автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.02
диссертация на тему: Стиль и образно-изобразительная система в казахской лирике

Полный текст автореферата диссертации по теме "Стиль и образно-изобразительная система в казахской лирике"

РГ6 од

. о онг т

К,азак,стан Республикасы Улттьщ Гылым академиясы М.О.Эуезов втындагы Эдебиет жэне енер институты.

Кол к аз б а ^ущнда

ШУСШОВ кущщ пазылулы

Казак, лирикасындагы стиль жэне бепнельчхк. 10.01.02, - Цаз1рг1 казак; едебиет1

ФИЛОЛОГИЯ ГЫЛЫМДарЫНЬЩ ДОКТОрЫ ГЬШЫМИ ДДрвЖ8С1Н

алу ушгн жазылган диссертацияньщ АВТОРЕФЕРАТЫ

АЖАТЫ - 1994 ж,

о

Жумыс 1\а заметан Реслубдикасы ¥лттык; Гыдым Академиясы Ы.О.оуезов атындагы Эдебиет жане енер институтыньщ цаз1рг1 казак; адебиет1 белхм1нде орындалды.

Ресыи олионенттер: филология гылымдарыньщ докторы

летекпи уйым /к^ехпоркн/ - Алматы цыздар педагогика

институты

Казахстан Реслубликасы Улттьщ Гылым академиясы 1,1.0.суезов атындагы Бдебиет жьне энер институтыньщ жанындагы филология гылымдарыньщ докторы дарежесш беру жзнхндег1 Д.¿2.34.01. мамандандирылган кецесшп; мэжхл!С1Нде цоргалады. /4бО'С21. Алматы далась:. ¡{.урмангазы кажесх, 29./

Диссертациямен ¥ГА Орталык; к1таиханасында танысуга бола дк .

Автореферат таратылды.

{

Ыамандандырылган кецестгц гылыми

хатшысы, филология гылымдарыньщ

докторы КБРАЕВ Ш.

Нарымбетов А.К.

филология гылымдарыньщ докторы Адибаев Х.А.

филология гылымдарыньщ докторы Май танов Б.К.

Диссертация 19 сагат '1С

о с

ЖУМЫСТЫН, ЖАЛШ СИПАТТМАСЫ,

Усынылыл отырган диссертация казак; лирикасын керкемдхк эд1с, стиль,бейнелхлIк тургысынан зерттеуге арналган. Казак эдебиеттану гылымында бул салалардыц эркайсысы туралы жекеле-гон пхк1р айтулар болмаса,арнайы тубегейл1 ецбек жазылмаганы да белгз:л1.

Казак лирикасыныц бугшгх жеткен бихктерш свралау ушхн де.онщ бутан дейшг1 даму жолын.есхресе.ХК гасырдагы Абай-дан басталган кемелдену ергсхн башмдау керектггх аян. Осы орайда лириканыц жанрлык сипатын,ерекшел1ктер:ш алдымен квр-кемд1к ад1с бИ1Г1мен к.арасткру к;ажетт1Р1 туады.Сол таразыыен бвгдарлаганда,казак влец1ндег1 дэстур калгастыгы;лириканыц жанрлык табигатындагы езгешел1ктер:эпое,драма асерхн т.б.ка-былдауыен б1рге оныц езшдпс жанрлык сипатын сактгт калу се~ бептер1 т.б. кецтрек ашшады.Свз жок.осы орайда казак зерт -теушглертмен катар орыс одебиетг сыны ягег г ст гетер хне сгйену лирика 0ptciн ятн-жакты дейэктеуге мумкхндгк береди

Стиль угымынщ кец екент.ол туралы зр кезде айтнлган пт-1ирлерде кайяшгык.керегарлык.турлгшелхк мол болуы аталган мэ-селенщ кгрделЪпгхн жайыгт еалады.йр акында эрх онн вз эртп-тестерхмен байланыетырарлык ортан; жзйттер,ер1 боскалардан бо-летхн озгетвлгктер бар десек,стильдх аныктауда бул ек1 сала-нщ аукжцаетыгын естен шыгаруга болмайды.СондаЛ-ак дврбвс стильдщ,ног13шен,шырарма иштнтнде жузеге асатынын дэлелдеу сонымен б1рга сныч шыгарма мазмунына да езхщцк ыкпал жасай-тынын жоккв шыгармайды.Демек дврбвс стильдхк такырып тадцау-да да, идея негхздеуде,елец епжет1 мен композициясын квлып-тастыруда т.б. танылатынын,эсхресе,шыгарма Т1Л1 аркылы кен

KepiHeTiHiH сэз ету белг1лх 6ip акдннщ квркем эдебиет дамуына не цосканын жан-жакты салмацтауга алып келед1.

Каэац лирикасынщ даыу жсшдары дегевде, поээиянщ еэхн-Д1К табигатын, дазак лирикасындагы бейнел1лхк маселелер1Н, зерттеу кажеттхг1 де назар аудартады.Дазак эдебиетi гьшыыын-да поэтика туралы жекелерен 1зден1стердщ бариылык; екенш» такырыптыц ете ауцымдылыгын ескер1п,бхз дербес стиль epiciH, лириканщ жанрлык табигатын ашуда мэнх улкен.ец кекейтестх деген бхраз меселелерд1 бол1п сараптауды жвн керД1к„Атап айтцанда, белгмг 6ip сэз холданыстарди пайдаланудагы дэстур ундест1гг,сонымен 6ipre ар акз>шньщ беяг1Л1 бгр ортак делхн-ген баламаларды езхнше даыытып колдануы салыстырыла к;арас -тырылды.Соныц нэтижесшде белг1л1 6ip балама,сез к;олдашс -тарынщ эр акыннын стиль ал ем i не тускенде, езгнше KspiHic берет хнхн.сол аркылы поэзия дамуына тыц epic ашлатынын т.б. дэлелдеу WYMKiHfliri туды.

ЗЕРТТЕУД1Н, МЩШДЫШЫ.

Scipece соцгы eni гасырдаш дамуына кар ап, казак; поэзия-сын кемелденген улкен едебиет саласы деп санасак»соныц еыр-сипатын вшу-аса маши ьсхндеттщ 6ipi.Лирика дамуына -генде.алдшен сндагы керкемдхк ЭД1С ролхк сез етпеуге бол-майды.Белгчлх бхр тарихи жагдайдщ керкемдхк эддске acepi, ал оныц жеке ащлнга ыкпалы-озара байланыста зерттелгенде га-на.лириканыц даму тарихын 1зерлеп ашу мумкшдхгч туады.

Керкем адебиеттщ теориялыц ыеселелер1 свз болганда,он-дары стиль nshi врекше екен1 даусыз.Стильдщ сыр-сигтатын, колданылу аясын.даму барысын жете анык^ аыайыниа, едебиеттщ квркемдхк табигатын жан-жацты ташту hyukih емес.Сонаыен катар коркем эдебиеттетп бейнел1лхк мэселелеране шуядаю да

акыннын суреттеу амал-тэсглдер1н каншалый;, калай дамытып кел-reHÍH белгтлеуге бастайтын баскыш болып табылады.Ендеше поэ-эиядагы бейнелЪпк эрхсшщ бхркатар неггзгг саласына тукгпр-леу казак; лирикасы дамуынщ кекейкестх; Heri3ri мэселелерш Камтуга ьщпал етедйМуньщ 6api казан; лирикасинщ даму жол -дарын соз еткенде.оны керкемдхк ад!с,жанр,стиль,бейнелхлхк аясында карастырудщ орындылыгын делелдеШц.

ЗЕРГТЕУДЩ МАРАТЫ МЕН М1НДЕТТЕР1.

Керкемдхк эдгстщ даму зацдылыгын,оныц 6ip тур^вщ'^ап-таза" турде келе бермейтгнш; сондай-ак жанр турлерт /населен, лирика мен эпос т.б./ аралыгында "Абылай аснас асу"жок екенгн т. б. еекеру, -муныц бэр i бурын жеке-жеке к;арастырылды деген каламгеР туындыларын соны талафежесгмен жуйолх зерт-теу кажеттхгхн алга кояды.

Коркемдхк едгс талабы бихгшен карагандагы казак олец1-нщ даму тарихын эерделеу вкындар шыгарышяылытандага дербес стиль менш делелдеуге жол ашады.Осы орайда С.Сейфуллин мен Б.Майлик туцндылары салыстырыла сарапталып.олордьгц стильдхк б!т1мдерт кецтрек сез болуы звцды ден б1лем13.Сондай-ак М. КумабаевД.ЖаксУггров.СоЫ^каноБТщ стиль ерекшелггш таныту да 10-30 жьшдардары казак лирикасы денгейш аныктауга бастай-тыны сезстяЛ937 жьшдары С,Сейфуллин,М.Нумабаев,1.ЖансУггров тэрхздх алнптардьщ курбандыща ушыраушен байланысты шамамен отызынш жылдардыц басынан бастап квр1н1П,эдебиет каипн эр! жылжыткан акындар стклхн эерттеу казак елец1нщ кейinri елу жылдык даму тарихын керсету нкетшб багындырылган.Оркне, кейгнгх кеп акынныц бархн тхэ1п,тег1С камту mymkíh енестт-гш ecKepiri, epi неке суреткер ерекшелхгше тереэдемей,шолу жасау тэрхздт устхрттхктен сактанып,6Í3 бул ецбегхм1зде сол

дестурдх жалгастырушылардын 6ip топ кернектх ек1лдерхн гана алдык. Олар: Г.ОрмановД.Аманжолов, Э.Тэжхбаев.Ж.Молдагапиев, С.Меуленов,Т,Молдагалиев,О.Сулейменов^ КЛмрзалиев.

Ал, поэзия бейнелхлхгхмен стиль байлашоына арналган сои га тарауда кене казак; эдебиетшен бастап кун i бугхнге дейгн-ri акындар шгармашшыгын салыстыра зерттеу ыацсаты койылды. Сол сараптаулар нэтижесшде белг1лх 6ip балама,образдьщ api деетур жалгастыгын таштып, api эр акынныц ез1щцк isAeKici айнасы болып келугн дэлелдеуге жол ашылды.

ЗЕРТТЁУДЩ ГШЫШ ЩАЛЫГЫ.

Казак эдебиетi гылымындв поэзиядаш дестур.жацашшщык» елец ергмi, бейнелтлхк меселелер1 жеке - жеке алынып,бхраз карастырылса да, казак лирикасыныц жанр турi ретгнде даму жолын арнайы хзерлеп талдау.оны керкеыдхк едхс.стиль.бейне-лглхк тургыеындагы бipлiктe зерттеу болган жок.Усыньшып от-ырган жумыс,мхне,оеы олндоьщтыц орнын толтыруга арналган.

Сез жо!^,реализм,романтизм аныктачаларьш келтхрумен шек-телхп,онщ ер акын шыгаркашылыгында калай жгзеге асканын пакты корсагпеу.олардын, 6ip-6igiMeH тыгыз байланыста ербитгнхн делелдемеу белг1Л1 6ip жанр typíhífí, лириканьщ,дамуына керкем-Д1К од1СТ1Ц кандай роль аткаратынын жете ашпауга екелер еД1. Керкемдхк едктщ влецдехп лирикалкц каЪарман сипатына.шындш1 ты бейнелоу тесглдерше т.б. эсерiн кец цамту ецбвкт1ц eain-д1к ерекшелхгхн.жацалыгьш негхздейдх.

Огиль.дербес стиль хандада эр квзде айтылган белгЬп орыс гальшдары мен катар казак зерттеушхлер1 пхкхрлерх сара-лана отырып,бул ецбекте келт1р1лген ащлндар шыгармашьшырын-дага дербес стиль мвнш,эсер1И негурлым кец камту кэзделд1. Стильд! тек эдебиетлп галымдар емес,Т1л ыаыандары да ез тур-

гысынан зерттеуге ТИ1С екенш б1р буйхрде устау устхне онщ басты кершх.М! шыгарыа Т1Л1Нде жузеге асатыны ескерхлдьАк-ындардын белгхлг б1р сез колданыстарын саралап,картотека-га туспрш.салыстыру натижесшде барып,олардщ стиль ерекше-лггхн кещрек ашу мумкшдгг1 туды.Сойт1п,шыгарыанщ идеялык-такырыптьщ нег131Н,сюжет1н,композициясын,тхл1н т.б. негхздеу-де стильдщ жетекш роль аткаратынын делелдеу натижесшде казак; акындары элевдерхнщ жалгсы керкемдхк децгеЯш жете анык-тауга жол ашылды»

Дорыта а'1тн;анда,коркемдхк эд1с,стиль,бейнелхл1ктх уштас-тыра зерттеу нэтижесхнде казак лирикасынщ даму зоцдылыгын, оныц явркешцк би1к децгеГин дэлелдеу.-мхне, ецбектщ жаца-лыгы осында жатыр.

ЖУШСГЫЦ ТЭЖ1РИБЕП1К МАЦЫЗЫ. Зерттеу нэтижелер1 казак лирикасы тарихьш межелоуде,еде-биеттщ теориялык ыэселелер1н зерттеуде пайдалы роль аткарары анык.Сонымен катар жеке каламгерлер шыгармашлыгын тзерлей зерттеушлер ушгн де бул енбект щ б-л рыт берерл1К,ой саларлык улес1 болмак. СондаЯ-ак жогары оку орындарьпща "Казак эде-биот1п,"Ццвбиет теориясы" пэндирхн о кип игеруде бул енбекттц озхндхк орны болэтыны созс1з.Зс1ресе,казак елещнщ керкемдхк сипатьыен кецхрек таныскьгсы келген окырман кауьи уппн, бул жумыстыц керек екенх белгхлх.

ЖШСТЫЦ МАЩДАНУЫ. Диссертант кызмет хстнЛтгн Семейдщ Швкзр1М атындагы пэ-дагогикалык институтында ш сайын отетхн окнтушылардщ гылы-ми конферентшяларьшда /1902-1993/,осы институттын, казак аде-биетх квфвдрасыныц мэжхлхсхнде тывдалатын гылши баяндамалар-да зерттеу барысы,корытындылары баяндвлып отырды.Диссертация-

лык жушстыч материалы нег131нде Семей педагогикалык инсти-т$пща "Дазхргх цазац лирикасы" тэцырыбында арнайы курсы мен арнайы семинар сабактары жгргхзЬпп отырды.

жшстын, нуршшш.

Диссертация К1р1спеден,тарт тараудан.корытындьщан жане пайдаланган адебиеттер тхзхыхнен турады.

жумыстщ &АЛ1Ш МАЗМУНЫ.

Кхрхспеде таквдыптьщ кокейкестхл1г1,зерттеудщ максаты мен ыхндеттерх соз болады да,жумыстщ соншыгы мен практика-лын; мэшцлхгше назар аударылады.

Б1Р1НШ1 ТАРАУ. КВРКВДК ОД1С Ш БЕИНШДШ.

