автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.02
диссертация на тему: Структурно-семантическое строение описательных микротекстов в современном башкирском языке
Текст диссертации на тему "Структурно-семантическое строение описательных микротекстов в современном башкирском языке"
О £ -
/
Стэрлетамак дэулэт педагогия институты
Кулъя^ма хокугында
Вэлиева Гелназ Даурат кы?ы
ХЭ?ЕРГЕ БАШКОРТ ТЕЛЕНДЭ ТАСУИРЛАУ ТИБЫНДАЕЫ МИКРОТЕКСТАРЗЫД СТРУКТУР-СЕМАНТИК ТОЗ©ЛОШ©
Специальность — 10.02.02. — РФ халыктары телдэре
(башкорт теле)
Филология фэндэре кандидаты дэрэжэъенэ
ДИССЕРТАЦИЯ
Еилми етэксеье - филология фэндэре докторы, профессор Тикеев Д.С.
Стэрлетамак — 2002
ЙеКМЭТКЕЬЕ
ИНЕШ..................................................................................................4.10
I БУЛЕК. Хэ?ерге тел гилемендэ текст теорияьыныц
нигеззэре ьэм дейем мэсьэлэлэре..................................................11-26
1.1. Терки ьэм башкорт тел килемендэ текст
тезелешен ейрэнеузец торошо..................................................26-34
1.2. Тасуирлау тибындагы текстарзыц
ейрэнелеу тарихы......................................................................34-47
II BYJIEK. Интерьерзы тасуирлаусы микротекстарзыц
структур семантик тезелеше...........................................................48-50
2.1. Интерьерзы тасуирлаусы катмарлы синтаксик бетенлектэрзец структур-семантик тезелеше........................51-53
§1. Катмарлы синтаксик бетенлектэрде башлап
ебэреусе ьейлэмдэрзец типтары.........................................53-65
§2. Катмарлы синтаксик'бетёнлектэрдец урта
елешенец структур-семантик тезелеше.............................65-74
§3. Катмарлы синтаксик бетенлектэрзе тамамлаусы ьейлэмдэрзец структур-семантик тезелеше.....................74-79
2.2. Интерьерзы тасуирлаусы ябай ъейлэмдэр......................79-82
2.3. Интерьерзы тасуирлаусы кушма ьейлэмдэр...................82-85
2.4. Интерьерзы тасуирлаусы катмарлы синтаксик бетенлектэрзец художестволы эдэрзэге роле.........................86-90
2.5. Интерьерзы тасуирлаусы катмарлы синтаксик бетенлектэрзец лексик тулыландырылыуы...........................90-96
III БУЛЕК. Пейзажды тасуирлаусы микротекстарзыц структур-семантик тезелеше...........................................................97-99
3.1. Пейзажды тасуирлаусы катмарлы синтаксик бетенлектэрзец структур-семантик тезелеше.............................99
§1. Катмарлы синтаксик бетенлектэрзе башлап
ебэреусе ьейлэм -дэрзец типтары.....................................99-106
§2. Пейзажды тасуирлаусы катмарлы синтаксик бетенлектэрден, урта елешенец структур-
семантик теделеше...........................................................107-129
§3. Пейзажды тасуирлаусы катмарлы синтаксик
бетенлектэр?е тамамлаусы ьейлэмдэрзец типтары
ьэм теделеше....................................................................129-134
3.2. Пейзажды тасуирлаусы ябай ьейлэмдэр....................134-137
3.3. Пейзажды тасуирлаусы кушма ъейлэмдэр.................137-144
ЙОЮТАКЛАУ...............................................................................145-148
БИБЛИОГРАФИЯ.......................................................................149-171
ИНЕШ
Башкорт теленец диалекттарын, фонетик ьэм грамматик теде лешен, лексикаьын, морфологияьын, ябай ьэм кушма ьейлэм синтаксисын тикшереудэ башкорт тел гилеме ьуцгы йылдарда дур каданыштарга елгэште. Н.К.Дмитриев, Ж.Е.Кейекбаев, К.З.Эхмэ-ров, Г.Р.Сэйетбатталов, Э.Э.Юлдашев, М.В.Зэйнуллин, З.Е.Урак-син, ИЛ?. Еэлэуетдинов/Н.Х.Мэксутова, С.Ф.Миржанова, Р.Х.Хали-кова, М.Х. Эхтэмов, Н.Х. Ишбулатов, Э.Ф.Ишбирдин, Д.С.Тикеев, А.А.Камалов, Ф.Е. Хисаметдинова, К.Е.Ишбаев ь.б. лингвистардыц еилми хедмэттэрендэ башкорт теленец актуаль проблемаларын ейрэнеу саЕылыш тапты.
