автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.22
диссертация на тему: Спортивная терминология современного персидского языка

Текст диссертации на тему "Спортивная терминология современного персидского языка"

ДОНИШГОХ,И ДАВЛАТИИ МИЛЛИИ ТОЧ.ИКИСТОН

Ба *укми дастнавис

Мухабатов Абдулфазл

ИСТИЛО^ОТИ ВАРЗИШИИ ЗАБОНИ ФОРСИИ МУОСИР

Рисола барои дарёфти дарачаи илмии номзади илм^ои филологи

Аз руи ихтисоси: 10.02.22 - Забонх,ои халкдои Аврупо, Осиё,

Африко, бумиёни Америка ва Австралия (забони форсй)

Рохбари илмй: узви вобастаи АИ Ч.Т,

доктори ИЛМХ.ОИ филологи, Саймиддинов Д.

Душанбе - 2007

МУНДАРИЧД

Мукаддима.................................................................3-9

Боби 1. Масоили назарй ва амалии истилох,созй ва бозтоби он дар истило^оти варзишии забони форсии муосир..........10-63

1.1. Масоили назарии истилох,от..............................10-29

1.2. Масоили амалй.................................................29-63

Боби 2. Рохдои рушд ва ташаккули истилохоти варзишии забони

форси...................................................................64

2.1. Истилохоти асили варзишии забони форси............64-74

2.2. Истилох,оти иктибосии варзишй...........................74-79

2.2.1. Иктибосоти варзишии забони арабй...................79-87

2.2.2. Иктибосоти варзишии аврупой..........................87-88

2.2.3. Иктибосоти аврупоие, ки дар шакли озод вориди забони форсй шудаанд...............................................88-98

2.2.4. Иктибосоти варзишии туркй ва мугулй ва соири забонх,ои Шарк..............................................98-99

2.2.5. Иктибосоти варзишии забонх,ои дигар.............99-100

2.3. Истилох.оти варзишии калкашуда......................100-108

2.4. Тагйироти маъной...........................................108-127

Боби 3. Вожасозй ва ташаккули истилох,оти варзишии забони

форсии муосир..............................................127-139

3.1. Забони форсй ва вижаги^ои вожасозии он...............127

3.2. Истифодаи вандх,о...........................................139-141

3.2.1. Вандх,ои вожасозй забони форсии имруза.........141-143

3.2.2. Тавассути пешвандх,о сохта шудани истилох,оти варзишй........................................................143-146

3.2.3. Тавассути пасвандх,о сохта шудани истилох,оти варзишй...............................................................146-150

3.3. Истифодаи нимванд^о.......................................150-164

3.4. Вожасозии бидуни вандй (транспозитсия)............164-173

3.4.1. Табдил шудани сифат ба исм..........................165-169

3.4.2. Табдил шудани сифати феълй ба исм................170-171

3.4.3. Табдил шудани феъл ба исм............................171-173

3.5. Мураккабшавй................................................173-179

3.5.1. Истило^оти варзишй дар колаби коппулятивй.. 175-177

3.5.2. Истилох,оти варзишии детерминативй..............177-179

3.5. Мураккабшавй................................................188-194

Хулоса ва натичагирих,о...................................180-184

Фех,ристи адабиёт............................................ 185-201

t

МУКАОДИМА

Х,ар як забон дорой даврах,ои ташаккули таърихй буда ва ин даврах,ои таърихй бо доштани вижагих,ои овой, грамматики ва лугавй метавонанд аз х,ам тафовут дошта бошанд, ки инро таърихи забони форсй дар мисоли осори даврадои таърихй собит месозад. Дар иртибот ба ин яке аз мавзуъх,ои мух,ими ташаккули лугати забон дар х,ар давраи таърихй проблемаи истилох,от дар мачмуъ ва ба вижа истило^оти сохд^ои гуногуни ичтимоии чомеа ба шумор меравад.

Омузиш ва тахлили кишри лугавй-истилох,отии забони форсй бо таваччух, ба масоили фавкулзикр аз чумлаи он масоили забоние мах,суб мегардад, ки хднуз х,ам ба таври кофй чи дар эроншиносии чах,онй ва чи дар худи Эрон мавриди омузиш ва тахдшл карор нагирифтааст.