BipiHmi тарвуда ¡^азак, лирикасындагы квркемдгк адхс тарк-Хы С0з болады.Атап айтканда,АбаЧдан басталган реализмнщ ке-мелдену opici , сондэ^-ан; Нагжан шырярыагоылыгындв ерегапе би-хкке кетер1лган романтизм жене бул эдгстердщ даму сатылвры, зацдылыктары ¡capастырьиады.Казак; лирикасыныц даыу жолын кор-кещцк эд1с тургысынан сароптчган арнайы к,омакты ецбек осы уа1<ытк;а дейхн болмаганы малхм.Рас.тхкелей лирикага арналмаса да,эпос,драмад8гы коркечдхк адхс роли дэлелдеген жекелеген ыонографиялын; ецбектер жарияланды.1 Сонымен бхрге Кг.бше эн-остык; шырармаларды сез етсе де,б1раз ретте лирикадата реапизм-Д1 цамтыган М.Караев ецбегт бар,2 уйтсе де буЛ кхтаптыц ата-лыыынан да кергниг отыргандай,онда реализм дамуы бхршама дей-ектелген де.ал романтизм ыонх кхтап басталымында гана аталып етхп.оныц казак олец1 дамуындагы орны,ecepi арнайы зерттел-

1. Каратаев М.Социалист!к реализмнщ цаза^ прозасындагы

лыпт асуы. Алм аты, Рьшьш,1965;Нургалкев Р. Айдын« Алы аты, Энер, 1985.

2. Казак; эдебиетхндегх реализмнщ даму жолдары.Алматы,Мек-теп,1986.

меген1 де аньщ.Муныц бер! дазая; лирикасындагы реализм,романтизм дамуын взара байланыста арнайы зерделеу цажетт!гш де» лелдейдг»

Осы орайда реализм,романтизм де,бдртш11ден,бхр-б1р1нв унемх царама-царсы.немесе мулде белек дд1с вмвсттргн есте ус-таган Ж0н.кк1нш1двн,цаншама орта^ жайхттер болса да,соныыен к;атар екх эд1СТ1Ч бхр-бтршен тубгрлх айырмасы бар екенш да-елдеп ал!у к;ажет»УипнШ1ден,бул ек1 вдхстщ де б1р шыгармада "тап-таза" турде салтанат цура бермейтппне.цайта бхрхшц хшхнде еК1НШ1С1 оргстей отыратынына квцхл белу цажет.Тертш-цпден,романтизм дамуы уипн реализм табысгары цандай пайдалы болса,реализм 9р1стеу1 ушгн де романтизмнщ цанат жашныц ме~ нш темвндетпей царастыру орынды.Мше,осы терт принциптх бас-шылыада ал сак; н;ана,б1э белг1л! бхр эд1стхн ролхн аша отырыа, еК1НШ1Н1 елеус13 цалдыруга т.б. жол бермеуге мумкшд1к аламыз»

Керкем вдебиет дамукнда реализм тврхздх романтизмнхь; де елеул1 орын алганы белг1л1.^31р эдебиетхм13,нег13шен,реалист 1К багытта дашп жатыр десек.ол романтизмнен мулде беэдх деген сез емес.-^ Романтизм кете болганы тзр1здх бугш де бар. Эрнне.оньщ бурынгыдай тым ок;шау,тым "таза" емес,оз1нд1К си-патта дашп отыратынын да ескерген жвнеЕндеше ежелдан н;атар

I» Осы орайда эдебиеттегх реализм жет1ст1ктер1 гана мада^та-лып,романтизм табыстары еленбеу1 орыс совет эдебиетх сынын-да да орын алганына назар аударгыыыа келедхоМэселен,совет эде-биетшщ бастапн^а кезевдехч дамуындагы романтизм рол! жете багаланбауы кейшг: 60-70 яылдарда да керш1С берген! мэл1м. Цара^ыз:"История русской советской поэзии"Ленинград."Наука? 1983, 9 б.

eiaip cypin келе жатдан бул екх ед1СТ1 карама-карсы поймай, екеу хнщ де кабагат керек екенхн умытпау лазым,

Адамныц жан тука1рхне терецдеуде эпос Tapi3fli лирика жанрыньщ да езхндш жолы бар десек,реализм тер13Д1 романтиам-нщ де ез1ндхк мумкхндхк ауданы бар дер efliK.TiriTi,лирика табигаты тургысынак келеек,адамньщ курдел1 сез1М1Н не 6ip Купил сырларымен жан-жакты керсетуге 6ip гана реализм Дан-ша бай болса да/ aßici тарльщ етерхн есте устаган жен.Адам званы калтарыстарын ашуга романтизм ез ерекшелхгхмен барада дегенде, оныц реализмнен мулде ipre уз in кетпейтхшне.кайта Канаттаса,одацтаса отыратынына кехцл белмей кете алмаймыз.i Магжан романтизмш,оныц реалист!к дастурмен тыгыз байланыста енхп.коктеухн дэлелдеу ушш.оньщ "Айда атьщцы.Сэрсеы-бай" елецш карастырайыд:

Карашы кейт бурылып: Tayдай болып созылып,

Нала-öip катцан дэу nepi. Айналасы - туман,тун. Демалысы - от,тутхн,

Еарк-журн; етер кездерх. Даланыц "таудай болып" созылуынан реалистiк сурет /уйлер кеп-TiriH/ керсек.оньщ "6ip жаткан дву aepi" болуы эдеттегх ем-ес,шартты,урейлх айрыкша KepiHicTi елестетедх."Туман,тун"-

I. Реализм,романтизм ад1стер1нщ XX гасырда жацындасулары, 6ip-6ipiHe aeepi туралы орыс едебиет1 шлымында аз айтылып журген жок.Царацыз:К.Г.Петросов.О спорных проблемах романтизма в русской литературе конца XIX-начало XX века."Русский романтизмиК1табы шхнде.Ленинград."Наука" баспасы,1970,257 б.

белгхс13Д1КТ1ц,сол аркылы жамандактьщ да дайын ньшганы.сим-волдык белгхс! болса, "Демалысы - oi,tytíh" тармагы осы ны-шанды,жеке азг-ак; бхртурл1 сактандыра адатын белгш1,одан api бигктету,айрыкшалантуга курылган."Жарк-журк етер кездер1" жолы да бул ерекшелпстт жача 6ip бигкке кэтер1П,айбындандыра тусед1.Себеб1 алдында гана таудай болып созылып,,*деу rxepi" боп кер1нген к^ашц,"айналасы-туман,тун;демалысы-от,тут1:нп боп жат^ан каланьщ.сол к;арангылыкты,булдырлыдты /туман,тун, tytíh/ бузып.кездерхн жарк-журк етктзу1 ерекше есерлх.Демек нацты cypeTTi /"таудай болып созылыа"/,дайын дерект1 нышан-белг1Н1 /туман,тун/, деректЪпгчнен де дерек<мзд1г1,тек шарт-ты урейл1л1гх басым балаыаны /"6ip ааткан дзу nepi"/,каланы 6ip алып иан иесхне айналшрып,жандандыруда /Демалысы-от тут1н/,оган ерекше куат дарытуды /"Жарк-журк етер кездерх"/. - 6epÍH астастыру бар.Щартты турде Ж1лхктесек,ар1 символга суйену.ар! реалистхк картинаны аайдалану,арх оган жан 6iiip-in ерекшеленту,-бар1 туй i се келе Магжан романтизм1н негпздей-

дх.

Гуйхндей келе айтарымыз:белг1л1 6ip эрекет.кубылысты накты керсетуден М.щуыабаевтын аулактауы шидацты айтудан шеттeyi емес.Кайта басцалар жете назар аудара цоймаган шын-дактыц курдел i, шытырман кырына шукшия гзорлеу аркылы líarsan акикаттыц белхчлх 6ip турхне баса назар аудару улгчсш кор-

CGTTÍ.

Сэкен романтизм г дегенде /кей1Н Сзкен реализмi сез бол-

ганда да/,жекелеген tiiKip бхлдхру.мацалаларды былай койган-

да.арнайы монографиялык ецбектер ^ .тлзылганын,онда Сакеннщ

I. Цирабаев С,Сэкен СейфуллинДлматы,ЩАКВБ,1962.;Исмаилов Е. Акын жэне революция„Алматы,Гылым, 1964 а.

HerisiHeH реалисток дзетуPAi устаумен катар,ас1ресе,бастап-КЫ кезде романтикага кещл белу1 сез болганын еске аламыа. Сондай-ак жаца- заман басталымында туган романтизм ролш дзгх аньщтаган мына dip nïKipre кещл белг1мгз келедх :"Жаца аде-биеттщ бурынгы дэухрден улкен айырмасыныц б i р i -ре в о л юциялын, романтизм.Бул сипат революция кезхндегг жане онан KeîiiHri эдебиетте epic алды.Революцияныц датал шындыгы реалкзмдх та-лаа етсе.оньщ болашагы,орындалар арман-Т1лег1 романткзмд! керек кылды.Ькеушщ н;осындысы адебиетке жаца магына,форма-берген1 аньщ.^-

Бостандактьщ таяу калганын ссзш,оган улкен ум il аргып, жаца пафоспен жазган акын елецхнхц „Шыгарманьщ

алгашцы жолдарынан-аи; кершгендей.лирикальщ каЬарманньщ эдет-ieri ат емес, "Жуген-курык тиыеген,//Жасынан нокта кимеген// Алты жасар асауды" устап MiHyi де жай адамньщ колынан келе бермейдйАсаудьщ келесх epeKenepi де оньщ aHmefliHfleri жуй-piK деген. аттан мулде белектхгш а йг iлайдi.Асаудыц ун к,атуы да ерекше : "Акырды асау'ЧАкырудьщ 6io ест in келген кхешеуден кеп жогары eKeHi белгШ.Асау а^ырганда.даланьщ жаигыруы да асау унхн1ц ерекшелхгхн /даланы жангырту оцай ма/ аша тусе-д1.1хат1,асаудыц тулап,оргуы тусында даланьщ "дубхрлеп" куц-ipeHyi де ерекше асерльВул ерекшел^т1 асаудьщ жал-куйрыгы желмен ыш^руы; ''Жуйткт.зымырап" кулашн керу1,демх керЫгей ырсылдауы т.б» ¡ларыктата TyceAi Лирнкальщ ^аЬарман ici де адеттег1 адам колынан келе бермейдх .Алгашкы! "алты жасар асауды" устап мшумен катар,ол оргыганда.атка ие болуьшен /уш-ыа туспей/ гана тынбайды, "Оргытып, ушртып кур хп//пек ipeкт i

кернеп//Кец даланы куц1ренг1п//й^гш айкайлап" ан салада. Iо Базарбаев М.1лец-сездщ патшаеы.сез сарасы.Алматы,"Дазу-шы" баспасы,1973,248 б.

Лирикалыц ^аЬарман уннпц зор екенш оган цосылган келдщ келемг ке^ "шалкар" болуы /жай енсхз кел емес,шалк;ар келдх дамту оцай ма/ далелдей тусед1.Келд1ц тшт1 "шал^ар" болуы гана емес^ "шалцар" алдында "авдулы-к;азды" соэ1 келу1 де оныц келемхн гана емее,байдыгын жайып салада.Лирикальщ цаЬарман ун1не тек кол емес,езен де к;осылуы,езен болганда да оньщ "ка-мысты-куракты кэк" езен боп ун косуы да /кек-есемдхктщ.ка-мыс-курак-байлыктащ белгхсх десек/ дауыстьщ айрьщша сипатын жоталанта тусед1.0сындай ерекщел1ктер1 аркылы бул олецдег! лирикальщ к;а[гарман романтикальщ сипатка ие болып тур.

С.Сейфуллиннщ будан баска да "Асыгыа тез аттандьщ" /1917/, "Тулпарым" /191В/, "Кащынныц ауылы" /1919/ т.б.ел-ецдерхнде романтикалык; еарын басымдыгы козге туседх.М.Жума-баев.С.Сейфуллинге хлесе швдан 1.Жансугхров ¡шгармашылыгы-нан да романтизм едхсппц едеухр орын алгалын керем13.вМувды Кус" /1915-1916/ "Ызалы цилл" /1923/,"Лмалай1"/1929/ т.б.~ соньщ айгагы.

Ай ущашн аспанга, Жер жагдайы жацпайды.

...Зеулхм жацпар кара куз Ькпхнше торкадай . Жердх ораган кок тещз С-алырылар сорпадай. Аща, катты дауыстан Царагай,терек ныгылар.,.

/"Ызалы киял" елецшен/. влецнщ алгалщы шумагында-ак лирикальш; каЬарманныц жер жаг-дайын жактырмай,Айга ушпак болуыньщ езхнде цатардагы адам сезхм! емес,айрьщша каЬарманга твн езгеше би!К толганыс жа-

тырсОдан epi /жогарыда 6ia келтхрмеген елец жолдарында орын алган/ лирикальщ каЪарманньщ емхрде бола беретхк едеттегi к;иындыцпен емес,кжай отымен устасуы","кек дауыл" боа зырлауы; tíhtí Айга да бегелг!с1 келмеу1 - tíepi ерекше мыцтылыц белгг-лерх^Лирикалын; ^аЪарыанныц кушейген1 соншалык;:оньщ екпшхмен "жердх ораган кек" тещздщ e3i сорпадай сапырылатыны вйгме-нед1.Шыгарманыц TepTiHiai шумагындагы "а^ы.цатты дауыстанвк;а-рагай.теректщ жыгылуы да лирикальщ цаЬарман гуаты арта тус-kchíh айгацтайды.Царагай,терек жыгылуы о^ай емест1гш,оны не адамньщ ара,балтаны ^олданып тхке эрекет ету1,не сурапыл да-уыл гана сулата алатынын ескерсек те.дауыспен цулатудьщ жай адамга тан емест1гш сцай ацгарамыз.Демек бул да н^аты да, мумк!нд1гх ерекше романтикальщ цаЪарманга дайьщ icrep екенх аян.Осынщалыц шарьщтаулардан кейхн бермген лирикалык; rçahap-манныц кез жасыныц жацбыр боп жер жууы да сещЦрерлхк.Сонымен цатар агуЫн жердег1 зулымдьщты нак;ты керсетпеухмен еракшелене-AÍ.BÍ3 жердх ¡^андай зулымдын; басцанын/ жощылык; па,ггурмеге жазы^сыз к;амау ма т,б./ 6bie алмаймыз,оныц ececÍHe лирикалык; цаЬарманньщ жерден eñTeyip цашуы, "жалацаатын, тулгасын тондар-ран суык;" вдое бар екенш жарлауы сез болады.Демек лирикальщ ^аЬарман сезхмхн капе ^оршаган ортасын пакты керсетаей.жинак;-тау,мецзеу,шартгыльщ кзиегхмен ерекшелентin бейнелеу аренды ацын бел ri л i 6ip ыелшерл1 уацытпен шектелмей, узаада созылуы муык1Н озбырлын; устемд1Г1не деген ащынуын 01лд1рген деп ту-жырамыз.

H|a3iprx к,азак; лирикасындагы романтизм дегенде, оныц кемел-дену lü -20 -кылдардагы M.ïïyмабаев,С. Сейфу длин, I «Жан су г i -ров шыгармалары десек,отызыншы жылдардан бастап бул Эд1етщ кейш ысырылуын да байцаймыз.Оган реализмнщ кемелдешп.не-

ri3ÍHeH алганда,басты,б хрден-бip адхске айнала бастауы,сон~ дай-ац эдебиетке партия онтемдхг1нщ,н^сышньщ т.б. белец алуы да ыцпал еткен1 белгШ.Эйтсе де романтизм мулде emin кеткен жоц,оньщ ез1нд1к acepi,acipece Ц.Аманжоловтыц 30-40 жылдардагы елеедерхнде бiраз квртнд!„Ак^нньщ "Сувдар жыры" /1936/, "Бурабай толк,ындары" /1939/, ЧЦык" /1940/, "Дауыл" /1940/, "Нурлы душе" /1950/ т.б. елевдерх-соныц айгагы.

