автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.22
диссертация на тему: Сложное синтаксическое целое в таджикском языке

Текст диссертации на тему "Сложное синтаксическое целое в таджикском языке"

министерство образования республики таджикистан худжандский государственный университет имени академика б.гафурова

'04.2 0 0.6 06040" На правах рукописи

набиджанова мадина рахматджановна

СЛОЖНОЕ СИНТАКСИЧЕСКОЕ ЦЕЛОЕ В ТАДЖИКСКОМ ЯЗЫКЕ

Специальность: 10.02.22 - Языки народов зарубежных стран Европы,

Азии, Африки, аборигенов Америки и Австралии (таджикский язык)

диссертация

на соискание ученой степени кандидата филологических наук

Научный руководитель: доктор филологических наук, профессор ЗИКРИЁЕВ Ф.К.

ХУДЖАНД - 2004

/

ВАЗОРАТИ МАОРИФИ Ч,УМХ,УРИИ ТО^ИКИСТОН ДОНИШГОХ.И ДАВЛАТИИ ХУЧДНД БА НОМИ АКАДЕМИК B.FAOYPOB

Ба ^укми дастнавис

НАБЩОНОВА МАДИНА РАХ,МАТЯ,ОНОВНА вох;идх;ои мураккаби синтаксисйдар забони

точ.икй

Ихтисос : 10.02.22 - Забощои халвой кишварх,ои Аврупо, Осиё, Африцо, ахолии бумии Америка ва Австралия (забони

точикй)

ДИССЕРТАТСИЯ

барои дарёфти дара^аи илмии номзади илми филология

Ро^бари илмй: доктори илми филология, профессор ЗИКРИЁЕВ Ф.К,.

ХУЧДНД - 2004

мундари^а

Муцадцима--------------------------------------------------------------------3 -16

Боби I Тарзу рсодои ташаккули вох.ид^ои мураккаби

синтаксисй ва хел^ои он^о----------------------------------------17 - 51

1.1. Рохдои алок;аи чумла^ои таркиби всдиадои

, мураккаби синтаксисй—..............................................17- 24

1.1.1. Алок,аи мувозй------------------------------------------------------------24-26

1.1.2. Алок;аи пайи^ам (муттасилй)-------------------------------------------26-28

1.2. Хелх,ои вох>идх,ои мураккаби

синтаксисй ва сохтори онх.о—........................................29

1.2.1. Во^ид^ои мураккаби синтаксисии нак;лй...........................30-35

1.2.2. Во^ид^ои мураккаби синтаксисии тасвирй-.........................35-36

1.2.2.1. Во^ид^ои мураккаби тасвирии феълии

Ц'

замони гузашта...........................-.............................36-39

1.2.2.2. Во^ид^ои мураккаби тасвирии феълии замони

х,озира.................................................-...................39-46

1.2.3. Во^ид^ои мураккаби синтаксии тавсифй.............................46-51

Бобби ii. Восита^ои алок;аи байни чумла^ои таркиби

л во^ид^ои мураккаби синтаксисй....................................522.1. Восита^ои лугавй ва грамматики ........................................52-58

2.2. Калимах>ои ёриди^анда.....................................................-59-69

2.3. Вожатой нисбй-----------------------------------------------------------------69-75

2.4. Х.иссача^о-----------------------------------------------------------------------75-76

2.5. Во^ид^ои туфайлию модалй...............................................-76 -80

I* 2.6. Ихтисорот (эллипсис)--------------------------------------------------------80 -81

2.7. Сатрбнд (абзатс)...............................................................81-82

2.8. Мак;оми артикли-е ва шумора^ои як, ягон------------------------------82-84

2.9. Такрор----------------------------------------------------------------------------84

2.9.1. Такрори лугавй..............................................................84-86

Ь 2

2.9.2. Такрори морфологй----------------------------------------------86-89

2.9.3. Такрори синонимй-----------------------------------------------89-90

2.9.4. Такрори бандак^онишинй---------------------------------------90-91

2.9.5. Такрори контексуалй (дохилиматнй)-------------------------91-92

2.9.6. Шаклх.ои намуди замонии феъл^о- хабар^о----------------92-93

2.10. Тартиби калима-----------------------------------------------------93-98

^ Хулоса----------------------------------------------------------------------99-108