Истило^оти варзишии забони форсй аз чумлаи он масоиле мадсуб мешавад, ки то кунун таваччух,и мух,акддкону пужух,ишгаронро ба таври бояду шояд ба худ чалб накардааст. Дуруст аст, ки дар Эрон рочеъ ба анвои мухталифи варзиш як теъдод таълифоте ба табъ расидааст, ки умдатан ч;анбаи иттилоотй дошта, масоили забонй то чое аз назари ин муаллифон дур мондаанд. Яке аз масъалах,ои мубрамияти мавзуъ аз нигох,и забоншиносии муосир маврди тах,кик ва тахдили маъной ва сохторй кдрор нагирифтани истилох,оти варзишй мебошанд. Бо таваччух ба воридшавии истилох,оти фаровони варзишии байналмиллалй дар забонх,ои чах,он мавзуи танзим ва дар к;олабх,ои суннатй сохтани истилох,оти варзишй ва истифода аз имконоти забони форсй дар интихоби истилох,оти байналмиллалй ва дарёфти муодилх,ои муносиб ва мувофик; дар колабх,ои забони форсй ва бад-ин рох, ташаккул додани истилох,оти мазкур аз му^имтарин вазифах,ои забоншиносии эронй хохад буд.

Интихоби мавзуъ бинобар авомили фавк; ва далоили зер лозим ва зарурй дониста шуд:

- тахлили хдмачонибаи истилохоти варзишии забони форсии муосир;

- омузиши истилох,оти варзишии забони форсй дар раванди умумии рушду тахдввули забони форсии муосир;

- ташхиси чигунагии луготу истилох,оти варзишии форсй ва ик;тибосй;

- муайян кардани колаб^ои вожасозй ва имконоти корбурди онх,о дар сохтани истилох,оти варзишй;

- кумак ба омузандагон ва донишчуёни забони форсй ва хдмчунин забони точикй дар чи^ати ошноии комил ба таркиби лугавии забон;

- мусоидат дар муназзам сохтани истилох,оти варзишии забони форсй ва точикии имруза.

Вазифах,ои асосии рисола иборатанд аз:

- тафкик ва ё чудо намудани истилодоти варзишй аз миёни дигар луготу истилох,оти забон;

- омузиши таркиб ва сохтори истилох,оти варзишй;

- мушаххас намудани маънои истилох,оти варзишй ва дар иртибот ба ин гурух,бандй намудани онх,о;

- муайян намудани истило^оти асили варзишии забони форсй, накдга ик,тибосоти варзишй ва истилох,оти аз тарикд тарчумаи калима ба калима ё калка ба вучуд омада ва хамчунин накдли тагйири маъной дар ин раванд;

- тахлили накдга васоили дастурй (грамматикй) дар раванди истилох,созй ва истилох,оти варзишй;

- баррасии истило^оти варзишии забони форсй хдмчун манбаи омузиши лексикологияи таърихии забони форсй;

- ахдмияти истилохоти варзишй чих,ати такмили истилох,оти сохоти мухталиф.

Дар рисола вижагихои истилохоти варзишии забони форсй бори нахуст мавриди омузиш ва баррасии хамачониба ва таснифоти муфассал карор гирифта, истилохоти мазкур аз назари лексикологияи таърихй баррасй ва накдни истилохоти асили варзишии забони форсй ва икгибосоту калкахо дар офариниши чунин истилохот ва хамчунин аз рохи тагйироти маъной ва васоили дастурй ба вучуд омадани истилохоти варзишй дар забони форсии муосир нишон дода шудааст.

Шева ва сабки омузиши рисола. Дар рисола ба шеваи тахкикд синхронй тарчех дода шуда, дар бархе аз маворид аз шевахои мук;оисавй ва таърихй низ бахрабардорй шудааст. Тадкикоти донишмандони ватаниву хоричй чун В.В.Виноградов, А.А.Реформатский, В.С.Расторгуева, Д.И.Эдельман, JI.C. Пейсиков, Ю.А. Рубинчик, В.А.Ефимов, Е.Н.Шарова, Л.Н.Кисилева, А.А.Керимова, Е.К.Молчанова, А.А.Грюнберг, Л.Х.Давыдова, В.Капранов, Д.Саймидцинов, Ф.Амонова, С.Назарзода, А.Байзоев ва дигарон асоси назарии рисоларо ташкил додаанд. Хдмчунин лозим ба зикр аст, ки дар ин бахш таълифоти донишмандони шинохтаи эронй чун Парвиз Нотил Хонларй, Малик-уш-шуаро Бахор, Эрон Калбосй, Сайд Мухаммади Толиконй ва дигарон низ то андозае дар рохнамоии масоили назарй дур аз назар намондаанд.

