автореферат диссертации по истории, специальность ВАК РФ 07.00.10
диссертация на тему: Становление и развитие науки в Казахстане (1917-1940 гг.)

Полный текст автореферата диссертации по теме "Становление и развитие науки в Казахстане (1917-1940 гг.)"

/^озАДотан Республикасыныц Бмш манистрлШ А бай атындагы Алматы мешекеттЫ университет!

А'алжазба ццк&нда

TYPU СБЕ КОВ Абдулла Сагынбекули

КАЗАХСТАН ГЬШЫМЫНЫЦ К.АЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫ /1917-1940 эх. ж./

Мамандык,: 07.00.10. ~ Гылым жане техника тарихы

Тарах гыльмдариныц кандидаты гылыми дарежесш алу ушш дайындалган диссертацинныц

АВТОРЕФЕРАТЫ

Алматы —

1996 ж.

Жумые Казахстан Республикаш Улттык, Гылым Академиясы Ш.Ш.Увлиханав атындагы тарих жене этнология институтыныц кецес дэу1ршдег1 Казахстан тарихы болтнде орындалды.

Гылыми жетекш/ — М.К,- КОЗЫБАЕВ, академик, тарих гыльшдарыныц докторы, профессор

Ресми оппопенттер — Квбесов А.К., педагогика гьиымдарыпыц докторы, профессор

Этебалиев Ж.Е., тарих гыльшдарыныц кандидаты, доцент

Жетекш/ уйым — Казак, Улттык, техникалык, университет/ к,огамдык, пондер кафедрасы.

шок* „ /Г*

Диссертация 1996 жылы _сагат

Абай атындагы Алматы мешекеттк университета жанындагы Кр 14.05.10.

мамандандырьиган кецестщ мэжшапде к,оргалады. /480100. Алматы цаласи, Достык, дацгылы, 13/.

Диссертациямен Абай атындагы Алматы мемлекеттЫ университеттщ ктапханасында танысуга болады.

Аетореферат 1996 жылы _/ таратылды.

Мамандапдырылгап Кецест'щ гшыми хатшысы,

тарих гыльшдарыныц кандидаты, доцент - Ц ^ Ахметов

У п

Жумыстыц жалпы сипаттамаеы

Зергтеу такмрыбыпын мацыэдылыгы. Казакстанда гылымн oñ-nÍKÍpflin кальштасуы вз тамырын тереинен алады. Когамымызда оны дамытушы, мемлекеттш дарежесш айкындаушы б!рден-б|р козгауиш куш саясатпен байлалысгы дсгсл жансак niicip калыптаск.211. Тандалып алынган мунаай жол кандай керегарликтарга урындырганынын жемкш SyriHri кундер! терш пайдаланудамыз. Шындыгында элемдж ко гам лык лтрде гылыми куштердщ даму тенденцнясыныц маселелер1 жан-жакты зертгеуда каясет ететш манызды такырыптардын катарына жатады.

Кдзакста/щык гылыми интеллигенция 1917жылгы казантен.кер1сшен саяси Xf)6ip, кысымшылык корсету савдарьшан шиш шьнармашшык тэуелс1здшн, алеуметпк топ репиде üjíhíhotf-nÍKipin epxiH Cüi/iipy кукыгынанайрылды. Еул саяси кисымнын салкыны кеп жылдар бойи интеллигенциянын. буыл кызмет, ¡с-орекет)нде сезшп турды.

Сонымен 6¡pre сонгы уакыггарда казакстандык. тарихтын буки болмысын 6ip туспен керсетуге аса умтылушылык, тотаритарлык жуйешн зардаптарын ашу максатында оны сынау себептер) мен б'фжактылыкха урындырар кадамдар жасалып отырган сотте op6ip тарихи окигага едцл бага беру аса манызды.

К,азакстан территорнясында 19 гасырдыц соны мен 20-гасырдынбас кез)нде пайда бола бастаган алгашкы гилыми мекемелерд1Н кызметш жан-жак,ты зерлелеуге жасалган кадамдар жэне казакстандык гылыми интеллигенцияга катысты пакты фактийк макыздылыгы, бапшылыгы бар, кеп реГте бурын белпс!з болып келген немесе жарык. кэрмеген шыгармалары турмак., eciMaepi аталуга тыйым салынып келгсн белгш гылым, эдебиет пен онер кайрагкерлершщ тумшалаиьш келген кызмел мен окигалардын тарихн мвшн ашуга, шлым'мен мвдениеттщ баска да копте ген кубылыстарына 03Íhíh вил багасын беруге жене оны кдлпына келпру мумыншп ereii туып отыр.

Такырыптын макыздылыгы нын тага 6ip ee6e6i, узак; жьшдар бойы eMipmln-

еимшип жуйетн. сл^мЬлж когамдык гылымдарынын алдына колдан жасалган неб)р тоскауыддар койып, мэселенш ед1п де, накты койылуына мумюишк бсрмей келуище жатыр. Зерттсу жумыстары жазылу тусында устанган багытка сэйкес, карастырьшып отырган мэселеге гылыми бага беру, онын астарына соган орай сейкес ренк беру, мемлекстпк саясатгыц талабына сай келетш пайымдаулар мен багамдауларды кептеп кездесп'руге болады. Енд1 ер нарсеш вз атымен атауга толык. мумкпциктср туып отар.

Такырьштыц зерттелу!. ¥зак уашт бойы устсмдик етш келген партия мен мемлекеттщ гылыми ой-шюрге карым-кдтынасына орай казакстандык Тарихшылардын енбектерищс зерттеу такырыбы рет!нде осы саясат удссшен шыгатын, оган ынгайластыра, етек-жеж» жымдастыра киюластырган гылыми жумыстар кептеп жарык. керш. Эриие, кешеп ем^ршш-вюмшы жуйе тусынаа галымдар еркш калам тарта алмаган такырыптар аз болган жок. Б ул калыптаскан келснс1з жагдай у или оларды бупнп кун талабы тургысынан жазгыруга всте бодмас. Уакыттын оз! бвге кол га к.онгандай корсет! п отырганындай, эр деуфдж вз каЬарманы болатыны сиякты эрюм ез уакытынын перзент! болатыны айдан анык. Мсмлекеттк денгейге дсшн катер] л ген жаппай кугын-сурпнгс ушырату саясаты вз дегешнен шыкты, галымдар да идеологиялык ©ктемджтщ ьпгарын мойындауга мэжбур болды. Осындай гылыи ушш киын-кыстау келенге карамастан мундай ахуалдын, зардаптары каншалыкты орасан зор болганына карамастан, галымдар араСынан да ауыз толтырып айтарлыктай елеул1 еибектер жазган зерттеушшер де аз болган жок. Ягни, казакстаидык тарихиамада б1зд] кызыктыратын проблематика жйншдс гылыми бшмдерд1 жинактау процеа тттен де токталган жок. Соты бекеше жылдар келемшде жарык корген жумыстарда токырау жылдарында, эьнршш-оюмилл жунеде калыптаскан деформациялар мен кател1ктердщ элеумегпк-экономнкалык жене саяси зардаптарын букпес!з ашуда алгашки да ¡р1 кадамдар жасалды. Осы жумыстардагы ойдын сонылыгы, жацаша козкараспен жасалган кошепциялар, усыныстар, мвселегс батыл да, сыншыл туртлли колу, бурым буркемелент

