьіметнікау з названая семай можна назваць: наяупсць у многіх словаутваральных гнёздах \ ступені дзеяслоунай ліні і, абумоуленай широка распаусюджанай у беларускай мове з’явай другаснай лрзфіксацьіі; высокая рэгулярнасць аддзеяслоуных прьіметнікау на II - 1Л ступенях слова$тварэння; утварэнне на II ступені дэрывацьи вьнслічнікау ад дзеясловау 1-й ступені.

IV. СГ (на лексіка-словаутваральньїм узроуні) і ЛСГ, з’яуляючыся адзінкамі сістаматьізацьіі лексічнага саставу мовы, маюць специфічний зоны перасячэння і узаемадзеяння. У межах ЛСГ знаходзяцца толькі фрагменты ад’ектыунага блоку СГ. Астатнія фрагменты знаходзяцча за межамі ЛСГ,

хаця 1х структура 1 састау у пэунай стулсш абум«ул1ваюць прыналежнасць зыходных слоу СГ да названай фупы.

V. Пам1ж СГ прыметшкау 1 1х ка.мпанентам1 устанаул1ваюцца сг.ецыф1чныя парадыгматычныя адносшы (анташмн, сшашмН, амашми), як!я У значнай ступеш абумоулсны семантыкай зыходных слоу СГ. Для даследуемых гнёзд прыметшкау, абазначаюць знешшя 1 унутраныя як 'СЦ1 чалавека, характерны два асноуныя тыпы парадыгматычных адносш: адносшы анташми, спшмП 1 г.д. иамгж кампанентам1 розных гнёзд (адлюстраваная анташм1Я, сшаш.шя 1 г.д.) (першы тып); адносшы анташми, сшашмп I г.д. унутры адкаго гнязда (адносшы памгж матывавальным 1 матываваным).

VI. Даслсдаванне асабл!васцей прыстасавання матывавальных асноу 1 словаутваральных фармантау дазваляе гаварыць пра спецыфжу марфаналапчнай структуры СГ, якая можа разглялацца у парадыгматычным 1 сштагматычным аспектах.

СП1С ПУБЛ1КАЦЫЙ ПА ТЭМЕ ДЫСЕРТАЦЫ1

1. Асабл1васц1 словаутваральных гнёзд прыметшкау у беларускай мове //Материалы науч. конф., поев. ЮО-летию акад. В.В. Виноградова. - Минск: МГПУ, 1995.-С. 24-25.

2. Да пьгтання супаста5;ляльнага даследавання СГ нематываваных прыметшкау б.шзкароднасных моу. Тэз. дакл. навук. канф., прысв. 20-годдзю аддзела.беларуска-русюх моуных сувязей (сектара рускай мовы). - Мшск. НАН Беларуси1нст-т мовазнауства 1мя Я.Коласа, 1997. - С. 32-34.

3. Некаторыя аспекты супастауляльнага даследавання прыметшкавых словаутваральных гнёзд // Единчво восточнославянских народов: прошлое, частоящее, перспективы. Материалы науч. конф. - Гомель, 1995. -

С. 185-186.

4. Прыметшм, як1я абазначаюць знешшя 1 унутраныя якасш чалавека, у беларускай мове // Бел. лшгв1стыка. - Мн., 1997. - Вып. 47. - С. 77-83.

5. Словаутваралъны патэнцыял некаторых фуп беларуемх прыметнкау // Весшк БДУ. Сер. 4. - 1997. - Ха 3. - С. 31-36.

6. Структура матываванага слова 1 анташм1я // Язык, слово,

действительность. Тез. докл. междунар. науч. конф. (22-"23 мая 1997 г.). -Минск: МГПУ, 1997. - С. 134-136. •

7. Кампаз1ты з ад’ектыуным кампанентам у беларускай мове // Беларуская мова у другой палове XX ст. Матэрыялы м!жнар.навук. канф. -Мшск: БДУ. - С. Ш-

РЭЗЮМЭ Каліцсня .рына Уладзімірауна

Словаутваральная гнёзды прьімстнікау у беларускай мете

Ключавыя словы: нематываваныя приметнікі, матывавальная

(і матываваная) адзінка, спосаб словаутварэиня, словаутваральны фармант, словаутваральнае гняздо (СГ). словаутваральная парадыгма (СП), ступень дзрьівацьіі, лексіка-семантьічная група (ЛСГ).

Аб’ектам даследавання з’яуляюцца словаутваральнь'ч гьёзды нематываваных якасных прьіметніка$>, якія абазна'іаюць знгшнія і унутрания якасці чалавека, у беларускаГі мове. Вывучэннс СГ нематываваных прыметшкау праведзена у два этапы: структурна-тьіпалагічнае даследаванне СГ, састауішмі кампаиелта.мі (членам!) якіх выступают» матываваныя словы чатырох лексіка-граматьічньїх разрадау: прьімегніка, прыслоуя, назоуніка, дзеяслова, і фармальна-семантычная характарыстыка гнёзд, якіл узначальваюцца нематьіваванимі прьіметнікамі дадзенай лексіка-се,:штычнай групы (ЛСГ).

