автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.22
диссертация на тему: Структура и семантика побудительных предложений в современном таджикском литературном языке

Текст диссертации на тему "Структура и семантика побудительных предложений в современном таджикском литературном языке"

РЕСПУБЛИКА ТАДЖИКИСТАН ТАДЖИКСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ НАЦИОНАЛЬНЫЙ

УНИВЕРСИТЕТ

На правах рукописи АБДУРАХМОНОВА МАСТУРА АМИРАЛИЕВНА

СТРУКТУРА И СЕМАНТИКА ПОБУДИТЕЛЬНЫХ ПРЕДЛОЖЕНИЙ В СОВРЕМЕННОМ ТАДЖИКСКОМ ЛИТЕРАТУРНОМ ЯЗЫКЕ

Специальность: 10.02.22 - Языки народов зарубежных стран Европы, Азии, Африки, аборигенов Америки и Австралии (таджикский язык).

Научный руководитель: член-корреспондент Академии наук, доктор филологических наук, профессор М.Н. Касымова

ДИССЕРТАЦИЯ на соискание ученой степени кандидата филологических наук

Душанбе-2002

НУМ^УРИИ то^икистон ДОНИШГОДИ ДАВЛАТИИ МИЛЛИМ ТОЧИКИСТОН

Ба ^укми дастнавис

АБДУРА^МОНОВА МАСТУРА АМИРАЛИЕВНА ^

СОХТОР ВА МАЪНОИ 1{УМЛАИ АМРЙ ДАР ЗАБОНИ АДАБИИ МУОСИРИ ТО^ИК

Ихтисос: 10.02.22 - забон^ои халк^ои мамолики хори^ии Европа, Осиё, Африк;о, бумиёни Америка ва Австралия (забони то^икй)

Ро^бари илмй: узви вобастаи АИ ^ум^урии То^икистон, доктори илм^ои филология, профессор М.Н.Б^осимова.

РИСОЛА барои дарёфти дара^аи илмии номзади илм^ои филологй

Душанбе - 2002

МУНДАРИНА

МУКЛДДИМА.............................................................................3

БОБИ I. ВОСИТА^ОИ ИФОДАИ AMP ДАР Ч^МЛА........................14

1. Бо воситаи сигаи амрй ифода ёфтани маънои амр..............................22

1.1. Водоркунии шахси дуюм..................................................25

2. Ба воситаи сига^ои дигар ифода ёфтани маънои амр..........................33

2.1.Водоркунй ба амали муштарак..........................................39

2.2.Водоркунии шахси сеюм................................................. 42

3. Бо ёрии восита^ои дигар ифода ёфтани маънои амр..........................49

3.1. Маънои лексикии феъл^о дар ифодаи амр..........................49

3.2. Ба воситаи ^иссача^о ифода ёфтани амр.............................54

3.3. Ба воситаи нидо^о ифода ёфтани амр................................60

Хулоса.....................................................................................65

БОБИ П. ЧУМЛА^ОИ АМРЙ ВА СОХТИ ГРАММАТИКИИ ОЩО.....67

1. Чумлаи соддаи яктаркиба...........................................................67

Ы.^умлаи соддаи яктаркибаи муайяншахс...............................71

l^.tJyMflaH соддаи яктаркибаи умумишахс................................78

1.З.^умлаи соддаи яктаркибаи бешахс.....................................82

2. ^умлаи соддаи дутаркиба...........................................................88

Хулоса......................................................................................91

БОБИ III. РАВАНДИ НУЩ ДАР ИФОДАИ АМР.............................94

Водоркунй, навъ^о ва вазифа^ои он......................................................97

1. Амру ф армон................................................................101

2. Супориш......................................................................106

3. Талабу дархост.............................................................. 108

4. Хо^ишу илтимос...........................................................110

5. Масли^ат..................................................................... 113

6. Таклифу пешни^од......................................................... 116

7. Даъват......................................................................... 118

8. Таврим........................................................................ 119

9. Тасаллй ва дилдорй........................................................ 122

Хулоса................................................................................................... 128