келген, коршбей жаткан кырларьш ашуга умтылу, 61'ршшщен, когамдык гылымдардыи практикадаи алыстыгын б1рпндеп жоя бастаса, екшшщен, елдщ модениетш, гылымыныц дамуина uri ecepiH типзе бастаса, ушшипден, зияндылигы эбден дэлелденген стереотнптер мен катып- ceMin калган туспиктердди кул-тал канин шыгарып, гылыми ой-тырд1н.анагурлым батыл даму жолына тусуже он икпалын жасауда.

Казаксгаида казан тонкер1сшен Keflinri кезецде гылыми ой-шюрдш калыптасып, даму жолдары uerhiueu yuu г.езенге бвлмп зерттслш кедш. Осы кс ieimi зерпеуиилер О. Жаидосо», Т. Жургенов, Т. Рыскулов еиякгы партия, мемлекет каиразкерлержщ енбектермше Кдзакстан медениепшн, гылымынын дамуы, f ылым кадрларынын осу жоддары мен элеуметпк дамуы ор кырынан карастырылган.1

Казакстан гылымынын калылтасуы мен дамуыцдагы кезеедерд! сатылап кореетуде К,.Сотбаеитын гылыми макалалары1 улкен роль аткарады. Бул макалаларда Кдзакстан гылымынын аддында турган улкен проблемаларды шешудш пакты жолдары, гылимнын алдинда турган мшдеттер, гылымнын болашагына деген улкен ceHiM бар. Сонымен 6ipre Кдзакстан гылымынынep6ip саласынын калыпгасып, дамуында улестер1 бар галымдар P.A. Борукаев, М.П.Русаков, А.Б. Бектуров, Ш.Ч. Чокин, В.Г. Фесенков, Г.А. Тихов, Н.В.Павлов, С.И. Руденко, А.Н. Бериштам, В.А. Обручевтердщ гылыми енбектерГ гылымнын жалпы дамуына косылган комакты жумысгар болды.

1 Жандооов О. Советская наука и национальность //Фронт науки и техники. 1932, Na 1; Жургенов Т. Культурная революция в Казахстане. Алматы, 1935; Рыскунов Т. О восстании казахов и киргизов

в 1916 г //Т Рыскулов. Избранные труды. Алма-Ата. !Э84

2, Сатпаеа К. Развитие науки в Казахстане //Избранные статьи. Алма-Ата, 1989; Состояние и основные проблемы науки в Казахстане//Казахстанская правда, 1946, 4 июня;

3. Борукаев Р А. Геология и металлогения Успенской тектонической зоны /Центральный Казахстан/ . В 6-ти Т.Алмл-Ата. 1968;

Бектуров А. Б Исследования в области химии и технологии неорган№еских веществ //Избранные труды. А. 1991; Чокин Ш.И, Основы развития энергетики Казахстана. Апма-Ата, 197 V, Энергетика и водное хозяйство Казахстана /Научно-технический прогноз/, Алма-Ата, 1975; Павлов Н.В. Флора и растительны» ресурсыКаэахстана. Алма-Ата, 1975; Берни/там А.Н. Памятники старлгыТаласской долины. Историко-археологический очерк. Алма-Ата, 1941, Фесенков В.Г. К вопросу остроении и химическом составе больших планет. М. 1951; Космогожя солнечной системы. М.-Л. 1944; Тихов Г.А. Астробиология. М (953;Астроботаника.Алма-Ата, 1949;РуденкоС.И. Казаки, Л. 1927; Русаков М П., Спектор И.Е. Медь. М.-Л. 1936; Золото в Казахской степи и пути изыскания его новых источников. М. б.г.; Русаков М.П. Сатпаев К. Металлогенические особенности и закономерности в проявлении и эндогенной концентрации меди в недрах Центрального Казахстана. Алма-Ата, 1958; Обручев В. А. Исконаемыа богатства Казахстана. По горам и пустыням Средней Азии. М.-Л. 1948.

Казахстан гылымынын дамуы меселелерже ipi галым Ш.Е. Есенов те улкен кон1л бвлд1, онык каламмнан Казахстан гылымынын езект! меселелерш зерттеуге арналган ipreai енбектертуындады',

50-60 жылдардын басында согыска деЙ1И жене одан кешнп гыпыми куштердш напыптасуы жене дамуы масел enepi жош'ндеп тарихнамалык материаддарды алгашкы жинактау кезеш журдк Ксцес когамында бул кезенде олеумегпк-курылымдык анырмашылык.тар зертгеулердщ рссмн турде мемлскепж саясат руксат crÍJiMcrcn гакырынтар катарына жакпындыктан, гылыми куштер жеке элсуметпктоп рстпнле сире к зерттслд!. Зергтелсе де ткелсй калам тартылман, жанама турде зертгелш кедш. Казаке ганаык тарпхнама сол жылдары негМнсн 6úiím мен м оде i шетт i н ла м у ы на, соидай-ак осы салаларга партнялык басшылык. жасау TBMÍpn5ecine арналган жумыстармен rana толыгып отырды1.

Бул салада копнилiic сипагтагы жэне негЫнен гылыми кадрларды даярлау мэселелерш зертгеумгн шсктслгснше карамастан гылыми шпеллигенциянын, гылымнын дамуын жеке зерттеу нысаны ретище карастырган Ж.Кдрагусовтын енбеп' казакстандык гарнхнамада ознцик орны бар жумыс болды.

60-шы жылдардын екннш жартысындагы гылыми ой-пдардш, гылыми куштердщ тарихнамасындагы жана кезеннш Састалуы социология гылымынын акталуымен байланысты болды. Эр саладагы когамтанушылар тобы олеуметпк курылымнын дамуы, елеуметпк алмасулар, кецес когамындагы экономикалык жене рухан.и ripouecrepaiu езара баштанысы, гылыми-техникалык тонкерютщ елеуметпк дамуга тнпзетш acepiH зсргтеумен айнапысты.4 Осы жагдайда гылыми ой-niKip потенииалдарын жан-лакты зерттеу озектпакырыпка айналып, улкен суранымга ие балды. Казакстандагы гылыми куштердщ ecin, дамуынын ерекшел1ктерш зерттеуге арналган енбектер катарыкда А.Ш. Ишмухамедов пен К..Р. Ргоснбергпн монофафняларын атар еддк5. Гылым кадрлары меселелерш

1. Есенов Ш.Е. Недра Казахстана. Алматы, 1968; Наука и природные ресурсы Казахстана. Алматы, 1972

2. Саларгалиев Г.С. Советское государство в борьбе за развитие социалистической культуры в Казахстане. А 1957; Канапин А.К. Культурное строительство в Казахстане. А. 1964.