Мундаричаи рисола. Рисола муштамил аз се боб, хулоса ва фехрасти адабиёти истифодашуда мебошад. Боби аввал ба «Масоили назарй ва амалии истилохсозй ва бозтоби он дар истилохоти варзишии забони форсии муосир» ихтисос дода шудааст. Дар ин боб нахуст масоили назарии истилох ва истилохот мавриди баррасй карор гирифта, дар он мафхуми истилох ва тафовути он аз калима ва соири вижагихои истилох аз дидгохи донишмандони шинохтаи илми забоншиносй аз назар гузаронида шудааст. Бахши дувуми ин боб, ки ба масоили амалии истилох бахшида шудааст, ба таърихчаи харакатхо ва чунбишхои зиёиён ва донишмандони эронй дар ростои нигахдошти забони форсй, авомил

ва сабаб^ои таъсиси се фархднгистони забону адаби форси дар Эрон ва фишурдаи натоичи амалии ин фарх,ангистонх,о дар риштаи истилох,офаринй бозтоб ёфтаасг. Дар ин бахш таъсири мутак,обилаи забонх,ои форси ва точикй дар намунаи истилох,оти варзишй, чихдтхои мусбат ва манфии он низ мавриди баррасй кдрор гирифтааст.

Боби дувум «Рохлои рушд ва ташаккули истило^оти варзишии забони форси» унвон шудааст. Дар ин боб рочеъ ба истилох,оти асили варзишии забони форсй, ки бархе аз ощо хамсинни забони форсии муосир ва бархе кддимтар аз он мебошанд, мавриди баррасй карор гирифтааст. Та^кик ва омузиши ин гуна истило^от дорой ахдмияти зиёд на танх,о дар ростои таркиби лугавии забон, инчунин дар ростои равшан сохтани чанбах,ои мухталифи хдёти сиёсиву иктисодй ва фардангии мардуми эронинажод дар тули куруни мутамодй махсуб мегардад. Чунин намудх,ои варзиш: гуштй, шатранч, нард, шамшерзанй, аспсаворй, вазнабардорй, камонварй, чавгон ва гайра хеле кддимй буда, чандин хазорсолах,о миёни эрониён маъруфият доранд.

К^обили тазаккур аст, ки истило^оти варзишй дар баробари дигар истилох,оти суннатии форсй дар бархе аз осори кабл аз исломй мавриди истифода к;арор доштаанд. Х,амчунон ки медонем навъх,ои гуногуни варзиш дар суннати эронии замони Модх,о ва Хдхоманишиён ва дигар мардумони шаркии эронй, аз чумла, мардумони Сакой роич будааст, ки ин навъх,ои варзиш шомили аспсаворй, найзазанй, шамшерзанй, камонварй, дорбозй ва гайра дар осор зикр шудаанд. Бинобар рисолаи пахдавии «Хусрави Каводон» ва писари гуломе» (Xusraw Т Kawadan ud redag) анвои гуногуни бози^ои варзишй, ки барои писарони дарбориён таълим дода мешудаанд, зикр рафтааст. Х,амчунон ки аз ин матн бармеояд, бозих,ои варзишй ва низомй дар баробари омузицщои динй ва хушнависй дар барномаи омузишии фарзандони шох,он ва дарбориён кдрор доштааст, ки ин х,ама як намунае аз таърихи варзиш дар суннати эронй мебошад.

Таърихнависи Юнони кадим Х,еродот дар мавриди алокаи чавонони эронй ба варзиш ва соири хислатх,ои ин мардум бо самимият сухан рондааст. Бинобар навиштаи Х,еродот чавонони Поре «тандо се чизро меомухтанд: асбсаворй, камонварй ва ростй» [119.21]. Гузашта аз ин дар Эрон «Зурхона»-*о маълуму маш^уранд, ки дар он 40 аз дер замоне на тащо ба намудаои варзиши суннатии Эрон, инчунин ба анвои варзишх,ои дигар, ки баъдан маъмул шудаанд, машгул мешаванд.

Вале, хдмчунон ки маълум аст, кдрни XX карни пешрафти бешоибаи илму фан, дигаргуних,ои бузурги сиёсиву ичтимой мах,суб шуда, теъдоди зиёди мафх,умх,ои навро ба вучуд овард. Ин мафх,умх,ои чадид ниёз ба вожатой фаровоне дошт, ки дар вожагони х,еч миллате ёфт намешуд ва голибан моли аврупоиён буданд.