Хэдерге башкорт теленец синтаксик теделешен тикшереугэ арналган хедмэттэр дэ куплэп нэшер ителде, диссертациялар ядылды.1 Эммэ тикшеренеудэрдец ярайьы куп булыуына карамас-тан, башкорт тел гилемендэ текст, уныц функциональ-семантик типтары, текст составындагы ьейлэмдэрдец уд-ара бэйлэнеу сарала-ры, ысулдары кеуек фэнни ьэм практик эьэмиэте меьим булран проблемалар хэдерге лингвистик теория кудлегенэн тейешле кимэлдэ ©йрэнелмэгэн, шуга курэ лэ бегенге кендэ текст проблема-ьы махсус монографик тикшеренеудэр объекты булып кала килэ.2
1 Эхмэр К. Башкорт телендэ ябай ьейлэм синтаксисы. - 0фе, 1958; Башкорт телендэ тедмэ кушма ьейлэмдэр. - 0фе, 1960; Сэйетбатталов F.F. Башкорт теленец кушма пейлэм синтаксисы. -9фе, 1961; Шул ук: Башкорт теленец ябай ъейлэм синтаксисы. - ©фе, 1972; Шул ук: Башкорт теленен, стшшстикаьы - 9фе, 1985; Шул ук: Башкорт теле. I том. Ябай ьейлэм синтаксисы. -0фэ, 1999; Аднабаев Э. Башкорт телендэ айырымланган эйэрсэн кидэктэр. - ©фе, 1965; Зайнул-лин М.В. Модальность как функционально-семантическая категория. - Саратов, 1986; Тикеев Д. С. Башкорт теленец ябай ьейлэм синтаксисын ейрэнеу. - Куйбышев, 1989; Шул ук: Башкорт теленец кушма ьейлэм синтаксисын ейрэнеу. - Стэрлетамак, 1991; Шул ук: Башкорт теленец ьузбэйлэнештэре. - Стэрлетамак, 1992; Шул ук: Башкорт теленец синтаксик те?елешен ейрэнеу. - 0фе, 1996; Шул ук: Исследования по синтаксису простого предложения современного башкирского языка. - Уфа, 1999; Шул ук: Современный башкирский язык. Очерки по синтаксису простого предложения. - Уфа, 2000; Ураксин 3.F. Бай ?а ул, ярымлы ла. - 0фе, 1993; Хуснетдинова Р.Я. Номинативные предложения в современном башкирском языке. Автореф.дис. ...канд.филол.наук. -Уфа, 1998.
2 Зайнуллин М.В. Избранные статьи. -Уфа, 2001. - 219-сы бит; Тикеев Д.С. Исследования по синтаксису простого предложения современного башкирского языка. - Уфа, 1999. - 4-се бит.
Проблеманын актуаллеге. Башкорт тел галемендэ текст, уныц функциональ-семантик типтары (хикэйэлэу, тасуирлау, фекер йеретеу), улардыц теделеше структур-семантик алымга нигедлэнеп бетенлэй тикшерелмэгэн, был проблемаБа арналган махсус хедм-эттэр юк, шунлыктан башкорт теле материалында текст пробле-маьын тел галеменец Ъуцгы каданыштарына нигедлэнеп ©йрэнеу хэдерге кендэ елгереп еткэн, актуаль мэсьэлэлэрдец береье ьанала, текст теорияьына караган куп мэсьэлэлэрдец башкорт тел Еилемендэ етерлек тикшерелмэуе бедден, диссертацияньщ «Хэдерге башкорт телендэ тасуирлау тибындагы микротекстардын, структур-семантик теделеше» темакын билдэлэугэ булышлык итте.
Гилми хезмэттен; максаты булып хэдерге башкорт телендэ тасуирлау тибындаьы микротекстардын, семантик-синтаксик теде-лешенен, формалашыуында дейем теоретик-лингвистик канундарды асыклау тора.
Тикшеренеу объекты булып башкорт ядыусыларыныц эдэрдэренэн алынган интерьерды ьэм пейзажды тасуирлаусы мик-ротекстар тордо.