3. Карагусов Ж. Казахская советская интеллигенция, рожденная Октябрем. А. 1960.

4. Аженов М С Изменения социально-классовой структуры Казахстана в процессе коммунистического строительства. А. 1973; На пути к социальной однородности А. 19/6

5. Ишмухамедов А.Ш. Рабочий класс и научно-техн^еская интеллигенция А 1977; Розенберг Ц.Р, Научно-технкггеская революция и интеллигениия А. 1979

зертгеушЬлердш алсумегпк козгалыс меселелери«зерттеу натижесЫде жасаган тужырымдарышл когамдикбедеддщ томендеуш жоле шггеллектуалдыжумисты материалоык. жагынан кдмтамасиз етудш нашарлап Keryi жоншде айтылып, KoiUM.ut opuu алии ишрган тсхпологиялык. артга кдлушылик,тыц мамалдардыц i ¡келен ojine байлаиысты ceöeriTepi ашып Kopceiijwi.

К,а заксгандык тарихнамада гылымнын калынтасуы, дамуы мэселелерш зерттеуде I'. Сулеименов nun X. Бисенов енбектер!1 е> манызыи бугнше жогалта кошан жок.

Ö3ine деши калыптаскац методологишшк тоаляерд! исырып тастамай, моиындаиотырип, Р. Сулеименов, сонммен6ipre Кдзакстаниыц шггеллекту;шды дамуынын улттыктарихи оз срекшелши терец аша 6iAai.

Ка закстан зияли кауимшшн калыптасуы мен дамуы гарихын бутшдей арнаны зерггеущ максат туткан Ш.Ю. Тасганоитын каламинаи ал tarn мл ¡ргел! енбектер2 шыкгы. 6з еибекгервде ол жогаргы бши беру моселесше ерекше натр аударды. К,азакстанньш гылыми куштершш курылып, даму дорежесш талдай отырып, гылымн маман кадрлар даярлауда жене оларды тшмл пайдалану iciitae lyfiip.'ii к.урилымдик,озгертулер кажеттт жоншдепбфкдтар маселелерд! багыл коя б|лл). Кдзаксташшн маман кадрларыпын катары толыгуы моселелер1 (ылым низарында эрдайым болып келлг Оси саладагы елеул1 03repierep К.Ж.Жаманбаеи neu К.Д. Жоламановтардыц енбектершде Kopinic тапты1. Аталган жумиетар аркасинла 6i3 Кдзакстаннынжогаргы мектебинн калыптасип, дамып, толыскаи тустарымен танысып огирмыз.

Ал осы жилдары гылым тарихына байланысты жарык. керген енбектер женнще айгканда, бул саладагы басты енбектер тек белгш 6ip ОЫм, гылым ордаларынын курылуы мереитойларына ойластырылып, осы децгенде гылымнын аргы-берпсше шолу жасаулар сипатынца болып келгеш, бугтнде жасырын емес4.

1. Сулеименов Р.Б , Бисенов X.И. Социалистический путь культурного прогресса отсталых народов /История строительства советской культуры Казахстана/. А. 1967; Сулейменов Р.5. Ленинские идеи культурной революции и их осуществление в Казахстане. А. 1972.

2. Гастанов Ш.Ю. Советский опыт формирования и развития интеллигенции ранее ост&лых народов /На материалах Казахстана/. А. 1975; Казахская советская интеллигенции/Проблемы становления

и развития/. А 1982.

3. Жаманбаев К.Ж. Высшая школа в Казахстане. А., 1972; Жуяаманов К.Д. Совершенствовала высшего образования в Казахстане. М.. 1976; Соным, Высшая школа республик Средней Азии и Казахстана /1961-1975/. А. 1981.

4. Наука Казахстана за сорок лет. А., i960; Академия наук Казахской ССР. Алма-Ата, 1980.

Казак.станда гылыми-гуманитарлык саланык дамуын зертгеудщ ¡с жуз1нде оз тарихнамасы тек кейинрек калыптаскандыгы белгш.

Мемлекетпн талым екшдерше катысты саясатына арналган зертгеулер -пптен аз болды, онын ез! шын мешнде тек кана тткелсй тарихи-партиялык такырыптар тегирепнде калды.

Кептеген енбектерде партиянын ролМн каншалыкты оскеш жене онын мэлшер! жоншде меселе коюга зерттсуиплердщ басым белтшц батылдары бармады. Мундай зерттеу енбектердщ аса багалы болатын б;рден-б1р гусы — бул тарихи партиялык талдау жумыстарда кездесетш улкен сандык, статистикалык, талдамалык сараптау материалдарынын молынан кездесет!нд1пнде. Кейшп кезде жана жагдайга байланысты Казакстан гылымынын даулы кезендершщ актандактарын жабуда улкен орын алып отырган комакты жумыстар жарык. корд. Олардын арасында М.К,. К.озыбасвтын арнайы зерттеулер!' Казакстан тарихындагы осындай олкылыктардын орнын толыктыруга арналган. 1989 жылдын кантарында М.К,. Козыбаев пен К.Н. НурпеГнсов Казакстан тарихын шыншылдыкпен жазуга тырысып, осынысы ушш ауыр кугындауга ушыраган аса корнект! тарихшы Е.Бекмахановтын гылыми кызметше арналган макалаларын жаздыг. К,арастырылып отырган зерттеу кезенЫзден азге уакьггта откетне карамастан, ягни онын уакыт алшактыгынан емес, кайта кетертш отырган меселешн уксастыгынан да осы мэселем котерш отырмыз.

6з1Н1Ц котерш отырган м;)ceлeciнiн мэшне Караганда бул макала езеп сталинд]к кугын-сургш тузагыиа ушырагаапардынб1рше арналган кезекп арнау макала емес болатын. Авторлар тоталитарлык империялык саясат нэтижеанде идеологиялык кугындауга ушыраган тарихи концепцияны актап алу женнще меселе койды.

Республика тарих гылымынын дамуынын жана кезешндеп елеул1 кадам

1. Козыбаев М.К. История и современность. Алмагы, 1991, Сокык|: Актачдактар экикаты. Алматы, 1992.

2. Козыбаев М.К-. Нурпеишое К.Н. Таг дыры курдел! к.айсар талант. //Социалист казакстан. 1989, 18 пакт ар.