Руйхати адабиёт--------------------------------------------------------109-118

ч

(4/

мукдддима

Дар зан^ири гуфтор як фикри том на танхр ба воситаи чумлаи ало^ида, балки бо гуру^и чумла^о ифода мешавад, ки он^о бо ^амдигар ^ам аз чи^ати сохтор ва ?<,ам аз чих,ати мазмун алок,аманд мебошанд. Мисол: Яке аз сарлашкарони Искандари Мак^унй Селевк буд. Дар муддати ну^ сол вай тадри^ан х,укми худро ба Fap6y Шарк;, аз чумла, ба Эрону Осиёи Миёна, вусъат дод. Селевки I дар Бобулистон зафар ёфта, к;увваи худро афзуд ва Бохтарро тасхир намуд. (B.F., Т, 135).

Ин порчаи яклухти матн аз се чумлаи мустак;ил иборат бошад ^ам, он дар риштаи як мавзуъ - ахборот дар бораи Селевк - гуфта шудааст. Ч,умлаи якум хусусияти умумй ва унвонии порчаи яклухтро ифода мекунад. Дар чумла^ои минбаъда он шар^у тафсил ёфтааст. Ч,умла^ои таркиби мазкур аз чих.ати сохт низ ба ^амдигар алоцаманд мебошанд ва аз ин Л1Цоз низ мутта^ид шудаанд. Чунончи, оварда шудани чонишшш вай ба 4011 исми Селевк дар чумлаи дуюм; такрори ин исм (Селевки I) дар чумлаи сеюм ба воситаи калима^ои аз ч*цати маъно бо х>ам алоцаманд (сарлашкар, х^укми худро дод, зафар ёфта, к;увва афзуд, тасхир намуд) ва ягонагии зу^уроти модалият ва ифодаи маънои замонии чумла^о нишонаи дар як матн мутта^ид шудани онх,о мебошад. Дар асл чумла^ои таркиби порчаи матн аз чи^ати сохтори грамматикй мукаммал бошанд ^ам, бидуни матн аз ч11*^™ маъно нопурра буда, мазмуни мушаххас ва муайянеро ифода карда наметавонад, дар чумлаи 2 Чонишин^ои вай, худро истифода бурда шудаанд; ки маънои ош;оро мубтадои чумлаи аввал (Селевк) пурра мекунад ва бо храмин эзох,талаб будани мазмуни чумлаи 2-ро таъквд менамояд. Чумлаи сеюм бошад, ба Чумлаи 2 вобастапш маъной дорад ва барои шар^у эзох,и як ЧУЗЪИ мазмуни чумлаи дуюм омадааст.

Ба ^амдигар вобастагй доштани цумла^ои таркиби матни мазкурро тавассути та^лили дигари чумла ва матн - та^зияи актуалй низ ошкор намудан мумкин аст: Номи Селевк дар чумлаи якум аввалин маротиба к;айд меёбад, аз ин ру он ду реман чумларо ташкил менамояд. Ч,умла^ои дуюм ва сеюм алоцамандона бо ^амин калима воцеъ шудаанд ва онро тафсил медих^анд. Аъзох,ои дигари чумла темаи он ба шумор мераванд:- Сарлашкар, Селевк - вай, Селевки I: Дар муддати ну^ сол:

Х,амин тавр, дар порчаи матн се чумла дар ма^муъ бо мацсади ифода намудани як фикри томи мураккаб - тавзе^у ташре^и сифат^ои мухталифи як предмета муайян (сарлашкар - Селевк) царор гирифтаанд. Чунин гурух,и мутта^иди ^умла^о дар забоншиносй ^умлахои мураккаби яклухти синтаксисй. иорчахои яклухти сннтаксисй ё фавкулодда мураккаби яклухт, вохпдхои мураккаби синтаксисй номида шудаанд.(5)

Омузишу тах>цик;и чунин к;олабх,ои нутк, дар забони то^икй фак;ат аз солкой 70-ум ofo3 ёфтааст ва ^оло аз проблемами омухта нашуда ба шумор меравад.