ХУЛОСА................................................................................130

ФЕ^РАСТИ АДАБИЁТ.................................................................135

МУ К> АДД ИМ А

Забони тоники аз чумлаи забон^ои щадима буда, сарвати лугавии ганй ва сохти грамматикии мукаммал дорад ва дар тули аср^о такмил ёфта корхурда гардидааст. Гарчи сохтори грамматикии забои дар ^е^ давру замон аз назари олимони нуктасан^ дур намондааст, омузиши ч;иддй ва ^ама^онибаи хусусият^ои сарфию на^вии забои аз охир^ои нимаи аввали асри XX шуруъ гардидааст. Дар китоб^ои дарсии солкой бистуму чилуми барои мактаб^ои ^амагонй таълифгардида дойр ба хусусият^ои грамматикии забони то^икй маълумоти умумй дода шудааст (1,2,7,10, 23,26).

Дар забоншиносии то^ик бештар ч;анбаи шаклсозй, унсур^ои грамматикии иборасозию чумлабандй тава^у^и му^ак;ь;ик;онро ба худ ^алб намудааст. Бояд, к;айд кард, ки омузиши на^ви забони то^икй аз давра^ои хеле цадим шуруъ гардида бошад ^ам, сохти муназзами на^вй ^амчун як системаи комил фак;ат аз давра^ои охир огоз ёфтааст. Дар тадкдои хусусият^ои на^вии забони то^икй масъалаи ^умла, тарзу восита^ои грамматикии ^умлабандй, навъ^ои ^умла аз ли^ози сохту таркиб, вазифаи иртиботй ва гайра мав^еи хос дорад. Ин бесабаб нест, зеро Чумла чунин во^иди му^ими забонист, ки фикр бо ёрии он ифода меёбад ва ^амчун воситаи мубодилаи афкори одамон хизмат мекунад.

Табиист, ки дар илми на^в чумла ва ^умласозй мавк;еи намоёнро ишгол мекунад. Идрои вазифаи аосии забон - таъмини мубодилаи афкор ба тавассути ^умла имконпазир мегардад ва ахбор ма^з дар чумла ва ба воситаи чумла ифода меёбад. Аломат^ои асосии ^умла, сохти чумла, таснифоти ^умла^ои содда аз ^и^ати сохту таркиб, о^ангу мазмун яке аз масъала^ои на^в дар илми забоншиносй ба шумор мераванд.

Таздик;и ^умла^ои содда аз ^и^ати о^анг ва ифодаи мацсад, яъне вазифаи комму никативй (иртиботй) яке аз масъала^ои мураккаби на^ви забон буда, сол^ост, ки диктата олимонро ба худ ^алб кардааст. То имруз дар забоншиносии то^ик ро^еъ ба ин масъала тадк;ик;гарон фикру ав;ида^ои гуногун баён намуда, ба баъзе па^лу^ои норавшани он рушанй андохтаанд. Бо ву^уди ин навъ^ои иртиботии ^умла^ои содда ^ануз ба пуррагй омухта нашудааст ва па^лу^ои бабенок дорад. Чунончи, дацик; маълум нагардидааст, ки теъдоди навъ^ои иртиботии чумла чортост: ^икоягй, саволй, амрй, хитобй ва ё сетост: ^икоягй, саволй, амрй ва ё ин ки дутост: саволй ва гайрисаволй.

^умлаи амрй як бахши ^ануз ^ама^ониба омухтанашудаи ^умла^ои содда аст. Та^к;ик;и он яке аз масъала^ои актуалии илми забоншиносии то^ик ба шумор меравад. Муайян кардани ифодаи маъно ва тобиш^ои маъной дар чумла^ои мазкур ва ро^у восита^ои ифодаи он дар ^ангоми нутк; барои дуруст дарк кардани ма^сади гуянда а^амияти му^им дорад. Мо тасмим гирифтем, ки ин навъи чумларо мавриди та^лилу таджик к;арор ди^ем. Бинобар ин ба маводи забони адабии ^озираи то^ик такя карда кушиш намудем, ки дар ^ангоми нута; ташаккул ёфтани чунин чумла^оро ошкор ва хусусият^ои маъноию сохторй, восита^ои лексикиву грамматикии ифодаи он^оро муайян кунем.