ретшдеп Казакотан тарихиндагы актандактарди да зерггеуд1 максаг тужа к жумыстардын жары к коргешн айтуга болады. Сондыктан да Казакстандагы шлими ой-лтрдщ, гш1ымн куштерпиц калыптасу кезендер1 алгашкы гылыми мекемелердщпайдаболуы менорке11аеу1шцмэселс\лерш,Казакстандаалгашкы оку орындарыныц ашиду гарихы, тарих гылымындагы жогарида агалып откен актандактарди зерггеу моселесше кап зешн койип журген И.М. Козибаевгыц жумистаримыц ерекше мацызи бар'.

Бул жумистар оздеринц шпаты жагынан тарцхнамалык. болып келгсншен, олар сонммен 6ipre, ал гаи i рет тоталнтарлик жуйенщ пллыми-гуманитарлык салада усгангап саясатынин ¡iiikí mbhíh ciinariaiiiuii коптеген жана факллер мен окшаларга соны бага бередь

Couru жылдары ош'рипл-ак1Мшш жунешн кугьш-сурпн саясатьшын курбандарин хал кипа кайтару жошнде кыруар жумистар жургЫлдк Соныц нэтижесшдс халкына аяуды улдзры Э.Бокеихаиов, А.Байтуреынов, М.Дулатов, М.Жумабасв, 1П.К,уаайберд1\л1,1,ХалелДосмухамедов,Ж.Акбаевеамдер1кайта оралып, олардин енбектер! басил шыгарылуда жопе олар женнще алгашкы зерттеу жумыстари да найла болцы. Осмндан OMipmrn аюмшщ жуйент кысымын коп корген галымдар кизметшш бешш 6ip кезенш зерттеуге арналган Д.Досжановтыц кпабында' мол кужазты маглуматтар жиналган, бул ic жуз'ище сталшийк реж'шшн Камкстамнын пдлим мен маденнеткайраткерлерше карсы KyfMii-cypiíiiiiiin тарихын кец колемде жуйел! гурде ашып корсетудщ алгашкы коркем-лублицнстикадык сшшташ шыгарма екенше карамастан, бул енбек койылып отырган ииееленшмошн толик ашып корсете алмаса да, coran жасалган ерекше калам екендтнде дау болыаса керек.

Сошы Kc iacpi Кдзакстангардаьпшд коп жьтдарбойы талас ширлертудырьт кедген Алши козгалысыи зерггеу моседеп жана сатыга KOTcpijuji. Булардын катарында, ecipcce, Алаш козгалысынын казак тарихында алатыи орны мен манызын ашып корсетуге арналган зертгеулерддн арасында К.НурпеШсовтыц колемд! jeprreyi1, Алаш козгалыси кайра гксрлернпн ¡с-орекетш керсетуге

1. Козыбаев И M Историография Казахстана. Уроки истории, Алматы 1990.

2. Досжанов Д Абамы. Апматы, 1992.

3 Нурп^й'соп К Апаш haw Алаоюрда. А 1995

арналган М.Козыбаев, М.К,ойгелдиев, Г.Омарбековтердш енбектерГ бурын зертгеу аясынан тыс болып келген беймэл1м беттер.щ ашкан. М.Бурабаев2 Алаш тарихына байлаиысты тын пшрлер айтуга талпыныс жасаган, б1рак ток.ырау жылдары жарык керген енбектсрдн1 берше дерлж теп, ортак. нэрсе — олар коммунист идеологаянын устемддп жагдайынаа жазылгандыктан, маселет шешуде 61р жактылыктарга орын бермген.

Жинактай айтсак, 20-30-шы жылдардагы Казакстан гылымыныц тарихы кешенд! кубылыс рет!нде арнайы зертгелмей калып отыр.

Зерттеу обьект!с1 — Казакстан гылымынын калыптасуы жене дамуы мэселелер].

Зертгеу пен! — Кдзакстандагы шлымньш жалпы дамуы, гылыми куштердн даярлануы жэне оларды пайдалану, гылыми мекемелердщ па ада болуы мен олардыц кызмет!. Тоталитарлык жуйешн гылыми куштердщ б!р белнш елеуметпк жене ултгык сана-сезЫш туншыктыру жолымен уысында устауы, екннш жагынан гылыми куштердщ белгЫ бф бел!пшн номенклатурам тартыпуымен устанган багытына бага беру.

Зертгеу максаттары мен мнщетгер!:

— Казахстан территориясындага алгашкы гылыми мекемелердщ пайда болуынын алгы шартгарын кврсету;

— 8м1рипл-ек1мцнл жуйежн калыптасуынын непзп себептерше талдау жасау; жуйешн орны мен ролш аныктау;

— Мемлекетт/н гылым мен жогаргы бинм беру саласындагы саясатынын непзп багыторы, максагы, таемдер! мен онын нетижелерш бажайлау;

— Казакстандагы гылыми ой-пшрдщ кугьш-сурпнге ушырау мэселеане гылыми тургыдан бага беруге талпыныс жасау;

1, Козыбаев М. Голошекин //Нэубет: Публицистикалык ой-толгаулар. А. 1990, Гасыр *ас(рет1н ардалаган арыстар. //Егемен Казахстан. 1994. 12тамыз.

Койгелдиев М Алашты бутаудан катан босатамыз? //-Арай" 199 . N9 8 Улпиышыкпеч курес науадны. //Социалиста Казахстан. 1991. 5, 7, 8, в, 9 мамыр Омарйеков Т ^ателескен Ленин бе, хок, елде казак зиялылары ма?//Егеменд" Казахстан 1991 26 караша ? бурп^аев М С. Общественная мысль Казахстана в 1917-1940 г г Аг/.ггы 1991

— Нами мысадаар аршлы гылым, эдебиет пен енердан дамуына веер еткен факторларды кереету;

Зертгеу жумысыныц кезендер! — рет^нде Кэ'закстанда казан тенкеркше дейш павда болып, жумыс ¡стей бастаган гылыми мекемелердщ кызметшен бастап, Кдзакстанда гьшыми ой-пшрдш орицгапкалыптасуи, оныноданары дамитусу), олкеде алгашында К,азакстандык база мен филиалдын курылу тарихы, 30-шы жылдарда орын алган елдеп зор аштык, гылымнын узд!к еылдерш кушн-сурпнге ушырату кезендер1 алынды.

Зерттеу жумысыныц гылыми сонылыгы тарихи кезецнщ деректер1 негпшде гылыми куштердщ элеуметпк-улггык сана-сез1мш, шыгармашылык кажыр кайратын гуншыктыру саясатына бага беруге к;шдм жасалынады.

