автореферат диссертации по истории, специальность ВАК РФ 07.00.02
диссертация на тему: Социальные процессы в селах Кыргызстана (1966-1985 гг.)

Полный текст автореферата диссертации по теме "Социальные процессы в селах Кыргызстана (1966-1985 гг.)"

КЫРШЗ УЛУТТУК ИЛИМЛЕР АКАДЕМШСЫ КЫРШЗСТАНДЫН ТАРЫХЫ ИНСТИТУТУ

Кол жазма укугунда

осмогов ескен деуслшеювич:

УДК 316.55 (575.2)

КЫРШЗСТАНДЫН АЙЫЛ-КЬШГГАКТАРЫНЫН ООЦИАДЩЖ ТУРМУШУ (1966-1985-жылдар)

Адистик - 07.00.02 - Ата Мекен таран

Таршс шшмдеринин доктору илишй дараяасын алуу учун жазылган диссертадиянын

АВТОРЕФЕРАТЫ

Бишкек - 1994

диссертация Киргиз айыл чарба институтунун "Тарых жана саясат таануу" кафвдрасында аткарылган.

Илимий кечешчиси - Кыргыз улуттук илимдер академиясынын муче-яорреспондевти, тарых иливдеринин доктору, профессор, Кыргыз Республикасынын илимине эмгек сичирген ишмер С.С.ДАНИЯРОВ

I

Расмий оппоненттери:

1. Тарых иливдеринин доктору Х.АБЖАНОВ

2. Тарых иливдеринин доктору ДОСБОЛ НУР УУЛУ

3. Тарых иливдеринин доктору, профессор, ЙУргыз республикасынын билим беруусуне эмгек сицирген ишмер А.И.ИДИЮВ

Зйтектеечу мекеме: И.Арабаев атындагы мамлекеттик педа-

гогикалык институтунун Ата Мекен тарыхы яана саясат таануу кафедрасы

Коргоо 1994-я- " 2.0 " мамАа. _саат кыргыз

улуттук шшвдер академиясынын КЫргызстандан тарыхы институтувун алдындагы тарых илимдери боюнча докторлук (кандидаттык) диссер-тапияларда коргоочу Д 07.93.06 адистештирилген кецештин шйы-нында болот. Дареги: 720071, Бишкек шаары, Чуй проспентиси, 265-а

Диссертация менен Кыргыз улуттук илимдер академиясынын Борбордук китепканасынан таанышса болот (Бишкек шаары, Чуй проспектиси, 265-а) .

Автореферат 1994-ж. "" стрелки тарнатылды.

Адистештирилген кецештин окумуштуу катчысы, тарых иливдеринин кандидаты

А.ЗЦуманалиев

аижтин ш мгаезу

Маселенин актуаддуулуту. Мурдагы СССРде экономикам енук-гуруу эц башкн максатка айланып, социалдык чейрэге кецул буруу шли экинчи планда калып келген. Бул саясат 60-жылдардын башынан тартып езгече куче ген. Мунун натыйжасында елкенун, аныа ичинде сырье ендурууге гана адастеттирилген Кыргызстан сыяязуу респуб-ликаларцын экономикасы ке'скин гурде теме идей бак таган. Соцвалдык квп маселелер убагында чечилбей, тескерисинче зшэдан-жклга кебейген. Амирчил-буйрукчул башкаруу системасынын елкедегу кризис тик абадды жонуга кыяган аракеттери од натыйка беруунун орцу-на акыры бирдиктуу мамлекетиш жощущуна алып лелди.

Соцвалдык саясат боюнча дуйнеге улгу болуп гатабыз деген куду лай пввдануубуз айкывдшс дооденда гегунгв чыгып, социалдык маселелерди чечууде кеп мамлекеттерден артта калганыбыз ачык кв-рувду. Социалдык жактан артта калуу коовдук енугуунун башка тар-мактарына, езгече материалдык ендурушке, экономикага тескери таа-сирин тийгизип жатат.

Ал эми адамдадаын жашоо децгээлин, билимян яана маданжгын жогорулаиуу, адаы пендесинин кадыр-баркын урматтоо, укуктары ме-нев эркиндактерин камсыз кылуу - ар бир юамлекетте биринчи ке-зекте, милдеттуу турде турмушка ашнрыла турган жалпы адакзаттык деелеттзр экендигин турмуш далилдедв.

Кез каравдысыз мамлекетяе айлангавдая кийин йыргызстанда совет доорунан калган социавдык-эконсмикалык маселелер чечилмек тургай, тескерисинче алар ого бетер татаалдащууда.

Натыйжада, эконшикалык кризистен у лам элдин турмуш децгаэ-ли барган сайын геыеядеп жатат. Бугуаку кунде республикада к«п-чулук социалдык топтор жакырчыяыкка дуушар болуп, ¡Зул кейиштуу жахдайдан улам адамдар мамлекеттик бийликтен да, екметтен да ке-дулу сууп, дегеле бутувдей демокрагиялык рефорлаларга тенбвй баратышкансыйт.

Кыргызстандын Президента А. .Акаев белТИЛегендей, 1Э90-1993»- . зшддарда эле республлканын калкынын акчалай киретеся. 77,5 асе кебейсе, ошол зле учурда керентее товарлары мейен гамак-ат аёык-тарынын баасы чекене соодада 158 эседен ашш кетип огурат1.

^ Караныз: Акаев А. Кыргыз Республикасынын социалдык-зконоШ5«-калык евугуу стратегиям яана андан келип чыгуучу кечйкгириШК! аракеттер Жбнувде.- Бишкек, 3993, 10-бет.

Бул калктын реалдуу кярешеси тец жарымша кыскарды деген сез. Ошон учун калайыкгын реалдуу карешелеран эки эсеге же тки ру у ценен мурдагы тураупиук децгээддв камсыз кылып, андан ары жыла баштоо милдета екметтун жакын арадагы кечиктарилгис ыилдета.

Бугунку кунде коовдогу айрым социалдык юптощун турлущ децгээлдери бира-баринен ere кескин айырмалана баштадн. Чындыгын-да калайык-куртгун жарымынан кебу жардынын хардысына айланууда. Кош учун езгечэ кооптуу нерсе - бул республякада жумушсуздукгун керунее да, кемуске да у лам барган сайьш кучеп баратканы.

Нагыйжада, азыркы коовдук турмушгун бардык жагын комплекс-туу камтыган, терен мазмундуу, кеп жылдарга зсептелген социал-дык кучгуу саясат зарыл болуп огурат. Калайык калкты социалдык жакган дайындуу коргоо боюнча реалдуу иптей турган таасирг^у сас-теманы тузуу азыркы тапга вкмвттун бирден бар маанилуу милдет-теринен.

Соцвалдык саясат женунде кеп кылганыбызда, социалдык чейре-нун енугуу денгзэли биринчи кезекхе материалдык байлыктарды туз-ген ендурушке, эконошканыя абалына байланыштуу болорун эске алдаыбыз керек. Экономакалык есушту эсепкв албай туруп, реалдуу соцвалдык саясат жургузу/ мумкун эмес. Ошол эле мезгалде гуура аныкталган соцвалдык саясат экономикаяын эсушуне. ебвлге бо.тог.

Квз карандысыз мамлекег болгон Кыргызсгандда аярчм-^йу!^-чул экояомикадан рынок экономикасына етуусу, Совет мезгилинен цураска калган.маселелерци чечууге байланыштуу болговдуктан-, Совет бийдигинин соцку беш жылдыктарындагы социалдык саясатннын оц жаяа терс жажтарын илихтеп-изилдее илимий гана эмес, саясий жактан да актуалдуу маселелерден болуп калды.

Адам косыундагы соцвалдык маселелерди чеч.удв айыл чарба ендурушу езгечв орунда тураары белгилуу. Дал айыл чарбасы енук-квн учурда гана тягиЛ же бул ыамлекеттин калкынык материалдык жыргалчылыгы камсыз болуп, кедтегвн социалдык маселелер яйгалак-туу чечилээрян дуйнелук тажрыйба айкындоадо.

Бул маселе Кыргыз Республикасы учун взгече актуалдуу. Ант-кена бугунку кунде Кыргызстандын агроенериай барякмеси республа-_ канын жалпы эл чарбасы чыгарган дуц жыйымдын 46 проценттен асы-гын берег, ал зми айыл чарба тармагы буткул зл чарбасынын неги-зи болуп саналат хана ансыз биздан ишабиз эч качан алдыга зшл-байг. Баз когоруда белгилегевдей, эгемендуу республикабыздын эл чарбасынын негизян айыл чарбасы гузгендуктен, ендуруштун бул гар-магынын алга жылшы, айыдцын социалдык ыаселелеранин чечилгаш

менен гыгыз байланыктуу, ошовдой эле айылдын социалдык гурыу-шунда буга чейин чечилбей топтолуп келген социалдык маселелер-дин яшке ашышы - тикеден-мке айыл чарба вндурушуне байланншзуу.

Мурдагы СССР богача алганда, айыл-кыштак калкы opio эсеп менен 30 проценттенашпаса.бугунку кувде Кыргызстандын айыя-кыш-тактарында анын калкынын 62 процента хатайт1. Кыргызстандын ке-лечеги айылдын социадцык енугушуне кандай денгээлде баЁланыш-кацднгш ущгвдан улам зле баамдасак болот.

Кыргызстандын шаарлары менен айыл-кнштактарынын ортосунда эндургуч кучтердун жайгашышын шшкгеп квруп, б из изиддеп жатка н населении актуалдуулугунун даты бир яагын байкадык. Кыргызстандын шаар калкынын кебу европа улуттарынын екулдерунен туруп, ал эми айыл-ккштак калкы. негизинен яергиликтуу улуттардын /киргиз, езбек, казак, дунган, уйгур/ екулдеру тузеерун статистика маалнматтары кврсетет. 1979-жылдагы Буткул Союздук эл каттоовун маалыматтары боюнча Кыргызстанда айыл-кыштак калкынын 80 процент /анын кчинен 63 процента кнргыздар/ жергиликтуу улуттун екулдеру гузген^. Жадпысшан алганда кыргыздардын 80 процентке аакыны айыл жеринде жатпашат. Бийзш тоолу аймактарда болсо, айыл-кыштак калкынын дзэрлик бардыгын кыргыздар тузет. Ошондуктан айыл-кыштактардын социалдык турмушун жакшыртуу аракетин кучетуу Ейргиляктуу улуттардын кепчулугунун кызыкчылыгын канааттандыруу дегевдикке кагат.

Кыскартш айтканда, эгемевдуу Кыргызстандын келечек тагды-ры лсомдук турмуштун бардык жактарын езуне камтыган, кш жылдар-га эсептелген, терец мазмундуу соцнадцык-экономикалык саясаттын иштелип чыгып, жузеге ашырылышы менен тыгыз байланыштуу. Андай кучтуу саясаттын жаралышы анын ийгиликтуу, жемиштуу штепш жеке гана бкметке тийиштуу болбостон, илимпоздорго да, 'анын ичинде коомдук илимдер тармагкнда эмгектенген окумуштууларга тиешелуу маандлуу ыилдеттерден.

* Социальное развитие СССР, 1989, Стат. Сб.-М.: Финансы, 1991, 36-37-беттер.

о

Карадыз: Единство ттешациональвото и национального в социально-экономическом развитии союзной республики,- Фрунзе: Илш, 1987, 121-бет.

Бугунку кундун социалдык маселелерин жады ыкмалар менен чечуу учун аларцыя буга чейан топтодуп, чечилбей келгеи себеп-терин иликтеп-изилдеа закон ченевдуу заршгчылык болуп калды.

Теманын изидденишннин а (Залы. Коом таануу багытында 70-80= жылдары жарык керген эмгектерди таддаганда советтик окумушгуу-лар тарабынан айцл-кыщтактын социалдык-экономикалык турушун изилдввге арналган бир катар эмгекгер жарыялангандыгын керебуз.

Калпн эле совет космунун, анын ичинен айылдын биз карал жаткан 60-жыдцардын экинчи - 80-жылдардын биринчи харымывда социалдык зурлушуна арналган эмгектер мазмуну бошча негазинен уч топко белунег. Бул маселеге арналган адабияттардын биринчи тобуна ошол жылдары бийлик жургузген партия менен екмвттун социалдык саясатына арналган буткул союздук масшгабдагы Ю.В. Ару-тюнандын, И.Ф. Сусловдун, И.И. Бодщдун, П.И. Симушгун, В.И.Ста-роверовдун, Т.А. Кудринанын, Т.И. Заславскаянын ж.б. эмгектепин киргизсек болот*. Негизинен алганда мурпагы союздун ыасштабында айылдын социалдык-экономикалык турмушунун историографияс ы ар lYJWYY жана кенири. Союздук масштабда квбунче дасыккан адистер тарабынан жазылган эмгектер ар турдуу региондордо бул проблема-ны изилдеенун яалыптаншшна жана енугушуне од' таасирин тийгизип, мурдагы СССРдин аймагындагы айылдардын енугущувдегу жалпылккгарды жана езгечелуктерду ачып кврсетууде маанилуу роль ойногон. Албетте бул эмгектерди ашкере ыактоого болбойг, ошондой болсо дагы бул эмгектер проблеманын историографиясынын теориялык-ме-тодологиялык денгээлин жана абалын аныктоодо бир кыйла ийгилик-терге жетишкен. Бирок, бул эмгектерде ошол кездеги устемдук калган вдеологияга жана саясатка байланыштырылган жыйынтыктар, апык-ча дадазалоолор басывдуулук кылган мааниси тайкы тезистер да кеп кездешет. Анын устуне аталган чыга{малардын изилдее обьектилери ете кевдри болгондуктан, Кыргызстан сыяктуу "кичине" республака-лардын айыл-кыштактарынын социалдык турмущу кэдчулук учурда союз дун окумуштууларывын кез жаздымында калган.

Адабияттащшн экинчи тобун Орто Азия жана Казахстан региону нун айыл-кштактарынын социалдык-экономикалык турлушуна арна-лып, хергиликтуу окумуштуулар;Х. Абжанов, Р. Жуманиязов,

1 Бул же рае жана мындан кийин аталган аЕторлордун эмгектери паДдаланылган адабияттардын жана булактардын тизмесинде берил-ген.

С. Сабиров, М. Аженов, К. Эшчанов, А. Вэгачев ж.б. тарабынан жазылган эмгектер тузет. Бул эмгектерден коцшулаш, тубу тектеш, социалдык-экономикалык как тан тыгыз байланышта турган республи-каларяда. анын лчинен Кыргызстандын айыл-кшгакгарынын социал-дык зурмущун чагылдырган бир далай маалыматтарды ала алабыз.

Пайдаланылган адабияттардын учунчу тобуна Кыргызстандын Совет бийлигкнин сочку он кыддарындагы социалдык-экономикалык енугушуне арналган эмгектер кирет;

Кыргкзсгавдын айыл-кышгактарынын 1966-1985-жылдардагы со-циалдык турмушун иликтеп-изиддееге ебвлге болгон республиканын коом таануучу окумуштууларынын эмгектерин да тарттуу турдв бир нече топко белуп карасак болот: I/ Кыргызстандын айыл чарбасы-нын гарнхын изилдеген окумуотуулардын: жана республиканын ком-гдунисгтик паргиясыньш агрардык саясатты хузвгв ашыдуудагы иш-мерцигин керсеткеа тарыхый-пармшлык багыттагы эмгектер; 2/ Кыргызстандын айыл чарба ендурушне, андагы ендуруштук мамилелерге жана эмгек ресурстарыныя пайдаланышыка арналхан экономист-илим-поздордун эмгектери; 3/ жалпы республиканын калкынын гурмуга дец~ гээлин талдоого арналган изиддеелер; 4/ Кыргызстандын каллы ма-данаятына, калкгын билим, кесипчилия-технияалыя денгээлияе, ор-то жана жогорку билимдуу адистерди даярцоо маселелерине арналган китептер; 5/ республиканын, анын ичинен айыл-кыштактардын демогрзфиялык абалын, социалдык-таптык тузулушун хана уй-буле маселелерин, коомдук ан-сезимдин калыптанып есушун изилдевгв арналган филее офгордун эмгектери; 6/ Кыргызстандын социадцык-экономикалык турмущунун турдуу таркактарыяда эмгектенген жетек-чилердин жана адистердин эмгектери; 7/ Кыргызстандын аИнл-кыт-тантарынын социаддык турмущун изилдееге арналган диссертациялар жана байка эмгектер.