Даза^ влецгндегх реализм дамуы дегенде.оныц кемелдену dniri ретхнле Абай Цунанбайулы шыгармашылыгы арнайы кавастыр-ылуы орынды деп бхлемхз. Абай-алдымен суреткер адын."Жаз" ел-енхнде ацын цубылысты яалан баяндауга да салынбай,немесе сныч бар дырын тэптштеуге де тусхп кетпей.оньщ ец манд1,езек-тх киршарын екшэп кврсете бхлу шеберлхггмен гсвзге туеедх.Мз-селен,агыны цатты езещц бейнелегенде,су рещн,толн;ын сипа-тын, жагадагы жардац дандайлыд екенш т.б, ежхктемейд5:,онщ тек естхлу ^алпын^куркхреп" ун 6epyÍH белхп алады„Сондай-ад жаз кезодегх к;улын~тайдыц кэптеген эрекеттерх ипгнен де "айнала шауып бултылдагз" кер1нхс беруш тацдап бейкелейдх. Муны уйрек-цаздыц "сымпылдап" ушып туруы туралы да айтуга болады.Сез kok,kmí3 уй TÍryi кезхнде дыз-келхншектердщ тц-in-scyfti жогары екенш, олардыц эз1л-далжыц свздерш.соган сай кчимыл~ерекеттерхн т.б. TÍ3in айта беруге де болар едьАдын соньщ мшен "Бурзла басып былдылдап,//Ад бхлегш сыбанып,// йзмдесш,сыцщ)шда[1п,-арекет етухн гана ернектейдх.Эйтсе де осы жекелеген димыл-арекеттер тек дара KepiHicTep боп к;алмай-ды.Ол детальдар api к,убшшстыц Herisri скпатын екдеп танытуга дызмет етумен tíipre ошц басда да дырларына жарык, тус1рмей далмайды.Сонымен н;атар квркеыд1к адхс межесхмен гана царамай, лир'иканыц жанряьщ табигаты тургысынан уклеек,ая^нньщ не тура-

лы жазса да, бэрш лирикалыц цаЬарман талгамына,демек,ез стилхне багындыруына тап боламыз.Ацынньщ осы елецшде жаз айындагы рец есемд1гхн ашарлыв; сездердщ /жасыл,к;ызыл,жар-цыраган.жайнаган т.б./ ушыраса цоймауы да тегхн еыес.Ацынньщ рец эсемдххчне уц1Лмей,коб1не кимьш-и;0агалыс едег.пл1Г1Н цы-зьщтаганы байв;алады.Осы елевдх кырыцтан а слайда /18В6 ж./ жазган а^ин егде тартцан адамниц жастык; еалтанатын ерекше багалайтынын керсетедх.Сайт ш Абай кубылыстьщ кеп цырыныц хыхнен саралаганда,сонщ ец Ш1 кездзеетпйн гана емес,лири-кальщ каЬарман талгамына лайьщ,демек жастыкда тэн эсемдхктер-Д1 ашарлык;,сэтхерд1 1рхктеп бейнелеген.Сондьщтан да ак^щ к;у-лын-тайдьщ тынымсыздагын-"бултылдап";уйрек-и;аэдьщ езшдхк эрекет1н-"сшпшдап";н;цз-кел1ш1ектщ жас ерекшел1Г1не сай к;озгалысын,к0ц1л-куйхн Пбш1к;ылдап","сыдалдап"свздер1ь;ен ер-нектеген.Сонымен б1рге и;имыл есемдхктерш танытцан:"бултыл-дап","сьшшлдап",11 был^ылдап" сэздер1 белгии бхр кершхст1 дэл бейнелеуге багатталумен катар,дыбыстыц ундесу,уйцасуды, деыек вуезД1Л1КТ1 де нехпздеп,влейте белгЪн б 1р еаздьшык; дарытада.Ал,осы эуенд1Л1К будан вр1 берьлген эдеттеН керш-1стер:байдын аты далпнядауина.,ласы удкендердщ "кенесш.кулк сылцылдауына да,*салтанатты байлардыц" самауырыш буркылдауы-на да эсер етш отырады.Сондай-ац сырт карагамда,номрсе жеке ал ганда "поэтикальщ емес" боп керхнген кершхстер де жогарьг-да айтылган саздылык пен есам цозгалыс бесхгше белен!п,б1р-шама ажарланып,шыгармага куя жарасып турганына да кещл бел-ген жен.Мэселен,ат,айгырлар,биелерд1н "буй1р1 шыгып" ындал-дауын;ясалшы алдаган жас баланыц шешесш жагалап,"ет впер" деп цычфшдауын; иАк, койлект1 .таяцты "ак;сак;алдын "малыцды ер! цайтар",-деп дащылдау.чк; чемесе "Бай байгусым дес!н

дея,// Шаедэып цымыз берсхн депи,"жарамсаксып" жалпылдауын жеке алганда ажпрлы ернек дей алмайтынымыз аньщ.Вул да акын-ньщ бхрьщгай кел!СТ1 улИлерд: ку™ кетпей,ара-тура соньщ ерекшелггхн ашу ушхн де.соган уксамайтын едеттег1 кершхс-терд1 катар алу шеберл1гш танытада.Осы куйбец Т1риЬпк ны-шандары ем1рд1 кец «амтуга,кеп кубьшыска сан турл1 кезбен карауга.сайтш емхр курдельлхгхн ескеруге бастауымен кунды. Сонымен цатар бул куйбец ттриглхк детальдары карабайырлыкк& апармайды.кайта езтнен бурынгы жане езшен кейхнп сэндтк салтананын эспеттеуге дайындайды.Сейтхп,суретш1лерд1ц ак тус-Т1 айгглеу ушхн.оньщ арасына кара ч"уст1 затты енггзуг таргз-д1 акын да зейнет"пдткт1 еселей тусу ушш,сырт Караганда ог-ан мулде уксамайтын,т1птх жупыны кврхнерл1к карабайыр,едетте-Г1 суреттерд1 к°са ерген.Сол к&рабайыр бейнелер тургысынан барып.ерекше накш?ардьщ манх арта туседх«Сонымен катар ай-рыкша рецдх елекейлер де к&рыздар болмай.ез жарыгын елгп едет-тегх нускаларга себездеп.оны эзхнщ шырайлылык аясына жетек-темей цалмайдц.Сонда турл1 керхкхс.килы белгхлердщ 01р— 1Н толыктырып,ык,пал етулерх жузеге асып,эм!р курделЬпгх ,сан кырлылыгы туралы ней угымга дайындык жузеге асада,Ссылай бе-зенд!ру нэтижесхнде Абай лирика жанры аясында емхрд1 кец к^-туды нег1здеп,елевдегх реализмнщ мумкткдхгхн кецейтт1.реализм вД1схн кемелдендхрв тустх.Кеке адом сез1м1н белш к^рас-тыру аркылы жузеге аскан реализм толысуы.кемелдену шщ бихк белес1 Абай болса.оныц ¿збасарлары бул дэстурдх ер1 дамытты. Моселен.С.'Горайгырозтыц "Шэкхрт ойы" елец1нде дастурл1 сим-волдык белгхлердх /кун-б1л1мдхл1к,0зыктыцтыцдара1^ь1-надан-дьщтыц белгхс! т.б,/, тьщ баламаларды/надандыктыц белец алга-ны сондай -"Надандьщ тец1з1" болуы т.б./ лирикальщ каЬарман-

ньщ аскан цуштарлыгын эйхчлеумен жэке щарттылыц»эс1релеудг пайдалануымен /кун болу т»б./ уштастыру жузеге аскан.Бул дес-тур ацынныц ,"Гур№1ска",иЖурег1м,тулап шабасыц" т.б. елендер-хнде api зкалгастырылран.

Абай дэстурш жаца би1кке кетерушх М.Жумабаев шыгармашы-лыгына келеек,щындокты Т1келей бейнелеген накты суреттермен Катар,туспалдау.шарттылык т.б. кеч алынганын кврем13.,Маселен, 'V-ra елецг басталымында лирикалык каЬарман еткеш мен бу-riHri ауыр хал1н акын туспалдай отырып жинактау ад1с1мен бер-се.шгарманыц коп белегш лирикалык каЬарман вМ1рхндег1 6ip - cqttí кец бейнелеуге арнайды.Сейт iü,олец Оасында лирикалык цаЬарманныц бук i л 8MÍp жолын,ауыр,азапты жолын, яинактап акын-шн, туспал ,ишара /туспал,ишараньщ манде де ез1ндгк нактылык, улкейту т.б. барын айттык/ арцылы аз сезге шалкар щындак сый-гыэуын,демек бхршама романтизм басымдыгын кврсек,елецнхц ек-íhídí узак бвл1М1вде ошц ешрхнщ 6ip кезецш накты,кен /мун-< 'да да ара-тура тусгсалдау кездесед1/ жайып салуын KeaiKíipc-■MÍ3 »Лирикалык каЬ&рманныц ауыр жагдайда курсе де,ез eMipin-дегх 6ip кешт1 соншалык дал,накты еске Tycipe б1лу!,соган суй-схиуi»сол саттехч сезхмдерш тэптхштеп баядцауы,-бар1 реализм жем1С1.Влевде лирикалык каЪарманньщ cyñiKTiciHe деген сезхмх кен ашылмас бурын,сол кештег1 баска адамдар накты бейнелене-Д1:

Ьс1мде ... бip кыз бар ед ойлар баскан, Бетппц солган х*улдей каны каштан. Нйзкарас,кулк1с1нде,с8здер1нде Цайгыга к^йнар ашу араласкан» Мхне,бул жолдарда ушшш лирикалык бейненщ /"екшип" деп KírÍT суй!ктхс1н алсак/ "бетхнщ солган гулдей каны каш-

к,ани екенд1гч нацты кврсет1лед1«Сонымен к;атар сол каш цаоу-дын себеб1 айтылмай /ош айтудыц керек еместхгх,орынсыз топ-тштеуге айналу мумкхндхгх эзалдында/, тек турл1 сауалдар ■туындауына /жауап берудщ.эрине,мэн1 де,к;ажет1 де аз болар еД1/ себеп болганы ашылады.

Дазац лирикасындагы реализм эд!с1 дамуии сез еткенде, Абай,Султанмахмут,Ыагжанмен к;атар XX гасырдыц бас кеэшде квзге тускен а;;ындардыц бтрх-Сэкен Сейфуллин.Жалпы С.Сейфул-линнщ жеке бгр сеэ1мге теревдеу1 тонкерхске* дейхнгх жырлар-ында кэбхне махаббат гацырыбындагы елевдершде байцалса.тэн-керхс кезшде.одан кейш лирикальщ щаЪарманньщ букхл халык тагдыры у"1«1 куреске шыгуын бейнелейтга туындыларында кебх-рек керхнедпОсы кезг-е дей1н революция,слд1 советтендтру гацырыбына гана жазылда дслхнген бул елецдцр /б1зд1цще,болу атаулыньщ барх ¡дартты:себеб1 б1р так;ырып шшде екхшп б 1рг де келв бередх/ эр1 цубылыстш кец ^а.-.туымен,^р1 жене »дам соэхы1п« охрш-лма. терендеу мумнлндхгхмен ерелШильнсД1.1'ао, "Кара айгыр","Б1з"/'Кызыл ерлер","Жолдастар" т.б. элевдергиде лирикальщ цаЬарыан сез1мх бхршама малпылама турде берхлсе, "Гулпарцм", "Сагындьш", "Цаыаудан", "¡Гурмеден цашып шнданда", "Сыр сандьщ" шыгармаларанда лирикальщ каЪарманньщ белгьл1 бхр сезхмш бол1П алып.оны теревдете, нак;ты ернектеу басым /арине.терецдету дегенде,оньщ лирика жанры аясьшда,соннц мумк1нд!гхне сай хеке асатыкын есте устаа отыршз/.Сырт дара-ганда, "Бхздщ жа^та" /1919 ж./ елецх берш цамту улгхс1 сиякн-ты.Б1р елецнщ езшде лирикальщ цапарман взжщ туып-ескен жерхнхц табигатын,ондагы Ж1г1ттердщ "жау журек.ер кечглдх" екен!н,дыздардын сулулыгын т.б. кец камтып шолады.асхресе:

^ыздары 61ЗДЩ жак;тьщ цара к;ас№, Тхсхне уксатарсыц меруерт тасты.

:: Сымбатты,керкем бойлы,тел шыбьщтай, "" Мамыд тес,суцгак мойын.сумбьд шашты,-таргздх жолдарды окыганда.дагдылы хальщ елевдер1,ендер1 еске оралатыны анык.Тп1Т1 ,жеке накты баламалар:т1ст1д меруерттей болуы.шаштьщ сумб¿л болуы талай айтылган деуге де болады.Эйт-се де елецнщ даццай жагдайда жазылганын,ондаги эдем1 сурет-тердщ берх лирикалыд к;аЬарманныц турмеден, дугыннан кашып, жырадта диналуына дарама-дарсы дойылганын еске алсад,коп кер1Н1Ске басдаша дарай бастаймыз.Мэеелен: А-ай, Сарыарда, Ьлщ алые, Цалда шалые,

Жат жерде талай елмен болдык таные,-жолдарын одыганнан кейш,елевде ец б1р1шп пайдаланылган "шал-дыган" сез1нен бастап"/Шалдыган бхздщ жадтыц келдерх бар/, "раздай датар мьщгырып,//Тхз:гле к&шкен елдер-ай"-тармадтнра лирикалыд даЬарманньщ дазхргх жагдайына.сол дызьщтардыц бер1-нен мадрум далуына,дарама-дарсы дойылганына,кез жеткхзе бас-таймыэ.Ец бастысы:сол едем! керхн!с емес.сол суретт! лирикалыд даЬарманньщ жогалтуы.сол гатапты дазхр ацеап отыруы .Мше, эдемх.шалдар кел де,керкем дыз да,-бар1 де-лиршеалыд даЬарман-ныц нен! ацеауыныц айнасы.Демек кеп дубылыс датар алынеа да, оньщ барх лирикалыд даЬарманнкщ бхр еэттегх сагыныш сезхмхн ашуга дызмет етш.жеке б1р сезгмге тукгпрлеуге жол ашып тур. Сол туешхкпен дарасад:

К^здары б13Д1Ц жадтьщ кара квздх, Сырнайдай дауыстары,тетт! создх,

Кдоыл гул албыраган epiHflepi, Шырайлы,ашык кецхл,бал мхнездх,-жолдарынан лирикалык; цапарманныц асемд1КТ1,бостанды^ символын, цшаажц аялауын кереглхз.^ыз ернпин албыраган щзыл гул тэ-pi3fli елестеу1 де лирикалык; цаЬарманньщ сулулыкты гана емес, coraн жеткхзе алатын бостандак,ерк1нд!ктх де сагынуын,1здеу-ík цоса ернектеуде.Элецнщ:

6й-ай, жан сеулем, QpiM талдай, Жазьщ мацдай,

Аузыцнан шьвдан лебтц шекер балдай,-деп,аяз<;тал~ уына да назар аударгымыз келед}.Востандьвда жете алмай.тек соган асыгуш лирлкальш; к;аЬарман сез1мхн,ас^ан ^уштарлыгын оскндагы ер сез.ар тгркес,эр еурет дамытып,би1ктетш турганы аныц.Вуган елец жолыньщ 6ipece II буын,б1ресе tí буын болыя келш,5 буынга кхлт 5вмендеу1,одан api 4 буынга тусуi,сощн-да з^айта II буынга KeTepwiyi де есер eTefli.Geri3 буыннан кей-гн бее буындыга тускен кезде /эй-ай,жан сэулеы/ "жан сэулем" еэзхне дауыс Kiñipin,соган баса назар аудартса,кейшг: 4 бу-ындц жолдар.жан сеуле^ч ясът ситттарич белin,едхктеп,арнайы еспеттеуге ыцгайлайды «Ал, соцгы дал жан сеуленщ жеке б iр K£ip~ ын ерекше конейтin,лирикалык, каЬарман цуятарлыгын да аспан-датып барып,соган тантх етхп,соннмен тынуга кызмет етт тур. Сонгы тарма^тыч ssíhíh "шекер балдай" тецеу 1мен аяцталуы ли-рикалыц цаЬармандац эсеыд1кт1 /сезбе-сез угынсач:тетгхл1кт1/, сол жа^сыльщца жол ашаткн ерк iкдiктi, цаншалыц ерекше цастер-лeйтiнiн еиаеп керсетуге арналгак.Сейтш,"шекер балдай"ттрке-ci элещхц басындагы "иалх^ыган" сезйе дейшхч есем sepíHic-тердщ бврхне api езшщ есерм.жарыгЧн себездеп,эрх соньщ

бар1нщ шапагатын к;абылдап,-бэр1 цанаттаса келе.Сэкеннщ ли-тзикалыц цаЬармашныц белг1л1 б!р сезхмш /ерк1ндхк,есемд1к,м сухп".4/ жаркыратып ашуга слептххпн тигхзген.