Кдзакстан гылымыныцкальштасуы мендамуы барысиндагижелст'гермен керегарлыктарга тарих гылымы бшпнен угынуга баплиталган кешенщ зертгеу жузеге асырылды.

Зергтеуд!н методикалык иензЫ тарихи процестеп гылымнын алатын ро;а, когамныц олеуметт!к-саяси дамуындагы гылыми ой-Ыкф факторы, Кдзаксгандагы алгашкы гылыми мекемелерден бастап, Казакстандык база меи филиалдын Казаксзан гылымынын дамуындагы жетекил органдар ретшдеп манызды орны туралы кагидалар калады.

Диссертация Кдзакстан гылымы откен тарихи жолда кездескен киын да, курде л 1 проблемалардын кордалану себептерш ашуга непзделген арнайы зерттеу журызудз максат еткен.

Зерттеу деректер! мен уйымдастырылуы.

К,ужатты деректердщ басым квпшшп непзшен архив корларынан алынды. Гылымнын дамуы мен гылыми куштердщ осу1 жешндеп деректер Орталык мемлекегпк архив корларынан алынды. брине, архив кужатгары уакыт табынан кенде емес. Оларда жагымды ¡стерд» кекке катере мактау, кемшШктердд кездейсок кубылыс ретпаде багалау, улттык-демографиялык ерекшел1ктерд1 ескере бермеу б1рден кезге шальшады.

Дегенмен де непзп кужаттыкарнаны курайтын деректер Халыкка бийм беру коииссариатыныч, Казакстанды зерттеу когамынын корларынан, статистикалык-сараптама деректер!, пленум, баскарма мэжимстершж жазбаларынан алынып айналыска енпзиш.

Гылыми интеллигенция мен акмриил-еммщш жуйе арасындагы карым-катынастардын ер кырыи ашуда кажетп мол деректер Гылым Академнясыиыц Орталык архивпще сактаулы. Партнялык жене мемлексгпк органдардын кужаггарымен жумыс ¡стеуде оларга сыни кезкараспен каруды кажет етет, бул кандай да бф директивалык шышкш орындауга байланысты шараларга байланысты жвйт.

Мемлексгпк, саясаттын, когамдык-саяси ем1рдш, гылым мен медениетпн кызметш кврсетет1н непзп керсеткштер! туралы толык малшетгер кепшшк ушш жабык болганымен б1рге, толык жнналмаган. Кугын-сургш саясатынын гылымга катысты квзкдрасиыын ииы мвшн ашып кврсетуде сонгы кездер! жарык. керген зерттеулер, естелктср, УКК-нщ белгш болтан архив деректер!, коркем-публицистикалык енбектершналатын орны ерекше, оларды зерттеу нысаны у пин кажетп деректер мольшан келтф1дщ.

Зсрттсуд1ц подданы стык манызы:

Диссертациядагы материаддардын басым болкч гылыми айналымда тунгыш рет пандаланылып отыр. Зерттеу пайымдаулары мен корытыидылары Юшкстан гылымынын кешегкл мен бугшш, ергенше коз жупртш, бупнп шыккан бтгшеи коз жупртш бага беруле, гылымнын сан-салалы корларын алдагы зерттеу ецбектерпие пайдалануга, гылым трихынан жогаргы оку орыширында курстар оку ¡сище пайдалануга ебден жарамды. Бул ос!ресе каз1ргшсй гылымнын ск1 удай киынжагдайынонын откен жолымен болашашн бижаИпау саадсынла оте-мете кекейтесп мэселе екеншп даусыз. Зерттеу кагидалары мен корытыидылары Казакстан гылымынын казфпденгеш мен оныивлемшк гылыми сатыдагы орнь мен ролм аныктау ¡енще, орын алып келген олкылыктар мен керегарлык саясатк; бага беру тожфибесшде колдану паилллы скенлш даусыз.

1J

Енбектт сараи галмнуы. Диссертация Улттык FbuiuM Академиясынмн Ш.Ш.Уэлиханов атыияагы тарнх жяне этнология ннститутынын кенес Moyipiiuieri Казахстан тарнхы 6mímí жопе Абай ашнпагы Ллматы мемлекеттж уннвероиепшнтарихнама жене дсрек гану кафелрасында талкыланды. Зерттеу жумысыныц нотижелер1 республикалык гылымн жэне гылыми-танымдык басылымдарла, жас галымдзрдын макалалар жинагында жарияланды.

Зерттеудщ К(рылымы. Диссертация Kipicnenen, уш тарауаан, корытындыдан, найдаланылган одсбиеттер мен леректер TisibttiieH турады.

Диссертацияныц neebzi мазмуны

Kipicnefle такырыпгын взектЫп тужырымдалып, моселешц зерттелу дорсжес! сипаттзлмнады, зерттеудщ максаты мен М1ндет1, хрокологцялык кезендер],теориясы мен деректемелккоздернпн iiem;iepi айкындалыналы жене зерттеудщ гылыми жанашылдыгы мен ic жузшдсгт маныздылыгы аныкталады.

BipiitTui тарауда Казакстан террнторнясында алгашкм гилыми мекемелердщ' лайда болу тарнхы сез болады. Тарау «Казакстан гылымынын Кенес jeyipiimeri алгашкм кадамдары» деп аталып, oima 20-шы жылдары Казахстан гылымынын жалпы жагдайы, Кдзакстанда когамдык гылымдардын дамуы моселелер1 карастырыладм. YcTiMÍMeri гасырдып бас мила олкеде гылыми мекемелер Tiirren a i болди, мунда кураминда 7 адамы бар4 тож1ри0е жаеау аланы жене ауа-райын бакылайтын 61'рнеше сташшялар rana боллы'. Гулам о >гс Орынборда, Семейде, Вернында Орыс Географиялык когаммнмн f>ipncwe doníMuiencpi, Topraíl археология оуескойларынмн yfiipMeci жонст.б. шап.ш гилыми мекемелержумыс icTeni.

Казакстанда гылыми-зерттеу жумысгарш/ми калыптасмп, одан ары дамуынла Казакстапды зерттеу когамы— 1919 жылы Орынборда Кыргыэоскери комиссариатынын штабы жанынан курмлган Тарихн-статнстикалык. болш ерекше роль аткарлы, пнын курамыпда А.П. Чулошников, A.A. Чстыркина, Е.А.Яконлена, K.III. Шагаевтар кы)чет erri. 1920 жылы 20 соу)рле бул Oo.hím Гылыми комиссия болыи каита курыллы1.

I fi Кпзлхсг;»«3 за reffo* лот O^rcoii пплсти Ллматы. t957 С 295

? KP О МЛ Я1 к<ч>. ЬгпИч. 15 ic, 2 п.