Кийинки жылдары Кыргызстандын айыл чарбасынш тары*да извл-деген окумуштуулар тарабынан бир катар эмгектер карняланган. Буля дна айыл чарбасында ендургуч кучтер менен ендуруштук мамиле-лердин абалы изидценген. Колхоздордун, совхоэдордун жана чарба аралык ипжаналар менен мекемелердин ендурушунун маселелеря кара-лат. Аларцын тобунан айыл-ныштактаряыз социаддык турмушун; ■ чагылдырган бир катар маалкматтагиы билебиз. Булардын ичинде профессор Т. Дуйшемалйевдин, тарых илимдеринин доктору Досбол Нур уулунун /Д.Нурмаматов/ жана баркалардын эмгектери бар.

Изиадвебузде вогаган миддеиерди аткадууда Кыргызстан ком-, г ыунисттик партиясынын агрардык саясатты жузеге ашыдоудагы ролун жана ипыердигин кврсвтквн тарыхый-партиялык багыттагы А. Идинов-дун, А. Тилекеевдин эмгектери кэмек бодцу, Диссергацияда ошол кезде республиканын компартиясынын Кцргызстандын соцяалдык-эко-номикалык турмушундагы жетекчклик ролун чагылдырууга аракет . кылган партиялык жана советтик жооптуу кызматкерлердин эмгеяте-ри, ушул багытта карык керген жалпнлоочу китептер да кедири пай-даланывды. Бул эмгектерце айрым аша чабуулар, лартиянин родун езгвче ашкере даназалоолор кездешкени ыенен республиканын со-циалдык-эксиомикалык турмущун, анын ичинен айыл-кыштактардын социалдык абалын чагшщырган кептвген фактылар, дояументалдуу ыатериалдар холтолгоя.

Кыргызставдын .айыл чарба ендурушунун 60-80-гщлдардагк тур-дуу ыаселелерин комплекстуу изилдеегв республиканын экономист-окумуипу улары салштырмалуу ири салым кащшк&н. Алардын эмгек-теринде республиканын айыл чарбасындагы ендургуч кучтврцун хана ен дуру штук мамилелердин абалы, айыл-кыштактардагы амгек ресурс-тары, аларды пайдалануудагы езгечелуктер талданган. Бул багытта Т. Койчиевдин, К. Оторбаевдин, Д. Лайлиевдмн," А. Ысмановдун, М. Балбаковдун, Да. Шаиловдун, Дж. Давлеювдун, А. Исаевдин ж.б, эмгектери баалуу. Экономисттер Т. Кошоев коомдук фондуларцын, ал эми К. Зулпукаров жана А. Казакеев ездук кемекчу чарбалардын айыл-кыштак калкынын реаддуу кирешелеринин калыптанышындагы ролун изилдешкен. - ' ,

. Кыргызсхандан айыл-кштактаршын. социадцык турмушун изилдее-де калпы эле республиканын .калкынын турлуш дечгээлин керсетууге арналган эмгектер да чон ебелге бодду. Буга тарыхчцлар Дж. Бак-тыгуловдув, У. Боогаевдии, экономисттер А. Молдокуловдун, Т. бму-ралиев менен К. Узакбаевдин ж.б. китевтери кирет.

Кыргызстандьи калкынын жалпы маданиятынын тарыхына, анын ичинен республикада билимдин енугушуне кеп салым кошушкан керу-нуктуу окумунхуулар:К. Каракеевдин, С. Данияровдун, А. Кандае-товдун.А. Карыпиуловдун, Э. Манаевдин, И. Соктоевдин, Ч. Жакы-пованын, Ж. Сагывдыкованын, 6. Телегеновдун, Ж. Аманалиевдин я.б. эмгектеринен республиканын айыл-кыштак калкынын билим, ке-сипчилик-техникалык денгээлинии абалын к&рсеткен бир топ баалуу материалдарды алдык. Бул окумушгууларцнн изиадеелерунде айыл-кыштак жеринде жалпыга орто билим беруудвн тартып, атайын орто жана жогорку билимдуу адистерди даярдоого чейинки маселелер,

айда калянннн хзлпа эле рухвВ деелеггеру туураду квпгегвн ян-, зыктуу фактцлар, тыянактар бар. •• ' '-"."■'"'.•

Кыргкзстандын социалдын турмушун, езгвче айыл-кышгакгардагы демографиялык абалын, социалдык-таптык тузулушун, коомдук ац-свззмди жана уй-булэ маселелерин изилдведв философторгА. Какеев, Р. Ачылова, К. Исаев, А. Яси аилов, М.Артшбаев, Э. Исмаилова, 6. Козубаев, М. Эдилова' х.б.лар кызыктуу эмгектерци жара шикая. Н. Мамбеткеримовдун китебя Кырйтгастанднн колхоз--вдйкандарынан ац-сезиминин калыптанышынын жана енугушунун маселелерине арнал-ган. '

Изилдеебузде республиканын коомдук турлушунун турдуу. тармак-тарында эмгекгенисшп, ощол тармактн изиддеген окуму ату улардын, аегекчилердин ааяа адистердин эмтектери да кенири па^цалаянлды.

Кыргазставдда айыл-кюттакгаршшв социалдьцс ^урмушунуя ива-нилуу керсеткучу - калктын саламаттнгын сактоо маселесин изил-дееде окумуштуу-медикгер А. Айдаралиевдин жана С. йланбаевдзн эмгектериндега материалдарды да кодцондук. Республиканын айыл калкш социавдык жактая коргоонун маселелерин изилдееде ушул тарлактын адистери У. Байболов менен,С. Баладозйдин китептери керектелди. Биз извлдеп жатяан мезпвде айылднк курулуш министр-лигин жетектеген Н. Исанавдун эмгегинде айыл-кыштактарын кврк-гендуруу багытыядаты ресцубликадагы ва-аракегтер керсехулген.

Биз изилдеп жаткан меагилде айыл чарбасына жетекчапик кыл- : ган адистердин, колхоздорцун башкарлалардаын, совхоздордун ди-ректорлорунун, обласггардын жана райондордун ошол кездеги жетек-чилеринин, айкл-кьштак гарда эл агартуу, шданияг гармагывда ш~ теген адистер тарабынан жарыяланган эмгектеринде да айыл-кыштак-, гардын ссциалдык турмущун чагылдырган, кепхеген ■ материалдар кез-дештй. , ' •

Эт изидцеебуздун маиса гша ылайык Кыргнзставдын- айылдары-нын 60-жылдардан берки социадцык турмушун атайын изиддаега арнал-ган эмгектерге кененирээк токтололу. _

Бугунку кунгв карата Кыргнзбтандни айыл-кыштактарынын соцву ■ огуз жшвдк мезгалдеги соцнаэдык гур&ущунун шселелери боюнча -тарнхчылар,! А. Асзнканов докторлук, И. Бодижуррва, 6. Осмонов, Д. Асанов, Т. Бещкбаев кандвдаттык-диссертация жакташкан.

Д. Асанов дун диссертациясы Кыргызстандын айыл-кыштактарынын 50-60-жыдцардагы социаддыя-экономакалык енугушун изидцеегв арнал-ган. Хронологиялык алкагн, мазмуну жана изилдеенун жыйынтыктары бошча И.Болджурова менен 6. Осмоновдун диссертациялары бира.-

бирине жакын. Бирок, бул уч диссертацияда тед негизинен Кыргыз-сгандын айыл-кнштактарынын социалдык турмущувдагы жетишкензик-терци керсетуугв кебуреак басым жасалып, ошол кезде бул багыт-тагы кемчиликтер, чечилбеген маселелер устуртен гана козголгон. Бул кемчилдик И.Болдаурова ценен 6. Осмоновдун диссертациялары-нын негизинде жарыяланган эмгектеринде1 да кайталанган.

Б. Темирбаев езунун диссертациясывда^ 80-жыддардагы Кыргыз-стандын айцпдык кумушчу табын изилдеген. Эмгекте республлканын аграддык жумушчу табынын толукталып, енугушунун булактары, анын сан жана салат жагынан всушу жегкиликтуу фактылар менен керсе-тулген. Диссертациянын учунчу белумунде айылдык жумушчулардын материалдык жана маданий децгээли иликтедип-изилденген. Бирок автор Кыргызстандын 80-жыддардагы агрардык турмушун изилдеп жа-тып, 1985-жыддан башталган айыл жериндеги рыноктук мамилелерге жеткиликтуу квдул бурган змее. Мындан тышкары диссертацияда айылдык жуадушчулардын социалдык турмушундагы кемчиликтердин себептери да голук ачылбаган бойдон калган.

Республиканца айыл-кыштактарынын сочку жыддардагы социалдык тарыхын изклдведв тарыхчылардан И.Болдяурованын эмгеги кеп. Ал езунун экинчи китебтде^ республиканын аграрцык секторунда ендургуч кучтерду,'ендуруштук мамилелерди еркундетуу боюнча Кыргызстан компартиясынын араке гтерин чагылдырган. №спубликанын айыл-кыштактарынын жана шаарларынын материалдык, маданий, тур-муш-тиричилик шарггарын жакындашгыруу оотча. паргиянын саясагын керсетууге эмгекте атайын белум арналган. Адистерди даярдоо, тарбиялоо жана тандоодогу партиянын.ролун чагылдыруу иши да маа-нилуу миддет катары каралган. .

Докгорлук диссертациясы жана анын негизинде жарык керген монографиясы менен А. Асанканов республиканын 60-80-жыддардагы айыл-кыштактарынын социаддык-ыаданий турмущун изилдееде керунук-туу иш жасаган4. Ал тарыхчылардан биринчи болуп республиканын

* Болдаурова И. Колхозное крестьянство Киргизии в условиях развитого социализма.- Фрунзе: Илим, 1985; Осмонов 0. Повышение благосостояния сельских тружеников Киргизии в условиях совершенствования социализма.- Фрунзе: Илим, 1988.

2 Темирбаев Б. Аграрный отряд рабочего класса Кыргызстана в 00-е годы. Тарых илимдеринин кандидаты илимлй даражасын алуу

н жазылган диссертация.- Бишкек, 1993. Болдаурова И. Возрастание руководящей юли КПСС в развитии современных социальных процессов на селе /на материалах партийной организации Киргизии/ - Фрунзе: Кыргызстан, 1985.

4 Асанканов А. Социально-культурное развитие современного киргизского сельского населения.- Фрунзе: Илим, 1989.

айнл-кыштак калкынын социадцык-маданий турмущун этносоциология-лык изилдеенун негизинде иликтеп чыккан. Эмгекте айыл-кыштактар-да жашаган кыргыздардын иалпн адамзатка тиешелуу рухий деелет-гврду вздвшгуруу децгзэли, улугтук ац-сезиадш маселелери сурал-илиятеенун натыйяасында чагшщыршпан. Бирок, бул кызыкгуу эмгектв изилдеенун обьектиси "катары республакадагы салштырмалуу социалдык-экономикалык жактан жашы енуккен, калк кеп жашаган айыл-кыштактар таядалып алынган. Ошол енуккен айыл-кыштактар менен катар турлушу орто жана начар айыл-кыштактар да изидден-се, китептин аброю мындан даты жогоруламак.

Кийинки эле жыядарца Кыргызстандын айыя-кнштактарыннн социалдык зурмушунун айрым маселелерине арналган бир катар китеп-тер жана макалалар жарнк керду. Алсак, Д. Дуриаматов /Досбол Нур уулу/езунун китепчесинде1 60-80-жыддардын ортооуна чейинки мезгилдеги Кыргызстанда совхоздук кадрларды даярдоо маселесин изилдеген. Автордун ошол кездеги адистерди даярдоо жана тавдоо ишндеги кемчиликтерди ар тараптан изилдееге кылган аракети мактоого татыкзуу. Бирок, автордун айыл чарбасын орто жана жо-горку биливдуу адаотер менен камсыз кылууда мындан ары овуу кайларында сырттан окутууну куче туш керек деген жыйынтыгына кошула албайбыз^.

Кыргызстандын айыл-кыштактарынын социалдык турмушун изил-дее багытазда Кыргыз айыл чарба институтунун "Тарых жана саясат Таануу" кафедрасынын окутуучу-окумуштууларынын иш-аракеттери да бир кыйла. Кафедранын коллективи тарабннан сопку эки жылда эле ушул маселе богача макалалардын жыйчагы жана бир нече китептер жарык керду?. Аларда республиканын айыл-кыштактарынын социалдык турмушунун 60-80-жылдардагы кеп кырцуу турмушунун айрым жактары:. бугунку кундун талабы менен иликтелип-изидденген.

Кийинки жылдара ресщгбликада дагы коомдук илимдин екудцвру тарабынан айыл-кыштактарынын социалдык турмушунун айрым ыаселе-лерин чагыздырган эмгектер жаралды. Экономно т-окумуштуулар

1 Е&грламатов Д. Совхозные кадры Кыргызстана /60-е - середина 80-х гг./ - Бишкек, 1992.

^ Бул маселе боюнча пикирибиз диссертацаянын экинчи белумун-де негизделген.

3 Кыргызстандын айылында социалдык турмушунун айрым маселелери: Йяимий макалалардын жнйнагн.- Бишкек, 1993, н.б.

Б. Жаманкулов, Р. Акназарова жана Т. Мулкубатовдун эмгекгерян-де* айыл-кыштак калкынын соцку он жылдыктардагы зурмуш дедгээ-линин маанилуу масел ел ери женунде ой- жугуртулет.

Айыл-кыштактардын социаддык турмущунун маанилуу керсе кучу болгон калктын билим, кесшчилик-техникалык денгээлин изил-дееге окумушгуу-педагогдор да салым кошушууда. Алсак, М.Р. Бал-табаев менен А.И.Акулованын змгеги^ республиканын айыл-кыштак жериндеги жалпы орто биллм беруучу мектептердвн шин ушгуруу маселесине арналган. Анда 70-80-яаддардын башывдагы айылдык орто ыектептердин ролу, алардын ишиндеги жетишкендиктер кецири талдоого алынат да, ал эьш алардагы кемчиликтер женувде учкай гана сез козголгон.

Кыргызстандын айыл-кыштак калкынын кесипчилик-техникалык децгээлин кетеруудегу айылдык кесипчилик-техникалык окуу найла-рынын ролун квровтууге Т.Н. Алиевдин эмгеги арналган3. Китеп окуу-ме годикалык мрезде болгоццуктан, бул окуу системасындагы кемчиликтер, чечилбеген маселелер изизденген эмес. Республиканын айыл-кышгактарыяын социалдык енугушун пландаштыруу маселе-си философ К. Бектургановдун эмгегинде^ изилденген.

Кыйынтыктап айтканда, Кыргызстандын кооы таануучу окумук-туулары тарабынан республиканын сонку оя жылдыктарывдагы со-циалдык-эконсыикалык онугушунун, анын ичинен айыл чарба ендуру-шунун, айыл-кыштактардын социалдык турмушунун маселвлерин изил-дееде бир топ змгектер жарыялангандыгын керцук. Налпы эле -совет доорунда карык керуп, ошол мезгиддин социалдык-экономикалык тур-мушун керсатуугв, анын ичинен айыл-кыштактардын 60-80-жыддарда-гы социаздык абалын изавдвеге арналган эмгектердин кепчулугу бири-бирине ундешуп турат. Айкындуулук дооруна чейин жазылган эмгектердин басыаддуу белугу биротоло калыптанган коом таануунун

* Жаманкулов Б. Социально-экономическое развитие села: Вопросы теорий и методологии. - Фрунзе: Идам, 1985: Акназарова Р. Айыл ту смущу: жетишкендиктер жана проблемалар.-Фрунзе: Кыргызстан, 1990; Мулкубатов Т. Перестройка на селе: практика, опыт, проблемы.-Фрунзе; Кыргызстан, 1968.