Бояд к;айд кард, ки то солкой 70-ум олимон дойр ба ^умла^ои амрй фикру а»;ида^ои мухталиф доштанд. Дар таснифи ^умла^ои содда аз ^и^ати маънову мацсад чунин чумларо эътироф нашуда буданд.

Дар нашр^ои аввалини «Грамматикаи забони то^икй» чумла^ои содда ба се хел: ^икоягй, саволй ва хитобй чудо карда шуда буданд (23,24,25,22).

Забоншинос С.А. Арзуманов чумла^ои соддаро аз руи мак;саду о^анг ба чор хел- ^икоягй, саволй, амрй, хитобй ё водоркунанда ^удо карда дар бораи ^ар яки он чумларо маълумоти мухтасар додааст (3). Дар китоби

«Забони адабии ^озираи то^ик», ки к;исмати хел^ои чумлаи содда ба ралами Б.Н.Ниёзму^аммадов тааллуь;, дорад, дар бораи ^умлаи амрй маълумоте ба назар намерасад (33).

Тадк;ик;оти илмии Б.Н.Ниёзму^аммадов низ ^ама мушкилоти омузиши мавзуи навъ^ои иртиботии чумла^ои соддаро бартараф накард. Чунон ки мебинем, Б.Н.Ниёзму^аммадов ^умла^ои амриро як навъи иртиботии Чумла^ои содда х,исоб намекунад. Номбурда ^умлаи хитобиро чунин таъриф мекунад: «Чумлае, ки дар он фикр бо ^иссиёти гуногун ё ^ая^они зиёде ифода карда мешавад, ^умлаи хитобй ном дорад. Дар чумла^ое, ки таа^чуб, шодй, талаб, хо^ишу фармон, русса ва гайра^о бо ёрии сигаи амрии феъл ифода карда мешавад, овоз нисбат ба чумла^ои ^икоят ва саволй баландтар ва шиддатноктар талаффуз мегардад...». Муаллиф боз афзудааст, ки чумла^ои хитобй бо воситаи шаклх,ои гуногуни феъли фармоиш (сигаи амр) ташкил меёбанд (54, 96-97). >£амин тарик;, тадв;ия;гар ифодаи маъно^ои талаб, хо^ишу фармонро мундари^аи ^умла^ои хитобй ва шакл^ои гуногуни феъли фармоишро воситаи ифодаи он маъно^о донистааст.

^амин маълумот так;рибан бе ягон тагйиру такмил дар нашр^ои минбаъда низ зикр ёфтааст (55, 216-218). Бояд хотирнишон кард, ки ^амин гуна маълумот дар бораи навъ^ои иртиботии чу младой содда ба китоб^ои дарсии мактаб^ои миёна дохи л гардидааст.

Дар «Грамматикаи забони тоники», ки соли 1961 ба табъ расидааст, таснифи ч[умла^ои содда аз ^и^ати маънову ма^сад ба ^икоягй, саволй ва амрй ^удо карда шудааст. Аммо дар нашри минбаъдаи ^амин асар дар бораи чумла^ои саволй, ^икоягй, хитобй маълумот дода шуда, ^умладой амрй к;айд нашудааст (25,22).

Аз му^оисаи ин ду асар маълум мешавад, ки он таърифе, ки дар нашри аввал дойр ба ч;умла>;ои амрй дода шуда буд, айнан ба ^умла^ои хитобй нисбат дода шудааст.

Забоншинос Б.Н.Ниёзму^аммадов дар асараш «^умладой содда дар забони точикй», ки фишурдаи тадк;ицоти илмиаш ба шумор меравад, дар баробари дигар хел^ои ^умла^ои содда аз руи ма^саду о^анг ^умлаи амриро низ к;айд намуда, онро чунин таъриф кардааст: «^умла^ои содда, ки тобиш^ои гуногуни амали гуяндаро (яъне фармони ь;атьй ё хо^ишу илтимости гуяндаро) ифода мекунад, чумла^ои соддаи амрй ном доранд. Ин тип чумларо ба воситаи феъли фармоиш, ки дар вазифаи хабар меояд, ифода меёбанд» (53, 8-9).