Аммо то ^ол як асари мукаммале, ки х,ама ^и^ат^ои ин масъаларо ба назари таэдик; шрифта бошад, ба вучуд наомадааст. Дар забоншиносии рус ^ам, сарфи назар аз ву^уд доштани тадк;ик;оти зиёди илмй ва таышмй, бисёр масъала^ои ин проблемаи му^ими забоншиносй ба ^одаи х>аллу фасли пурра нарасидааст ва ^атто ^ануз ба таври аник; собит карда нашудааст, ки он ба кадом со^аи илми мазкур тааллу^ дорад. Тадк;ик;отчиён ба тарз^ои мухталиф ак;ида ронда, як гурух> онро «во^иди ало^идаи синтаксии чумлах;ои мураккаб» ё ба «во^иди услубй» дохил мекунанд ва гуру^и дигар онро «микротекст» меноманд ва вобаста ба ин мутаносибан талцин менамоянд, ки дар фасли синтаксис ё услубшиносй ва ё текстология омухта шавад. Аммо дуруст аст, ки тавассути исботи илмии забоншиносон дар солкой охир ин во^иди нутк; ^амчун унсури махсуси грамматика омухта мешавад.

Дар забоншиносии муосир дар хусуси х>удуд ва му^тавои ин во^иди забонП бахчой доманадор ба амал омадааст: он чун чумлах;ои яклухти дорой мазмуни ягона; ё ^амчун «абзатси ягона» ва Fai'ipa маънидод карда мешавад.

Ак;ида^ои мухталиф аз душвории муайян кардани ва

Зфцду андозаи чунин во^иди забон ша^одат меди^анд. Мушо^ида^о нишон доданд, ки во^ид^ои мураккаби синтаксисй (минбаъд: ВМС) таркибан маздуд намебошанд.

Бо так;озои зарурати шарх,у эзо^талабии фикри томи ягона во^иди мураккаби нутк; ^ам тафсил меёбад, боз ^ам сермазмуну сертаркиб мегардад. Мо^ияти асосй ва аломати фарк,кунандаи порча^ои яклухти гуфтор дар ин аст, ки онхр хусусияти томи функтсионалй ва композитсионй - услубй доранд. Аз ин ру ВМС дар байни чумла ва мати ^амчун як пул амал мекунад, яъне унсури нутк; мебошад, ки он^оро ба ^ам пайваст мекунад, з^амчун во^иди синтаксисй, дорой ягонагии мазмун,сохти синтаксисй ва таркиби муайян буда, аз чих,ати ифодаи маъно фикреро мефа^монад, ки нисбат ба чумлаи чудогона пурратар аст ва дар таркибашон муносибат^ои гуногун ифода мешаваид; мавриди дигар ВМС кутох^тарин во^иди синтаксисй буда, дар шакли саволу ^авоб ё муоширату гуфтугуи ду нафар (диалог) ифода меёбад. Аз ин ру, муайян намудани сохтори ин во^иди забонй, алок;аи махсуси синтаксисии байни таркиб^ои он а^амияти калон дорад.

Тарзу роздои ба ^амдигар алок;аманд шудани ^умла^ои мустак;или таркиби х;ар як ВМС ^амчунин гуногун аст. Маъмултарини он^о тарз^ои алоцаи мувозй (паралелй) ва вобастагй ё пай дар пай (муттасилй) ба шумор меравад.Мисол^о меорем;

Гуем ^умлагии халк; бо бисёре аз муътацидони эшон ба ду (Ьирцаанд. Яке аз фирцаи дахриёнанд, ки ах;ли таътиланд ва гуявд: ё «Олам к;адим аст, ва мар уро сонеъ нест, бал сонеъ маволид хиради

афлок ва анчум аст, ки ^амеша будааст ва ^амеша бошад» ва дигар фирк,ат, ки ба сонеъ мукирранд, низ ба ду гуру^анд: яке гуру^анд, ки гуянд: «Сонеъ яке беш аст», чун тарсоён. ки мегуянд: «Аббун ва Ибнун ва Ру^улцудс». Ва чун санавиён, ки гуянд: Яке яздон ва дигар Аэфиман ва нуру зулматро к;адим гуянд. Ва дигар гуру^е гуявд: «Сонеъ якест» (Н.Х.,К-1,99).