2 Балгабаев М..Акулова А. Совершенствование работы сельской общеобразовательной школы.-Фрунзе: Мектеп, 1987.

2 Алиев Т. Кыргызстандын айыддык кесиптик-техникалык окуу жай-ларыщта механизатордорду даярцоо /кесиптик-техникалык окуу жай-лаш учун методикалык колдонмо/- Фрунзе: Мектеп, 1990.

^ Бектурганов К. Проблемы социального планирования села,-Фрунзе: Кыргызстан, 1983.

ошол кездеги нкмаларн меяея жазнлган. Ал эмгекгерцин геориялык хана методологиялык негизин марксизм-ленинизыдин чыгармалары, партиянын с"ездцеринин материалдары, КШС БКнын Дленумдарынын, Совет мамлекетинин жетекчилеранин сездеру тузгендугу белгилу'у. Натыйжада коом таанууда, илим-изилдве штеринде партиялык че-чимдерде, документгерде алдын ала айтнлган тыянактардн бекем-дее, аларды ар тараптан ырастоо араке ти баонмдуулук кылган.

Эгерде советтик коом таануучуларцын "сенектик" деп аталган доордогу жазган эмгектеринин бардыгы тен зле азнркы мезгилдин талабака жооп бербейт деп жыйынтык чыгарсак, албетте, адилет-туулуктен тайган болобуз. Окумуштуулардын айрым змгектеринде, чындыгында зле мыкты теориялык жыйннтыктар чыгарылда, бир татар мнктн ойлор, сунуштар айтнлган, ал сунуштар жана пикирлер бугунку кунде даты взунун ыаанисин жогото элек, айродарн кооы-ду жацыртууда маанилуу роль ойноп жатат. Бирок, кеп окумуштуу-лардын илимий жыйынтнктарына, сунуштарына, учурунда кедул буру лбай, кабыл алынбай келгендагивде турат.

Ушул азыркы кунде деле космубуздун социалдык турлушун изил-деген айрым авторлор маселени бир жактуу изидцее салтынан тодук баш тарта албай жатабыз. Сонву мезгилде жазнлган эмгектердин /кебунче макалалар/ айрывдарында совет бийлигинин кийинкв он жылдыктарындагы социалдык саясаттын кетишкендиктерин бир жая-iyy мактоо тенденциясы да бар. Экинчи жагынан ошол кездеги социалдык саясатты бир беткей каралоо, ал мезгиддеги жетипщевдия-тедаи тануу да куч алууда.

Ошентип, адабияттарды талдоодон Ныргызс гаадын айыл-кыштак-тарынын социалдык зурлушунун айрым ыаселелерин изилдеэ ишине республинанын коал таануучулары тарабынан алуттуу салым кощул-гандыгын байкадык. Опюну менен бирге маселенин историяография-сынан Кыргшстащщн айшг-кыштаятарынын 1966-1985^гылдадцагы социалдык енугуиу комплекстуу илимий изидцеенун обьектиси катары карал багая.

Ущуга байланыштуу Кыргызстандын айыд-кыштактарынын 1966-1985-жылдарцагы социалдык зурмушун иликгеп-изиадее, айкынцуудуя дооруна чейинки жургузулген саясатты бугунку кундун талабы менен окуп уйрвнуу, ara обьективдуу баа беруу керек. Ал саясаттын он натыйжаларын еркувдетуу, вемчиликтеринин себептерин иликтеп, андан сабак алуу, республзкада нагыйжалуу социалдык саясатты иштеп чыгып, анын реалдуу аткарылышына салым кошуу - коовдук ялимдердин, анын ичинен ззарых илимшшн даты маанилуу миддеги.

Изидцевнун максаты дана мидцеттери Кыргызстандын айкл-кыштактарынын социалдык туриушун илимий иликтеенун зарылчылыгы-нан улан жана теманда бута чейинки изилденуу абалына байланыш-туу аныктадды.

Диссертациянын автору Кыргызстандын айыл-кыштактарынын 1966-1985-жыодардагы соцнадцык гурмушун комплекстуу иликтеп-изиддеа максатын койгон. Тема абдан кец. Вир докторлук эмгек аркылуу Кыргызстандын айыл-кыштактарынын жыйырма жылдагы кец кырдуу, татаал социадцык турмущун толук ачууга муыкун эмес. Ошондуктан бул диссертацияны жазууда темендегу мидцеттерди ал-дыга койдук.

1. Айыл-кыштак калкынын социалдык енугушунун нетаза катары айыл чарба ендурушунун каралып га ткан жылдардаты абалын баяндоо. Айыл чарбасын интенсивдештируунун чечуучу фактору катары елкеде жургузулген агрардык саясат, анын ийгиликтери, кыйынчылыктар, айыл чарбасындагы ендургуч кучтердун абалы, пар-тиялык жана советтик органдардын евдуруштук мамилелерди жак-шыртууга жасаган аракеттерин керсетуу. Айыл калкынын турмуш дедгээлинин негизи катары ошол жыпдары айыл чарба ендурушунун жетишкендиктерин жана мучулуштерун, анын кризиске дуушар болу-щунун себептерин талдоо.

2. Айыл-кыштак жериндеги демографиялык абал керсетулег. Айыл калкынын билим, кесипчилик-техникалык денгээли, аларцын айыл калкынл; соттзавдык-таптык тузулушуне тийгизген таасири иликтенип изилденет. Айыадык кумушчуларцын, колхозчу-дыйкандар-дын жана интеллигенциянын социалдык тузулушундегу негизги ба-гыттар аныкталат.

3. Айыл-кыштак элинин социалдык турмушунун маанилуу кер-сеткучтеру - калктын реалдуу кирешелеринин калыптанышы, алар--дан материалдык МУктавдыктарынын канааттандырыдаш чагывдыры-лат. Айыдщыктарцын турлуш -тири чилиги, ай^л-кыштактарды керк-текдуруу маселелери изилденет. Элеттиктердш ден соолуту учун вамкордуктардын децгэзлин таддоо да изилдеенун маанилуу мил-деттеринен,

4. Изилдеенр маанилуу белугу республиканца айылывда рухий маданняттш абалын херсвтуугв арналаг. Бул учун айшщагы мада-ний-агархуу мекемелеринин материалдык-техникалык базасы, алар-

. ды адистер ыенен камсыз кылуу маселелери каралып, айыл калкынын рухай дуйнесу, адептик, таалим-талаптарын канааттандыруу ыасе-

лелери, задик каада-салттаряын, айыл-кыштактардага жат кврунуш-тэрцун абалын кврсетуу иши да изилдвенун маанилуу миддеттерине каре г.

Изилдвенун хронология лык алкагы. Эмгекте Кыргызстандын

айылынын 60-жылдардын экинчи - 80-жыдцардын биринчи жарымында-гы социалдык турадущу изидценет. Изилдвенун бататы 1965-жыды жалпы елке' боонча жапы экономикалык рефорланы ишке ашыруу учун аракегтерге, аягы болсо 1985-жылга - елкеде кайра куруу саяса-тынын башталдаына туура келет.

блкенун жалпы тарыхында изилдвенун башындагы 1965-жыя, аяк-ташывдагы 1985-жыл, коомдун енугушундв бурулушту белгилеген араке ттердин башталышы менен белгилуу. Бул жыддардагн бурулуштар вз мааниси, ыкмалары боюнча бири-биринен айырмалават. 1985-жылы башталган бурулуш кандай аяктаарын турмуш езу керсетет, бирок ал езунун мазмуну жана терендиги боюнча елкенун тарыхында мудун болгон бурулуштарга такыр окшобойт. Ошондуктан, кайра куруу бу-рулущу акыры коовду садаттык жады децгээлге геткирет -двген бекем шеничгебиз.

1960-жыддардын ортосунда елкеде экономикалык рефорланы баштоого, жады чарбалык ыеханизмди тузууге кылган аракет аягы-на чыкпай калганднгын турлуш кергезду. Ошовдой болсо даты бу-гунку кувде ошол аракеттерге, ошол мезгилге болгон квзыгуу ар-тууда. 1965-жылы башталган экономикалык саясаттын ишке ашпай калышынын себептерин теред уйренуп, авдан турадуштук с абак алуу-буз - жацы башталган рынок экономикасына егууде ебелге болмок-

чу. '

Диссертациянын илилий аадыяыгы

1. Эмгекте кыргыз историографиясында биринчи жолу Кыргаз-стандын айыл-кштактарышн социалдык гурмущудун 1966-1985-жыл-дарцагы абалы бугунку кундун талабына нлайык комплекстуу турдэ езунче маселе катары изидценет.

2. 60-жылдадаын ортосунда елкеде башталган экономикалык ре-форманы ишке ашыруу учун аракеттер, анын социадцык натыйжалары акыйкат до'оруна чейин айрым кемчиликтерця жашырш, бир аз ийгв-ликтерди курулай дацазалоо маанайында изилденген. Ал эми бул эмгекте 1965-жылы башталган экономикалык саясаттын жегашкендик-терин керсетуу мёнен анын ишке ашай калышынын, айылдын социалдык турнушунда чечилбеген маселелерцин топтодущунун, кемчиляк-терцин себептерин керсетууге аракет жасалат.

3. Биздин оюбузча социалдык турмуштун маанилуу керсеткучу болгон айыл-кыштактардагы демографиялык абал, айыл калкьшын би-лим, кесипчилик-техникалык денгзэли, калктын социаддык-таптык тузулушун уйренуу маселеси жаны кез караш бошча изидденди. Мур-дагы салт бошча социалдык-тап тык тузулушту эки тапка жана неги-зинен акыя змгеги мекен эмгектенген социалдык топко гана белуп, жил еткон сайын алар жакындашып, свдипшп бара жатат деген расмий тыянактан1 баш тарттык. Айылдын социалдык-тадтык тузулушр изил-дееде, аларды коомдогу ээлген орду, ендуруш-каражаттарына карата мамилесп, космдук эмгекти уштуруудагы ролу, киреше алуунун жол-дору жана елчвадеру бошча бир нече социалдык топгорго бвлууге кылган аракетибизди да жанылык деп эсептейбиз.

4. Айыл-кыштак калкынын материаддык абалы, эмгекчилврдин реалдуу кирешелеринин калыптаншы, айыл-кыштактарда элди соода, турлуш-тиричилик, транспорт жана байланыш тармактары аркылуу тейлеенун, саламаттык сактоонун абалын бири-бирине байланыштыруу менен изилдввгв аракет жасалды. Бул багытта да жеке гана жетиш-кендиктерге кенул бурулбастан, Кыргызстандын айалынын социалдык турлушунун бул маанилуу жактарындахы кемчиликтердин себептерин кврсетууге квп квцул бурдук.

5. Кыргызстандын айыл-кыштактарынын социаддык турмущунун езгечэ керунушу катары айыддыктарцын рухий маданиятын кврсвтууде да жетишкендиктер менен катар бул багыттагы кемчиляктерге, чечил-боген маселелер кебуревк керсвтулду. Республиканын айылынын тур-мущуна аракечтик, масчылык, бацгичилик, кылмштуулук ввдуу закон-ду одоно бузуучулуктун кедири тарапщн жана буларды жоюунун жол-дорун кврсвгуу аракетин да кыргыз историографиясында биринчидзр-ден жасадык го деген ойдобуз.

Диссертацияны жазууда кептвген архивдик материадцар, доку-ыенттер, мезгилдуу басма сеэдун, социологиялык сурап-иликтеенун материалдары, автордун квп жыддык байкоолоруцун, изиддеелерунун жнйынтыкгары пайдаланылнп, алардын кепчулуту Кыргызстандын тарых илимине жаны салым катары киргизилди.

Диссертациянын практикалык мааниси. Эыгектеги материадцар, илимий жыйынтыктар Кыргыз айыл чарба институтунда окутулуп жат-кан"Кыргызстандын айылынын ссциаддык турмущу, жетишкендиктер

Каран ыз: Материалы ХХШ с "езда КПСС - М.: Политиздат, 1985, 155-бет.

хана маселелер" аттуу атайын вурска* окуу куралы катара жазыл-ган эмгекязн2 негизин тузуп, окуу-тарбия ишинде пайдаланылууда. Мындан тышкары диссертацияяын мазмунун Ныргызстандан тарыхы боюнча жазыла гурган эмгектерге пайдаланылганга болот деген ой-добуз. Диссертация бул проблемага кызыккавдарга Кнргызстандын айыл-кыштактарынын социалдык турлушунун маанилуу багыттары хана айылдын енугушрдегу тенденциялар женунде комплекс ту у тушу-нук бере алат.

Изилдеенун жыйынгыктары боюнча автордун пикир-сунуштары азыркы шартта Кнргызстандын айыл-кыштактарында топтодгон ыасе-лелерди чечууге кандайдыр бир децгээдде ебелге болот деп ише-небиз.

Изилдеенун булактары. Диссертацияны жазууда кептеген булак-тар пайдаланыдды. Алардын кепчулугу турдуу архивдик фонду ларда сакталып, айрымдары жыйнак катары басылда чыккан. Кыргызставдыа айылынын соцваддык зурмушун изиддее учун Кыргыз Республикасынын Борбордук мамлекеттик архивиндеги документтерди иликтеп чыктык. Бул архивдин, Кыргыз Республикасынын Айыл чарба министрлигинин докуменгтери сакталган 1642-фондусунун, Кыргыз Республикасынын Элге билим беруу министрлигинин докуменгтери сакталган 1725-фондусунун, Кыргыз Республикасынын Маданият министрлигинин докуменгтери сакталган 2582-фондусунун материалдары менен тааныш-тык. Бирок жогодуда аталган уч фондуда тец бизди . 'кызыктнрган материаддар ете сейрек кездешти. Анткени арадан канча жылдар етсе даты обьективдуу жана субьективдуу себептерге байланншзуу республиканын Айыл чарба, Элге билим беруу жана Маданият-министрлигинин докуменгтери толук бойдон Кнргызстандын Борбордук мамлекеттик архавзне еткерулген змее.

Кыргыз ССВшин Яогорку Советинин 1988-жылдын 15-ишундагн "Кыргыз ССРинде эл чарбасын башкаруу органдарынш сис темасында-гы езгеруулер женундегу" указы менен Кыргыз ССРшшн кесшчилик-техникалык билим беруу богача Мамлекеттик Комигети жошул, анын иши жацы уюшулган Кыргыз ССРинин" Элге билим беруу министрлигине^ еткен. У шуга байланыштуу аталган комитеттин бардык документгери толук бойдон республиканын борбордук мамлекеттик архивине берил-

1 Социальная жизнь села Кыргызстана: Достижения и проблемы. Планы семинарских занятий спецкурса.-Бишкек, 1992.

2 Осмонов 9.2. Кыргызс тавдын айклынын социалдык турмушу. 0«УЯ КУралы.-Бишкек, 1993, 170-бет.

3 Советская Киргизия, 1988, 16-июдь.

Г?

ген. Алар сакталган 2582-фондудан айыл-кыштак калкынын кесип-чилик-техникалык денгээлин кврсетквн кызыкгуу материацдарды кецири пайдалаяууга мумкунчулук болду.

Изилдвеге керекгуу магериалдарды табуу максатында Кыргыз Республикасынын Айыл чарба, Маданият, Социалдык коргоо яана эмгек ыинистрликтеринин, Кыргыз Республикасынын Профсоюздары-нын бирикмесинин, бир катар жогорку окуу жайларынын учурдагы архивдеринде штевге туура кееди.