Истилох,оти варзишии забони форсии муосир низ чун як кдеми чудонашавандаи таркиби лугавии забон аз хдмаи раванду тахдввул^ое, ки забонро фаро мегирифт, дар канор намондааст. Аз ин чост, ки дар хамин боб мо онхоро ба зергурух^о: 1) истилох,оти асили варзишии забони форей 2) истилох,оти ик;тибосии варзишй (муштамил аз бахшхои иктибосоти варзишии забони арабй, ик,тибосоти варзишии фарангй ё аврупой ва иктибосоти варзишии туркй ва соири забонро) 3) истилох,оти варзишии калкашуда ва 4) тагйироти маъной гурух,бандй намуда мавриди барраей карор додаем. Зимни баррасии масоили фавк; кушиш ба харч дода шуд, то накдш *ар яки онх,о дар пайдоиши истилох,оти варзишй, серма^сул будан ё набудани онх,о дар ин замина, омилх,о ва заминах,ои вуруди ицтибосот ба забони форей муайяну мушаххас гардад.

Х,амчунон ки пужухишгарон таъкид мекунанд, табдилшавии калимахои оддй ва маъмулии забон ба истилох, яке аз ровдои мухдми ташаккули истилох,от мах,суб мегардад. Дар аглаби маворид пайдоиши ин гуна истилох,от аз забони зинда ё гуфтугуй маншаъ мегирад ва натичаи арзёбии мачозй ва то андозае образноки одамон ба ашё ва падида^ои ощоро их,ота карда мебошад. Аз рохдои мазкур теъдоди хеле

зиёди истилохоти варзишй пайдо шуда ва метавон гуфт, ки ин рох, яке аз василахои мухдми на танхо такмили истилохоти варзишй, балки ба таври куллй пургановат гаштани худи таркиби лугавии забон дониста мешавад. Пайдоиши истилохоти варзишии аз тарикаи мазкур ба вучудомадаро мо дар бахши чоруми боби дувум, ки тагйироти маъной ном гирифтааст, мавриди баррасй ва омузиш карор додаем.

Боби севум «Вожасозй ва ташаккули истилохоти варзишии забони форсии муосир» номгузорй шуда иборат аз гуруххо ва бахшхои мухталиф мебошад, ки ба карори зеранд: Банди аввал «забони форсй ва вижагихои вожасозиву истилохсозии он» унвон шудааст. Дар ин бахш рочеъ ба асару тадаикоти илмии забоншиносии умумй дойр ба вожасозй ва осору пужухишхои донишмандон оиди вожасозии забони форсии муосир, назару диди ощо ба рохдои вожасозии забони форсй, бахсу мунозирахои илмии эшон дар мавриди пасвандхо ва нимвандхо, вожасозии бидуни вандй ва мураккабшавии вожахо ва хулосахо дар иртибот ба рохдои вожасозии забони форсии муосир нигошта шудааст.

Банди дувуми боби мазкур, ки «Истифодаи вандхо дар сохтани истилохоти варзишй» номгузорй шудааст, рочеъ ба вожасозии вандии забони форсии имруза ва накдш вандхо дар ин раванд ихтисос ёфтааст.

Банди севуми ин боб дойр ба истилохоти варзишие, ки тавассути пешвандхо сохта шудаанд, бахшида шудааст. Х,амон тавре ки таъкид ба амал омада буд, теъдоди пешвандхо дар забони форсии муосир ба маротиб камтар аз теъдоди пасвандхо мебошад. Дар ин бахш кушиш ба харч дода шудааст, ки он идда аз пешвандх,о, ки дар сохтани истилохоти варзишй накщ доранд, мавриди баррасй карор гирад.

Банди чахоруми боби севум аз накши пасвандхо дар офариниши истилохоти варзишии забони форсии имруза гузориш дода, накши онхоро дар сохтани чунин истилохот бо мисолхо ва намунахои мушаххас баён ёфтааст.

Банди панчуми боби мазкур дар бораи накопи нимвандх,о дар сохтани истилох.оти варзишй ихтисос ёфтааст. Масъалах,ои назарии вожасозии нимвандй дар забоншиносии шуравии пешин ва рус дар бахши аввал матрах, гардида буд. Дар ин бахш нукгаи назари донишмандони эронй рочеъ ба ин ро^и вожасозй оварда шудааст, ки ин худ як тахдввули чиддие дар забоншиносии Эрон мах,суб мегардад. Зеро, каблан днишмандони эронй дар таълифоти худ аз вучуд доштани чунин як рохд вожасозй дар забони форсй хдтто ишорае хдм намекарданд.