Гылими комиссиянын этнография, археология бел1мдершщ кы:1меткерлер1 халык фольклорын, ен-куй улгшерш жинап, Орынбор манында археологиялык казба жумысгарын журпздь 20-шы жылдардын, басында беjirijii музыка acprreyiuici A.B. Затаевмчтщ кызмеп басгалады. Ол халык арасынан саз anepi yjirúiepiii жинап, оны нотага TycipyMen айналысты.

Диссергацияда казакадебиетч тарихында бурындары аггары халык жадьшан шыгарылып, айтылмай келген акын-жазушылар шыгармашылыгына кен орын 6cpijie/ii. Осындай халык улдарынин 6ipi Шокер1м Кудаибер/и'улыныи казак адебнетшдеп алагын орны ерекше'. Онын «TypiK, кыргыз, казак hí»M xaiшар шеж1рес!»/1911/ enöeri, поэмалары, шыгыс акындарынан: Физулиден, Низамиден, битые классиктершен аударган шыгармалары' казак эдебиетшщ озык улшер|, ¡нжу-маржандары болып табылады.

Халык оргасына eciMi кайтарылып отырган альштардын. 6ipi Ахмет Бантурсыновтьщ когамдык, мемлекетпк жоне шыгармашылык кызметше диссергацияда колем/и орын бершед!, онын ccöeöi А.Байтуреыноитын казак túií саласьшдагьиендесазенбеп, казак алфавиты жасаушы.зунгыш ariiimeiii, казак . филологиясы мен onepÍHÍnner¡3¡H салушы periiweri euöeri 6yri>mep¡ гана изше таecúii багасын алып отыр.

Бул тарауда сондай-ак Жустбек Аймауытон, М1ржакып Дулатовтыц, Магжан Жумабаевгын, Кошке Кемецгерулыныи шыгармашылыгы мен когамдык кызмегтерше улкен орын бершген.

Тарауда К,азакстаннын гылыми когамдарынын кызметжде когамдык гылымдардын дамуына катысты маселелерщ карастыруга квп кошл болшген, онын ce6c6¡ осы кезенде жаратылыс-техникалык гылымдардын дамуы ymúi кажетп алгы шарпар tm nicin жетшмеген едК

Рееиубликадагы гылым мен внер, музейлер меИ архив ¡стерЫен Халык aiapry комиссариагынын Гылыми бол1М1 айналыса бастады.1921 жылы бул бшим Академиялыкоргалыккзайналдырылды1.1921 жылгы республикадагы аштыкка байланыегы Халык агарту комиссариатьшын бюджеп кург кыскартылып,

1. МагауинМ Акын, тарнхшы, философ //Бес арыс Естелнаер, эсселер жане aepi теу мака/шир, Алматы, 1992, 124 бет.

2. Аймауытов Ж., буезов М. Абайдан кемнп акындар //Ка^ак. адебиеп. t990. Ю тамыз. 3 КР ОМА. 30-к.ор, 1-т. 53-ic. 83 п.

штаттар мен медени-агарту мекемелерМн кепшшН жартыкеш жергМкт! бюджетке ксшнриш, мунын. ез1 гылымнын мундай жагдайда толык мшпнде дамуына мумюнщкбермедь

Бул тарауда республикада архив ici мен музсйлер уйымдастыру жошндеп жумыстарга молынан орын бершген. Осы густа отырыкшылану проблемасы жошндеп балама угымдармен ерекшеленген гылымдардын, практиктер мен ко га м кайраткерлер1гпн/М.Г. Сириус, С.П. Швецов, Э.БекеЙханов, К. А. ГУпелев, А. Дониг, С.Седуакасов жене т.б./аса катыгез кысымдарга, ат кейшнен кугын-сурпнге ушырауы' республикада орын алган кайдагы 6¡p ултшыл оппозициянын немесе «Гылымдагы ульиержавалык шовннистершн* оНлап топкан кекшшик

a

коркынышынын нетижеЫнде орын адды.

20-шы жылдардын орта шен!нде басталган казак, twíhíh терминологиясы жшпндеп тартыстар, колданылып журген араб ерп!н латын ертмен алмастыру туралы козгалыска тарауда eflayip орын бершген. 1926 жылы Бакуде еткен туркологиялык 6ipiHmi съезде Казакстаннан катыскан А.Байтурсынов, Елдос Омаров, 93¡3 Байсештов, Бшэл Сулеев, Нэз1рТврек.уловтартурю халыктарыныц бупняей латын алфавитше кошу\ жешндеп меселеде ез шюрлерш бггшрд1!.

20-шы жылдардын басында Казакстандагы гылыми мекемелердщ жумысы туралы корыта айтканда, бул гылыми куштердш мумкмшп meKîey.ii, олар тек eiuii rana елде к альт та с кап opacan зор киындыктар жагданьпща калыптасып, дамп бастаганын корсету абзал.

Ekíiiiiií тарау «Казахстан гылымынын 20-шы жылдардын соны мен 30-шы жылдардын басында дамуы» депаталып, мунда Казакстанда еншрпш куштердн! ламуы, Казакстандык базанын къпметннц басталуы жэне республикадагы аграрлык oiiepicTcp жагдайынла ауылшпруашылыгы гылымынын дамуы мнселслерЫ карастыруга арначган.

Кашкеглнла 19.12 жыллм» сокыпа карай 50-лен аса гылымн-зергтеу мексмслер! жумыскюл!. CipaK бум гылыми мекечет.-рлш басим копшМп узак

) Fr fMPUfli К.г-пл* стпи 1^9? ?2 жептокспн 7 Сьпдм>.ояг1 Р Ахм^т ЬпГп^г.гыиов ■ .'ПОО 71 .

уакьл 6oilu уйымдастыру стысы кезешпеи шыга алмады. DipKarap институт-гардин tLijiuMuuiuupic iík такыршпык, жоснарлары мейлнпне зор айшлын Kopceiúiai Aüiie олар MepaiMÍiwe орындалмады.

Диссершциеда 30-шы жылдардицбасында кошен ашыла бастапш гылыми-iepirey мекемслерпнн кызметш сод кезенде калыш искан адеумешк-коымдык жагдаймен баиланысшра огырьш карааирылады.

30-шы жылдардын бас кс jiime К;иак,сташшн жер койнауы байлыкгарын jeprrey ici кец калемде жургЬиш. Бал каш мыс комбинаш, Караганды KttMip бассейн! жане Акгебе химия комбинаты г о р i j Л1 онеркосш алыпгарыныыа курылысы басталди. 1932 жилы акианда Санкт-lle lepóyprra Гылым Академнясинын Кашке чаннин uiuipinii куш н:рш зерпеу моселелер1 женпше откиген конферснинясинан сон 1932 жылдин наурьиында КСРО Fujium Академнясинын К,азакс гиндык. базисы курилди1.