Темабыздын мазмунун ачууда Кыргыз Республикасынын Саясий документациясынын борбордук мамлекеттик архивинде(Кыргыз Республикасннын СД Ш А) сакталган материаддар чон ебблге бодцу .Бул архивдин Кыргызстан Кдамунисттик партиясынын Борбордук Комитети-нин документтери сакталган 56-фондусунун материалдарын колдон келишинче талдап сайдалаодык. Белек фондуларга Караганда бул фондунун материалдары архивдин кызматкерлери тарабынан ете ды-кандык менен тартипке салынып, жакшы сакталган. Анда Кцргызстан-дын айыл чарбасынын енугушундегу партиялык укмдардын аракетте-рин чагылдырган кептеген документаддык материалдар топтолгон. Кыргызставдын айыл чарбасын башкарууну, айыл-кыштактаддын со-циаддык турмущун чагылдырган кептеген материаддар Кыргызстан компартиясынын Борбордук Комитетинин пленумдарынын материалда-рында, кабыл алынган токтомдорувда кездешет. Областтык, район-дук жана жергиликтуу партиялык уювдардын айыл чарбасы, айыл-кыштактын социалдык турцущу боюнча Борбордук Комитетке берген отчеттору, маалыматтары, справкалар ж.б.лар даты кенири пайдала-нылды. Бул архивде партиялык уюададдын ролун ашкере кетерген материаддар менен катар, ошсш кезде социалдык саясаттагы кемчи-ликтерди, маселелерди талдоого арналган маанилуу документтер да арбын кездешет.

Кыргызстандын айыл чарбасынын, айыл-кыштактарда калктын реал-дуу кирешелеринин абалын, элге билим беруу, еагечв, калкты тей-лве вшиты денгзэлин кврсетквн документтер жана материадцар Кыргыз Республикасннын екметунун учурцагн архивинде топтолгон. Бул архивде Кыргаз ССР Министрлер Советинин вз аддынча же Кыргызстан коммунисттик партиясынын Борбордук Комитети менен биргелешип кабыл алган токтомдору ете тактык менен ирээттуу сакталууда. Архивиндеги Веспубликанын социаддык-эконолшкалнк жашоосу, анкн ичинен айыл-кштактардын турмушу боюнча бкметтун 1977-жылдан берки ипыердигин керсетквн кызыкгуу материаддар жана документтер изиддеебузде кедири колдонулду.

Диссертацияны жазууда Кыргыз Республикасынын Борбордук статистика башкарласы тарабынан ар кайсы жылдары жарыяланган статно тикалык жнйнактарвл кенири пайдаланнлды.

Амирчил-буйру кчул доорунда тузулген жыйнактарда айрда ашыра кошуп жазылган керсеткучтер да кездеше калгандыктад, андагы маа-лыматтар бир нечв колу такталды. Салдатыруу учун арживдик ж.б. махериадда'рды келтардик. •

Айыл-кыштак калкынын социалдык тузулушу, билим, кесипчилик-денгээли жана жашоо турмущу женундегу маалыматтар 1970, 1979, 1989-жыдцары жургузулген Буткул союздук ал каттоонун жыйыншн-тарынан алывды.

Айкындык дооруна чейин эле Кыргызстанда ЮОден ащуун каамдагы гезкт-аурналдар чыгарылып турган. Автор тарабынан кыргыз жана орус тилдеринде 1965-жыддан бугунку кунге чейивяи жарык керген мезгилдуу басма сездегу айыл-кыштактардын соцваддык-экономика-лык турмушуна арналган материалдар кепири пайдаланыдцы.

Эмгекти жазууда кептеген маалдоатгар КПССтин жана Совет 9к-мегунун биз изиддел жаткан ыезгилде кабыл алган расмвй документ-теринен, ошол жылдары еткен партияныа с"ездеринин, пленумдарынын материадцарвнан, атайын чыгарылган документ терцин жыйнактарынан алынды. Кыргызстан Коммунисттшс партиясынын с"еаддеринин, пле-нумдарынын, конференцияларынын материалдары да сын квг менен карал ган маанилуу тарыхый булактарды тузду.

Мындан тышкары теманын мазмунун толугураак ачууга ар кайсы жылдары автордун катыщуусу мвнен жургузулген сурап-иликтве, айыл-дын социалдык-таптык катмарынын турцуу екулдеру менен жолугушуп, ачгемелешууде алынган маалыматтар да кыйла ебвлге болду.

• Изиддеенун ме тодологиядик негиздерин материалисттик диалек-тиканын теориясы, таанып-билуунун обьективдуулуг, Тарыхый са-лдагыруу, детерминизм, системалык а.б. маанилуу эрежелери тузду.

Иликтеп-изидцевдегу обьективдуулукке Кыргызстандын айыл-кыштактарынын социалдык турмущун чагылдырхан кептеген материал-дары, докумеяттерди, фактшшрды талдоо аркылуу жеткшууге аракег-тендик. Материалдар, езгвчв документтер КПССтин буйрукчул идео-логиясы устемдук кылган дсюрдо тузулгендугун эске алып, аларкын чындыгына жетуу учун кыйла салыштырууларды, тактоолорду жургу-зууге туура келди.

Детерминизм эрежесине таянып, Кыргызстандын айыл-кыштакта-рынын турмушундагы жылыштар жана езгвруштердун бардыгы ошол кездеги жалпы влквдвгу, реадцуу турадушка тикеден-тике байланыш-туу болтон дегвн тыянактын алкагывда карадык. Илимдеги систе-малык ынмага таянуу менен Кыргызстандш айылынын социалдык тур-мушу бир жагынан бутувдей коомдун турмушу менен, экинчи жагынан-вз ичинде бири-бири менен гыгыз байланышкан, ез кезегинде бири-биринен айырмаланган кептегвн злементтерцен тураарын, ошондон улам алардкн ар бирин ез-езунче да жана тыгыз байланышта да . кароо керектигин зстен чыгарбадык. Жыйынтыктап айтканда, таа-нып-билуунун об"екгивдуу эрежелерин ездешгурууге, аларцы пай-даланууга кылган аракетибиз Кыргызстандын айыл-кыштактарынын социаадык гурадущун изилдеедв квздеген максатыбызга жетуугв, ал-дыга койгон милдеттерибизди ийгшшктуу ишке ашыруута ебелге тузду деп эсептейбиз.

Изиддеенун апробацияланышы. Диссертация Кыргыз Айыл чарба институтунун "Тарых жана саясат таануу" кафедрасында жана Кыргыз Улуттук Илищер академвясынын "Сонку жацы доордогу Кыргызстандын тарыхы" белумундв тал ву уланып, коргоого сунуш кылынды. Диссертациянын негизги жоболору, жыйынтыктары жана анын тыянак-тары 1977-1994-жылдардын аралыгындагы Кыргыз айыл чарба институтунун профессор-оку туучуларынын илимий кои^еренцияларында, Фрунзе /Бишкек/, Алматы, Минск шаарларында еткен регионалдык жана республикалык илимий конференцияларында балндалган. -

Изилдеенун негизги материадцары жана жыйынтыктары Кыргыз айыл чарба институтунда "Кыргызстандын айылынын социалдык турмушу: жетшке'ндиктер жана проблемалар" аттуу атайын курсту оку-тууда пайдаланылууда. Эыгектин негизги мазмуну авторцун 4 ки-тебинде, китепчелеринде жана макала-тезис теривде жарыяланган.

Диссертациянын тузулушу киришууден, терт белумден, дорутун-дудан, пайдаланылган адабияттардын жана булакгардын тизмесинен турат.

ДИССЕИСАЦШШН НЕГИЗГИ МАЗИУНУ

- "Киришуудв теманын актуалдуулугу, илимий мааниси жана анын бута чейинки изилденуу абалы каралат. Ошону менен катар изиодее-нун максаты жана милдеттери аныкталат. Эмгектин методологиялык негиздери, илимий жацылыгы белгиленет жана диссертациянын прак-тикалык мааниси кврсвтулет. Теманын мазмунун ачуу учун колдонул-ган булактар талданат.

"Айыл чарба ендурушу - айыл-кыштактаряын ооциаддык турму-

шунун негизи" деп аталган биринчи бвлумдв республиканын айыл-кдатак калкдаын социадцык турмущунун негизи катары 60-жылдар-дын зкинчи - ЭЭ-жылдарцын биринчи жарымындагы айыл чарбасынын абалы кврсетулвт.

Бул маселени изилдеену КПСС Борбордук Коми те танин март /1965-жыл/ Пленумунун чечимдерин иликтеедэн баштадык. Анткени бул пленумда "СССЕцин айыл чарбасын мындан ары естуруунун ке-чиктирилгис чаралары жэнувдв" токгом кабыл алынган . Анда жал-пы елкеде башталган акономикалык реформата ылайык айыл чарбасын-дагы абал талданып, анын артта калуусунун себептерин ачууга хана айыл чарбасын тез кетеруунун узак жылдарга эсептелген ксмплекс-туу программасын иштеп чыгууга араяет жасалган, Пленувдун че-чдадери КПСС тин с"ездеринде, партия менея Сазе? вщвтунун ток-тсмдорунда толукталып, ерчутулген. "

Айад чарбасын кетеруунун ксмплекстуу программасын туриуш-ка ашыруу учун биз изилдеп жаткан жылда^ы айыл чарба ендурушунв улуттук кирешеден акча каражаттар кебуревк белунген. Терт беш яывдыита /1966-1985-жылдар/ СССЕцвн айыл чарбасы учун 740 млрд сом ~ капитадЕшк сала« жумшалган .

Йзиодвнип ааткан жыйырма жылда бутундей елке сыяктуу эле, Кыргызстандын айыл чарба ендурушун наржылоого да яеп кенул буру лган. Алсак, 1966-1975-жыадары республиканки айыл чарбасн учун мамлекеттик жана колхоздук каражаттардан 2 млрд. 586 млн. сем, ал эми, кийинки он жылда /1976-1985-жылдар/ 4 млрд.33млн ссм суммасындагы капитадцык салым жумпалган^.

Бул каражаттар негизинен айыл чарба ендурушунун материал-дык-техникалык базасын чычдоого багытталган. Натыйкалар жаман болгон эмес. Мисалга айыл чарба ендурушунде эч эле кэцири пай-даланылган трактордук парктын куч-кубатынын- есушун карал керелу. Эгедае 1965-жылы республиканын айыл чарбаеннда кыймылдаткычта-рынын кубатын кошковдо 800 мид аг кучунэ барабар 19,3 мин трактор болсо, 1985-жылы 29,2 ниц трактор иштеп, алардын кыймыпдат-кычтарынын к/баты 2,8 млн. ат кучуне жеткен.

* Решения партии и правительства по сельскому хозяйству /1965-1974/-М.: Колос, 1975, П-14-бетаер.

^ Материалы Пленума Центрального комитета КПСС, 23/Х 1984.-Долитиздат, 1984, 16-бет.

3 Народное хозяйство Кирг.ССР за годы Советской власти: Стат. ежегод.-Фрунзе: Кыргызстан, 1987, 112-бет.

1985-жылы Кыргыз стан да бир чарбаха орто эсеп менен 72 трактор, 36 жук ташуучу авталобидь, 20 комбайн туура келип, айыл чарбасынын энергия кубатгуудугу 1965-жылга салштырганда 5 эсе-ге ескен*. Жетипшендиктер айкын экевдиги керунуп турат. Айыл чарбасы езгече техника менен мурдагы меэгилде мынчалык денгзэл-де жабдылган эмес ,эле. Биз изилдеп жаткан жывдары колхоадордун, совхоздордун машина-трактордук парктары негизинен жаныланып, ку-баттуу, евдурумдуу жацы техникаларцы алышкан.

Диссертацияда айыл чарба ендурушунун жыйырма жылда тармак-тар боюнча механикалаштырылышынын денгээли керсетулген. Изидде-Н1Ш жаткан мезгилде дыйканчылыктын жана мал чарбасынын республика жана областтар, райондор, чарбалар боюнча механикалаштырылы-шынын денгззлдери талданды.

Айыл чарба ендурушунун ыатериалдык-техникалык базасын чыц-доонун натыйжасында эмгекгин энергия кубатгуудугу 1965-1985-ныл-дарда бир эмгекчиге зсептегенде 6,8 ат кучунен 17,5 ат кучуне жагорулатылган2. Бирок Кыргыз стандын айыл чарбасын маншна-трак-торлор жана башка техникалар менен жабдуунун денгээли союздук орточо керсеткучтун бештен уч гана белугун тузген. "" бкунуч-туусу - республикада ошол колдо бар техникалар да чарбалар та-рабынан чолук натыйжалуу пайдаланылбай келген. Чарба жетекчиле-ринин, адистердин, механизаторлордун кайдыгерлигинен у лам тех-никаларды убагы менен ондоо, сактоо жана туура пайдалануу ношн-де кемчиликтер орун алган. Буга айыл чарба техникаларын овдоо учун запастык белуктердун резпубликага талаптагодан 1,5-2 эсе аз келип ту рушу да чоц себеп болгон.. Натыйжада айыл чарба тех-никаларынын кебу' меенетунен мурда бузулуп же жараксыз делил та-бьиган. Об"ективдуу жана субьективдуу себептерге байланыштуу айыл чарба ендурушун механикалаштырууда жетишкеидиктер менен катар кеп маселелер чечилбей калгандыгы жетиштуу фактылар менен далилдевди.

Изидденип жаткан жылдарда ендурушту механикалаштыруу менен катар, айыл чарбасыцда электр кубатын кебуреек пайдалануугамум-кунчулук^болгон. Анткени ушул жылдар» кубаттуу ГЭСгер курулуп, ишкё киргизилишинин натыйжасында Кыргызстанда электр кубатын иш-

т

Кыргыз Республикасынын бвметунун учурдагы архизи, 18-4-дело, 47-том, 218-барак.

2 Народное хозяйство Киргизской ССР в 1980-году. Стат.ежегод. 3&-бет; Народное хозяйство Киргизской ССР за годы Советской власти. Стат.ежегод. 34-бет.

теп чнгуу бар кыйла кебейген. 1965-1985-жылдары республикада ГЭСтердин кубаттуулугу 249,3 мин квт саагтан 2416 мич кнт сааг-ка, б.а. 9 acere жакын, ал эми элекгр кубатын ендуруу 999,3 млн квт. сааттан 6063,5 млн.квт. саатка же 6 эседен кебуреек ескен*. Мунун натыйжасывда бардык райондор, колхоздор менон совхоздор, айыл-кыштактар борбордоштурулган мамлекеттик энергия системасы-на зуташтырнлган. 1985-жылы республиканын айыл чарба ендурушун-де иштеген ар бир адамга жылына 2753 квт.саат электр кубаттуулугу туура келген, бул керсвткуч 1965-жылы 303 квт. саатты туз-гендугун, б.а. керсеткуч 8 эсеге ескендугунен^ электр кубатын пайдалануудагы айыл чарбасынын жетишкендиги даана керунет. Энергия кубатынын базасы езунде болговдуктан республиканын айыл чар-басын электряештирууну мындан да жогорку денгээлге кэтерсе бол-мок. Натыйжада баары бир Кыргызстан айыддын социадцык-экономика-лык турмушунда электр кубатын пайдаланууда союздук орточо кер-сеткучтен артта калган.

Змгекте айыл чарба ендурушун интенсиадештируунун маанилуу багыты катары аяы химлялаштыруу ишиндеги жетишкендиктер яана ма-селелер так мисалдар менен керсетулду. Кыргызстандын шартында жерди мелиорациялоо маанилуу зкендигин зеке алып, бул багыттага жетишкен ийгиллктерди, чечилбей калган проблемаларды керсетууге взгече кецул бурду к. Биз изилдеп яаткая 20 жылда рэспубликада жерди мелиорациялоо ишине 1,3 млрд сом мачлекеттин, 130

млн сам кадхоздордун эсебинен белунген. Бул каражат ушул максат-ка буга чейинки кырк жыдда бвлунген каражаттан 5 эсеге квп эле^. Натыйжада жаны сугат системалары, сууну сактоого, унвмдуу пайда-ланууга ылайыкташтырылган ири курулуштар ишке'киргизилген. 224 мич-га айдоо жерге, 1789 мин га жайыттарга суу чыгарылган. Сугат жерлеранин келвцу I млн гектардан ашкан. Республикада сугат тар-магынын жалпы узундугу 28 миц км ге жетш, анын 78 процента чар-балардын езуне тиешелуу болгон4. блкедв биринчи болуп Кыргызсганда сугат ишияде сууну белуштуруу боюнча автоматташтыршган система иштей баштаган .