С, Оейфуллин туындылары арцылы казак; лирикасында реализм нхц цаншаль.'К»цалай кемелденгешн керсеткеннен кейш.бул дас-турд1 ерх жалгастыру,дамытудыц калай жургенхн будан бы

лай дербес стильб байланысты алуды жен корем¿з.Сол аркылы квркемд1к эд1стщ бедгхлх бхр туршщ дамуы окшау журмейтхн1 оячц дербес стал™гыз байланыста болатычын дэлелдеуге нег1Ъ каланады дек санайкДО.

шнпи СШЬ .ЖЭНЕ ШШШЛК.

/¿0-30 жылдардагы цгэац элеН1 бойынша/ £ул тарау^а казак лкри'КааандаГМ стиль менх арнайы дарас тырылада.Алдымок С'шс эдебиет1 сыны ?ар;1хына,еондай-ак казак зор'х-'геу^тлер! 1зден1С^рхне ^ назар ауда£УЛУи зацды.

Стиль жугш ыолайтып,оныч даытитын салалсфьма такырыпта образдарды,гомпозицияны,мазмунды коса к1рг1зудхц ЗДебис •м гылымында 'ец оран алганы мэлхм.Мэселен,стильд1 алгъ^ншш зшлдарк арнайы э.ериа-еген 8.¿»Ковалев кез1нде П.Н.Сакулиюпг,' /1927/,В.М=Жирм.ун-.;;,-йд /1961/ стильге такррыпты,композици$ кы т.б. жаткызганын айтада.^ Осы 1спеттх пШр.цд едебиет те;

1. Цазак едебиеттану гдлымында стиль туралы арнайы м'СНогра-фияльщ ецбек шга коймасл. да.жакелеген мандх тзденхетер Оар-шылык: А *Байтурсыновтьщ "Эдебиет таш7кыш"/-1926/, Д.Жумалиев-тхц "Стиль-енер ерекиел х гIV1966/,Ф.Оразае втыц "Заыана маны" /1961/ буган делел бола алада.

2. Каран^з: Многообразие стилей в советской литературе.Мос-Кь-а-Ленинград, "Наука" 0аса^ыД9б5, 21 б.

Сясы оцулыгыныц авторлары: Л,И,Тимофеев,Г.Л.Абрамович те ¡<;ол-щДцы.^ Зерттеуап В.В.Курилов стиль туралы ек1 кезкарастьщ ¡ар екенгн саралай келш,ек1шп кезкарас екмдершщ шыгарма '.тил 1 мазмунньщ эр алуан салаларынан да /тащрып.кейшкерлер, ;дея/,П1Ш1нн1ц эр алуан жацтарынан да /образдар,композиция, •хл/ куралада деп санайтынын айтада.^ К,азак, зорттеупплер1 . 1.^бдолов,Ф.0разаев,Э.х{екхлбаев жолдастар да осы сарындас П1-:1рлерд1 куаттайди.^

Эйтсе де бул ппирдерге кареы тужырымдар да баршылык.Бел-'1Л1 зерттеуап Г.Н.Поспелов мазмунньщ стильге К1рмейт1н1н ай-ады да,бхрак оныц стильге есерхн,стильде кер1нухн де сез ете-• 4

■1* Демек мазмун стильге жатпайды десек те,стиль есерш мул-,е цабылдамайды деа те тужыра алмайтынымыз анын;.В.А.Ковалев олса.ол да "стиль"угымыньщ пшшге де,мазмунга да датысты кенхне кецхл белумен бхрге стиль категориясыньщ квркем шыгар-аньщ бар жагын к^-т1 алмайтынына да назар аудартада.^

. ^ара-цыз: Тимофеев Л.И.Основы теории литературы.Москва,"Про-вещениеи баспасы 1966,391-393 б;Г.Л.Абрамович,Введение в ли-ературоведение.Москва просвещение,1970,298 б. . Царацыз: Проблема стиля в современном советском литературо-едении."Литературные направления и стили " жинагы шшде:Изд-о Моск-овского университета,1976,47-48 б. . Цара^ыз: Дабдолоп З.Сез енер1.Алматы,Мектеп,1976,349-352 б. разаев Ф.Шолулар-деректер,п1к1рлер-ойлар."^азак едебиетх" инагы ш х нле,Алматы,1969,99 б:КеК1Лбаев Э. Омгр,талант,шыгар-а."Жулдыз" журналы,4,1961,208-г12 б.

, 1^аракыз:11роблеыы литературного стиля.Изд-во Московского киверс^тета,1970,40 б.

, [¿ногдбразив стилей в советской литературе.Ыоскпа-Ленинград, Наука",1965,17,20,134 б.

Осы [йкхрлердщ бархн жинактай келе мына ойды ту еткхмхз келед1.Б1р1нш1ден,стильдщ пхианд1 цамтитыны басы ааык; меселе Ьк1ншден,стильге мазмунды жаткыз баушылар П1К1р1Нде де ден бар.Расында,п1Щ1И енген1 тзрхзд1,мазмун да бхрьщгай стиль уы-сында алмайды.Стиль,нег131нен алганда,пш1нде жузеге ас-ады.Эйтсе де ол мазмунга да бхршаыа эсер етш,ез1 де сонын ыцпалын к;абылдайды.Демек,нег131нен алганда,стильд1 П1Ш1Нге к;8-тысты деу оны мазмуннан мулде белхп экетуге бастамауга тихс, Кайта мазыуншн пхппнге есерхнхц нэтижес1 ретхнде карау стиль д1 негурлыы жан-жан;ты тусхнуге.тусхндхруге мумкхгуцк бередЬ Сондай-ак стильдщ керкемдхк едхспен байланысы туралы |стиль-Д1Ц агым, батат пен т.б, аракатынасыхакында 2 айтылган пхкхр-лерден де стиль аумагы ,ык,палыньщ кеп кырлы екешн керемхз.Сонымен катар стильд1 баска угымдармен:мазмун,п1ш1н,вд1с,агыы т.б. алтастырып,свлардьщ не б1ршщ,не берхнхц орнына колдану га келмейТ1Н1 де ыэлхм.Эйтсе де соныц барше стильдщ ез вс-ергн тигхзш жататынын да ескермеуге болмайды.Жалпы стиль ту-'ралы жазылган пхкхрлерд1 сараптап,ортак туйшге жугхнгеннен кейш.оньщ шшдег1 басты да взект1 саланы,дербес стильд^ар-найы к^растыру кажетт1Г1 туады.Дербес стиль ерекшелхг1,ман1

1. Царащз:Палиевский П.В. Постановка проблемы стиля."Теория литературы" деген кхтап хшхнде.Москва,Наука,1965,33 б; Бор-ев 1-и.Б.Художественный стиль,метод и направление."Теория литературных стилей" деген кхтап шхнде.Москва,Наука, 1982,66 б.

2. 1^арахрз: Поспелов Г,Н.Проблемы литературного стиля.Изд-во Московского университета 1970,94 б;Бврев Ю.Б.Художественный стиль,метод и направление."Теория литературных стилей"деген кхтап Ш1нде,Москва,Наука,1982,86-87 беттер;Ковалев В.А.Мно-гообразие стилей в советской литературе.Москва-Ленинград,Наука 1965, 50.т.б.

гуралы тужырымдар ул ан-гайнр.Солардыц шшде ец кеп тараганы жене долайлысы не десск,ол-даламгерд1ц бар иыгармасында кез-десетш негхзгх идеялщ-керкемдш ерекшел1ктерд^идея,тад-ырып,кейшкер,сшет,Т1л/бгрл1Г1 дербес стильд1 негхэдейдх деген niKip.I Сондай-ад стиль категориясышщ:жазушы шыгарма-ларына тан íiukí бхрлхк пен табигилыдты,оныц щыгармашылыд жуйе-ciHfleri жеке злементтердхц жуйельлхгх мен сарын 6epiKTiriH, олардыд 6ip-6ipÍHe сай келушШгх мен езара байланысын т.б. ашатыны орынды керсетглдх.^ Сонымен катар стиль угышмен 6ip-ге жекелеген жазушы aflicí /жалпы керкеыдхк ед1спен датар/, ягни керкеыдхк адхстщ белгхлх 6ip суреткер яшгармашылыгында ез1нд1К KepiHÍci болады деген ninipfle ой саларлыд дан бар,^ Эйтсе де бул сараптауларды api дамытып,стил1до шыгармашд образдыд турлершдегх езхндхк даралыгн бар детальдардац 6ip-Л1Г1 емес,соларды 1рхктеу,уйлест1ру,езара ьщпал жасау прин-циптер1Н1Ч 6ipfliri ретвде дарастыру утымды Tapi3fli,^

Сейте тура эр даламгер ецбеггнде api 0Hb!,acipece,a3ÍMeH тустас apinTecTepiMeH ундес ететш ортад кайттер,ер1 оны бас-дадан болектейтхн жеке ерешелхктер болуы,сейтхп,бул eneyi-híx( 6ip__шыгармада Kipirin,6ip бутхндхкте келух.демек дербес-

1. Бул уйгарымды,б!зд1ще,негурлым дaл,жyйeлi далелдеген га-лнм-Тимофеев Л.И.И^арацыз ¡Основы теории литературы,Москва,Просвещение, 1966,392-393 б.

2. Карацыз ¡Ковалев В.А.Многообразие стилей в советской литературе,Изд.Москва-Ленинград,Наука, 1965,10-11 б.

3. Дара^ыз¡Абрамович Г.Л.Введение в литературоведение.Москва, Просвещение,1970,304-305 б.

4. Кдращз ¡Поспелов Г.Н.Проблемы литературного стиля.Изд-во Московского университета,1970,93 б.

тщ 6epi тек дербес боа цалмай.оньщ шхнде де ортак; сарьщ

болуы т.б. бул угыыды да нацтылай тусу талабын цойганы аныц£

Сондьщтан да бхраз зерттеушхлер к;аламгер дербеетхгхн ашу уипн

стиль угыш KQTKiJiiKciaftiriH айтып,оныц орнына "дербес шыгар-

машыльш; твсхл",^ "езшдхк к;олтацбап т.б. атаулар усынса,енд1

бхр 1зденуш1лер олай белшектеуге царсы.З Сонымен 6ipre жазушы

шыгармаларыньщ да 6epi бхркелкх жазылмайтыны,стиль кеп турл1-

л iri, кв1щырлылыгы болу мумк1нд1Г1не де галымдар назар аудар-4

ды. Сондай-ак; стильсхз керкеы шыгармадагы кез келген сездол-

1. Орыс эдебиет1 гылымында жанр,зд1спен цатар.стильдщ де яи-нацтау сипатындагы ролг далелденген.Вдрацыэ'.Тимофеев Л.И, Олово в стихе«Москва,Советский писатель,1982,276-277 б.Зерт-теушi А.Н.Соколов стильдхц мтаза",немесс белг1л1 dip багыт, агымнан тыс бхрьщгай дербес Typi болуы mymkih еместхгш сез етедх.Ь^рах^з:"Теория стиля"Москва,Искусство>1968,152 б.Сондай-ак; стильдегх даралык; пен типт1Л1Ктх керсеткен М.М.Гирш-ман niKipi де бул угымды тек жекешелендгруге алып кетудщ бip жацты,уст1ртт1Г1н дэлелдесе керек.Карацыз:Изучение диалектики общего и индивидуального в стиле."Теория литературных стил ей" деген кхтап 1Шщце.Москва,Наука, 1962,17 б.

2. КаРаЧЬ13:11оспелов Г.Н.Проблемы литературного стиля.Изд-во Московского университетаД97и,114-116 беттер.

3. Алысца бармай-аи;,осы орайда ^азац зерттеушхсх о.пекiлбаеа niKipiH дэлелдг деп санайшз.Карацыз:GMip,талант.шыгарма. Жулдыз,4,19Ы,212 б.

4. ^арацыз: Ковалев В.А. Многообразие стилей в советской лите ратуре.Москва-Ленинград,Наука,1965,12 б;11оспелов Г.Н.Проблемы литературного стиля.Изд-во ЩУ,1970,98-99 б.

данысты тусхну,тус1ндхру мумкш еместхгх дау тудырмасы белг1~

Эйтсе де к;анша турлх атаулар усынылганымен,каламгердщ езхнен баскага уцсамайтын е31НД1К ерекшеяхктер1 болатыны, ^ оны белгхлх б1р угыммен,дербес стильмен,байланыстыру керек екенд1Гх мэлхм.Осы орайда дербес стильдх тударатын не десек, алдьшен орал тарихи жагдай есер1 еске тусед!.Эйтсе де белг1-лг бхр кезевдег1 тарихи жагдайдьщ ар суреткерге ертурл1 ьщпал ететшш ескерсек,к;аламгер ерекшелхгхн тек тарихи жагдайдан 1здеудхн жет1ые1зд1Г1 танылады .Демек тарихи жагдайдьщ суреткерге деген ьщпалымен катар,каламгердщ 931Н1Ц кезкарас,М1н-ез т.б. езгешелхгхн коса ескерш,сол екеухнщ б1рлхг1нен барып дербес стиль туады десек,кателеепеймхз.Рас,дербес стиль-д1 эд1стен,арымнан ажыратканда,алгашкысы /стиль/ белгхлх б!р суреткерд1 баскалардан белетш белгхлерге неМзделш ,кей1н-гхлер /ад1с,агым/ сол каламгерд1 ез1не дей:гнг1 жэне ез кезш-дегх арштестер1мен туыстастыратын ортак,ундес,уксас жэйттер-ге суйенед1 деуде де шындык бар.Бул б трак;-дербес стильдзщ хнде де калшлгер езгешел|ктер1мен катар,баскалармен ундес ет-етш ортак жэйттердщ де болатынын жоща шыгармайды.Тек дербес стиль айтылганда„сол ерекшелхктщ адсына каламгердтц бас-

1. Царацыз: Пвдгаецкая И. Ю. Границы индивидуального стиля. "Теория литературных стилей" деген к!тап мпнде,Москва,Наука, 1982,32 б; Гончаров Б.П.Проблемы художественного целого и системность стилевого анализа. Бу да сонда, 231 б.