30-шы жылдардьш басында Казаксчанда ipi голымдар Б.К. Шишкин, B.JI. Комаров, Р.И Аболин, E.H. Короиин, M.Ii. Кулытшсовсиякш боганик, ociMaÍK танушь1 галымдар жумыс ютед1. Олар ресиубликалык, оЫмджтер дуннесш зерггеуд! жанда1шырды!.

Ауылшаруашылыгы саласындагы шлыми-зерггеу мекемелер1 5-6 жогарги органдардиц кузыринда болды. Мунын ус-пне оришиман у uhkcij пускаулар rycínжитгы. Гилымнмекемелердш жумысьпшнiiiiMninii í нускаудынкепппнен емес, кайта бул гылыми-зерггеу мекемелерййн жумысына шин мшннде пакты бакилау жасап, басшылык, ете алагын 51рде-б|р оришнин болмауынан знян uieKTi. Зерттеуде бул маселе тошрегнще шшн себсиlepin ашуга банланысгы тужырымдар непзделе,ш.

Днссертацияда ауыл шаруишылыгы саласындагы шлымп-зерпеу ииституттарыныа будандастыру жолымеи малдынжершйк'п Acpie бсшмделген тукымд&рип ecipy, ели шлруашилшында билаидин жана шпмд! сорггарын шьнару жене т.б. кептыен погижсл1 жумысгары кам1ылды

t. KP vrA OA 1-кдр, 1-11з6е, 16 1С, 6 ci

2 Павлов H В Советская ботаника в Казахстане n nyintifj иановльнин //Вестник АН К,и ССР 1950 № II, 54 -57 б

Ушшпп тарауда Гыльгми иптеллигенииянын репрессияга ушырауы моселелер1 карастырылады.

20-30-шы жылдары елде калыптаскан эхиршш-еюмши] жуйе жагдайында гмлымнын одан эр1 жан-жакты, шын мэшнде дамуы тежедш. Элем тарихында болмаган, тендесаз кугын-сургшге ушыраган гылым тагдыры тарихтан орын алдн. Г ылым тарихына еюмшья-тоталитарлык жуйе, онын идеологтары ездерипц космополитизммен куреанде манызды роль эзфлед!. Знялы кауымды туб1р1мен шауып, басып тастау максатында, когамнын сэтслзд1кке ушырап отырганын еск1 интеллигенция кадрларынан кер1п, ел1 де «карусызданып улгермеген» элементтерд! ¡здеу басталды.

1928 жылы откен соу/р Пленумында «ВКП/б/-дага окшыл уклон гуралы»* баяндамада буржуазиялык интеллигенциянын зиянкестт дамып келе жаткан сопиализмге карсыласудык ен. кауштп формаларынын ©¡р! ретшде багаланды1. 1930 жылы кузде ОГГТУ кызметкердер1 «зиянкес-шпиоиаик.уйымды «ашканы» жошнде хабарланлы. Бул ¡с бойынша 1р1 галымдар Л.К. Рамзин, В.А. Ларичев, И.А. Калинников,Н.Ф. Чарнавскийт.б. айыпталып, ер тур/и жазаларгакесищ'.

Казакстан тарихында 20-шы жылдардын соны когамдык окйрдщ шиелешске толы жагдайында етп. Ф.Голошекипжн авантюриспк еаясаты сотхлзджтерге ушырап отырганына карамастаи, созо'з ¡ске асырылып отырды. Тарихи бшмдер саласында бул багыт Ф.Голошекиннщ 1925 жылга дешн Казакстанда Кенес ок1мет1 мен нагыз коммунист уиымнын болмауы, «Октябрь дауылы ауылга жетпед1» дсген тезисш онды-солды енпзу жагдайында калыптасты. блкелеп ужммдастыру кезншеп асыра сштеуштктер мен кателжтерш сынаган кужатар да белпл1 болып отыр, олардын катарында «Бесеудщ хаты» /1932ж., шшде/, О.Исасвтыц /1932 ж., тамыз/, Т.Рыскуловтын хатгары /1932-1933 ж / бар'.

Днссертаиняла Г ылым Акалемчясы галымларынын кугын-сурпнге уширауына улкем орын берьчгеп. Моселсп, К.а )акстандык базанин юрагасы

1 КуманевВ А ЗП р I ')ЛК1 н гушХпу сл е1'ост н*'Ч>юй тп ечпиг рицин /Окт-ги/ М 1991. С. 42

2 Худяков Г Триелия Рлмзина //••Огснск- 1989 N9 12 С 28-29

3 Ко^^.гтли к-оммунмп 1900 № 6. 7

А.Н.Самошювичтщ тжелей в:) басы кугындауга ушырады, оныц басшылыкты Ленинградтан журшуш Кдаакстанда шлымды зиянкеспк жасауы ты рыска! I троцкийшЦдер бас карды деген шкфД] дэлелдеуге себеп болатын1. Кдзаксгандык база торагасиныц камалуымен б!рге онын кизмиткерлерп/ш кугындалулары басгалды. С.Асфендияров, Пухов, Иванов, Лекерон, Буркибаев, С.Бейсеиовгар Гылыми Кенес курамынан шькарылады.

Тек капа 1936-1953 жыддары республиках» контрреволюциялык, мемлекегпк кылмыстар жасаган деген айыппен 35 мын адамды жазалауга каулы, шенпмдер кабылданды, олардын 5430-ыагу жазасына кесищ!'. Жалпы 1937 жылгы кызыл кыргын казак зшыьшарына кыргндай тщи, олардын алгашкы леи гугел1мен дерл1к курбан болды'. «1930 жылы кошрреволюциялык астыртын уйымга катысты» деген желеумен Магжан Жумабаев, Ахмет Байтурсынов, Жуапбек Аймауыгов, Мухтар Эуезовтср кугын зардабына ушырады'.

«Алаш» у л пик партиясынын катарында болды де!ен айыннен М1ржакьш Дулатов, Эл1мханЕрмеков, Халел Габбасов, ЖаЬанша, Халел Досмухамедовтер, Эбдфахман Байд1лдин, Эбшкайир Досов, Ноз1р Терскуловтар жазыксыз репрессия курбандары болды'.