L Беляков Ю.П., Г&химов K.P. Энергетические ресурсы Кыргызстан на и их использование.- Бишкек, 1993, 39-бет.

:2 Сельское хозяйство СССР. Стат.сб. М.,1988, 420-бет.

3 Советская Киргизия, 1985, 18-ноябрь.

4 Кыргыз Республикасынын СД ША, 56-фонд, 170-опись, 9-дело, 2-6-барактар; Народное хозяйство Киргизской ССР за года Советской власти.Стат.еяег., II3-II4-tíeTrep.

19-ба1|ГШ Р^ПУ^К801®1® СД ША, 56-фонд,220-опись,41-дело,

23

Биз изиддеген мезгиддеги ендургуч кучтедцегу жылыштар, анын денгээлине гсана мунезуне жараша ендуруштук мамилелердин езгерушун талап кылган. 60-жыдцардын ортосувда елкеде калыптан-ган субьективдуу, баш аламан, зордук менен башкаруудан баш тар-тууга, ендуруштук мамилелерди еркундетууге бир катар аракеттер болгон. Бул учун айыл чарбасына акча каржшюо, ендурушту план-доо, баа саясатын жакшыртуу багытында кеа аракеттер жасалган. Колхоздор менен совхоздор, чарба аралык ишканалар менен мекеме-лер, атайын аныкталган пландар бошча мамлекетке продуктыларды сатууга милдетгендирилген. Дыйканчылык жана мал чарба продукты-ларына баалар бир нече жолу жогорулатылган. Пландан ашык сырье-лор, азык-тулуктер учун жогорулатылган баалар кошуп, алардын санына кана сапагына ылайык акы телее тартиптери киргизилген.

Айыл- чарбасыеда ендуруштук мамилелерди еркундегууде сегизинчи беш жылдыкта колхозчуларга гарантияланган змгек акы телее тартиби, тогузунчу беш жылдыкта республиканан айыл чарба-сында чарба жургузуунун капы форласы катарында чарбалык эсептин киргизилиши да диссертацияда кенири талдоого альяды.

Изилдееге алынган. жыддаодагы буйдукчул бийликтин айыл чар-басын адастештируу, и^илештируу жана чарба аралык ишканаларды, мекемелерди тузуу боюнча иштери, чарбаларды "совхоздошгуруу" саясаты, ал бийликтин айыл калкынын ездук кемекчу чарбаларына карата мамилеси кедтеген докуыенталдьгк магериалдардын негвзинде керсетулду.

Автор айыл чарбасывда ендуруштук мамилелерди еркундетуу-нун негизги багыты катары ошол кездеги зл чарбасынын бул тарма-гын башкаруу системасын еркундетууге, чарба жургузуунун, башка-руукун жанн формаларын киргизууге кылган аракеттерине да бир кыйла кецул бурду. Ал жаны чаралар амирчил-буйрукчул экономика-нын шарттарында иштелш чыккандыктан, тез эле ез кучун кого туп, ал тургай айрда учурларда евдуруштун енугушуне жаны тоскооддук-ка да айланган. Бул женунде Кыргыз Республикасын СД БМА да сак-талган кеп документтер баяндайт. Аларда о суп алган кемчиликтер-ге жана бапьаламандыктарга айкындык дооруна чейин эле республиканка жер-жерлериндеги айрым жетекчилер, адистер ете тынчсызда-нып келгевдигин квребуз.

Изилдеенун алкагындагы мезгиддеги айыл чарба ендурушунун керсвткучтеру диссертациянын атайын белумчесувде талдсого алын-ды. Айыл чарба ендурушуне жуышалган капитаддык салымдар, енду-

руш мамилелерин еркундегуугэ кылган аракеггердяи нагыйжасында ал мезгилде жылдан яылга айыл чарбасы мыкты ийгиликтерге жетиш-кен деген бир жактуу пикирден алыспыз. Диссертацияда келтирил-ген кыйла статнотикалык, архивдик ж.б. ыатериалдар ошол кездеги бардык аракеттер эч натыйжа берген змее деген жыйынтык чыгадуу-га да жал бербейг.

Каралып жаткан жыйырма жылда республиканын айыл чарбасын-да лродуктуладцын дун жыйымы беш жыддыктан беш жвддыкка карай ескен. Эмгекге Кнргызсганда мал чарбачылыктын, дыйканчылыктын жетишкевдиктери жана проблемалары керсетулуп, конкреттуу факты-лар менен бекемделген. •

Пландуу эконсмиканын шартында айыл чарбасынын экстенсивдуу мунезде болуиу, ендурушту увштурууда яавд экономикалык ыкмалар-дш амирчил-буйрукчул бийлик тарабынан чектелиши, негизгиси ма-териаддык евдуруштун енугушуне эмгекчилердин кызыгууларынын же— тишеиздиги айыл чарба ендурушун езгече соцку он жылдыкта солгун-даткан. Натыйжада айыл чарба продуктуларынын езуне турган наркы анын барцык негизги • турлеру бошча жогорулоонун гана усхунде болгон.

1965-1985-жылдардын аралыгында республиканын чарбаларында бир центнер буудайдын, пахтанын, картешкенун, тамекинин езуне турган наркы эки эсеге, жашылча-жемиштеддики болсо беш эсеге жо-горулатан. Бул сыякзуу керунуш мал чарбасынын продуктуларына да мунездуу болгон1. Буйрукчул экономиканын шартында, езгече он би-ринчи беш жклдыктын жылдарында айыл чарба ввдурушундегу кризис абдан терендеген. 1985-жылы Кыргызстандагы колхоздор менен сов-хоэдордун 60,6 процента зыян гартш иштеп калган2. Чарбалардын мамлекетке карызы жылдан жылга кебейген.

Кыргызстандын айыл-кыштактарынын социалдык турадущуна арнал-ган изиддеебуз "Айыл-кыштак калкыкын социалдык тузулушу жана би-лим денгээли" деп аталган экинчи белувден башталат. Бул белум айыл-кыштактардын социалдык гурадущун, анын ичинде айыл жериндеги демографиялык абадды талдоодон башталат.

Кыргыз Республикасынын СД ША, 56-фонд, Г70-опись, 11-дело, 130-133-барактар; 188-опись, 436-дело, 31-32-барактар.

о

Ошондо эле.

Кыргызстандын айыл-кыштак калкн демографиялык жактан мур-дагы СССРцин байка региондорунан табигый есушунун жогорку темп-те экендиги менен езгечеленуп турат. СССР боюнча алганда баз изиадеп жаткан жыддары шаар калкы есуп, айыл калкы жылдан жыл-га азайган. Кыргызстанда болео шаардыктар да, айыл калкы да сан жагынан вскендугун кврэбуз. Бул Кыргызстандын демографиялык турмущундагы взгвчвлуктердун бири. Экинчи езгечелук - шаар кал-кына салыштырмалуу айьи-кштак калкынын 20 жыддык мезгидде орто эсеп менен республикадагы калктыя 61 процентин тузуп, бир дец-гэзлде сакталгавдыгкнда. Ал зми СССР бокнча айыл калкы 1965-жылы 47 проценттен 1985-жылы 35 процентке темвндегэн1.

Диссертацияда айыл-кыштактардагы демографиялык абал рес-публиканын областтары боюнча да талданган. Кыргызстандын айыл-кыштактарында взгчче эмгек жашына чейинки балдардын жана кары-каргавдардын союэдагы орточо кврсеткучтен бир кыйла арбындыгын, табигый есуштун жогорку денгээлде болушунун себептери да изил-декди.

Алдыга коюяган маанилуу максат катары бул белумдв айыл-кыш-тактарцагы эмгек ресурс тарынын абалы, алардын эл чарбасынын тар-мактары боюнча белунушу жана пайдаланылышы кептеген материаддар-дын негизивде чагылдырыдды.

Диссертациада атайын белумче Кыргызстандын айыл-кыштак калкынын социаддык тузулушунун маанилуу керсегкучу катары - алар-дын билим жана кесипчшшк-техникалык денгээлин изиддвеге арнал-ган. Айыл-кыштак элинин билим денгээлин кетврууде жалпы билим беруучу мекгептер маанилуу роль ойноору белгилуу. Билим беруу-нун бул тармагынын енугушуне сегизинчи беш жыдцыкта союз боюнча башталып, тогузунчу беш жыдцыкта аяктаган жалпыга орто билим беруу милдетинин аткарылышы чоц ебелге болгон. Эмгекте республика калкыный 60 процентин тузген айыл-кыштак жеринде жалпыга мил-деттуу орто билшге етквруудвгу аткарылган иштердин квлему, бул иштеги кыйынчшшктар жана кемчиликтер ылгоого алынган.

Народное хозяйство СССР в 1984 году. Стат. ежегод. 12-бет; Народное хозяйство Киргизской ССР в 1985 году. Стат. ежегод. 4-бет.

2

Балтабаав М., Акулова А. Совершенствование работы сельской общеобразовательной школы, 17-бет.

Айыл-кыштактардагы орто мектептерди 1965-1966-окуу жылында 19,8 мид, 1970-1971-0куу жылыида 21,3 мин, ал эми 1984-1985-окуу жщщнда 41 мич улан-кыздар бутурген. Башкача айгканда, 20 жылда есуш эки эсеге жеткен . Айыл-кыштак орто мектептерин бутургвндер республикадагы бардык орто мектептерци аяктагандар-дын 76,3 процентин тузген. Айывдык орто мектептерди бутургендвр-дун эл чарбасынын тармактары бошча белудушу статистикалык маа-лдааттар аркылуу тадцанды. 1980-жылдан тартып айылдык орто мектептерди жылына 41-42 мивден ащуун улан-кыздар бутурушр, орто эсеп менен алардын 70 проценти айыл-кыштактарда ка-лып, ездерунун жашоосун жана эмгегин айыл турмушу менен бай-ланнштырган. Ушундан улам айыл-кыштак злинин дечгээлин кете-рууде, ез ишиндеги кемчшшктерге карабастан, орто мектептердан ролу чоц болгону байкалат. Бул мектептерцин жаштарга орто билим беруу менен катар аларды эмгекке, кесипчиликке тарбиялоо багы-ткндагы аракеттерине, вндуруштук бригадалардын, окуу-вндуруш-тук комбинаттарынын ролдоруна, алардын жетишкендиктери жана кемчиликтерине да кечири токтодцук.

Айыл-кыштак калкынын кесипчилик-техникалык денгзэлин кете-рууге ошл жылдары кечири жайылтылган айылдык кесипчилик-техни-калык окуу жайлары олуттуу салым кошушкан. Алардын иштери да . жетиштуу сандагы статистикалык, архивдик материалдардын неги-зинде далилденди. Бул окуу жайларында жыйырма жылда 209,1 мич адис даярдалган жана алардын айыл-яышгактардын социалдык ту-зулушундегу алган орду кедейген. Бирок, аларца эмнегедир айыл-кыштактардагы орто мектептерди негизинен начар окуп бутурген жана бутпвген окуучуларды кабыл алуу салт катары карала баш-таган. Натыйжада, алардын бедели кегерулбей, аны бутурген адис-тердин баркы да темен болгон.

Диссертацияда айыл-кштактардын калкынын социалдын-кесип-тик тузулушунун взгерушун, алардын айыл жериндэги эл чарбасынын гурдуу тармактарында эмгектенуусун кврсеткен таблицалар, маалы-маттар арбын келтирилди. Изиддее мезгвлинин сочку беш жылында

1 Балтабаев М., Акулова А. Совершенствование работы сельской общеобразовательной школы, 17-бет.

айыл-кыштакта бул адистердин течи гана айыл чарба ендурушун-де иштеп, калгандары айыл жериндеги эл чарбасынын овдон ашык ар турцуу тармактарына ооп кетишкендиги да далилденди.

Айыл-кдатак калкынын социалдык-таптык гузулушун таддоо-го агайын орун берилди. Буйрукчул бийликтин агрардык саясатта колхоздук-кооперативдик менчикти кыскартып, айыл чарбасын тезирээк мамлекеттештирууге кылган аракетинин натыйжасында, биз карал жаткан жыддары "совхоздоштуруу" чаралары улантылган /Буйрукчул бийликтин бул саясаты айыл чарбасывдагы абалды оной алган эмес/. Натыйжада 1965-жылы Кыргызстанда 248 колхоз болсо, 1985-хилы алардын саны 178ге тушкен, ущул эле мезгилде совхоздордун саны 84тен 290го кебвйген1.

Буткулсоюздук эл каттоонун маалымагы боюнча 1959-жылы Кыргызстанда айылдык зумушчу табы айыл калкынын 27,1 процен-тин гана тузсе, 1970-жылы - 45,8, ал эми 1979-жылы - 55,7 про-центин тузген^. Ошентип, жумушчу табы шаарца гана эмес, айыл-кыштактарда да сан жагынан басымдуулук кылып калган. Айьидын жумушчу табы ич ара: аграрцык, енер жай, курулуш, турмуш-тири-чилик, коммуналдык тейлее ж.б. тарл акта рында иштегендер болуп бвлунген. Айылдык жумушчу табынын негизги белугу - совхоздордун жумушчулары 1966-1985-жылдары 90,4 мивден 218 минге ке-бейуп, айывдагы жумушчуларцын 30 процентин тузген3.

Айылдык жумушчу табынын стдуктурасында енер кявдын тар-мактарында эмгекгенген кыргыз улузунун екулдеру белек улуттун екудцеруне Караганда аз болгон. Айыл-кыштактарда улуттук жумушчулардын енер жай тармактарындагы катарын ке бейту у инш . изилдеп жаткан жылдарда колго алынган эмес.

Кыргызстан за годы Советской власти. Кбил. стат, ежегод. 76-бет; Народное хозяйство Киргизской ССР за годы Советской власти. Стат. ежегод. 115, 119-беттер. .

^ Итоги Всесоюзной переписи населения 1979 года по Киргизской ССР. T.I, - Фрунзе, 1981, 319-бет.

3 Кыргызстан за годы Советской власти. Юбил. стат. ежегод. 95-бет; Народное хозяйство Киргизской ССР в I9B7 году. Стат. ежегод. 124-бет.

Айыл-кыштак калкынын сощшдык-талтык тузулушунде езгече одун колхозчу дыйкандарга тиешелуу. Бул тал Совет бийлигинин жылдарында ете татаал социаддык-зкономикалык езгеруштерду ба-шынан еткэрду, езу да езгерду, Коавдун социаддык-тапгык тузулушунде колхозчу дыйкандардын саны 1965-1985-жылдары 215,6 минден 198,2 мицге, б.а. 11,4 процентке азайгал^. '

Дисеергациядагы колхозчу дыйкандардын коомдоху зэлеген орду, евдуруш каражаттарына, эмгекке карата мамилеси, киреше адуу жолдору, билим жана кесипчилик дечгээли боюнча бири-би-ринен айырмаданган топторго белуневру женундегу маалшаттар да кызыктуу. Коллектив®уу чарбаларда ендурушту кетеруу учун материадднк жеке кнзыкчылнктын жоктугунан колхозчулардын кооздук эмгекке мамилеси начарлагандыгы статистикалык жана архивдик материалдар аркылуу керсетулду.

Кыргызстандын айыл-кыштактарынын социаддык-таптык тузу-лушунде айыл интеллигенциясынын езуне тиешелуу орду болгон. Республиканын айыл интеллигенциясы социалксттик курулуштун журушунде, советтик эл агартуу системасынын аракети менен калыптанып, енугуп, ез алдына коюлган милдеттерди мумкун-чулугунун жетишинче етоп келген. Кыргызстандын интеллиген-циясы коомубуздун башка социаддык топтору сыяктуу эле убагын-да сталиндак репрессиянын азабын тартса, Хрутевдин "коммунизм-ди кецири куруу" саясагын зор ишенич менен коддогон. Диссер-гацияца Кыргызстандын айыл интеллигенциясынын 60-кылдардын

Кыргызстан за годы Советской власти. Юбил. стат. ежегод. 91-бет; Народное хозяйство Киргизской ССР в 1987 году. Стат. ежегод. 120-бет.