2. Зр акынныц езхнше жырдауы керект1т,вныц мэн1 туралы кун-ды ойлар белг1лх орыс совет акыны №.Исаковский ецбегхнде бар, Дарацыз: 0 поэтах,о стихах,о песнях,Москва,Советский писатель, 196В,190-191 б.

ца ерштестерше уцсас жэйттер1Н1К( бэр1 К1ретш1Н алдыыен ес-керу щажет.&ндеше еуреткерде ер1 басцаларга уцсас ортад ул-Г1лер,ер1 ешкхмге уцсамайтын езшдхк белгглер болады дегенде, бул екеухнщ б1рл1гш,бхр1кш1с1нщ екхншхге багынышты турде жузеге асатынын умытпаган жен.Цысцасы,жазущы-ак^ш шыгармашы-лыгын зерттегенде,мына ерекшелхк агымга,не эд1ске,ал мына си-пат дербес стильге тан дегенде де ,болудщ шартты турде журе-тш1не,орган; сипаттардьщ езалдына ок^иау керше алмайтынына, тек дербес стиль кещст1г1не отау тхгетшхне назар аударгы-мыз келедх.

С.Сейфуллин стилг дегенде, алдымен оньщ лирикалык к;аЬар-ман мусгндеудегх ерекшелхгше тоцталу керек. Осы орайда жу-мыста "Лирикалык; ^аЪарыан" аныцтамасына, ол туралы орыс зерт-теушхлер1 айтцандарына кещл белхнд!. Атап айтцанда,Б.Эйхенбаум /1923 жылгы/ тужырымынан бастап,Л.И.Тимофеев,Ю.М.Лот-ман,Л.Лнзбург,В.Д.Сквозников,К.Г.Петросов,В.Дементьев,Б.1]. Гончаров т.б. п!к1рлерх сарапца салынды. Цысцасы, С.Сейфуллин лирикальщ цаЬарманыныц ез1НД1К сипаты болуы оныц елец-дер!нщ сюжетхне,композициясына,идеясына,тхл 1не т.б. - бар элементтерхне веер еткен1 аньщ. ЖЪпктей туссек.лирикальщ каЪарманньщ ерекше жагдайда эрекет ету1 тусында оныц айрыц-ша сипаттары:тыньшсыздыгы,ас^ан;тыгы,сезшталдыгы,^айраттылы-гы т.б. - барх септесе, келе шыгарма сюжет з:не,идеясына,тЬп-не шещуип ыцпал жасады.Акынныц тецкер1ске дей1н жазган "Нура? "Жайлауга кешуп,"Ш:м басшы-ага халыеда?" елеедерхнде ел омхр1 шындыгы жане соган лирикалык; цаЪарман цатысьг.^ындоеда.ел тацехретхне взшдхк назалануы т.б. бер1лген.Сзкешпц лирикалык;

каЬарманыньщ курескерлхк ер тулгасын,кесек арекетш айцындай-тын туындыныц 6ipi - "Далада" елецг десек.бул дастурд1Ц "Жас чазац марсельезасы", "Тулпарым", "ЭДамаудан^Гурмеден кашып шыц-Канда" елевдергнде api жалгастырылып,дамытылуын керем13.Акын кемелдену íh танытдан "Алтай" /1923/ елещнщ бастапкы тарма-гынан-ак /*6р Алтай ызгарланган ненке Tuin"/ таудыц ерекше 6hík екен! кер1нед1:*Кэкке тит" TipKeci аркылы Tay-6iTÍMi накты ернектелсе,"ызгарланган" сазi соган езхндгк айбар устеп турганы анык.Бул асерд! уппшп жолдагы /"Уймелеп кектен булт-тар корова тенш"/ "уймелеп","коршап" сездерхмен берхлген булттардыц KenTiri кушейте тускен.Сойтпх шыгарманыц бастапкы бел хм i тау зацгарлыгын,ерекшелхгш т.б. бейнелеуге арналса, кейгнгхде лирикалык каЬарманныц сондай алыпка шыгуга байланыс-ты ерекше эрекеттерг квщл белНзедх.Мэселен.сонша аспандаган тауга еш киналып,бегелместен,жай адамдардай узак уакыт ерме-леместен,б1рден "бупкхттей.. .келш конып" отыруынан-ац оньщ ерекше сипаты /сезбе-сез угынсак,бурк1ттей канаты болып уша алуы/ алшлады.Шыгармадагы будан кейшгх елец жолдары да лири-калык каЬарманньщ айрык^'а куш-куатын т.б. дамытып бейнелеуге арналган;

... Саадылдап Азияга салсам уран, Жиналса кызыл ерлер лек-лек болып. ... Жацгыртып жер-дуниенх "жау кайдалап", Лек-лек боп soр майданга бхэ де барсак. Кара жер кайыстырып канат жазсак, Алтайдан йвропага каптап ассак... Лирикальщ i<;ah армян ун!н1ц "сацкылдап"шыгуы жене оньщ 6ip ка-лага,бгр елге гана емес,бук1л материкке,Азияга,естьлух/поэ-зиядагы шарттылык жем!С1нщ нэтижес!нде елевде осыган сене-

мхз гой/ арекет ие«ин1ц айрыдша дуд1ретке ие болганын далел-дейдх.Сондай-ад лирикалыд даЬарман шадыруымен дызыл ерлердгц лек-лек болып жиналуы.демек соншалыд кептхгг де,олардыц жер-дуниенх жацгыртуы да,ол аз болса, "дара жер дайыстырып" /жер дайысуы оцай ма/ канат жазып,даптап асуы/ демек соншалык кептхГ1/ да,-бэр! де курескерлердщ улкен бхр 1ргелх хеке дан-шалыд дулшыныспен к1р1су1н айгхлеумен бхрге соган бастаган лирикалыд даЬарман тшшмсыэдыгын.еряхНн пая етедиСейтш, бул жолдардан сол кездег1 адамдардьщ б1р бэлегхн баурап алган кездарасты ацгарып,Сакен стилш ыежелерде оган заман.уадыт ыдпалын ескеру мэнхне келш Т1релем13.

Цазхргх дазад эдебиетхнде С.Сейфуллиннан кейшг1 1рх тулга 1.Жансуг1ров десек.алдымен адын стилппц далыптасу, даму жолына назар аударган жен деп санаймыз.Адынньщ бастапды оледдерхнде /1915-1916 ж./ е31нд1к 1зден1саен датар дастур ыдпалы,Абай эсерх т.б. керхнхе берсе.кейшл шыгармаларында адынньщ ез1НД1К бет1 /*1^ажыдымм/1923/т.б./ айдындала тускен. I.Жансугхровтщ дандгалыд кемелденхп.толысуын танытатын "IV-малай* елещнщ бастапды белхмдерх тау би1кт1Г1Н т.б. сол ар-дылы лирикалыд к^арман ерекшел1Г1Н ашуга арналса,кей1нг1 "Жауап" бел1М1 сол езгешеЗлхктх дамытып,би1ктетуге багыттал-ган.Б1зд1д назар аудармагымызгС.Сейфуллин тер1зд1 1.Жансугхр-овтщ де адеттехй дубылысты,хс-арекзтт1 емес,кебгае ерешлен1 кырлауга ден доя отырып,сод айрыдшанн жоталантуга езхнд1к жолмен баратыны.Расында,таудыд зацгарлыгы даншалыд ерекше болса, оньщ диналуы да айрыдша:

I. Адын шыгнрмашдыгы туралы арнайы менографиялыд ецбектер бар.Дарадыз:0бд1рахманова Т.Адын сыры,Алматы,Жазушы,1964; Дуйсенов М.1лияс Шансуг1ров.Алматы,Гылым,1964.

Булт тампылап,цамшылап, Бур^ак;татып кун шыгад. Сол буркактьщ астында Щшалган бхр ун шыгад, Н^налад та, кущренед. Аскар элде туншыгад, Баскан оны кай кудай? Густ! ме екен найзагай? Шатыр ма екен жау жайлап? 1\шалай аскар неге олай? Бул жолдардагы дыбыс ундестхгх де ,шумактыц соцгы жолдарыньщ cay ал беру туршде аякталуы да Ллиястыц накты суреттен repi шарттылык,эсхрелеуге ден коиьшен септес1п,езшд1к эсер Heri3-дейдЬС.Сейфуллин айрыкша сезхм,еренше эрекетт1 /"Алтай" влецшде/ канта аспандатканынен,накты сурзттен кол узб<зсе, 1лкяс нактылыктан гвр: шарттылыц басш!дыгын,эйтеут.р бихкте-тудх.угьс! KQMecKMiriH нертздеухнен ерек:леленед1.,,Туншыгу'' сэзх магынасын жеке алсак та.адам туншыгуы уипн мелшер.не куат /су болеа,к1С1 бойынан асарлык су; адам болса,кушi бас-ым т.б,/ керек болса, сонша алып таудо туншыктырарлык ерекет necÍHÍ4 де алапат екенд1Г1 "мен мундалаЯды1,.Бул туншыгуды api acipefley,api шарттщгьщ aceMici дегх караймыз.Шарттылык басым, нацтылык кем дейтгнхьиз: шынында да тауды бгрзу туншьщтырш ка^канын накты елестетерлхк сурет тагы жок.Свит i ti,С.Сейфуллин тархзд! эдетгегх киындык вмэс,ерекшен1 бихктетхп кврсете от-ырып,1лиястьщ еагвдэн ерекшеленетхн тусы онын шартты сурет, дыбыс куу т.б. едхс-амалдарга негурлыы shí баратыны дер ед1К.

С.Сейфуллин,1.Жансуг1ровпен узещчлес шьщкан М.Жумабаев

шыгармашылыгын зерттеу кеп кей1ндеп цолга алынганы белгглх. Магжан поэзиясын гзерлеп карастырганда,оныч арштестерхнде /С.Сейфуллин,1.Жансугхров,С.Муканов т.б./ жок; басты ерекше-fliKTÏ белiа керсету керек.Ол-кубылысты негурлым накты бейне-леуден repi шарттылщ,улкейту,туспалдау oflicTepiHe адынныц KeöipeK ден цоятины.Эрине.улкейту.шарттыльщ баска акындарда да кездесед1.Бул.acípece.С.Сейфуллин поэзиясынан айцын керх-нед1.0йтсе де шарттыльщ,улкейтуге де Сакеннщ Сакенше.Маг-жанныц магжанша кeлeтiнiн ашу.ескеру кажет,0сы орайда Магжан-ньщ сол надтылывда онша кеа жоламауы менше,ерекшел1Г1нз ток-талмай болмайды.Бул туста керкем адебиеттег1 ,ошц шхнде поэ. зиядагы кеп ундхлхктх: бар ацынныц öip сарынмен.тштх 6ip -багытпен де жырлай алмайтынын ;шндыкты бейнелеу цуралдарыныц алуан турлхлхгхн басшлыада аламыэ.Акын ушхн ец мацыздысы белг!л1 öip кубылыс - эрекетт1 не унататынын,не унатпайтынын айгыей салу емес.Орыс, бати с,шгыс поэзиясынан сусындаган, XX гасыр басындагы дурбелевдерге взшдхк 6hík ыунара кезхмен Карауга уытылган М.Жумабаев лирикалык каЬарман сез1мшщ кеп Кырлы болуы MyMKiHfliriHe ден кояды.Сол кепкырлылыкти ашу ус-тхнде де.акын соныц белг1л1 Öip саласын накты ашуга бармауы-ыен ерекшеленедх.

Б.Майлин стал i дегенде,алдымен ошц "эстетнкалкк емес" саналарлык;,баскаларга царабайыр кэр1нерл1к адеттег1 Kapinic-терден 831ндхк унамдылык,эдем хл i к табуы дер едхк.Царапайыады лык Дара максат еыес,шындыкка. жацындаудыц 6ip жолы десек,

I. Ы.Жумабаев туралы KeftíHri /1989 жылдан Öepri/казылган мак лалар шгнде Ш.Елеукенов акын елеадершщ керкеыдхк сипатына кещрек кещл белген.Царацыз:Магжан"Жулдаймжурналы,6,1989; Абай мен Магжан,Еулдыз,2,1993 ж.

В.Майлин шыгармашылыгы туралы арнайы монография жазган Т.Нур-тазин осы пхкхрге жетелейдх.^ Б.Майлиннщ елецде диалог цоя-дануыныц мэн1 хадында цазак; эдебиет1 сынында 6ipa3 айтьшды. Зерттеуш1 С.Цирабаев адынныц Мырцымбай туралы жазгандарын г1 алдай келе:"Реалист Бейгмбет влевде уациганы баяндап жатпай-ды.Шебер н;урылган еке мен баланыц арасындагы диалог аркылы

о

нацты образ жасайды"Л-десе,З.Ахметвв акдкныц "Ыбыраймыз.Ыб-ыраймын" елещ жаналыгын айту уст1нде:нСоцгы елевдег1 "Ыбыр-аймын-жаймын,*,1,Чалай енен-Арыз берген малай екен* деген уйлес тармацтар да узынды-н£1сн;алы,ыргагы еркхн,толцымалы болгандщ-тан,булар тэр1здх олецдерде ауыз-eKi сездхц айтылу цалпы.ин-тонацияльщ, синтаксист хк взгрел iKTepi мейл1нше голы к; садтала-

н 3

4й , -деп бага бередх.Влец epiMiH арнайы зерттеген С.Негимов га бул niKipfli epi дамытада.^

Сонымен бхргв Б.Майлиннщ цатардагы адам сез1М1н басым шрлауы,олардын, сейлеу tuixh eHri3yi,-6api ак^ннын, бел г mi 5ip к;у былые, арекетт! туспалдап жинак;тау емес,нацты суреттеу иеберл1Г1 /нацтылыцтьщ шшде де жинацтау mshi,ecepi бэлауы-хы белгхлх/ аясында ггсузеге асты.Бул орайда суреткердщ бэрш ;амтиыын деп,бар KepinicTepfli TisyweH эуестенбеу1 /шолу елеч-хердегщей/,цубылыстьщ езект-i сипатын евттх деталь аркылы ек-юп KepceTyi улкен роль атцарады.

[. 1^аращз:яБей1мбет Майлин творцествосы".Алматы,Жазушы, 1966, :о7 б.