На’ першим этапе упершишо апісаньї асноуныя семантычныя групы (падгрупы) і структурны я тыпы нематываваных прьіметнікау з названан семай па ступенях дэрывацьй, на кожнай з якіх усе лексемы раскласіфікаваньї па характару соаёй словаутваральнай структуры.

На другім этапе праведзена дасдедаванне структурна-семантычнай будовы СГ з зьіходньїмі немашваваньїмі прьіметнікамі у беларускай мове, аиісапьі прычыны, якія уплываюць на словаутваралы'ы патэнцыял прьіметнікау названай ЛСГ; дадзена характарыстыка марфаналагічішх з’яу, якія назіраюцца у даследуемых СГ.

Упершыню У СГ разгледжаны парадыгматычныя адносшы, выяулены фактары, якія уплываюць на іх узнікненне.

Вьінікі дьісертациі могуць быць выкарыстаны у практыцы викладання словаутварэиня сучаснай беларускай мовы. Вьішкі і матэрыял даследавання могуць знансці прьімянеі..іе пры стварзнні гнездавых словаутваральных слоуніка^ беларускай мовы. .

Прынцыпы пабудовы і апісання СГ могуць быць выкарыстаны пры даследаванні іншьіх груп СГ у беларускай мове.

РЕЗЮМЕ Калмтеия Ирина Владимировна

Словообразовательные гнёзда прилагательных в белорусском языке

Ключевые слова: немотивированное прилагательное, мотивирующая (и мотивированная) единица. способ словообразования, словообразовательный формант, словообразовательное гнездо (СГ), словообразовательная парадигма (СП), ступень деривации, лексикосемантическая группа (ЛСГ).

Объектом исследования являются словообразовательные гнёзда немотивированных качественных прилагательных, которые обозначают внешние и внутренние качества человека, в белорусском языке. Изучение СГ немотивированных прилагательных проведено в два этапа: струкгурно-типологическое исследование СГ, составными компонентами (членами) которых выступают мотивированные слова четырёх лексико-грамматических разрядов: прилагательного, наречия, существительного, глагола, и

формально-семантическая характеристика гнёзд, которые возглавляются немотивированными прилагательными данной лексико-семантической группы (ЛСГ).

На первом этапе впервые описаны основные семантические группы (подгруппы) и структурные типы немотивированных прилагательных с данной семой по ступеням деривации, на каждой из которых все лексемы расклассифицированы по характеру своей словообразовательной структуры.

На втором этапе проведено исследование структурно-семантического строения СГ с исходными немотивированными прилагательными в г 'лорусском языке, описаны причины, которые влияют на словообразовательный потенциал прилагательных указанной ЛСГ; дана характеристика морфонологических явлений, которые наблюдаются в исследуемых СГ.

Впервые в СГ рассмотрены парадигматические отношения, выявлены факторы, которые влияют на их возникновение.

Результаты диссертации могут быть использованы в практике преподования словообразования современного белорусского языка. Итоги и материал исследования могут найти применение при создании гнездовых словообразовательных словарей белорусского языка. _

Принципы построения и описания СГ могут быть использованы при исследовании других групп СГ в белорусском языке.

' SUMMARY

Kaliceny^ Irina Vladimirovna

' Words formation adjectives in Byelorussian

Key words: nonmotivated adjective, motivating (and motivated) unit, a way of word formation, word formating formant, word formating nest (WFN), word formating paradigm, step of derivation, lexikal-grammatical group(LSG).

The objects of investigation are word formating nests of nonmotivated qualitative adjectives, which denote outer and inner human qualities, in Byelorussian. A study of WFN has been carried out in two stages: structural-typological investigation of WFN whose composing components (members) are motivated units of four lexikal-grammatical categories: adjective, adverb, noun, and verb, and formal-semantic characteristics of nests, which are headed by nonmotivated adjectives of a given lexical-semantic group (LSO).

On the first stage the main semantic groups (subgroups) and structural types of nonmotivated adjectives with a given seme are described by steps of derivation, all lexemes on each step being classified according to character of its word formating structure.

On ihe second stage an investigation of structural-semantic construction of WFN with initial nonmotivated adjectives has been carried out, and the reasons affecting word formating potential of adjectives from the LSG under study has been described; the characteristics of the morfonological phenomena taking place in the WFN under study has been given.

The paradignial relations are considered at the first time, and the factors affecting on their creation are revealed.

The results of the dissertation can be used in practice of tearing word formation in modem Byelorussian. They can also find application in creation of nestal word formating dictionaries of Byelorussian. Principles of construction and description of WFN may be used in investigations of other groups of WFN in Byelorussian.