2. Кыргызстан за годы Советской власти. Юбил. стат. ежегод. 131-бет; Народное хозяйства Киргизской ССР за годы Советской власти. Стат. ежегод. 125-127-беттер.

8кинчи - 80=хывдарцнн биринчи жарыыындагы кооыдо1у ээлеген орду хенунде да кенири овз бодцу. Эмгегинин мунезу хана маамуяу бошча айыл интеллигенциясшын ичинде айш чарба ендурушувде иштегендер маанилуу орунда турушкан. Бул топко негизияен айыл жзринде хашаган паргиялык, совеггик кызматке рлер, чарбалавдын жетекяллери, хогорку хана атайын орто билимдуу айыл чарба адистери кирген. Алардын катары 1966-1975-валдары 8,8 мивден 10,9 мщге гана ессе, кийинки он хылда/1976-1985-хнлдарда/тез кебайуп, 25 мивден ашкан*.

Айыл интелигенттерин даярдоодогу республиканын атайын орто хана хогорку окуу хайларынын салымына, бул тарлактагы кыйынчылыктарга хана республикада бирден-бир хогорку билимдуу айыл адистерин даярдоочу Кыргыз айыл чарба инсинутунун тахрыйбаларына да кенири токтолууга зуура кедди.

Эмгекте кептеген материалдардын негизияде айылдык интел-лигенттердин гуманитардык белугунун /мугалимдер, врачтар х.б./ ее ушу, алардын айыл зуриущунда ээлеген орду хенунде да сез болот. Айылдык интеллигенттерцин арасында кыргыз улутунда-гылар айыл чарба ендурушундо, эл агартуу хана салаыаттык сактоо мекемелеринде, езгече партиялык хана ерветтик баша-дгу органдарында эмгектенишип, евдуруштук-техникалык интел-лигенттердин катарында азчылыкты тузеерун извлдеелер керсетту.

Кыргызстан за годы Советской власти; Юбил. стат. ехегод* 131-бет; Народное хозяйство Киргизской ССР за годы Советской власти. Стат. ехегод. 125-127-беттер.

"Айыл-кыитактаода материалдчк яашоо шаоттарыння абаш яаяа калктын сзла.маттнгын сактоо" делил аталган учунчу белум» адамзат коомунун социалдык турглушунун яегизги керсеткучу -качктыя реалдуу кирашелёрия таддоодон башталат. Карачып зсаткан кылдарда айнл-таштак■калкынын реалдуу кирешелери эмгекке теле-нуучу кызмат акыдан, колхоздорцон алынуучу акчалай пана натура-лай кирешелерцен, коогддук керектее йоядуларынан берилгея женид-диктерден тузулгеа. Мындан тншяары ¿¿л кирешелер чзкэне баалар-дын денгээлине, сатактардыя келомуяэ я.б. байланыштуу болгоя.

Айыл-кышгак калкынын реадцуу кирегаелерин кетеруу учуя ал -щддарда, кыйла прогрзссивдуу аракеттер да лсасалган. Шкалы, сзгизинчи беш жпддыкта кодхозчулардыя эмгегине ай сайыя гарая-тиялапгая акы телее кяргизилген. Колхозчулардын ендурушкв кызы-гуусуя ::-:огорулатуу учуя мамлэкетке сатыдуучу айыл чарба продук-туларннын баасы бир нече ирзэт жогорулатылган. Цуяун натнЁжасын-да Кыргызстанда 1965-1985-яыддары колхо: чулардыя айлык акысы 69 соглдон 160 сомго кетерулгеи. Бул керсеткуч совхоздордо 66 совдон 140 сшго вскен1. Айзл-кыштак эланин залпы кярешелеринин тузулу-шунде энгекке атыяган акынын улушу яогору болгон. Алсак 1985-яы-лы Кыргызстандая колхоз чу ларынын уй-булесунун кирешелеринин 52,4 процеятин, ал э?ла совхоздун яумушчуларынын уй-булесунуя кирелелерлшш 55,5 процентин коогддук чарба телегея эмгек акы тузгвн2.

Днссвртацяяда аишг чарбасыяда эмгекке акы телаа системасы-нш: еркунцетулупу бардак чарбаларда эле эмгекткн енцурумдуулугун -югорулатып, ле каяктня реалдуу кярешелерингш эсушуя камьыз кьгл-багандыгы кептеген глисаддар меяея карсетулду. Автор, аиыл чарба-смяда зг.тгэгквз жараша акы телее шлядэ кепчулук чарбаларда адялэт-саздик куч алгандагыя бэлгилейт. Айрыгл чарбалар зыян тартып иш-тэшэндактэрнне карабастан, аптек акыяы адашигстративдкк яол меяея катера берген. Зыдцык кирешесин бут бойдон эмгек акы телееге яум-шап яибергея чарбалар да кездэшкея. Эмгекке акы твлееде сощгалдак адшсеттуулукгун бузулушу, эмгекчидврдан ендурушке болгсн кызыгуу-

Народное хозяйство Киргизской ССР в 1971 году.Стат.елегод. 126-бэт; Народное хозяйство Киргизской ССР в 1983 году.Стат.еже-год. 111,115-беттер. ~ .

2 Социальное развитие и уровень лизни сельского населения Республики Кыргызстан. Стат.сб.- Фруязе,1991, 15-бет. •

сун темендеткен. Бул айыл чарбасынын кризиске учурашынын негиз-гг сэбептерйнкн биря болтов.

Изилдеп жаткан жылдарда косвдо социалдак камсыздандарууну яакшыртууга кылган аракетгердин яатыйжасында, айыл-кыштактыя эли коомдук карекгее фондуларынын эсебинен да олуттуу кирешелер-ди алышкан. Алсак, сегизинчи беш жылдыкта колхозчуларга пенсия жана пособие телее башталып, кийинки жыдцары кыйла еркундетулген. Змгекке керектеенун коовдук фондулараныя айыл-кыштак жеринде пак-даланылышы, калкка акчалай телеелердун жана яециадикгердин бе-ршшши кептеген матеряалдардын негазшде баяндалды. Диссертацияда айыл-кыштак эли жашш кирешелеринин учтен бирине жакынын, ыксыз чектеелерге карабастан, ездерунун кемекчу чарбаларинан алып тур-гаядыгы, бул чарбалардан мумкуячулугу толук лайдаланылбай калген-даги статиотикалык, архивдик матержалдар, шсалдар мензн баса белгилевди.

Айыл-кыштак элинин керектуу товарларга болгон талаптарынын канааттандырылышы, алардан соода, турмуш-тиричилнк, коо?.иук та-мак-аш, транспорт жана байланыш тармактары аркылуу тейленишшш абалы да атайын белумчеде изилденди.

Кыргызстанда калкка кенирп керектуу товарларды ендуруунун гласелелери да эмгекте кыскача керсетулет. Автор кептеген статис-тикалык жана архивдик материаддарга таянуу гланен айыл.-кыштак кал-кын соода, коомдук тамак-аш тармактары аркылуу тейлеедегу яютда-кендиктерда керсетуу менен бул багыттардагы чечнлбеген иаселе-лерге езгече кецул бурду. 1985-жылы Кыргызстандын 259 айыд-кышта-гынын 269унда кунумдук керакгелуучу азык-тулук, 424де енер най товарларыя сатуучу дукендер болгон эмес. Бул айыл-кыштактардын эли керектуу товардар учун 3-10 км., кээде аядан да узак яол жу-рууге мажбур болушкан*. Мшщеттендирилгендигине карабастан, енер жай ишканалары /езгече союзга баш лйген/ эл нецирп керектеечу товарларды чыгарышкан эмес, же оноюяа карал, бир турдуу, втумсуз товарларды устекке босток чыгара беришкен. Натыйжада дукендерде^' шшщондогов совдук керексиз товарлар толуп кеткен. Соода систв-масынын кызматкврлери тарабынан квтирилген кемчиликтер да эмгек->. те конкрэттуу фактылар аркылуу чагыдпырылда.

I "

Социальное развитие и уровень жизни сельского населения

Республики Кыргызстан. Стат.сб. - Фрунзе, 1931 , 34-бет.

Айыл-кыштак калкш турмуш-тиричилик лактая теилее шшшш яакшнрышына вбелге болгоя яогррку бийлик органдарыяын аракетте-рз, яер-жэрларцеги иш-чаралар, жетшдкендиктер коякреттуу мисал-дардая нагизиндз изидденди. 1985-яылы республиканын айыл-кыпггак-тарындагы эдди турмуш-тиричилик зсактая тейлее у чуя 2508 ишкана шгегея. Бирок, упул зшлы Кнргызстандын 1241 айыл-кыптактарында эдди турмуи-тирпчшшк жактан тейлеечу ишканалар, ал тургай за-каздарды кабыл алуучу яанлар болгоя это. 1985-жылы Кыргызстан айыл-кнштак калкына кызглат корсет/у дечгээли богонча 15 сотаздук респубдикалардын ичинен он учуячу орунда калган*.

Калкты транспорт таряагы аркылуу тейлее, сощгаддык турмуш-?ун мааналуу керсеткучтерунен эквндигин эска алш, эмгекте бул багаттагы маселелер да каралда. Айыл-кыштак яерлэриндеги жол курулушу," эдди автомобиль, темир зол зава аба яолдору аркылуу тейлеедегу иетишкендикгер жана маселелер талдоого алында.

Айыл калкын тейлеэнун маанилуу тарглагы - байланнштын абалы 'да керсетулду. А1шл-кыштактарда почта, телефон, телеграф байла-ныштарынын глатериаляык-техяшсалык базасы, алардын кубаттуулугу-нун дэнгээли аныкталдн. Бул шятеги яетишкендиктер меяен катар, 1985-зылы республиканнн 1010 айыл-кыштактарында байлаянш гуйун-дэрунуя болбогоадугу, алардыя 678и Ош, 73у Ысык-Кел, 44у Нарын областтарнн.да, 144у рэспубликага баш ийгея райоядордо жайгашкан-днгы2 айтылат.

Сошгалдык тург.туштуя эц негизги маселелеринин бири эчактая эле турак лай экеядиги талашсыз. Эмгекти изилдеп жаткан жыйырма лшгда республиканцу аЯыл-кыитактарында бул багытта салыпггырмалуу керунуктуу ялгаликтер болгондугу <5аяндалда. Республиканын когорку бяйлик органдарннын алнл-кыштак элин турак-яай меяен камсыз ннлуу, айыл-кыштактарпн инфраструктурами жакшыртуу, аларды керктэндуруу боюяча каоыл алгая иа чараларына, араквттерине обьек-тив.дуу баа берууге аракет жасадды. Кептеген, езгече статистика-лык яана архивдик материаддарга таянып, республикадагн айыл-кыш-тактарда турак-яай курулушунун дэнгээли таддаядн. АЗыл-кыштактар-да керктендуруудегу ийгиликтер айрым коякреттуу мисалдар менен бекеглдеддп.

1 Шатманалкева Д. Турмуиь-тиричшшк яактая тейлееяун наткйжа-луулугун яогорулатуу.- Фрунзе: Кыргызстан, 1990, 12-бет.

Амирчил-буйрукчул башкаруунун саясаты боюнча изилдеп наткан гыйырма'яылда Кыргызстанда айыл-шштактарды иршюштируу иши куч алган. Бул багыттагы иш-аракеттердкя натыйяасында, 1965-1985-явддардын аралыгында республикада айыл-кыштактардан сани 3524тен 1762ге чеЁин кыскаргой. "бзгече каракеттердин" натыйжасвдца алыл-кнштактарда ирилештируу боюнча Кыргызстан СССР боюнча Молдавия менен Арменивдан кийинки учунчу орунга чыккан^.

Ирилвштирилген айрым айнл-кышгактарда социачдых-мадаяий жактан тейлее иши кыйла жакшырган. Бирок бул ките аша чабуулар басывдуулук кылып, мал чарбачшшгына яана дыйканчылыкка ынгайдуу, табигый сонун жерлерде жайгашкан айыл-кыштактар ноюлуп, алардын эли зордук менен борбордук кыштактарга кечурулгон учурлар кеп болгон. Айрым айыл-кыштактарды "келечексиз" дзп таал, аяарды аоюу, борбордук кьпптактарда кеп кабаттуу дана кеп квартиралуу уйлерду куруу тажрыйбалары анчалык деле эконогликалык яана социалдык зарыл-чылык болгон эмес.

Бул жерден диссертант айыл-кыиггак элинин турмуш-тиричи-лик маданиятана токтолуп, айыл-кыитак элинин яашоо тушушунда та-лапка ылайык маданняттуу яашоого аракеттер болгондугун белгилейт. Он биринчи беш яыдцыктын жнддарында, сегизинчи беи яылдыкка са-лнштырмалуу айылдык уй-буленун жалпы кирешелеркшш кобуреек белугу турмуш-тиричаликке керектуу енер жай товарларан сатыл алууга жуышагандыгын кергезген конкреттуу маалыматтар кэлтирилет.

Бул багытта жетишкендиктер гана керсетулбестен, кемчшшктер, кейгейлер^, аларды чечууде пайдаланылбай калган резервдер да дис-сертацшща каралды. Ашл-кыштактардагы турак уйлердун кепчулугу атайын иштелгея долбоордун яоктугунан, уй ээсинпн оо боюнча ку-рула бергея. Натыйжада архитектуралык эренелер дээршж сакталган эмес. Он биринчи беш жылдыктнн аягында айыл-кыштактардагы уйлердун 68,2 проденти газ, 32,8 процента гана суу тутуктеру менен камсыз болгон. 360 айыл-кыштактыя эли сууну ар кандай арыктардая алып лайдаланышкая. Бул айыл-кыштактардын 246сы Ош областында, 41и Талас ереенуяде, 21и Ысык-Келде, 16сы Нарында, 28и республик кага баш ийгея райондордо орун алышкан. Республяканын 500дей айыл-кыштагында мончо курулган эмес2.

т

■ЧБактыгулов Дж.С.Во имя народного благосостояния.-Фрунзе: Кыргызстан, 1982.

О V

^Еаманкулов Б.Социально-экономическое развитие села:Вопросы теории и методологии. 100-бет.

Бул белумде айыл-кыштак калкынын саламаттыгын сактоо масе-лесине да езгече кеяул бурудцу. Мында изидценгвн мэзгилгв чейин яана каралып яаткая 20 жнлда айыл калкынын саламаттык сактоо ишндега салыштармалуу чоч яетишкендактер белгилеяет.Республика-нын айыл-кыштак калкынын саламаттыгын сактоочу мекемэлврдан матв-риалдык-техяякалык базасын чывдоо, аларды орто яана жогорку би-лиздуу адкстер менея камсыз кылуу бошча партиялык яана мамленэт-тик органдардын шптври, алардан жетшкен-яетишегендактери тал-данды. Бул багыттагы явттпкендиктерди керсеткен фактылар кеп кел-тирилди. Бирок бул тармакта кептеген маселелэр чечилбеген бойдон калган. Изиддеягея мэзгидцин аягыяда элэ республиканын 539 айыл-кыпгтагынын эли шдищшалык жардам учун 10 км га чвйин, ал эми 105 айыл-кыитактыя эли андан дагы узак лсол яурууге аргасыз болунь каа]". Эг.тгакте айыл-кыштак элияин елуиуяуя всушуя, аяыя себаптэ-рин керсеткен таблкцалар берилдп. Алсак айыл-кыштак калкынын елу-г.туяун себептэрин пзилдэгендэ, алардыя кебу дем алуу, кан айлануу системаларылын ооруларыяая каза болоору, бул оорулар езгече эр-кэктерце кеп кездешээря аяыкталгая. 2ылыяа орто эсеп меяея айал-кыштакта яашаган 1,5 мин адам онкологиялык оорулардан кайтыш болору эсептелген. 1985-яылы 1980-яыдга салыштырганда КЫргызстан-дан айыл-кыштактарында 1218 адам кеп елгея2.