Габиги талант /1968 ж/« "Революция жэне эдебиет" К1табыньщ !-томы iuii нде.Алматы,Жазушы,1977,51 б.

I, К,азан; поэзиясындагы epiKii елен улг1лер1.и^аза^ ССР FA :абарлары",цогамдьщ гылымдар сериясы,1974,1,36 б. :. Элец epiMi,Алматы,Гылым,I960,69 б.

20-30 жылдардагы казак; лирикасы дамуында орны ерекше ац-ындардын; бхрг - С.Муцанов.Ацын шыгармашлыгынан кершетш бас-ты ерекшел1к не десек.ол акынныц кебше казак; кедейшщ жок-шыльщ емхр1не,курес жолына баса кецхл белух,"тап тартысы" идеясын ту етпх устауы,"жауларга" тым ышрасыз дарауы.кебше адамдарды "ад" пен "карага" белш,ара-тура болсын реализм бояуын солгындатуы дер ед1к.Эйтсе де,есхресе,отызыншы жылдар-дыц ортасына карай орыс поэзиясыныц, адресе,В-Маяковскийдщ ыкпалын цабылдау аркылы С.Мукановтьщ казак поззиясын дамыту-га ез1НД1К субел1 улес косканы Казан; эдебиет1 сышнда орьшды айтылып келд1.^ Мэселен.С.Мукановтьщ отызыншы жылдардагы оз-ык туындысыньщ б1рг "Майга сэлеми елещнде "Цырды кыркып, жолывда тасты жарып,//Сен шелдер деп далада каздым арьщ" тармацтарына кещл белейIк.Осы жолдардагы кырда кырку мен тасты жару адам енбегз:нщ кесек нетижес1н танытарлык сеттг детальдар десек.ацынныц суреткер ретхнде толысу натижес1н де кереы13,Сейт1П,акын щыгарыашылыганда туспалдау,есгрелеу не-гурлым аз орын алып.лирикалык каЬаРманныц курескерлхк езгн-Д1К рухы,калирлылыгы,бIрбеткейл1л IГ1 жи1рек байкалада,Корыта айтканда.ез эрштестер:ше Караганда М.Кумабаевтыц негхзг1 ер-екшелхг1 ем1рд1ц келецке тустарына /зобалац,кайгы-муцга т.б./ баса кещл белуг десек,ем1рдщ жаркын кер1н1стер1н хр!ктеп бейнелеуге жих барган:С.Сейфуллин,1,Жансуг1ров,Б.Майлин,С,Му-Кановта багыт,сарын ундест1гх орын алса да.олардыц зркайсысы-ныц езхндй бетх,ез1нд1К суреттеу аыал-тэс1лдер1 болганына

I. Зерттеуип М.Базарбаев С.Мукановтьщ адресе, елец турше ен-гхзген жацалыгына кец кеци белед1 .Карацыз :6лец-сездщ пат-шасы,сез сарасы.Алматы,Жазушы,1973,142 б.

- аз -

назар аудармауга болмайды.Атап айтданда.С.Сейфуллин мен 1.Жан-суггров озып алга шьедан.бихк 1стерге асыддан жал бастаушы курескер ерлер туралы кебхрек жазса,Б.Майлин /бастапды кезде С.Муданов та/ онша ерекшеленбеген датардагы адамньщ адеттегх кецхл-куйхн ашуга ден дойды.&рекше адамдардыц кесек 1С-аре-кеттерхн биштетш жырлауда б1р-б1р1не б1ршама удсаган Сокен мен 1лияс арасындагы айырмашылыд та елеул1.Сэкенде белгхл1 б1р дубылыс,1с-зрекетт1 данша бихктетсе де,надты суреттеу ад-хстерш ту ету басым болсаДлияста туспалдау,шарттылыд,елец эуезд1Л1Г1Н дызыдтау т.б. жетеюпШхч кезге тусед1.Сейт1П, С.Сейфуллиннщ лирикалыд даЬарманы айрыдша бихктерге дулаш урып,кесек арекетхмен ереюпеленсе,В.Майлин даЬарманы датарда-гы адам мумкхндхгхне сай дальшты,байсалды /бхршама баяу боп та кер1ну1 ыумкш/, шынайы езхщцк есу жолымен дараланады. Сакен.Магжаннан кеп кейхн,1917 жылдан гана бастап еледге ара-ласдан С.Муданов болса,бастапдыда Б.Майлиннхц датардагы адам сезхмхн жырлаган дастурш жалгастырып,кей1Н1рек В.Маяковский ыдпалын мол дабылдап, елец екпш1,ыргагына /ол Сакенде де аз емес екен1 белгхлх/ кебхрек кедхл белухмен езгешеленедх;.

Муньщ бар1 адебиет дамуын,оньщ хшнде белгхлх бхр жанр толысуын,сез еткенде,керкемд1к ад1спен датар стиль тургысынан зеуттеудхд мандШгхн.онсыз эдабиеттщ даму процесгн жан-жад-ты.толыд зерттеу мумкш еыест1Г1н далелдейд1.

УШ1НШ1 ТАРАУ.НШРГ! ЦАЗАК ЛИРИКАСЫ ЖЗНЬ ДЬРБЬС СТИЛЬ ЫЭСЕЛЕЛЕР1.

Бул тарауда дазхрхч дазад эдебиетшхд кешбасшылары:С.Сей-фуллин,1.Жансуг1ров т.б. дэстурхн жалгастырып,отызыншы жылдар-дан бастап эдебиетке араласдан:Г.0рмановД.Аманжолов,Э,Таж1-баев,сондай-ад дырдынш,елу1нщ жылдардан бер! кершген б!р-

аз ацындар елецдерх стиль туррысынан карастырылды.Осы орайда ацындардыц 6apiH дамтымай.ер твлцынныц 6ipep кернектi екШн бел in керсетуд1 жен деп таптьщ.Бар акынды зерттеу oÖbeKTici eïin алу,бхр жарынан,б1р ецбек кeлeмiндe мумкíh болтса.екш ппден.ол адiс шолып айтуга.устхр^хкке бастап,жеке каламгер е екшел1Г1Н хзерлеп ашуда циындатары ескерхлдх.Соньшен бipre ж ке акын epeKu^iiri дегенде,оны томагатуйьщ алмай.озхнен буры гымен жэне ез кез1ндег1лершен байланыстыра алуга да 6ipa3 кещл белхндх.

Узак; жылдар бойы /1927-1970 ж./ н;азан; лирикасыньщ дамуы на езшдхк салмакты улес цосып келген Г.Орманов шыгармашылыг. нан байкалатын басты езгешелхк не десек.мына туйхнге жугхнер ед1К.ил-Г.0рманов лирикалык; каЬарманыньщ bsíhaík шнезх :ката да.кандай icTe болсын,сабырлы,жумсак; калпынан аумайтыны;соны мен 6ipre акынныц сезд1 унемдеп пайдалануы,аз сезбен айкын с рет ернектей Öinyi; жылтырак; сездерд1 тым кебейтпей.негурлыы шектеп пайдалануы т.б.

Г.Орманов cmni,оньщ суреткер акын екен1,аз сезге кеп мэн сыйгызуы т.б. оныц "^араймын да асыгам" /I92Ü ж./ олещ-нен кец керхнедх:

TenKiuieriM тепецдеп, Жет1 кундей жол тарттым. Эттец кашан жетем деп, Алыатыга кумарттьш...

Сарац басып сары тайым, Сабылда бой алдарып. Кол бойында жантайып, Жаттым талай шалдырып.

Сагын«®гай саргайып,

Сары белден тац атты. Сахарада шалцайып, Саргая б1р жол жатты... Ец б1р1Ш11,Г.Ормановтыц лирикалык цаЬарманында ах^ын стилхне тан сабырлылыц басым.Б1рер сагат та, бхрер тэулхк те емес, жет1 кунцей жол тартуы; "жол бойында* "жантайып" талай ат шалдырып жатуы,соган тезух,-бар1 лирикалыц цаЬарманныц шы-даыдылыгын,сабырльшыгын далелдейд1.Тштх елецнщ бгз келтхр-меген ссщгы бел1мшде лирикальщ каЬарманньщ цалага жетуге асыгатыкы хак;ында тхкелей айтылганда да,онда ейтеу!р алып-ушу жоц,цайта сабырлы адамга тан езхндхк к;ана мазасыздану шац бер-ед1.Сондык;тан да ол "к;арай-к;арайи асын;са да,жолдыц цажытпа-ганын,келещектхц "л;ол булгап" цара узбеу!н бададайды.

Екхнш1ден,елевде асхрелеу,шарттыльш; байк;алмайды.Оныц ес-есхне ^атардагы адам ерекшелхгхн ескеру.эдеттегх пенде мумкш-дххпн басшылывда алу жузеге ас^ан.Меселен,лирикалык; цаЪарман-нын[ мшген1 де ерекше жуйрхк ат.тулпар емес,жур1с1 шабан сары тай гана.Осы орайда С.Сейфуллин чаЬарманыньщ унем1 дерл1к куй— р1К ат,не тулпар ыхну1 тедлн емест1Г1н; ол ерекше жагдайдагы айрьщша цаЬарман мумкшд1гш биз:ктетш бейнелеу мЫдетхне, демек ак^н стилше,багындырылганын цайталап еске салгымыз келе-Д1.Сары тайдьщ сарац басуына,"бой алдырып" сабылуына лирикалык; цаЬарманныц тезу1мен н;атар жолдьщ да узаеда созылыгх,"шал~ ^ая","саргая" жатуы да эдеттегх адам ыумкиццг1н,сол аяцкан аса алмайтынын ескеруден туган.Бул туста ан^шныц цатардагы ад-амды корсету! дара мацсат еместхг1не,ем1рд1 кен н;амтып,шындыц к;иындык;тарыиа жхт1 уцЬтп.оны шынайы да табиги цалгшнда алу лпндетше багындырылганына назар аударгымыз келед1.

Уапншхден.бул туында-ацынньщ шыгарма сюжет х мен коыпози-циясын шебер ере бхлухн далелдейт1н шыгарма.Алдамен лирикалык;

КаЬарманньщ тешпшегх тепецдеп,жет1 кундей жол тартуы айтыл-са;соган iлесе Алматыга тез жетуге цумартуы баяндал ада.Сейтiп алгаищы шуыактьщ езх журу мушандт балу болса да /"тепец-деу*-ат 3sypicÍHÍ4 баяулыгын.кЫрхс кеп-rirÍH дэлелдейдi/,палата тез жетуге цумартуын айг1леуге арналса.екхнап шумац сол ниетке деген тоскауы^ды белхп керсетуге,жол циындыгын,лирика-лык; каЪарман т^зу!н надты ернектеуге арналган .Демек алгащы екх шумалта 6ipece асыккан Т1лек пен соган деген бегет алма кезектесш бер:л1П,муныц бэрi жол узактыгын керсетуге барын-дырылса,осы ЭД1С api каРа^ жалгастырылады.Yuiimi i де "саргайып" тац атуын/ демек уакыт созылуын/, "шалкайып" /демек соншальщ алые екенг-н / жол жатуын ернектеу де алдыцгы кершхстерд1 кайталап.жол узактыгын дэлeлдece,тepтiншi,бeciншi шумадтарда жол узактыгыыен 6ipre лирикалык каЬарман асыгуы api караи дамытыльш бepiлгeн.Ceйтiп,бeлгiлi 6ip сезхмнщ де.киындактьщ да аэ да болса даму устшде кэрсетыут .олардыц белг-iii 6ip ретпен алма-кезек-xecin epiлyit-бapi Г.Орыановтыц елен сюжет i мен композициясын куру шеберлхгш дэлелдейдх.

ТертiHinifleH,елец соцында да лирикалык каЬарманньщ т1ле-ri орындала коймагакын.тек соган багыт алганын бейнелеумен шыгарма аякталуы да акынньщ шыгарма сюжетi мен композициясын уйымдастыру uie6epHirÍMeH 6ipre лириканьщ жанрлык epeкшeлiгiн сактау талабына сай кeлeдi.Бeлгiлi 6ip тартыстьщ басталуынан бастап,аякталымына дей1шчсш тегхс камту кебше эпос жанры-на тан си пат eKeHi белгЬп.Ал,мунда белгьлх 6ip тартыстьщ бас аягы толык камтылмай.оныц бeлгiлi 6ip yairi гана алынады.Сей-Tin,лирикалык каЬарман eiiipiH негурльш кец цаытитын зпоска yi саыауымен де,лирикалык каЬарман eMipbrin жеке 6ip ¡дарын екшег керсету!мен де акынньщ лириканьщ жанрльщ ерекшел1г!Н сактаугг

дан цойганы байкалады.Сез жок»бэрхн цамтымау лириканыц емхр шындыгын 031ндхк кец бейнелеу ыумкхндхгхне шек кои да емес. Цайта бархн айтпау,ец каже^тьманд! KepÍHicri бвлш,сурыптап арнектеу,белг1д{ бхр ^убылыс}аренеттхн басты,езект1 сипатына назар аударту лирика керкемд!г1н,аз сеэге квп мзн сыйгызуын нехпздедь

ГоОрманоэ узешчлесх Д.Аманжолов алецдерх ^ сез болганда, алдымен ай тарышз:акын каЪарманы белгыг бip íctí шапшац ат-каруга;ез сезхмш жай сездхруд1 /Г.0рманов,Э.Таж1баев,тар1здх/ Mice тутпай,негурлым айгайлап ест1ртуге; кыскасы, ереше бихк душтарлык; танытуга бейím туруымен ерекшеленед1.Ц.Аманжоловтьщ шыгармашлыгында ерекше орын алатын "Дарига,сол к;ыз" блещи арнайы альт к;арастырсак,, акын стшпн оньщ ар сез колданысынан керуге болады.Маселен,осы елевдегх "сапырды дауыл" tipKeci де-Дасымньщ адеттегj,цатардагы киындьщты емес.ерекше кубылысты, зобалавды алуыньщ ул1ЧС1.Сол аркылы да Н£.сым epeKuejiiri :нен! алса да,би«тетш,аспандатып жырлайтыны шац 6epefli."Сапырда дауыл" суреттемесш одан кейхнг1 "leóipsHfli тецхз" TipKeci-мен 5айланыстирсак,Улкен к;озгалысты KC3ÍKripe¡-.;Í3<,BÍ3 afle-rieri казак угышмен карасак,тегенеде1й кымьшда ожауыен с алы руды елестетемхз.Ал,букхл 6ip тещзд1,сонш:а жойкын суды сапыру уш-ÍH,aHay-MHHay емес,сан шакырым квлем!нде1п алып ожау керек ек-ендхН.оны к.озгауга да каншалык мыкты,карулы кол кажеттхгх туатыны да мэлхм.Сонйалык дария тещздх сапырган дауыл гала-маттыгын одан кейгнгх толхрнныц гулауы да ершхие тусед1."Ту- •* лау" дегенде,б!8 казак угымына сай ат тулауын елестетсек.тол-

I, А.кын шыгармашылыгы туралы арнайы монографияльщ ецбек жазыл-ды.HVipaiíSa :Эбд¿Рахманова Т.^асым Аманжоловтьщ поэтикасы.Ал-маты,Гылым,1976,