Вале дар нашри соли 1960 забоншинос чунин мешуморад, ки «Чумла^о аз чи^ати вазифа, мазмун, тарзи баёну ифода ба хел^ои зерин Чудо мешаванд: чумлаи ^икоягй, чумлаи саволй, чУмлаи хитобй» (54, 9497).

Забоншинос Н.Маъсумй дойр ба хели чУмла>>0 аз ^и^ати маъно маълумоти нистабатан муфассал додааст, аммо му^а^ив; чумлах;ои амриро дар дохили чУмлаи хитобй оварда, ро^у восита^ои чУмлаи амриро бо Чумлаи хитобй омезиш додааст. Аз чумла муаллиф ^айд кардааст, ки баъзе Чумла^ои хитобй ичрои амалро бо ро^и хо^иш ва орзу мефа^мояанд. Интонатсияи он^о вобаста б а характери хо^иш гуногун мешавад. Аз ин ЧИ^ат фармон, хо^иш, даъват, таъкид, ого^онидан ва гайра ^ар хел садо меди^ад. Масалан: Оташ! (команда). Диктат кунед! (ого^й). Мар^амат карда шинетон! (таклифи боэ^тиром). Гуфта^ои моро фаромуш накунед! Хат нависед! (илтимоси чиддй).

V баъдан к;айд мекунад, ки дар ин гуна чумла^о бештар сигаи амрии феъл кор фармуда мешавад. Дар охири ин чумларо дар навишт одатан аломати хитоб монда мешавад. Агар хо^иш ба сигаи амр ифода ёфта,

Чумла бо о^анги ором талаффуз ёбад, дар охири ^умла нук;та гузоштан мумкин аст. Монанди: 1) Ин китобро ба ман дидед. 2) Паго^ дар соати ну^ ба ин ^о ^озир шавед (48, 296).

Профессор М.Н.К^осимова дар асари илмй-тадк;ик;отиаш «Структура ва семантикаи ^умла^ои соддаи насри асри XI» дар баробари дигар хели Чумла^о аз руи ма^саду о^анг дар бораи чумлаи амрй низ муло^иза рондааст. Ч^умла^ои амрй, маъно ва ро^у восита^ои ифодаи хабари он^о дар осори насри асри XI бо андешаи тозаи илмй инъикос ёфтааст (42,3034). Инчунин яке аз муцола^ои забоншинос М.Н.К^осимова бо унвони "Побудительные предложения в таджикско-персидской прозе X-XIV вв" таоди^и му^имтарин восита^ои лексикй ва грамматики, ро^у тарз^ои ифодаи ^умлаи амриро дар бар мегирад (42, 3-14).

Забоншиносон М.Норматов, Ш.Рашидов дар асарашон "Омузиши чумла^ои соддаи яктаркиба" дойр ба хусусияг^ои хоси ^ар як навъи ч,у младой яктаркиба, фарк;у умумияти он^о аз ^амдигар, ифодаи хабари ин гуна чУмла^°> ^умла^ои яктаркиба аз руи ифодаи марому ма^сад маълумоти муфассал додаанд. Дар асари мазкур дар бораи чумладой амрии яктаркибаи муайяншахс, умумишахс маълумот дода шудааст. Восита^ои ифодаи хабари ин гуна чумла^о, ки бештар сигаи амр аст ва бо шахси дуюми тан^о ва ^амъ ифода шудани маъно^ои гуногуни амр та^лилу таздив; шудааст (56, 14, 53).

Баъди солкой 70-ум мавзуи чумла^ои амрй ба ^амаи китоб^ои дарсй дохил карда шуд. Агар дар китоб^ои дарсии солкой аввал дар хусуси ЧУмлай амрй маълумоти мухтасар зикр ёфта бошад, баъд^о тадрич;ан мукаммалтар гардидааст. Маълумоти нисбатан муфассалро дар мавзуи мазкур дар китоб^ои дарсии синтаксис барои мактаб^ои олй дарёфтан мумкин аст (34,69-73, 20,215-218).