Хдрчанд ки хулосароних,ои донишмандони эронй оид ба вожасозии нимвандй холй аз нук;су норасощои чиддй нест, боз хдм аз суи онх,о таъкид шудани ин ро*и вожасозй кддаме аст ба самти дуруст.

Нащни нимвандх,о дар сохтани истилох,оти варзишии забони форсй назаррас буда, дар ин раванд *ам нимванддои баромади феълй дошта, ки вокеан яке аз пурмах,султарин ро^и вожасозии нимвандй дар забони форсй арзёбй шудааст ва хдм як теъдод нимвандх,ои баромадашон номй ширкат меварзанд.

Банди шашуми боби севум, ки «Вожасозии бидуни вандй ё транспозитсия» унвон шудааст, дойр ба бархе масоили назари перомуни ин тарики вожасозй ва истилох,оти варзишие, ки аз рохд мазкур арзи *астй намудаандро дар бар мегирад. Тахдил ва баррасии истилох,оти варзишии забони форсй баёнгари он аст, ки вожасозии бидуни вандй дар сохтани истилох,оти варзишй накдш добили мулох,изаеро анчом медодааст.

Них,оят, дар банди хдфтуми ин боб аз рох,и мураккабшавй пайдо шудани истило^оти варзишии забони форсии имруза мавриди омузиш ва тазу^ик карор гирифтааст. Тахдилх,о ва баррасихо нишон медихднд, ки умдатан ду тарзи мураккабшавй-копулятивх,о ё калимахои мураккаби пайваст ва детерминат^о ё калимахои мураккаби тобеъ дар раванди офариниши истило^оти варзишй аз худ сах,ми чашмгире ба чо гузоштаанд.

БОБИ1. МАСОИЛИ НАЗАРЙ ВА АМАЛИИ ИСТИЛО^СОЗЙ ВА БОЗТОБИ ОН ДАР ИСТИЛОХОТИ ВАРЗИШИИ ЗАБОНИ

ФОРСИИ МУОСИР

1.1. Масоили назарии истилохот.

Дар чараёни таърихи тулонии инкишофи худ забони муосири форсй хамвора дар рушду такомул буда, бо ворид намудани теъдоди бештари калимахо таркиби лугавии худро рангоранг ва пургановат сохтааст. Ин чараёни ба истилох, ганй сохтани забон хануз аз асри IX, яъне аз замони зимомдории давлати Сомониён огоз ёфта ва то имруз идома дорад. Х,ар чанд ки чараёни мухолиф - чараёни аз истеъмол боз мондани калимахо низ вучуд дорад, рушди микдорй боз хам омили умдаи конунмандонаи инкишофи лугати забон мах,суб мегардад. Мухакдикони забони муосири форсй чунин рушди микдориро вобаста ба чанд омил медонанд: дар пешрафти ичтимой, дар рушду тавсиаи нирухои истехсолкунандаи чомеа, иктисод, фарханг, илму фан, варзиш ва гайра. Пешрафти ичтимой ифода намудани мафохими навро бо калимахои нав так;озо мекунад.

Дар забони адабии форсии давраи навин (аз аввали карни XX то рузхои мо) вуруди доимии лексикаи нав, тобишхои маъноии нав пайдо кардани калимахои кухан, икибосоти нав, вохидхои нави калимасоз ба мушохида мерасад, ки маъмулан дар забоншиносй хдмаи онро бо истилохи «неологизм»-хо ифода мекунанд.

Х,амчунон ки маълум аст, тахти мафхуми «неологизм» маъмулан хамаи калимах,ои нав ё иборахои собит ва хамчунин калимахои тобиши нави маъной пайдо карда, ки дархури ниёзмандихои чомеа мебошанд, фахмида мешавад. Аксарияти мутлаки неологизмхо, ки ба таври фаровон вориди забони адабй мегарданд, инхо худ истилох мебошанд. Масъалаи неологизмхо мохиятан ин масъалаи истилохгузинй бо хамаи мураккабй ва печидагихояш мебошад.

и

Аз ниммаи аввали солх,ои панчохуми карни гузашта дар назди забони форсй масъалаи густариши истило^отй пеш омад. Эх,соси гайри кофй будани истилодот ва эдтиёчи шадид ба ощо махсусан, баъд аз Инкдлоби Машрута ба мушохдда расид, ки инкдлоби мазкур такони чидцие дар дигаргунсозии хаёти сиёсй, иктисодй ва фархднгй �