дынныд да данша серпmío устщце болганын тап басашз.Бул

cypeTTepfliH бархнщ толыса келе ед 6ip ÖHiriHe кетермген

жерх -шыц-дуздьщ шайдалуы.Эдетте ец ауыр,ец тапжылмайды деген

иын-дуздад езхн шайдаса,оны дозгаган толдын да,толдынга куш

берген дауыл да осал eMecTiri акыд каршед^Бул ыыдтылыдтьщ

барi-не ymiH алынган десек,оныц 6api оздержен кеМн бери-

ген^дыи-дызыл" eprri де серхк етхп алып.сонша диындыд шексе

де,лирикалык даЬарманньщ мойымауын /барше де квнш ,тек сол

дызды ацсауын/ ашуга арналган«Лирикалыд даларман шеккен азап

мунымен де бгтпейдх,дайта зорайып,ез 6HiriHe »eTSfli /елхш^е

аяд басудан артыд не кесапат болсын/: од тиin,елiм Kayni туа-

ды.Одан api данша алсхресе де,дызды елестеткесхн,жугхре беру-

шен;жэне долында найза болуынан лирикалыд даЪарманньщ ерекше

дайратда ие болганы кертнедх."Долында найза" típrecia жеке

бол in алсад, кайза устау кхмнщ долынан келмейдх деуге де бол

атын Tspi3Âi.ôiïTce де сонша TayKiMeT тартданнан кейгн,найза

устарлыд дайратда кетуi kímaí болса да толгандаргандай.Бул ай га

толганысты найэаныд'шагылуы да /демек QTKip eKeHi/ одан api дамыта туседх. лирикалыд даЬарманньщ мумкш eMecTi мумкш ет-кек^алда 6ip бихкке умтылары сол дызды эншейхн isfleyi емес, "айдайлап ан сап" iafleyi тусында ерекше кезге туседиСонаама азаятан.арпалыстан кейíh ecтiлгeн "айдайлап" ан салу Дасыынын лирикалыд даЬарманыньщ бил к ceeiMiH,^1! ардылы адынньщ ерекше адамда айрыдша сынадпен елшеу epeкшeлiгiн аша тусед1.Когары-дагы тужырымдардац 6api адындирдыц адебиет кэшíhb не досданын даншалыд кемелденш ecKeHin ашудагы дербес стиль ролш делел-десе,муны осы тарауда api дарай талданган:Эв1еж1баев,1.Модда-галиез,С.М0уленов,Т.Молдагалиев,О.СулейменовД,Мырзалиев ел-ездершен кершг*ен ерекшелхктер m3hí туралы да айтуга болады.

'гертлнщ тарау. сез жэнк стиль.

Вул тарауда стильдщ тек так;ырып,идея,сюжет,ырган;,мацам

т.б.натижестнде емес/ол туралы ек1ншг,ут1нШ1 тарауда сез бол-

ды/,естресе,эр цаламгердщ сез цолданысы аркылы кец корше -

TÎHÏHe кецхл белтнед1,0сы орайда жеке сез мантн.сез бен сез-acepÏH

дхц 6ïp-6ipiHë>зерттеу адебиетшхнхц емес,кебшесе арнайы тхл мамандарыныц жумысы екенхн бтз умытый отыргян коцпыЗсБтздтц назар аударгымыз келгенх: белгхлх oip шыгарманьщ та^ырып,идея-сын, образдарын бол in талдап,жеке сез магынаскн ашу атаулишц 6apiK тгл мамандарына цалдыру орансыздыгы. Cotie6i кэя ретте жеке соз манхнс уцтлмсй турып.суроткер жебооттггн, aeipece, ацын стллш ашу, мумкхн емес.Бтздщие,ацын стилх,шеберл1гт сез болганда.жол белхстп,бул ананын,бул мынаньщ улест деп бтр-жацты кетпей,боргн цамтуды мацеат eTin,6ip лкгчрмаш,acipece иагын елевдт бхртутас туынды рст!нде жан-жацты карастиру орын-тр.Сонын арцасындя гана бтз с.уреткер стилш кен плуга мумкгн-Д1К алсац.бул адîстон бас тзртпаганцмнз кон.

Каламгердщ соз ôpjMi арк;ылы стиль корхнет1нхн ашар нлде«-г,а агмцтау н^жет жойттер Сярящлыи;.Сонын ац H«ri3rici :жогарыдч атап еткенхьцздей,ацынньщ белгЬхт бхр сездт пайдадакуында бас-

ертптесторхне уцеаыауы,ерекшелтктер1 болса,с,оньщ 6api се-6enci3 eMecTiri. Туй in айтсак: ацынньщ езшдгк кезк;а.расы , тал-рамы,мтнез epereue^iri т.б. оньщ лирикальщ цаЬарманыныч айрьщ-па oiTÏMiH нег1здейдх де,сол озгешелхктх ашу талабы соз цол-цаныстьщ азгндш сипатын тудырады.

Стнльдщ сонымен бхрге т1лд!ц ез!не тзн сипаттарыньщ ей-

Т 2

leyip 6ip жиынтыш емес.сейлеу, немесе соз, цаскетх,онын шде де,бхздпре,с9здх eeiHfliK цолдану ерекшелхг1 екекп! у пау керек.Жхлхктеп айтсад,б1ршщхден,белгШ 6ip сез dip с

реткер туг iл,копаi.iiкке,бел ri лi dip улт адамдарына,ортаи; б

с is

немесе б!рнеше /нег13гг"бар,ауыспалы турлерх бар дегендей/

магынада туракты цолданылыгх отырады.Бул,бхрак;,ек1нш iдан,ке

шiлec сездер магыналары,ыргац,саз эсерхн т.б. и;абылдап,эр

3

Д1Ч магынасы кецешн, аларлануын,сэктin езшдхк цосымша м на устеуш т.б, жоэда шыгармайды.Белгхлх 6ip ан^ш стилш о сез 1;олданысы арк^лы ашарда 6ia осы жейттердщ бэрхн басш. к;а аламыз.

9cipece,19I7 жылгы к;азан твцкерхсхнен кейхн жекелеген создерге баса назар аударылганы.олардьщ негурлым жи1 ¡\Олда нылып.магыналык езгер1с.ке,кен,е»ге т.б. тускенх белхчлх.Жац заман ыцпалы нэтижес1нде соны езгерхс,техника эсорш т.б. цабылдау ескен1,соныц салдарынан тхя1шзде бурыннан бар:"т< м!р"|'болат","н;урыш" сездершщ до н;олданклу epici т«з квце)

1. иск icneTTi пхК1рдхн негурлым кеч делелденухн орыс адеб| Ti гылымынан кезхктхремхз.Дарачыз-.Поспелов Г.Н.Проблемы литературного стиля.Изд-во Московского университета,1970,6-7

2. Зирттеушх X. 5бд1рахманова да Г.Н.Поспелов nitcipiHe цось;. тынын айта отырьш,ИСейлеу"угымымен шектелмей,''Сез" угымын , цолданадыДарацыз:1\асым Аманжоловтыц иоэтикасы,Алыаты,Гылы1 1976,270 б.

3. Сез магынасы кецет мэнг хацында KiMHin не айт^анын tisi темей-ац,оныц стильд1 аныктаудагы рол in ашарльщ !зденхстер шшен Б.А.Ковалев niKipiHe назар аударгымыз келед! .К,арацы: "Многообразие стилей в советской литературе".Москва-Ленинг] "Наука" 1965,14-15 б.

ген1 белг!л1.Техника дамуына байланысты осхресе,паровоз,автомобиль ,самолет т.б. кейхнг1 уаквттаДХ гасырда,туган ен-дгрхс жегхстхгх екетн ескерсек,соган сай темхр.болат т.б.

еаздердщ де бурынгы эдебиетте кейшгхмен салыстырганда не. . .2 гурлым аз кездесух тус1Н1Ктх.

Кцбекте алдамен "темхр" сезмщ У1 гасырдан бастап жаца заман жыршылары:С.Сейфуллин,1.Жансуг1ров т.б. дейшН гхайда-лан|у барысы сез болады.Атап айтканяа,"Орхон-Енисей",''Огуз Каган" ясазбаларынан бастап ,ХУП-ХУШ гасырлардагы жэне XIX га-сыр мен XX гасыр басындагы акындар туындылары камтылган.Са-лыстыра Караганда,те^керхеке дейшгх акындар шыгармашылыгын-да "темхр" аталымы кебше к&йраттыльн^каЬарлылыктьщ белг1С1 ретгнде жумсалып келсе,течкер1стек /19Г7 жьшгы/кейшг1 С.Сей-фуллин,1.ЖансуГ1ров,Б.Майлин,С.Муканов,Ж.Жабаев елевдершде бул сездхц магынасы кеп кецейгенх,негурлым жих алынганы бай-калады.Белгхлх б1р свэге баса назар аудару,оган артылар маг-ыналык жукт! кецейту алдьшен акын стилхне эсер еткент аньщ.

Сзкеннхц лирикалык каЬармаш курескер азамат екенш, шайкастыь; аяусыздыгын,токтамайтинын зйг1леу ак,ынньщ взектх нысанасы болганын,ескеру керек.Мхне,осы бастн,негхзг1 идеяны беруге "теьир" сез! алдьшен жумсалатыны тус!н!кт1:

1= Эркне,буган карап казак халкы бурын темхрд! ыулде колдан-баган дегх есептемейМ1Э.Алыска бармай-ак ьвней ьукетоз ецбе-гхнде темхрд1ц казак емхрхнде бурын да 6траз колданылгаш далелденген.Н|арачыз:"Темтрд1н касиетш казак бхлген","3ерде", журналы,7,2969 ж.Ал,зерттеуап Ь.Хасанов ескх нускаларда "те-М1р"с031нщ не гурлым сирек кездесуше назар аудартады.Кдрац-ыз:Назак тхл1нде сездердщ метафоралы колданылуы.Алматы,Мек-теп,1966,103 б.

Кирсан TCMÍp, Лек-лек arral /Сейфуллин С.Шыг.,1-том,Жазушы,2986,225 б./ Сез жон;,мундагы "темгр" курсанудац жеке азшен куреске Kip-хеуд1,к;айтпастыв;ты,9зш цоррш б i луд i /темхрден он; т.б. отпей? m i бел ri л i/ тглеген лирикалын; к;аЬармэ,н ce3ÍMÍ бай^алса, бул эсердх."лзк-льк атта" /демек б*рву емес,к>эпт1Г1/ одан api жоталанта тусздЬ

Жаца заман тынысын жан-жакты бейнелеуге ден ксйган С.Сей фуллин eHflipicieri ецбек гсроцесш беруде де итем1ри C93ÍH нец цолданган:

1, Аэроплан сыкуырлап

iíqk болат теыхр н;анатты...

/Бу да сонда, Ü3 б./

2. Отн;а темгр цайнатцан, Бут балганы ойнатк;ан, Нанша илейтш тем1рд1 Уста болар на екексщ?

/Бу да сонда,168 б„/

3, Кухпуедх темip тесек Ллгершдх ,кейхнд1.

/Бу да сонда, 17Ь б,/

4. Кек курыш табанныц TeMipi От шашад болатты жемхр1п.

/Бу да сонда,151 б./ Алгашк;ыдагы Мтем1р" сезхнде аэроплан канатыныц 6epÍKTiri, демек лирикалын цаЬарманныц соны багалауы бар.Ал.екхншде елец "Келхнаект1Ц 6ecÍK жыры" деп аталып,болашац ецбек ад-амыныц iскер«|лitíh жас ананьщ ацсауы "от^а темхр кайнат-

дан11 TipKeci ардылы бейнеленген. Отда темхр дайнатудыц сщай

еместтгш дайектесек те.бхз api келдацек K03flereHÍH,api соны

дуптаушы aif^iH талгаыын.арх заман талабын доса ацгарамыз.Уш-

iHini мысалда "Kyripefli" c93íh "тем1р" алдынан нил1КТ1ру нэ-

тижесшде адын тагы да ецбек ycTÍHfleri жылдам дардынга кещл

белт,оны лирикалыд даЬарман тьяегш ашуга багыттайды.Соцгы

узЬдодег1 отарба табаныньщ.текпрдп-^от шашуы,бслатты жеьйр->tíc .

yi де техника жетгктерше деген лирикалыд даЬарман датысын жайшз салады.

Муньщ барх С.Сейфуллиннщ басда балашлар тapiздi "тем-ip" CQ3ÍH пайдалануда да уадыты бгр болгасын да,api ез apin-теетерхне y^caMTbiHbLH.api лирикалыд даЬарманньщ 03ÍHfliK тал-гамына сай eoiKÍt^í дайталамай 03ÍKU¡e ернек салуын далелдесе керек.%ндьш удсастыд пен взгешел1к аетас.уын тек "те;.пр" сезт емес,басда аталымдар туралы да,атап айтданда.темхрге магына-сы жадын,агайындас:1,,болат",пдурыши C9здepi ~эдында да айтуга болады.

Адыннын сез долданысы ерекшел^ дегенде,оньщ зат сипа-тын ашарлыд атау, угымдарьшен бхрге,димыл децгейш бхлдхрер-лхк белгьлх бíp eíicTÍK свздерхнен де кершетхнше кэщл

т

белмей кете алмаймыз." Атап айтк;акда,"алысу!1,"ыс!1;ыру","жар-дылдау","адыру" сеэдерш пайдаланудагы дазад адындары ерек-щeлiктepiн арнайы саз ету барысында ссл ардылы стильдщ не-гурлым кед ашылатыны дэлелденедх.Маселен,"адыру" C93ÍH тек техникага байланысты пайдаланудагы С.Сейфуллин мен 1.Жансу-

I» Осы орайда дазад эдеби тхлшщ дам:уан зерттеген Р.Сыздад-ованыд eTicTiK сездердх долданудагы Лбай ерекшел-iri туралы айтдан П1кхрлер1 ой саларлыд<Дарацыз:Абай жане поэзия tí.ií// Дазад ССР ГА Хабарлары.'Пл-эдебиет сериясы,J9o5,4,I9 б.

гхров 1зден1стер1н салыетырайьщ.

Сэнен Сейфуллин:

1. К,озгалды алып цара айгыр ЦаЬарлы кушпеи ащэып.

/1921 ж. "Дара айгыр"/.

2. Автомобиль Ецудрып. Жург1ншге келедх.

/1923 ж."Автомобиль/.

3. Анда-санда ар^ырайды, Дара айрырдай ЩЩВШЬ /1927 ж."Ъаспахана"/.

1лияс ЖансуНров:

1. ...Биязы тут1Н шуйкелеп. Ащы акырды аспанга Даровоздан б:р гудок.

/1930 ж."Мэскеу-Казахстан"/«

2. Дабыста мыка завод а^^гандай, Дуркхрет кырды ецбекке шацыргандай.

/1930 ж, "Алтын казан"/. аи,ында да "акыру" свз1 аркылы не паровоз,не автомобиль, не завод ундерхн бейнелеу натижесхнде жаца замш1, тынысын белхп керсету,лирикалык цаЬарман жацашылдыгын аспеттеу жузе ге аскан.Бйтсе де "акыру" сезт магынасын кецейТ1П,оны ерек ше эрекет белг1с1 ретхнде ернектеуде 1„Жансугхровте езхндхк алга кеткенд1к,ерекшел:к бар десек,мына шсалдар-соныц айга гы:

I. А^ыщп тещз сец согада.

Лзткен журек цорцуда.