Дар асри XIY адабиёти бадей низ тарак;к;й карда, адибони барчаста ба вучуд омадаанд, ки дар байни онх,о классикони маш^ури назми форсу то^ик Шамсиддин Му^аммад Х,офизи Шепозй ва Камоли Хучандй мавк;еъи бузургро ишгол мекунанд. Дар асар^ои ohj^o бештар гоях^ои тарацк,ихо^онаи замона мунъакис гардвданд. (B.F.,T,685).

Мувофш<,ати сохториву маъноии ВМС ба се к;исми композитсионй ЧУДО мешавад: ofo3 (1); цисми мобайнй ё ташаккули мазмун(2); хотима (3): нигаред :

1. Масъалаи замон ва макони пайдоиши чузъ^ои «Авесто» то имруз аз бисёр чи^ат бабенок аст.

2. Мувофик;и анъана^ои дини зардуштй, ки дар замони Сосониён тасдик; ёфтааст,замони зшщагии Зардушт ва офарида шудани «Гот^о» -ро ба охири асри х,афт нимаи аввали асри шаши иеш аз мелод нисбат меди^анд.

3. Ин ацидаро му^ак;к;ик;оне тарафдоранд, ки анъанаи мазкурро комилан асоснок мешуморавд. (B.F.,T-1,67)

Яке аз масъала^ои дигар дар х,алли илмии ВМС муайян намудани асос^ои таснифоти ош;о мебошад. Дар забоншиносии точик ба ин масъала С.Облоцулова андак даст зада бошад х,ам, таснифоти у пурра нест.(59,3-17)

Масъалаи дигаре, ки аз паэугух^ои тадк,ик;отии ВМС ба шумор меравад, муайян кардани муносибатхри маъноиву мантиции миёни унсур^ои (чумлах.ои чУДОгона)-и таркиби ош;о мебошад. Шарту шароит

ва пайдоиши ВМС ба ягонагии объекти мухркима вобаста аст. Табиист, дар байни ^умла^ои алох^идаи таркиби он х^амвора ба арзи тавсифи х,амон предмет ва ё хдцисаю вок;еаи ягона дойр ба сабабу мацсад, замону макон, шарту хилофи ба вуцуд омадани ош;о низ сухан меравад ва барои ифодаи онх)о 1\умлах,ои бисьёре, ки шаклан ва мазмунан ба якдигар алок;аманд мебошанд, корбаст хох^анд шуд. Та^лили мисолх^ои зиёд нишон дод, ки дар байни чумлах,ои чудогонаи таркибии ВМС бештар муносибатх,ои маъноии замони, шартй, сабабу мак,сад, сабабу нати^а, хилофй ва монандиву к;иёсй двда мешаванд. Чунончи, дар порчаи зерин муносибатх^ои маъноии сабабу нати^а ифода ёфтаанд:

Х,ар шахсе аз толикой х,ам агар ба poxji худчуиву худрасй дарояд, мо^ияти х,астии худ ва миллати худро шинохтан хохдд, аввало лозим меояд, забони худро донад, ба асрори шцони забони худ рох> ёбад, то ба ^астии маънавии миллат бирасад. Он го^ худро хо^ад ёфт.(М.Ш.,Х.,247) Тарзу рохдои сохта шудани ВМС, ки мох,ияти грамматики ва услубии ин масъаларо ташкил менамояд, х>амчунин аз пах^лух^ои дигари асосии ин масъала ба шумор меравад. Ба назар расид, ки як зумра во^ид^ои морфологию синтаксисй ва услубй (калимахри х^амнисбат, Чонишин^о, калима^ои хулосакунанда, пайвандакх^о, такрор, калимаю ибора^ои туфайлй, сархат ва Fafipa) аз воситах^ои ташкилд1цандаи алок;аи грамматикй ва услубии чУмлах>0И соддаи ВМС ба шумор мераванд. Масалан, дар порчаи зерин фаъолияти як мивдор аз онх>о (пайвандакх>о, такрор, калимахри туфайлй, сархат)-ро мушох;ида мекунем:

Доро, барои сохтмони к;асри Шуш аз Бохтар тилло, аз Сущ лочувард ва ак;ик;, аз Хоразм фируза бурдааст. Ин маълумот, инчунин ахбори муаллифони к,адим ва х^африёти бостоншиносй аз дара^аи баланди тарацциёти кори маъдан дар Осиёи Миёна ва таъсири он ба пешрафти кори маъдан дар Эрон шах.одат медих,ад. Ногуфта намонад, ки

лочуварди Осиёи Миёна дар Х,индустон, Бобул ва Миср ^ам мавриди истифода будааст.

Ба ^амин тарифа, ба ^айати давлати Х,ахоманиши^о дохил шудани Осиёи Миёна уфук;и чУ*Р°фй ва доншщри илмии эрониёни Fap6fi, юнониён ва дигар халц^оро хеле вусъат дод.(Б.Р.,Т-1,114) .

Аз гуру^банди^ое, ки дар таърихи тадк;ик;и ин масъала ба амал омадаанд (Поспелов Н.С., Солганик Г.Я., Рудакова О.В., Вейхман ГА., Москалская О.И., Иленко С.Г. ва дигар^о) (62) ба фикри мо, таснифоти Солганик Г.Я. нисбатан мукаммал буда, пах^лу^ои зиёди ВМС-ро фаро гирифтааст. Муаллиф бо назардошти алок;амандии забои ва таффакур во^ид^ои мураккаби синтаксисии забони русиро аз руи алоцаи байни Чумла^ои мустацил ва аз ли^ози сохториву композитсия (62) ба 3 гуру^ Чудо менамояд. 1) ВМС бо алоцаи вобастагй; 2) ВМС бо алок;аи параллелй; 3) ПЯС бо алоцаи омехта; 2.1 бо субъекти ягона; 2.2 бо субъектной гуногун; 2.3 ВМС-и омехта (62,47). Дар ин бора сонитар тавак;к;уф хо^ем кард.

Х,амин тавр, масъалаи та^лили во^ид^ои забоние, ки аз чумла боло меистанд (во^ид^ои мураккаби синтаксисй), рукн^ои матн ба шумор мераванд, дар забоншиносии имруза дар мадди аввал меистад. Дар забоншиносии то^ик ин мавзуъ дар доираи ВМС-и тафсилшо тавзе^й к;арор гирифтааст.

Х,оло, чунон ки гуфтем, дар забоншиносии мо омузишу пажу^иши во^ид^ои аз чУмла боло, дар мисоли вох,идд;ои мураккаби синтаксисй, акнун ибтидо гирифтааст ва 2-3 кори баамаломада фак;ат ба тарной гузориши масъала ва ё хотиррасони ин проблемаи мух,им иншо гардидаанд. Аз ЧУмла> рисолаи илмии ягона ба к;алами Сайёра Облок;улова тааллук; дорад. Рисола ба забони русй навишта шуда, аз муцаддимаву ду боб ва хотима иборат аст. Дар боби якум овд ба алоцаи синтаксисии миёни чумла^ои таркиби ВМС (ба ифодаи муаллиф -

сложное синтаксическое целое) сухан меравад ва дар заминаи ак;идаи забоншиносони рус алок;аи байни чУмла*>ои матн алок;аи«^амро}<;й» номида мешавад.

Ба муаллиф муяссар шудааст, ки фацат се воситаи алоцаи Чумла^ои таркиби ВМС-ро муайян кунад: пайвандакх,о (пайвасткунанда ва тобеъкунанда); калима^ои нисбй ( аз ин сабаб, барои ин, бар ин, аз ин ру) ва ^ам оханг; аммо чунон ки ба мушо^идаи мо расид ва онро дар боби дуюм нишон хо^ем дод,шумораи ин гуна восита^о хеле зиёд аст.

Боби дуюми диссертатсия ба зикри хусусият^ои услубии чунин во^иди нутк; бахшида мешавад.