^амаи ин андеша^о дар бораи чУмла^ои амрй дар Грамматикаи забони точикй чамъбаст шудааст. Дар «Грамматикаи забони адабии ^озираи точ,ик» хел^ои иртиботии ЧУмладой содда ба ралами Ш.Рустамов тааллу^ дорад. У чУмлаНои соддаро «аз чи^ати ма^саду ният ва интонатсия» ба навъ^ои ^икоягй, саволй, амрй ва хитобй ч,удо мекунад ва дар бораи чумла^ои амрй маълумоти муфассал меди^ад:

«^умла^ои амрй фармон ва супоришро мефа^монанд, маънои даъват, хо^иш, илтимос ва масличат низ бо чУмлаи амрй ифода мешавад. Ба кадоме аз ин маъно^о омадани ^умла^ои амриро ваъияти нут»; ва матн нишон меди^ад. Хабари чУмла*>ои амрй бо феъли фармоиш ифода мешавад, ки он ба сигаи амр баробар аст» (20, 215).

Муаллифи он фасли Грамматикаи забони точикй ба 11 маънй ё тобиш^ои маънй, аз чумла амру супориш, таъкид, даъват, нияту орзу, масли^ату наси^ат, илтимос, таскину тасалло, навозишу тамхорй, узроварй, таклиф, зорй ва илти^о далолат кардани ^У младой амриро бо далел^о асоснок карда, дар бобати тарзу восита^ои ифодаи амр низ андеша^ои 40 ли б баён кардааст. Забоншинос сигаи амриро воситаи асосии ифодаи амр мешуморад ва дар айни ^ол хотирнишон мекунад, ки «Шахси дуюми чамъи ин сига аз ^и^ати шакл ба сигаи шартй-хо^ишмандй як аст». Барои ба маънои амр ё шарт ва ё дигар маъно^о омадани он сохти ч,умла ёрй мерасонад... Ин ^олат моро водор менамояд, ки шакли сеюми тан^ову ^амъро ^ам, ки маънои амр дораду аз чи^ати шакл аз сигаи шартй-хо^ишмандй фарк; надорад, ба ^амин гуру^ дохи л намоем» (20, 217).

Муло^изаи дигари чолиб ин аст, ки «шакл^ои феълии шахси дуюми ^амъ ва шахской сеюми танков у чамь як хел бошанд, ^ам супориш дар он)^о ба тарзи гуногун вок;еъ мегардад. Фармону супориш ба шахси дуюм бевосита, вале ба шахси сеюм бавосита ба амал меояд, воситаи байни шахси якуму сеюм шахси дуюм ба шумор меравад» (20,217).

Дар ифодаи маъно ва тобиш^ои маъноии амр интонатсия са^ми бузург дорад. Муаллиф ба маълумоти Грамматикаи забони русй (28,367) такя намуда, вазифаи интонатсияро чунин шар^ меди^ад: «Агар чумла^ои амрй фармону супориши ^атьй, таъкиди матлаб ва даъватро ифода кунанд, шиддатноктар гуфта мешаванд ва дар бисер маврид^о о^анги хитобй касб менамоянд. Агар чу младой амрй маънои нияту орзу, масли^ату наси^ат, таскину тасалло ва навозиш, узр, таклиф ва зориву илти^оро ифода кунанд, бо о^анги пасттар талаффуз мешаванд» (22,217-218).

Мутаассифона, табиати интонатсияи ^умла дар забони то^икй бо усул^ои дак;ик;и замони ^озира та^лилу таздик; нагардидааст, бинобар ин муаллиф и ин фас ли Грамматикаи забони тоники ^ам бо чунин к;айд^ои хеле му^им, вале дак;ик; сан^иданашуда и^тифо кардааст. Гумон, аст, ки дар ин як рисолаи илмй мо 5^ам ин корро ба сомон расонем, зеро к;абл аз огози чунин тадди^от бояд усул^ои та^лилу таздик; муайян карда шаванд.