/1923 ж."Сапарда"/.

2. Казказдьщ сулулыгы ыарганцымен,

Асыл тас алуан-алуан жер жынысымен, Кек муз дан шыгып,н;уздан цулаш ургэн, Ак;щзып_асн;ард5. ойнап салган сумен, /1932 ж. "Кавказ"/. Велг1л1 бхр жан.уар,жырти;ыш,немесе адам,паровоз да емее,тец-1здхц акыруы тек 1лияста кездесуг тег1Н емес.бйткенг 1.Жан-сугхровте лирнкалык; каЪарманды ерекше би1к арекетке багыттау басым.Бул ерекшел1кт1 соншалык; кехцстхк иес1 техцздщ езх-нщ акыруы рана емес,сол ерекшелхкттц оцшау алынбауы да дамы-та тусед1.Б1з келтхрген узшдшх жеке алмай сол шыгармадагы баск,а. кер1н1стермен байланыстыра кара-сак;, тенхз акыруына дейш де айрьщша эрекеттер аз болмаганын керем13,Мэселен,"ек1р1П дауыл" тармагындагы дауылдыц екхру1 де- табигаттагы ерекше козгалыс.т.б. айнасы.Сонымен б1рге "Ак;ырып техцз''-деп алынган бес буынды тармак; алдында жет1 буынды тармак барын /"Далтыл кайыи; толк;ында"/ ескерсек.жетх буыннан кхлт беске ойысу аркы-лы туган ыргац,екпхндег1 озгерхс те "ащрып" сезхн1ц магына-сын кецейт!п,тулгаланта туеетш! анык,.Сондай-ак; екхнлх мысал-дагы "ак;ырып" сез1 алдында оньщ "кек муздан 'яыгып,к;уздан цулаш" уруы берхлух/ ягни б!р мьщтыньщ екхнипн1 дайындауы/ де бхз назар аударып отырган сез жугппч к;ордалана тусу себеп-терш ашуга бастайдыЛ<!уньщ бэрх тхл ^орындагы белхчлх бхр сездщ бар халыеда ортак; болганымен,оны эр суреткерд1ц ез1н-ше цолданэтынын дэйектеуге экелдх де,стильд1 ащарльщ басты к хлт акынныц ез1НД1к сез н;олданысында екешн дзлелдейдЬ

9рине, казан; акындарыньщ бхраз сез колданысьш цанша кеч алып карастырсак та,стиль аумагы,стиль жуг1 тамаыдалмайтыны анык /Bip ечбек келемхнде 6apiH камту мумкш де емес/.Осы орайда ецбек келеьпне койылган шектеуд1 ескергещцктен де, бул ецбекке енг1 замесе де.бурынырак жарияланган 1здешс-TepiMi3re назар аударткымыз кедздх.^ К,орыта айтцанда,акынныц белгьп1 6ip сез колданысы-api оны баска эрштестерхмен ундес-TÏpeTÏH,epi оны озгелерден ерекшелентетш курделькилы 13ден-хстердщ жиынтыгы:осы ундестхктер мен ерекшел^тер атаулыны арнайы шукшя зерттемей стиль аукымын сараптау мумкш емес. ЩШЫЦЦЫ. Hasipri казак лирикасыныч дамуындагы керкемд1к ад1с pcmi зерделенгенде,оныц эр TypiHi4 ерекшел^хн,жалпы зацдалышн т.о. еипаттаумен шектелуге болмайды.Керкемды ад-ÏCTÏ4 казак елецхн1ч кемелденуше калай.каншалык ыцпал жаса-ганын дайектеу лириканыц жанр Typi ретгнде дамуын багымдауга Heri3 салумен бхрге оныц /керкемдхк ад1ст1ц/ стильге acepin

I, Дагдылы балама:1,тулпар","сучкар" сездерш пайдаланудага казак акындары ерекшелхктер1 арнайы к&растырылды.Дарацыз: Дагдылы балама жзне жацалык,"Дазацстан MeKTe6i"журналы,10, 1990,7^-74 б.Ссидай-ак "жели ce3iH цолданудагы казак, акындары i3fleHicTepiH салыстыра талдауга умтьшдык.ЦарацызгТуракты балама жэне оны турлендхру меселелерии8лец-сездхч патшасы",-деген зерттеу хшшде,Алматы,Жазуш,1991,1а7~213 б.Сонымен 6ipre сырт Караганда,Т1л байлыгын делелдеуге арналган боп алынса да.жеке сез колданыстарыныц стиль айнасы екендхг1 баска да макалаларышзда керсетШп келдх Дарачыз:"Кеп" де-ген сезде кеп мен бар, "Жулдиз" журналы,10,I9B6,181-ЛЙ б. Керкем сезд1ц куД^ретх.Дазакстан MeKTe6i,3,I9b7,76-bO б., Сез сыры сан алуан.Цазак Tifli мен здебиетх,6,1991,49-54 б.

салмактауга бастайтыны малim.

Цазак лирикасындагы керкемд1к ад г с ролхн ашу дара мак-сат емес.^азак элецхнхц даму жолын.жеткен би!ктер1н меже-леуде оны стиль тургысынан сараптау KepeKTiri туада.Сондай-ак баска да озектх мэселелер тор!зд1 казан; лирикасындагы стиль жугхн саралаганда,орыс эдебиеттану гылымыныц бай тэ-Ж1рибес1Н ескеру мант талас тудырмаса керек.Баска да уйгарым-дар TapÍ3fli стиль туралы ар кезде орын алган пиарлерде кере-гарлык бар екенхн байкау устхнде 6Î3 оган "соцгы сез" айтуга, Kecin öiTyre асьщпаган жен деп санаймыз.Себеб1 ар пШрдщ оз 6acTayM,Tiperi,дан1 бар екенхн умытпаган жен.Заселен, стильдх пшшмен катар мазмунга телхгхс1 келгендердщ де, немесе стиль тек пхшшнен керхнедх деуиплердщ де тужырым-дарында ой саларлык жойттер баршылык екенш безбецдей келе, мына 6ip туйшге тоцталуга болады.ил-стильдщ,неНз!нен ал-ганда,пхипнде жузеге асатыны жэне оныц мазмунга да ecepí бар екенi.Осы бихкпен межелегенде.стильдхц керкем шыгармада-гы:маэмун мен п!аш,тэ.к;ырып ноане идея,каЬарман сипаты,сюжет, композиция,тхл т.б. мэселелордхц берхн б1рдей 6ip децгейде камтымаса да,ешкайсысын ез ьщпалынан тыс калдармайтынын да, байыптаган жен.Соныц аркасында гана 6Í3 стильд1 api коркемдхк эдхспен,зрх коп турлх суреттеу куралдарымен т.б. байланыстыра, салыстыра зерттеуге мумшдхк аламыз.Стильдх аныктаудагы ек-1ншх 6ip eseKTi курал-суветкердхц СелгЪп 6ip ортак делхнген свздерд1 де езхнше ажарлап пайдалана 6ùiy ерешелхгх.Эрине, 6ip ецбекте бар акынныц барлыц сез цолданысын камту мумкхн еместтн ескерсек.акын стилin аныктауда негурлым кезге ай-Кын шалынатын о i раз сез бен сез тгркестерше арнайы шущаию орынды.

Соньшен катар н,азал; акындарыньщ каншалык кемелденгенхн делелдеу >стиль мен керкевдхк эд1с жадац алынбай,шыгар-малардагы бейнелШк ролхн дзйектеу де керек.Акын шеберлх-Г1,суреткер ретхнде цашалык толыскандыгы ар сез цолданысын-да гана емес.онын елендегг баска да ернектермен ундестхкте, б1рл1кте алынуында екендхг! де багьшдалганы- жен.К,ыекаси,казак лирикасыньщ жеткен би1ктерш кец межелеу уипн,акындар щы-гармашылыгын керкемд1к ЭД1С,стиль,бейнелШк тургысынан ез-ара байланыста алып,салыстыра к^растырудац мэн1 улкен.

Диссертация такырыбы бойынша мына жумыстар жарияланды:

1. блец-сездщ патшасы /зерттеу кзЕтабы/-1. Алматы,Жазушы, 1991 ж./12,79 б.т./

2. Шеберлхк езег1-образдылык // Даз.ССР ГА хабарлары,когам-дак гылымдар сериясы,2971.№6,25-31 б.

3. Акынньщ бихк мураты,//"Жулдыз",1975,№10,199-205 б.

4. Поэзияныц кейбхр М5селелерх,//"Каз.ССР ГА хабарлары",филология сериясы. 1975, М, 56-61 б.

5. Шеберлхк скры.//1^азак филологиясы.Цаз.ССР Оку министрлхгх, Алматы,1975,52-5Ъ б.

6. 6лец ер1сх неге тар?//"Жалын",1976, ,129-133 б.

7. Секеннщ ацындык шеберлхгх.//"Цазак филологаясы" Алматы, 1976,19-24 б.

В, Саз зергер1.//"Казак адебиет! жэне адеби тьл",Алматы, 1980,19-26 б.

9. 9лец сырын ашу.//"Назакстан мектеб1вЛ9йЗ,Ш,34-37 б.

I. Зерттеу кхтабына мынадай оц П1к1рлер айтылды:Мекенов М. Жерлестер1М13дхц жаца жинацтары,//"Семей тацы",1992,22 акпан; Сагынбекулы Р.Ь^уатты ойдан бас курап.. .//"Дазак тШ мен едебиет х",1992,№10-12.

ID. Mainhyp-Kycin курасы жен i нде./Д.Мукаметхано впен бхрге/. "Жулдыз", 19ь4,№3,174-176 б.

11. Поэзия жэне табигат. "Кальш",1984,М,149-152 б.

12. Стиль жэне ше берл i к.//"Да стур жэне жацашылдык;" жинагы i ш i нде Даз. ССР. Оку министрл i ri, Алматы, 1984,18-26 б.

13. Идея жэне образ. "Кулдыз",1985,№10,187-190 б.

14. Лирика композициясы мвселелер1,//"К^.з«ССР FA хабарлары". 1985,1М,31-36 б.

15. Лирикадагы сюжет ыэселесi."Жулдыз",1965^*11,183-185 б.

16. "Кен" деген сезде кеп мэн бар."Жулдаэи>1986,№Ю,181-10^.

17. Туманбай Молдагалиев лирикасыныньщ ерешел1Ктер1.//Даз, ССР ГА хабарлары. 1986,М, 15-20 б.

18. Шеберл1К сыры.//мЭдеби мура жэне они мектепте ок;ыту" жинагы 1шхнде,Алматы,1^6,37-41 б.

19. Керкем сездщ к,уд!ретх."Назакстан кектеб!",1987,Ш, 76-80 б.

20. Махаббатты калай жырлап журмiз?"Кулдызп,1987,№,177-184 б. 22. Шарттыльщ пен нак;тылык."Жулдыз",1гЛ>8,Ю, 187-194 б.

22. Олжас Сулейменовтщ шеберлхгх."Дазакстан MeKTe6i",I989, #5,69-71 б.

23. Окушы 1зденсхн десещз."Дазакстан мектеб1п,1989,#11, 46-50 б.

24. Mamhyp-lilycin Кепеев ae6ep;iiri ,//"Абай окулары баяндама-ларыньщ тезистер1"жинагы шхнде,Семей,Абайдац мемлекеттхк тарихи-мадени,адеби-мемориалдык музейi.1990,32-34 б.

25. Дагдылы балама жене жацальщ мэселесх.ЧДазакстан мектеб!", 1990,НО,70-74 б.

26. Дерексхз угым жэне заттыльщ мэселесi."Кулдаз",1990, 184-190 б.

27. Сез сыры сан адуад."Казак tíлi мен эдебиетх".1991,6,49-54.

Ш. Ыагжанньщ шеберл1Г1."Жулдьш",1991,Щ2,142-145 б. 29, Мягкая романтизмх."^азак; тШ мен адебиетх", 1992,№5-6, 70-78 б.

- 51 -

Резюме

Данная работа Жусупоза Куаноьша Пазыловича на тему "Стиль и образно-изобразительная система в казахской лирике" посвящена взаимосвязанному, сравнительному исследованию стихов современных поотов 1910-80 гонов с позиции хуао-кественного метопа, стиля, образно-изобразительной системы. Учитывая, что, как и в других жанрах литературы, в области лирики определенные проявления художественного метопа е "чистом" виае не встречаются, а прослеживаются их взаимовлияние, тесное сплетение, реально рассмотрено влияние всего этого на стиль, мастерство поота.

Способствовало разностороннему анализу вышеназванных проблем при рассмотрении художественного метопа и стиля обращения л фундаментальным трупам как казахских литературоведов, так к русских филологов.

Сопоставляя разные умозаключения, порою паже противоположные прут вругу, автор исследования приходит к вчвону, что стиль, воплощаясь в соответствующей форме, в то ие нге-

оказывает опрезеленное влияние на содержание худозест-зенного произведения. Здесь учитывалось и то, что в :это понятие входят но только индивидуальные особенности автора, ко и созвучные мотивы других поэтов.

Для раскрытия природы индивидуального стиля казахской лирики были проанализированы стихотворения г. её зачинателей М.Жумабаева, И,Джансугурова, С.Сейфуллина, Б.Майлина, С,Муканова и их последователей Г.Орманова, К.Аманжолова, А.Тажиблева, /й.Молдагалиева, С.Мауленова и др. Б работе достаточно доказательно исследованы факторы влияния пре-

емственности художественно-творческих приемов в использовании слов в его контекстуальном значении и в словосочетании,возникающем в художественной ткани произведения.

Выявление всего многообразия экспрессивных средств, наряду с другими факторами, в конечном итоге, способствует объективному освещению путей становления, развития и полифонического звучания казахской лирики в современную эпоху.

- S3

a 3 s u M -e

The work of Zhusupov Kuanayk Pazhylov "The style and the lager^representational system in Kazakh' lyric poetry" is ¡voted to the interconnected, comparative reseach of the ietry of modern poets of 10th - 80th from the point of vi-r of artistic nethca, style and imagery - representational rstem.

Taking account the fact that as in any other genre of ligature in the field of lyric poetry certain artistic method i never used in "pare" fron, but there appeared tneir inter-tion, close junction, so the vrork deals with the certain fluence of all these facts into the style and mastery of e poet.

jiving a full coverage of the opinions of oo'<ih Kazakh and scian philologist - scientists author gives a wide analysis

the problen.

Cor.parii.£ different conclusions, sonatinas even concradic-ry points of view, the author coses to the conclusion that yle eiaboding in a proper froia has a car sain influence to e content; of she fiction and poetry. Here- also taken into nsideration the fact that the notion covers aot only tne et's ov.T- pecuiarities, but also haraor.y of the other authors.

In order to reveal the independent style of uoaera Kazakh ric poecry both the poetry of the initiators of Kazakh po-ry as ».hZhu^aoacjevi, S.Seiphullin, B.i.Iaily:i, I.Zhansu^ ;rov, iJukanov and the poetry of their followers as G.Croanov, «aatzaolov, ¿.'iaznibajev, Zh.j»oidagaliev, C.liauieirov and hers are aiialized.

Another important way of aefinina- the style - tne post* s dividual '.vay of usinfc, woras and word ca^binasicns is wiven ecial attention to.