Кыргызстанда эненин яана баланыя саламаттыгын сактоо яага-нан нетишкеядиктер болсо да, мында кеп проблемалар дагы элэ че-чилбей кэлгенг- Айыл жэрлерпнде аядцар менен яаш бадцардыя 80 процента анешядая яапа'чеккея, яачы тервлгендерде пшотрафия яана рахит оорулары ете кеп каздеппсез.

Дуйяенун внуккен машгеквттеривдв терелген I мин баланыя 6-9у гана бир дашка яэтпей елуп.калаары аныкталган. Ал ш СССР бошча бул керсвткуч орто эсеп меяея 25 балаяы тузгея. Кыргызстанда 1980-лсылы I миц баланыя 48,4у', 1985-яыла 47,2си бир жаш-ка аэтпей чарчап калган. Ал эми республикадагы айрым айылдак соваттер боюяча алганда терелген I мин балаяын 150ге чейинкиси бирге чыкпай кайтыш болору аныкталган3.

•"■Социальное развитие и уровень жизни сельского населения Республики Кыргызстан.Стат.сб. 6-бет.

<? Ошоядо эле.

0 Фотеэва Е.В.Семья в современном буржуазном мире.-ГЛ., 1988,23-бет; Социальное развитие и уровень яизяи сельского населения Республики Кыргызстан. Стат.со. 59-бет; Сельское хозяйство йгогизии. 1990, & 3, 5-бет.

. Диссертадияда калктын саламаттыгыя сактоонун маанипуу тар-' мактары - санаторийлер менен эс алуучу жайлары аркылуу элди тейлее иштери, айыл жериндеги спорт жаяа дене тарбия маселале-ри да каралып, бул иште да кемчиликтер кеп экендиги карсетулду.

"Айыл-кыштак калкынын рухий мзданияты" диссертацияшв солку белуму. Анда адзгендэ Кыргызстандан айыл-кыштактарындагы маданий-агартуу макемеларинин матерпалдык базасы жана аларды адис-тер менен камсыз кыдуу маселелери изклденди.

Айыл-кыштактарды маданият мекемелери менен камсы з кылып, алардан ишин жолго койгондо гана айыл калкынын маданий жана рухий талаптарын канааттандырууга болорун эске алып, Кыртазстаддан партиялык, советтик органдары, маданият министрлиги, чарбалар 60-жыддардыв ортосунан тартып айыл-кыштактарда маданий-агартуу мекемеларин кебуреек курууга аракет кылган.

Диссертацияда Компартиянын сьезддеранин айыл мадаяиятын кетерууге арналган чечпмдери, Кыргызстан кошартиясынын Борбор-дук Комитзтинин, Кыргыз ССР Мкнистрлер Совэтшшн токгсодорунун, жергиликтуу органдарынын аларды аткаруу боюнча уюштуруу иштери таддоого алывды. Кыргызстаядык ашл-кдатактарында маданият ме-кемелеринин материалдык-техяикалык базасын какшртууда 1966-кылы ипггелип чыккан республикаянн айыл-кыштактарында маданият макеме-лерин куруунун уч жыдднк плавки жана аны жуаеге ашырууга кылган аракеттер маанипуу роль ойноуон^.

Изилденип каткан мезгвдде аТшл-кыпггактардагы клубдук меке-мелер, кнтепканалар сан кагынан кебейген, салаты да езгергея. Райондун жана чарбалардыя борбордук кыштактарында 300-600 оруя-ДУУ. турдуу кружоктор учун атайын белмелеру бар маданият уйлеру иште ген. Бул эмгекге бажаларга ернек боло турган алдыдкы .маданият мекемеларинин, китепканалардын айыл мадаипятын кетеруудегу тажырыйбалары да назылда.

Кыргызстандын айыл-кыштактарында маданият мвкемелеринш ■. ишинин илгерилашине онунчу беш жылдыкта клуб макамелэрин борбо^-дочпуруп башкаруу, жар-жерлерде маданий комплекстерди уюштуруу иди ебелге болгоя. 1985-жылы Кыргызстан®. 363 маданий комплекс-* ■ тер иштап, бардык жергиликтуу Соваттардэ маданий-агартуу мекеме-лери борбордоитурулган. Дисеертацияд^ бул комплекстер айыл мада-

1 Кыргыз Республикасынын Маданият министрлигинин учурдагы архиви 1-оиись,708-дело, 20-21-беттер.

ниятын кетерууде жакш натыйжа баре бапггаганы айрым маданий ком-' плэкстердин иш тажрыйбалары аркылуу керсетудпу. Бул ишти мындан ары еркундетуу учун Кыргаз ССР Мияистрлер Совети 1985-жылы 22-августта атайын токтом кабыл алган . Бирок он биркнчи беш шл-дыктын акырыкдагы экономикадагы баш аламанднктан яана рынок эко-номикаоына ете баштагандан улам бул маданий комплекстер, мекеме-лер жана утовдар мамлэкет тарабынан каржыланбай акырындык мэнэк тарай башташкан.

Буйрукчул экономжкада соцпалдык чейрегэ экинчи планда кенул буруунун чоя салакасы айыл-кыштактарда маданий мекемелерге взге-че катуу тийген. Ойициаяцуу отатистиканын маалшаттарынан СССРде, анын ичинэн Кыршзстанда езгече 60-кылдардан баштап ма-даянят тармактарыпа белунген каражаттардыя улушу улам беи зылднк-тан бэи ггкдяыкка твглеядвп, эл чарбаснныя ендуруш тармактарына белунген каралаттар ескендугун керебуз. Социалднк чейреге белунген карататтар езгече елкедегу 70-жыддардагы экономихалык крязис-терден кяйин дагы кыскарган. Карачаттардан жетишсиздигинен биз изидцеп заткан мозгиддв элдин маданий денгээлкн кетвруугэ багыт-таяган мыкты чачямдер, чакырыктар республикадагы экономикасы жак-иы енуккен айрым чарбалар тарабынан гана яарым аартылай аткары-лып, кепчулук айыл-кыштактарда квкул бурулбаган бойдон калган. Изилдеп заткан мазгиддин акыркы яылннда республиканын 800 айыл-кыптактарыннн клуб мвкэмалари, 511инде китепканалар, 874унде кино кэрсетуучу^аппараттар болбогон^. Чуй ереенунун тоо этегиндэ-ги яана тоо арасындагы негизинен кыргыздар жашаган ар бир экинчи, Ош областынын ар бяр учунчу кыштагында эч кандай клубдук ме-кемелэр пштеген эмэс. Ал тургай Кыргазстандан он бир райондук борборлорунда Маданшгг уйлеру да курулбаган^.

Республпканын айыл-кыштактарда маданият меквмелеранин мата-риалдык-тахникалык базасын чывдоого каядай кечу л бурулса, аларды адиствр мэяен камсы з кидуу ипшне болгоя камкордуктар деле анден ашып тушегендугун статистикалык, архивдик материаддар айтып ту-рат. Кар&тлттардын ете аздыгына байланыштуу айылдак мацаняят

%ыргаз Рзспублшсасыныя бкметунун учуодагы архива,23-63-дело, 54-том, ЮЗ-107-беттер.

^Социальное развитие и уровень жизни сельского населения Республики Кыргызстан. Стат.со. 34-бет.

^Кыргыз Республикасыннн вкметунун учурдагы архиви, 31-63-дело, 33-том, 135-барав.

чейресунде эмгектенгендерге материалдык яаяа моралдык шарттар--тузулбегея.

Айыл-кыштак калкынын рухий талаптарынын канааттандырылышы яана айыл-кыитактарда эдцик чыгармачылыктын есушу диссертация-нын езунче белумчесуяде изилдвнда. Мында республикання айыл-кыш-так элинин рухий талаптарын кетеруудегу керкем адабшггтын, кино кана театр иокусстволорунуя, массалык маалымат караааттарынын ролу иликтенип талданды.

Совет бийлигинин шлдарында дуйнелук адабияттын, ошоядой эле орус жана башка боордош элдердин адабияттарыннн таасири ме-нен кыргыз адабияты керунуктуу орунга кетерулгел. Кыргызстандын глзуучуларыныв эмгектери республикада гана эмес, бутундей союзда, чет мамлекеттерде да кецири таанылган. Виз каилдеп наткан мез-гилде кыргыз жазуучулары Ч.Айтматовдун, А.Токомбаеадин. Т.Сыдак-бековдуя, К.Еантешевдин, К.Баяшшовдун, С.Эражиевдин, Ш.Абдрама-новдун, Т.Касымбековдун ж.б.лардын чыгармалары калктын рухий ма-даяяятыя кетерууге кеп салым кошкой.

Кыргызстанда китеп чыгаруунун колго коголушуяун натыйкасын-да 1965-жылы 959 наамдагы китеп 5032 мин ну ска менен чыгарылса, 1985-жылы 1112 наамдагы китеп 8223 мин нуска менен чыгарылган. Республикада чыгарылган китептердш тевдне жакыяы кыргыз тшшн-де болгон^-. Кыргызстанда керкем адабият китептерин чыгаруу яыл сайын есуп отурган. 1980-1985-яылдардын аралыгында гана Кыргызстанда керкем адабият' I мивден ашуун ат менен 20 мин нускада чыгарылган2. СССР каяа дуйне элдэрщшн тилдеринде яазнлган адабият-тарды кыргыз тилине которуу да какшы колго когалгая. Совет бийли-гипш кылдарында брус тилинен кыргыз тилине 7,3'мвд наамдагы китеп которулуп, 62 мин нуска' менен чыгарылган? Кыргызстандыя айы-лынын эли кыргыз тиливде чыккан же которулган эмгектерди гана

* Кыргызстан за года Советской атасти. Юбил.стат.енегод. 191-бет; Народное хозяйство Киргизской ССР за .годы Советской, власти. Стат.ежегод. 204-бет.

2 Советская Киргизия, 1986, 8-иянь.

3 Телегенов 6.Т. Духовная культура развитого социализма -торжество ленинских идей. - Фрунзе: Кыргызстан, 1985, 95-бет.

окубастан, елкеде орус жана башка тилдэрдэ чыккая китептер ар-кылуу да ездерунуя рухий талаптарын канааттаяднрышкан.

Изидденип жаткан куддарда китеп айыл-кыштак эмгекчилеринин турмущуяа не даря тарап калгаядагы байкалат. Китеп сатып алууяу, окууну адатка айлаяткан элеттиктердин саны ескен. Содаологиялык сурал-иликтеенун натыйхасында айылдык кыргыз уй-буленуя 48 про-центи уйунде Юдон, 25,2 процента - Идея 50ге чэйин, 12,2 про-цэяти - Ю2ден 200ге чейкн, ал эш 8,9 яроценти 201ден 500ге чейин, 1,9 проценти 500дея да кеп китептери болуя, уй-буле муче-леру аларды окууру аныкталгая-1-.

Соцпалдык чейреге белунген камкордуктардын яана карататтар-дын яетиисизядигинен улам аиыл-кынтак калкынын китэпке болгон та-лабы китепкаяалар аркылуу толук канааттаядырылбаган. АЛ нылдарда айыл-кыштахтарда китеякаяалардыя лэтишсцздигияен бир кытепкана эки айылда тех^легея. Ар бир 10 мин кыштактын тургундарыяа эсеп-тегеяде китэпкаяалардыя яана андагы китеп-журналдардая саны богон-ча Кыргызстан СССРде эя арткы оруяда тургая. Республиканцы айыл-кызтактаркнда нашагая калкгнн тенине жаныны китэпнаяа кызматыяая пайдалаябагая.

Кыргызстандыя айыл-кыштакгарында жашаган элдин биринчи ке-зекте кыргыз элинзн тарыхына, урп-адатняа, мурдагы бирдактуу глашекеттян улуттарыяыя, ошоядой эле дуйне элдерияяя турмушун чагылдырган чыгарлаларга кызыгаары аныкталгая.

Айыл-кыштак калкыяыя рухий талаптарын каяаттаядырууда, элдин каллы элэ жая дуйнесуя баютууда кино' жана театр искусттво-лору мааяилуу салым кошкон. Айыл калкынын рухий гладаниятнн ке-терууде кино тасмалары 60-жылдардая куч ала баштаган. Ал кезде чыгарылган "Эрге зказдагы турвалар", "Караш - ащуусуядагы атуу", "Уркуя", "Ак-Кеме", "Улан", "Карыикыр учкуру" ж.б. филъвдер. Кыргызстан эле эмес, чет элдин керуучулердун купулуна да тол-гон,дугу белгилуу. Кыргызстандыя айыл-кыштагыяын элшия мурдагы соаздун жана чет машекеттия кинёматографисттери жараткан тас-матарга болгоя кызыгуулары да арткан. Бирок айыл жеринде турук-туу кино керсетуучу ап: араттардыя жэтшсиздигинен элдин искусст-вонуя бул баалуу туруне болгон талабы жарым-жартылай гана каяаат-

-1 Асанкааов А.Социально-культурное развитие современного киргизского населения. - Фрунзе: Ипим, 1989, 59-бет.

таядарылган. Кыргызстаядыя айыл-кыштак калкынын бир жылда орточо кино керуусу союздук денгзэлден темен болгон. Алсак, 1980-жылы СССР ботонча айылдцк ар бир тургун орто эсеп менён 16 жолу кино-го барса, Кыргызстаядыя айылыяыя яашоочусу 10 жолу кино керген^. Кийинки жылдары деле бул керсеткуч оцолуп кеткен эмвс. Кино тас-маларынын вдеялык-керкем дедгэзлинин темеядугу, орус тилиндеги фклнлдердин кыргызчага ете аз которулушу ж.б.лар айыл калкынын княого болгон кызыгуусун солгуядаткая. Ушул керден айыл-кыштак калкыяыя рухий маданиятын кетеруудвгу театр искусствосунуя ролу-на да кыскача токтолдук.

Айыл-кыштак калкынын рухий деелетуя кетерууде массалык маа-лымат караааттарынын зэлегея орду да салмактуу экендиги эмгекте кеитеген факгылардан, коякреттуу мисалдардан негизинде изилденди.

Изипдеяш жаткан жалдариагы Кыргызстаядыя алыл-шгггак калкынын элиния жалпы маданиятын кетерууге кошкоя салымыя айыл-кыштак-тарда ездук керкегл чыгармачылыгынын есуу дечгээли аркылуу ар та-раптан чагиддырууга аракет жасадык.

Изилдееден сегизинчи беш жнддыктын яылдарында ездук керкегл чыгармачылак айыл-кыштактарда салыиггыряалуу накяы ескендугун керебуз. Анылдык талаяттардын башн кошкон чакан круглжтордон бара-бара злдик таатрлар, ыр-бий эстрадалык анса-лблдер есуп чык-каядыгы, алардын ийгиликтери женундэ эмгэкте кеитеген мисалдар келтирилди.

Айыл жеринде ездук керкем чыгармачшшктын есушуне да буйрук-чул бкйликтин социалдык-маданий чейреге ете аз елчезде балуяген каракаттарды "ете унемдуу" пайдалаяуу хенуддегу талаптары тос-коолдук болгон. Кепчулук чыгарлачыл коллективдер кара^аттын жок-тугунан коомдук башталышта гана эмгектешшпп, аларды аетектегея билимдуу адистер болор-болбос змгек ака аяышкан.

блкедегу 70-жылдардагы кыйынчылыктар социаддык-маданий чай-редегу мурда зле кыйыя абадды аядая ары татаалдаткан. Кадк ара-сынан суурулуп чыккан эдцик таланттардыя ездук керкем чыгармачый' коллектпвдеринин айрымдары акырыядык менея таркай баштаган.

Элдик чыгармачылыктын мааншгуу туру улуттук декоративдак-колдоямо искусствосу да жетиштуу камкордухтар керулгедце, эн

1 Кыргыз Республикасынын бталетунуя учурдагы архива, 31-63-дело, 33-том, 107-108-барактар.