Дар Грамматикаи забони русй, ки соли 1954 дар зери тазфири академик В.В.Виноградов нашр шудааст, омадааст, ки дар протсесси муомила гуянда ба назди худ мак;сад^ои гуногун мегузорад: мехо^ад дар бораи чизе хабар ди^ад ё ^икоя намояд, ба саволаш ^авоб гирад, дар бораи предмету ^одиса^ои ба худаш номаълум маълумот гирад ва дар охир хо^иши иродавии худро баён намояд. Аз руи муносибат ва ма^сади гуянда ^амаи чумла^ои содда ба се гуру^и калон ^удо мешаванд: чумла^ои ^икоягй, саволй ва амрй. Дар вакрги талаффуз бо обуранги эмотсионалии махсус ?;ар яке аз ин се гурух; ^умла^о метавонанд хитобй шаванд (27,359).

Мушо^ида^о нишон меди^анд, ки j^ap як навъи чумла аз руи маънову мак;сад, аз руи хусусият ва о^анг аз ^амдигар фарк; доранд, бинобар ин Чумла^ои хитобию амриро як чиз гуфтан, ба назари мо, дуруст нест.

Дар нашри аввалаи Грамматикаи забони русй навъ^ои чумла аз руи мак;сади ифода ба ^икоягй, саволй ва амрй ва ^амчун сохтори обуранги

хоси ^иссй дошта-чумлаи хитобй ЧУД° карда мешавад. Дар к;исмати ЧУ младой амрй (27, 364-367) чунин хусусият^о зикр ёфтаанд: К/элаби маъмулии чУмлаЛои амрй чунин чУмла^ост> ки хабари он^о ба шакли феълии сигаи амрй ифода ёфтааст (27, 364). Хабари чумла^ои амрй ба шахси якум низ далолат карда метавонад. Дар забони русй хо^иш, масли^ат ва наси^ат бо ёрии чумла^ои амрии масдарй ифода мегардад (27, 365). Чумла^ои амрй нопурра ^ам мешаванд. Хабари чумла^ои амрй бо шакли феълии сигаи хо^ишмандй низ ифода меёбад. Интонатсия дар он навъи чумла^о на^ши му^им мебозад.

>^амин маълумот то солкой ^афтодум дар ^амаи китоб^ои дарсй оварда мешуд. Вале дар нашр^ои минбаъдаи Грамматикаи забони русй дар назарияи чумла ва навъ^ои иртиботии он дигаргунй ба вучуд омад:

«Аз ли^ози максад ё нияти иттилоъ (вазифаи иртиботй) ^амаи Чумла^о бо ду гуру^и калон ЧУД° мешаванд: чУмла^0И гайрисаволй ва саволй. Тавофути байни он ду гуру^ дар он аст, ки чумла^ои гайрисаволй иттилоотеро дар бар мегиранд ва он ба касе тааллук; дорад, ки нутк; ба он нигаронида шудааст; гуянда (ё нависанда) иттилоъ дорад ва онро ба дигаре (дигарон) интик;ол меди^ад, вай дар бораи чизи вок;ей ё гайривок;ей ^икоят ва майлу хо^иши худро ифода мекунад, чизеро дархост ё талаб менамояд... *-}умла^ои гайрисаволй ба се навъ ЧУД° мешаванд: чумла^ои ^икоягй, амрй ва чу младой ифодакунандаи хо^иш» (28,88).

Хотирнишон мегардад, ки чунин таснифот дар заминаи мачмуи нишона^ои махсуси грамматикй вок;еъ намегардад. «^умла^ое, ки водоркунй ва майл^ои иродавиро ифода мекунанд, бо тарз^ои гуногун шакл мегиранд ё бо шакли махсуси на^вии сигаи амрй..., ё чумла^ое, ки водоркуниро ба тавассути сохтори худ дар ало^амандй бо интонатсияи мутобик; (одатан *;олаби интонатсионии 2: Об!; Хомуш) ва ё ба василаи сохтори гайримук;аррарй дар алок;амандй бо интонатсия (одатан К>И 2: Ба

назди ман!; ^ама ба боло!; Зудтар!; Диктат!; Ту бояд итоат кунй!; Меравй!; Рафтем!) Райр аз ин, водоркунй бо ёрии унсур^ои лугавй д