Проблеманыц ошо рэуешле куйылышы диссертацияла тубэндэге конкрет мэсьэлэлэрзе хэл итеуде талап итте:
- хэдерге тел гилемендэ текст теорияьыныц нигеддэрен ьэм дейем мэсьэлэлэрен асыклау;
- башкорт тел гилемендэ тасуирлау тибындакы микротек-старды классификациялау, улардыц теделеу принциптарын, уденсэлектэрен асыклау;
- интерьерды ьэм пейзажды тасуирлаусы катмарлы синтаксик бетенлектэрдец, ябай ьэм кушма ьейлэмдэрден, уденсэлектэрен, типтарын тикшереу;
- текста интерьерам ьэм пейзажды тасуирлаудыц айырмалы уденсэлектэрен билдэлэу;
- тасуирлау тибындаБы микротекстарда ьейлэмдэрден, уд-ара бэйлэнеу ысулдарын ьэм сараларын асыклау;
- интерьерды ьэм пейзажды тасуирлаусы микротекстардын, ху-дожестволы эдэрдэге ролен ьэм э^эмиэтен билдэлэу.
Тикшереузен методологик нигезен телдец аралашыу сараьы булыуы, уныц дейем асылын, функцияларын характерлаусы фун-даменталь идеялар, шулай ук донъяны танып белеудэ тел ьэм телмэр менэсэбэтенец бер-береьенэ йогонтоьо, антропоцентризм принцибы тэшкил итте.
Теоретик нигезе итеп текст теорияьын ейрэнеу буйынса хэдерге лингвистикала елгэшелгэн ьуцры каданыштар, рус, сит ил телселэре, тюрколог галимдардыц хедмэттэре алынды. Тикшеренеу барышында A.M. Пешковский, В.В. Виноградов, Н.С. Поспелов, И.Р. Гальперин, И.А. Фигуровский JI.M. Лосева, Г.Я. Солганик, О.Н. Москальская, О.А.Нечаева, Е.А. Реферовская, В.В.Одинцов, Б.А. Маслов, К.З. Закирьянов, Л.Г. Саяхова, P.A. Кэримова, K.M. Аб-дуллаев, А. Мамажанов, М.З. Зэкиев, Ф.С. Сафиуллина, И.М. Низа-мов, F.F. Сэйетбатталов, М.В. Зэйнуллин, Д.С. Тикеев, Ф.С. Иску-жина ь.б. галимдардыц хедмэттэре ижади ейрэнелде. Еилми эште башкарыу процесында текска кашлышш теоретик хедмэттэр, методик кулланмалар, текстыд теделеу уденсэлектэрен тикшереугэ ар-налган мэкэлэлэр, тематик йыйынтыктарда бадылып сыккан конференция материалдары ла киц файдаланылды.
Тикшеренеузэ кулланылган методтар. Диссер тацияла фактик материалды анализлауда куйылган максатка ьэм бурыстарга
ярашлы лингвистик методтардьщ ьэм алымдардьщ комплексы кул-ланылды: - - -
- тикшерелгэн проблема буйынса филологик, философик, цсихологик, педагогик сыганактарды анализлау ьэм синтезлау;
- ретроспектив анализ, кудэтеу, башкорт художестволы эдэбиэте ьэм халык ижады эсэрдэре факттарын дейемлэштереу, системалаштырыу, классификациялау ьэм башка алымдар файд-аланды. Айырым осрактарда сагыштырыу, математик-статистик методы элементтары ла игтибардан ситтэ калманы; тикшеренеу синхрон планда алып барылды.
Тикшерелгэн материал. Тикшеренеу есен фактик материал: 1) башкорт ядыусыларыныц проза, драма эдэрдэренэн, 2) башкорт халык ижадынан алынды.
Хезмэттен; билми янылыш тубэндэгелэр менэн билдэлэнэ: — хэдерге башкорт тел шлемендэ был хедмэт тасуирлау тибын-дагы микротекстардыц структур-семантик тодолешен системалы ейрэнеу буйынса тэуге махсус монографик тикшеренеу булып тора; башкорт теле материалында тасуирлаусы микротекстар йыйылды ьэм классификацияланды; текстыц ейрэнелеу тарихы анализланды, тикшерелгэн проблеманыц теоретик нигеддэре асыкланды;
- интерьерды, пейзажды тасуирлаусы катмарлы синтаксик бэтенлектэрдед, ябай ьэм кушма ьойлэмдэрдец теделеш© лэ тэуге тапкыр тикшерелде; интерьерды, пейзажды тасуирлаудыц уденсэ-лектэрен сагыштырып асыклау мэсьэлэлэре лэ беренсе тапкыр куйылды ьэм хэл ителде.