Диссертацияда кугьш-сурпн саяеатыныц гупк! монш ашып кьрсетуге катысты меселеде басти максат ретнще социализм жецкке жеткен сайын таи куреа одан ер1 кушей1п, шиелен1се беред1 деген Сталин теорнясы бук1л идеологиянык баштгы баска жакка бурый, тарихты дорек! бурмалауга океи соктырганы зерпеуди! взеп ретшде кабылданады. Паршянын Орталык Комитетшш 1937 жылгы февраль-март Пленумында «Троцкнстерге карсы курестеесю адкгер-днскуссияодкгер! керек емес, жанаедктер, туп-тамырымен курту, тал кап да у едктер1 керек екендш» айтылды. Осы уран тасталысымен-ак партия, мемлекет кайраткерлершш алгашкы тобы Нурмаков, Т.Рыскулов,

1.Малыше&а М Г1 , Познанский В.С Первый председатель Казахстанской базы АН СССР А Н. Самойлович //Вестшнс АН Казахской ССР. 1989 N»0 с 65 -66 6

2. В КГБ «Прокуратуре Казахской ССР //Казахстанская правда 1990 16 фьвраль

3 Козыбаев М Парасат перзент I//Ег еменш Каззкстан 1992 21х,араша

4 Козыбаев М Голощекин//Нэубет. Публииистикалык. ой-тол*аулар. Алматы, 1990. 79 ВО б. Б. Досжамов Д Абакты. Алмагы. 1992 146-147 б , Каза^ адеоиет! 1990 Ю тамыз

С.Седуакдсов, Т.Жургенов, С.Кожановтар кугындау курбандары бодай1.

Кенес когамындагы алгашкы взгерктер 20-30 жылдары калыптаскзн готалитарлык жуйешн кыспашмен, халыктын белгш б)р болйш курбан ету аркылы ¡ске асырылды. 20-шы жыддардын екшпл жартысынан бастап, когамды •мендеп алган аса катал эм|ршш-8юм1шл террор вз жолыидагы кездескен карсылыктардмн каидайын болсын, кат!гезд1кпен басып тастап отырды. Казак зиялыларыЭ.Бокейханов, А.Байтурсьшопжанебаскалары достур.'н шаруашылык жуйесшщ ширкни буйпп ерескел киратуга болиайтынын катты ескерткен болатын. 20-30-1111,1 жылдардагы каида шскгел кыргьпшынкурбаны болган казак знялыларынын арасында Эл1мхан Ермеков, Нез|р Торекулов, Халел Досмухамедов, Жакып Акбаев, Кудайберген Жубанов, Мухаметжан Тынышбаев,'' Кошке Кеменгерулы, Телжан Шонаноп, Ш.Кудайберд|'улы, Нугыман Манаевтар накактан жазага тартылды.

Бул зиялы топтык басым болтшн еамдер! Алаш козгалысымен тжелей байланысты болды. 20-шы жылдардын соныма карай бул такырыпты тарихи тургыдан зерттеуге катан, тиым салынган болагын. Сот процестерЫн нотажесшде оиын 40-тан аса мушелер1 туткындалып', 1932 жылгы екжип сот процеспнн нвтижесшде Алаш козгалысы басшыларынын б1р тобы бес жыл мерз1мге жер аударылды.

Корыта келгенде, 20-шы жылдардын сонында басталып, 30-шы жылдары жапгаскан кугын-сургшге ушырату саясаты Казакстан жагдайында гылымн потснииалды ойсырата олслрегп.

Корытындыда К.азакстандагы алгашкы гылыми когамяар кьпмел, олардын

жумысьншагы киындыктарга талдау жасалын корытыла1шы. 20-30-и)ы жылдар

республикада кадыптяскаи аса ауыр жагллйла Казакстан гылымынын дамуына

есер еткен нешп себептер тужырымдалды. Бул проиесте галымдардын, акып-

жа ]ушыларлын, с.11М деи енфсген ел а шмиггарынын аткарган рол1 ерекше.

Сондыктаи да Казакстан зняпы кауымынын алдынгы катарлы тобы кандай

1 влмлшулы Ж. Сугттанбек Каланов //«Жулльп», 1992 №12 159 6 2. Нурпепюов К Алаш Ьзм Алашорда Алм;ны 1Я95 5 -6 0

когамда, кандай режимшн тусында кызмет¡стегешне карамай гылыми, модени-рухани бейнесш сак,тап кала адды.

Диссертация бойынша жарияланган ецбектер тЫмй

1. Кдзакстан шлымынын калыптасуы жане Кдзакстандык база мен филиалдыц курилуы. //Вопросы истории, историографии, источниковедения и этнологии Казахстана/Сб. статей молодых ученых/. Вып. V. Алмагы, 1993, 123129-6.

2. Кдзакстан гылымыиын кекжиеп /Ж.Акановпен (ирге/. //Вестник АН Республики Казахстан, 1992, № 6, 49-58-6.

3. Создание Казахстанской базы в архивных документах /1932-1938/

с

//Известия АН Республики Казахстан. Сер. общественных наук. 1992. № 6, 80-89-6.

Турысбеков А.С. Становление и развитие пауки в Казахстане /1917-1940 гг./

Специальность 07.00.10- история науки и техники

В работе рассматриваются пути становления и развития науки в Казахстане, истоки которой берут начало от Юсуфа Баласагуна, Ходжа Ахмеда Яссауи, Мухаммед-Хайдара Дулати, Кадыргали Жалаири, Чокана Валиханова, Ибрая Алтынсарина, Алихаиа Букейханова и других мыслителей Востока. Работа'' написана на основе новых и ранее неизвестных документальных материалов. В диссертации показана деятельность первых научных учреждений, открытых в республике после 1917 г. Особое внимание уделено анализу работы Историко-статистического, Научного отделов при Наркомате просвещения КазАССР, Общества изучения Киргизского края, Академического центра и других научных учреждений и обществ.

В диссертации подробное освещение получила история создания Казахстанской базы, затем Филиала Академии наук СССР, показаны трудности развития пауки в условиях тоталитарного режима и ее роль в развитии производи гельных сил в республике, отношение науки и ученых к трагическим событиям насильственной коллективизации и голода в начале 30-х годов в Казахстане, политические репрессии 30-37 годов против интеллигенции, жертвами которых стали и известные казахстанские ученые.

Summary

Turysbekov A.C.

'The formation and development of science iu Kazakhstan

(1917-1940).

07.00.10 - The history of science and technics

In this work the ways of the formation and development of the science in Kazakhstan are considered, the sources of which take the beginning from Usuf Balasagun, Khodzha Akhmed Yassaui, lbrai Altynsarin etc. The dissertation have been written on the base of new and earlier unknown documentary materials. In dissertation the activities of the first scientific organizations, opened in the Republic in 1917, is shown. The particular attention was devoted to the analysis of work of Historical Statistic, scientific departments of the Narkomat prosveshchenia Kaz. ASSR, Academic Centr and another scientific organizations. In dissertation the ' history of formation Kazakh base, then branch USS R. Academy of sciences was shown. The difficulies of the development of science in the conditions of the totalitarian regime were shown, the science and scientists' attitude to the tragic events of the forced collectivization and famine at the beginning of the 30ties in Kazakhstan, the political repressions of the 30-37 ties, against the intelligentsia were reflected.