лсакшы яатыйяаларды берээрин тажрыйбалар керсеткен. Тилекке карты, ara кещ'л буруу кароо-коякурстары сыяктуу убактылуу коглпа-яияшарды еткеруу ианен гана чектелгандиги изиддееден херувду-

Диссартацялныя акырында Кыргызстандын айыл-кыштакгарыкдагы элдик наада-салттар аааа лат керуяуштер изшщеяди. Совет бишш-гиния яылдарында, ашн ичинен бкз язшщеп каткая мэзгилдэ кыргыз элянин кылнэдар боюу калштанган Ата Мекеяди суйуу, карыларди нала улууларды урматтоо, глеймандостук, ынтшактасггык, ак ниеттуулук, ашарчылык евдуу касиэттери, алардан негизиндэ аяугуп кэлгея каада-салттарыяыя айрымдары яавд системанын шарттарында енукяу. Амирчия-буйрукчул бийликтин тескеесуяуя яатыйяасыяда айрым каада-салтта-рыбыз кучуя яоготсо, айрымдарннан биротоло кол жуудук.

Ушуяу менэн катар адаглзат даалатуна жат: эмгвкген качуу.яа-тш ичээрлик, кооадук ыулккэ кол салуу, мансапкорчудук, масчылык жала баягичпляк, законду одоно бузгая кылшштуулук евдуу кесенет-тп керуяуштер да айыл-кыштак турмушуная оруп алии, ал тургай терец тамыр .яайып аяугуп калгендигин дассартацияда далилдуу фактв-лардын нвгизинде ачып берууге аракет жасадык.

Изидденген мезгилде элдик каада-салт, урп-адат жеяунде оез болгон учурда эле, айрым илгогай дараяалуу окумуитуулар, ар тур-дуу раягадага партгилык, советтик кызматкерлердин дароо эле динда кетеруп чыгьгашп, бардык салт-саяаа диядин яегизипде келш чыккая, демек алар данге кызмат етеит дегея бутумдврунун туура эгластигиз мезгил керсэтту.

Эглгектв соцналясттик кооздук турглуш шартгарына шайкеш калган яацк каада-садттарга обьекгивдуу баа беру у га, алардан лсаш иуувдарда тарбиялоодогу програссивдуу ролун керсетууга аракет-таддик. Амирчил-буйрукчул бийлик акулдару тарабынан иштелип чыгыа социалиоттак каада-салт дегея ат меяен элгэ тануулаяып, бирок калк катаарына сипа албай койгон яералгелер женунде да баяндалды.

Амярчил-буйрукчул башкаруунун кылмыштуулукту коомчулук-ка маалымдоо - аны пропагандалоого жатат деган жарабаган пики-рияия жовлущуяан улам 1989-жылдан баштан кшшыштуулуктун бардык турлару боюяча маалыматтарды ачык айтууга чактеелар алынып ташталган. Диссертадияда ошондон бери жарыяланган материаддарга,

кебунче статистикалык маалыматтарга таянып, Кыргызстандан айыл-кыпггактарындагы кылмыштуулукгун турдерун, алардая мунезуя каяа дечгээлин керсетууге аракет жасалда.

Официалдуу маалыматтар боюнча биэ изилдеп жаткан мезгилцкн сопку беш жылыяда зле Кыргызстандан айыл-кыштактарында кылмыш-туулук бардак туру боюяча есуп кеткен. Алсак, 1985-кылы эле Кыргызстандан айыл-кыштактарыяда 100 адам эеекурлердун колунан ел-ген, ИЗ аял зорщукталган, 149 адам денесшзе оор залака алган, 886 адам зеекурчулук кылган ж.б.лар гсагталган^.

Изилдеелер коомдук менчиктин шартыяда, экономикага байланыш-туу кылмыштуулукгун тыншснз кайталанып ескендугун кергезет. Алсак, республиканыя айыл-кыштак жерияде 1980- жылы 1332, ал эш 1985-жылы 1549 экономикалык кылмыш иштери жасалган2. Диссертация-да кылмыштын мындан башка турлеруяун республиканын айыл-кыштактарында т-аралышынын абалы керсегулуп, анын себептери иликтенип талданда.

Диссертациянын корутундусунда изилдееден кыскача жыйынтык-тар чыгарылда. Кыргызстандан айыл-кыштактарыяын 1966-1985-жыл-дарындагы социалдак туркцущун комплекс ту у изилдее менен республиканын айыл-кыштактаминын буйрукчул экономикадан рынок экономи-касына етуу учурундагы социалдак-эконсшкалык езгеруштерду илик-теп-талдап келе жаткан адис катары бир катар пикир-сунуиггарды айт< тык. Алар азыркы шартта Кыргызстаядая айыл-кыпггактарыяда топ-толгон маселелерди чечууге каядайдыр бир децгээлде ебелге болот деген ишеничтебиз. Алардан айрывдары"республикалык басма сезде жана илимий конференциялардын материалдарыяда жарыяланган3.

1 Социальное развитие и.уровень жизни сельского населения Республики Кыргызстан. Стат.со. 67-бет. .

\ Ошондо эле.

3 Тезисы докладов юбилейной научной конференции, посвященной 60-летию образования Кыргызского сельскохозяйственного института им.К.Й.Скрябина /Общественно-гуманитарные яауки/.-Бишкек, 1992, 9-10,22-Й, 33-36,77-78-беттер;Кыргыз Туусу,1993,7-январь,

ДИССЕРТАЦИЯНЫН ТЕЫАСЫ БОЮНЧА ЯЛРЫЯЛАНГАН ЭМГЕКТЕРДИН ТИЗМЕСИ

Г.Кдтептеа:

1.1. Повышение благосостояния сельских тружеников Киргизии в условиях совершенствования социализма. -Фрунзе: Илим, 1988. -5,25 п.л.

1.2. Кыргызстандын айылынын социалдык турмушу /1956-1985-анл-дар/. -Бишкек, 1993. - II б.т.

1.3. Кыргызстандын айылынын демографиялык абалы жана рухий мадаяияты. -Бишкек, 1993. - 3,5 б.т.

1.4. Кыргызстандын айыл чарбасы жана айыл налкыаын турмул дзцгээли Совет бийлигиния сочку аиддарында. -Бишкек, 1994. -5,4 б.т.

II. '1лимпй ааяа окуу-методнкалык колдонглолор :

2.1. Задачи и историография "Истории аграрных отношений Кыргызстана" /методическая разработка к спецкурсу. -Бишкек, 1991, -I п.л.

2.2. Материально-техническая база сельского хозяйства Кыргызстана в 1966-1985 гг. /Методические рекомендации к спец- ■ курсу. -Бишкек, 1991. - 1,5 п.л. /в соавторстве/.

2.3. Социальная жизнь общества и социальная политика: методология проблемы, новые подходы /Методическая разработка. -Бишкек, 1992. - I п.л.

2.4. Кыргнзстащат айыл калкыкын сощгалдак-тадтык тузулушу /1966-1985-жылдар/. /Атайын курска илимий-методикалык колдонмо. -Бишкек, 1993. -1,2 б.т.

III. Макалалар:

3.1. Айыл мадаяияты женунде сез. /Кыргызстан маданияты. -1981. 24-сентябрь, 13 б.

4.2. Хозяйство личное - забота общая: Aïs опыта ведения личного подсобного хозяйства в Нарынской обл./ /Сел.хоз-во Киргизии. 1981. & 10. -С. 30-3I7"

3.3. КПССтш ХХУ1 с"езди жана колхозчулардан турмуш денгээлия

жогорулатуу- Доммунист /Фрунзе/. I9SI. -й 10, 39-44-6.

3.4. Чарба езуыдук - камкордук аалш: /Кыргызстандагы ездук кэмекчу чарбалардын абалы женунде //Кыргызстандан пропагандиста жана агитарору. 1982. & 2, I8-I9-6.

3.5. Насаатчынын эмгек жоду: Очерк /Сокудук р-цу "Дружба" кол-хозунун кызылчасы Т.Дегенбаевй женунде/ //Аяа-Тоо. 1992, » 4, I23-I29-6.

3.6. О повышении жизненного уровня колхозного крестьянства Киргизии в годы восьмой и девятой пятилеток /1966-1975 гг./ /Мзв. АН.Кнрг.ССР. 1983. J6 2. С. 71-78.

3.7. О преодолении культурно-бытовых различий между городом и деревней в Кыргызстане //Актуальные вопросы марксистско-ленинской философии и юридических наук: Тез. долк.и сообщ. на Ресл.науч. -теорет.конф.мол.ученых. -Фрунзе, 1983. -С.37-38.

3.EL. Повышение благосостояния колхозников Киргизии в условиях ' развитого социализма Д966-1975 гг./ //Сверяя;: по Марксу . и Ленину шаг: Тез.дсжл.и выступлений на науч. конф. -Фрунзе, 1983. -С. 13-14.

3.9. О повышении уровня жизни тружеников седа Киргизии в условиях развитого социализма /1966-1975гг./ //Советский Кир-гизстая: страницы истории и современность. -Фрунзе, 1984. '-С. 31-35.

3.10.Социально-экономической развития сала /в соавторстве/ //Сел.хоз-во Киргизии. 1986. J6 7. -С.28. Рец. на кн.: БолджуровойИ. Колхозное крестьянство Киргизии в условиях развитого социализма. -Фрунзе: Илим, 1985т A3 с.

З.П.Развитиа общественно-политической активности сельских .тружеников Киргизии //Материалы IX Межресц.науч.конф.мол. ученых 27-29 окт. 1987 г. -Фрунзе, 1988. -C..4I5-4I7.

3.12.0 новой концепции социального состава общества //Тез.докя. юбилейной науч. конф.посвящ. 60-летию образования Кирг. . с.х. ин-та им. К.И.Скрябина, 4.4. Общественно-гуманитарные/ науки. -Бишкек, 1992. -С. 9-10.

3.13.ГНекоторые аспекты состояния проблемы "культуры" употребления алкогольных напитков на селе: Конкретно-социологическое исследование. //Тез.долк.ибил.науч.конф.посвящ. 60-летию образования Кырг. с.х. ин-та им.Й.И.Скрябина 4.4. Общественно-гуманитарные науки. -Бишкек, 1992. -С.22-23.

3.14. Некоторые аспекты социальной низки села: Конкретно-соцлол.исследование //в соавторстве/ //Тез.докл.юбил. ■ науч.конф.посвшц. 60-леткю образования Кырг.с.х. ин-та им.К.И.Скрябина."4.4. Общественно-гуманитарные науки -Бишкек. 1992. -С.33-36.

3.15. Кыргызстандын айыл интеллигенцзясшшн маселелери женунде. /авторлошуп/ //Тез.докл.юбил. научлсокф.посвяц.бО-летиэ образования Кырг.с.х. ин-та им.К.И.Скрябина. 1.4. Обде-ственно-гуманитарные науки. -Бишкек, 1992. -С.77-78.

3.16. К проблеме истории интеллигенции села Кыргызстана //Тез. докл.научн.конф./ Казах, с.х. ин-г. -Алматы, 1993. -С. 51-52.

3.17. Кыргызстандын айыяшшн социалдык турмушу: кзилдеенун айрим зийынтыктары яака мплдеттеря //Кыргызстандын айшашын социалдак турмушунун айрым маселелери: Илимий макалалардын жыйнагы. -Бишкек, 1993. З-9-б.

3.18.Айыл калкынын реалдуу кирешелеринин калылтанышы /авторлошуп/ //Кыргызстандын айылынын социалдкг турмушунун айрым маселелери: Илимий макалалардын жыйнагк. -Бишкек, 1993. 16-31-6.

3.19. Айыл адистерин даярдоонун маселелери жана Кыргнз айыл-чарба шетитутунун милдеттери /авторлошуп/./Кщэгнзстандын айылынын соцналдык турмушунун айрым.маселелери: Илимий макалалардын яыйнагы..-Бишкек. 1993. 31-37-6.

3.20. Кыргызстандын айыл калкынын билим,• кесиячилйк-техникалык денгзэля /1956-1985-жылдар/ /авторлошуп/ /Кыргызстандын айылынын социалдык турмушунун айрым маселелери: Илимий макалалардын аыйнагы: Бишкек, 1993,. 64-78-6.

3.21. Кыргызстандын айыл-кыштактарывдагы рухкй мадаяияттнн 9сушу жана проблемаларн /авторлошуп/ /¡Кыргызстан,дкл айшашын социалдык турмушунун айрым маселелери: Илимий макалалардын кыйнагы. -Бишкек, 1993. 85-104-6.

РЕЗЮМЕ

Основной целью диссертационного исследования является исследование и обобщение социальных процессов происходящих в селах Кыргызстана в 1966-1985 годы.

Диссертация состоит из ведения, четырех глав, заключения, списка использованных источников и литературы.

Во введении обосновываются научная значимость и актуальность темы, определяются степень ее изученности, цель и задача исследования, его хронологические, рамки, отмечается научная новизна и практическое значение осуществленного наследования, характеризуется его методологическая основа, дается характеристика использованных источников.

Первая глава - "Сельскохозяйственное производство - основа социальной кизни села" - посвящена исследованию с позиции сегодняшнего дня состояния сельского хозяйства Кыргызстана в 1966-1985 гг. На основе многочисленных статистических, архивных и документальных материалов отражаются проблемы производительных сил и производственных отношений на селе. Показаны достижения, проанализзгоовакы причины кризиса сельскохозяйственного производства.

Вторая глава - "Социальная структура и уровень образования сельского населения" - содержит анализ направлений развития и проблем социальной структуры сельского населения республики. Отражена, демографическая ситуация на селе. Дана характеристика основных тенденций социального развития сельских рабочих, крестьян и интеллигенции. Показан уровень образования сельского населения и его влияние на изменение социально-классовой структуры.

В третьей главе - "Состояние материального условия кизни и здравоохранения на селе" - показаны пути формирования реальных доходов населения, при этом освещаются проблемы заработной платы - основного показателя материального уровня жизни сельского населения, развитие социального обеспечения на селе, определено место личного подсобного хозяйства в формировании доходов. Освещаются проблемы удовлетворения растущих потребностей жителей сел и кыштаков. На основе многочисленных материалов

освещены работа предприятий-торговли, общественного питания, связи, транспорта ж бытового обслуживания на селе. Проанализированы изменения жилищных условий сельчан - темпы строительства, благоустройства сельских населенных пунктов. А также изучены достиаения и проблемы здравоохранения.

Четвертая глава - "Духовная культура сельского населения" - раскрывает проблемы многогранной культурной жизни села., показана роль в этом учреждений культуры, и кадров культпросвет-учрояденнй. Проанализированы пути приобщения сельского населения к достижениям духовкой культуры, отражены ах культурные ориентации в сфере литературы, искуства, средств массовой информации. Показаны достявевая, новые явления, анализируются причины отставания з сфере удовлетворения духовных потребностей сельского населения. Освещены проблемы народных традиций. На основе достоверных материалов, впервые в кыргызской историографии отражены проблемы пьянства, алкоголизма, наркомании и преступности в сельской местности Кыргызстана.

В заключении диссертации подведены основные итоги исследования, сформулированы практические рекомендации.

RE S V M E

The main task of the thesis is to study and summerize the the social processes having taken plBce in the countryside in Kyrgyzstan from 1966 to I9S5.

The thesis corsists of introduction, four chapters, conclusion and referencej

The first chaptir - "Agricultural production is the basis of social life in ths village". Achievements in agriculture in Kyrgyzstan in I96S-I985 and causes of crisis in agricultural production are analyzed from the present day viewpoint.

The second chapter - "The social structure and the level of education of population in the countryside". The analysis is given of the trends in development and social problems of rural population, the level of education of rural population and its effect to social and class structure of population.

The third chapter - "The condition of living standard end public health in the countryside" The real income of rural population, problems of earnings as the main index of living standard, development of social welfare in the countryside, the place of private plots in incc-se and problems of public service for rural population are considered.

- . The fourth chapter - " Cultural •wealth of rural population".

The analysis:is given of the,problems of cultural life inthe

countryside and of the role of cultural and educational institutions in it.

Achievements of cultural wealth, cultural orientations in literature,art and mass media, problems of national traditions and for the first time in Kyrgyz historiography the problems of alcoholism, drug addiction and criminality in the countryside of Kyrgyzstan are considered in the chapter.