Умуман, кори тадк;ик;отии С.Облоцулова бештар ба нишон додани алок;аи синтаксисии байни чуштх>ои таркибии ВМС ва хусусият^ои услубии 01Ц0 бахшида шудааст. Ин 40 такрори як микдор ^иссах,ои нутк; - исмх;о, ^онишин^о ва Fafipa дар таркиби ВМС тан^о ^одисаи услубй мебошад,-гуфта шудааст, ки яктарафа аст. Ба фикри мо, такрор на фак;ат ^одисаи услубй аст, инчушш яке аз воситах^ои барчастаи лугавию грамматикии ташкилёбии *>ам ^умла^ои мураккаб ва х>ам во^ид^ои мураккаби синтаксисй ба шумор меравад.

Кори илмии дуюм мацолаи С.Атобуллоев буда, он ба масъалаи бо матн чи гуна муносибат доштани чумлаи пайрави хабар бахшида шудааст. Дар зимни он оид ба алоцаи ^онишинии байни чумла^ои мураккаби тобеъ ва чумла^ои таркиби матн низ сухан меравад. Асосан сухан дар бораи такрори чонишинх.ои шахсй ва ишоратй рафта, дар алок;аи байни чумлах,о чй гуна нак.ш доштани онх^о бо мисол^о нишон дода мешавад. (8)

Кори сеюм ба ралами А.Алиев тааллу^ дорад (5) Дар он оид ба ро^ои алок;аи чумла^ои мустак;или таркиби ВМС фикру мулох,иза^о баён ёфтаанд. Муаллиф нишон меди^ад, ки «чумла^ои мустак;или таркиби порча^ои яклухти синтаксисй, асосан бо алоцаи пай дар пай (ё

пайваста) ва параллелй ба ^ам вобаста мешаванд» (5,15) Дар асл ин фикр гуфтаи забоншиносй рус Г.Я Солганик аст. (76,14) Мутаассифона, муаллиф аз руи одоби илмй дар ягон чои мацола номи Г.Я Солганикро ба забон намегирад. У дар са^ифа^ои минбаъда алок;а^ои «пай дар пай» ва «параллелй»-ро шар^у тафсир дода, он^оро бо мисолх;о так;вият меди^ад. Масалан, к;айд менамояд, ки «дар алок;аи пай дар пай яке аз калима^ои чумлаи аввал, ки он объекти асосии му^окима мебошад, дар Чумлаи дигар бевосита ё ба воситаи синоним^ояш ва ё бо ёрии Чонишин^о такрор мегардад» (5,15)

Ин чо дар бораи такрорх^ои мазкур чанд мисол оварда шудааст. Ва ё: дар алоцаи параллелй чУмла^ои мустак;или таркиби порча^ои яклухти синтаксисй аз руи структура ва чойгиршавии аъзо^ои чумла ба х;ам монанданд. Дар ин ч° такрори ягон калимаи чумлаи аввала (бо мак,сади алоцаманд кардани он^о) шарт нест..., хабари онх,о аз руи ифодаёбиашон якхелаанд.

Чунин чУмла^°Р° ягонагии макону замон, вазъияту х,олати воцеъшавии амал муттах;ид менамояд» (5,16-17). Баъд мисол^о нишон дода мешаванд. Дар мак;ола инчунин дар хусуси муносибатхри ^амзамонй ва па1цамзамонии байни «чумла^ои дар алоцаи параллелй ва алок;а^ои паи^амзамониву сабабй, натичагиву иловагй-эзо^й»-и байни Чумла^ои дар алок;аи пай дар пай тавак;к;уф рафтааст (5,16-17). Ба х>ар бобат, ин мацола дар хусуси рохдои алок;аи чумла^ои таркиби во^ид^ои мураккаби синтаксисй дар забоншиносии то^ик кори аввалин буда, иадоми нек аст. Умуман, ин се коре, ки тазаккурашон рафт, ба сабаби он ки дар тадцицу тазушли во^идхри мураккаби синтаксисй коркой нахустин ба шумор мераванд,табиист, аз камбудию норасоих;о фориг намебошанд, мо дар маврид-мавридаш он^оро ба таври аник; нишон хох^ем дод. Аммо бояд таъкид намуд, ки рисолаи С.Обло^улова ба омузиши порча^ои хурдтарини �