Яклауга тубэндэге положениелар сыгарыла:
- башкорт тел Еилемендэ текст - синтаксистыц айырым булеге ъэм уны ейрэнеуден, удеш тарихы бар;
- тасуирлау микротексы катмарлы синтаксик бетенлек тибын-да формалаша, ул - уд-ара мэгэнэуи ьэм грамматик бэйлэнештэ то-роусы ьейлэмдэрдец берлэшмэье; ,
- интерьерды ьэм пейзажды тасуирлаусы катмарлы синтаксик бетенлектэрдец лексик тулыландырылыуы башкорттардыц кен-куреше 1пэм тр адициял ары менэн бэйле;
- тасуирлаусы микротекстар - художестволы эдэрдэрден, айы-рылгьшыд ©леше, улар текст категорияларыныц бетенлеген, бэй-лэнгэнлеген ьэм тамамланганлыгын тэьмин итэлэр.
Еилми эштец теоретик эьэмиэте. Синтаксистыц был проблемами буйынса башкорт тел килемендэ махсус монографик тикше-ренеудэр юк, беддец диссертация ошо бушлыкты тултырыуга бу-лышлык итэ. Тикшеренеудец ьедемтэлэре хэдерге башкорт ьэм башка терки телдэренец текст тоделешен ейрэнгэндэ, улардыц функциональ нигеддэрен асыклауга арналган билми хедмэттэр ядганда кулланылырга мемкин.
Гилми эштец практик эьэмиэте. Диссертацияныц ъыгымта-лары, «Хэдерге башкорт теле»нец синтаксисы, стилистикаьы, художестволы текстарга лингвистик анализ, шулай ук башкорт телен укытыу методикаьы курсы буйынса укылган лекцияларда, махсус курстар ьэм семинардар уткэргэндэ материал булып хедмэт итэ ала. Юрары ьэм махсус урта белем биреусе укыу йорттары, урта мэктэптэр есен укыу программалары, укыу эсбаптары, укытыу -методик кулланмалар, дэреслектэр тедеудэ файдаланырга мемкин. Йыйылган ъэм анализланган фактик материалды «Хэдерге башкорт теле» курсы буйынса уткэрелгэн практик дэрестэрдэ лэ кулланырга була. Былардан башка хэдерге башкорт эдэби теле материалында тексты дейем алганда ьэм тасуирлаусы текстарды айырым алып
билдэлэу буйынса, фэнни нигедлэнгэн тэкдимдэр эшлэнде ьэм апробация утте.
Диссертация РФ ММ 1998-2001 йй.(01.09.10.025535) (йтаэлеш 6 - башкорт теленен; актуаль мэсьэлэлэре) проблеманыньщ гилми планына ярашлы башкарылды.
Хезмэттец апробацияьы. Диссертация Стэрлетамак дэулэт педагогия институтынын, башкорт теле ьэм эзэбиэте кафедраьы ул-тырышында тикшерелде ъэм хупланды. Тикшеренеузец теп поло-жениелары ь.эм ьеземтэлэре Стэрлетамак дэулэт педагогия институты укытыусыларыныц (1996-2001Й.) йыл азаиында уткэрелгэн конференцияларында, «Этнопедагогика на рубеже нового тысячелетия: проблемы и перспективы» Халык-ара гилми-практик (Стэрлетамак, 2000), «Проблемы изучения и преподавания филологических наук» Бетэ Рэсэй шлми-практик (Стэрлетамак, 1999), «Филология ьэм журналистика мэсьэлэлэре» республика фэнни-гэмэли (0фе, 2000, 2001), «Урало-Алтаистика: состояние, проблемы, перспективы» республика гилми (0фе, 2001), «Традиционные и инновационные технологии обучения в начальной школе. Новое тысячелетие: проблемы и перспективы» региональ гилми-практик (Стэрлетамак, 2001), «Проблемы интеграции науки, образования и производства южного региона Республики Башкортостан» (Салават, 2001) республика гилми-практик конференцияларында яъаган сытыштарза як-тыртылды.
Был проблема буйынса студенттар ь.эм укытыусылар есен «Башкорт телмэре» (0фе — Стэрлетамак, 2001 - авторзашы проф. Д.С. Тикеев) тигэн укыу эсбабы Башкортостан Халык мэгарифы ми-нистрлыгы грифы менэн нэшер ителде. Диссертацияньщ теп йекмэткеъе, «Башкортостан укытыусьшы» журналдарында, галми
ьэм гилми-гэмэли конференция материалдарын туплаган тематик йыйынтыктарда бадылган мэкэлэлэрдэ сашлыш тапты.
Диссертация темаьы буйынса бетэье 14 хедмэт бадылып сыкты. Диссертациянын структурами. Диссертация инештэн, ее булектэн, йомгаклаудан, библиографиянан ьэм сытанактар исемле-генэн тора.
11
IБУЛЕК
Хэдерге тел гилемендэ текст теорияьыныц нигездэре ьэм дейем мэсьэлэлэре
Хэдерге тел гилемендэ текстын, тезелешен ейрэнеу синтакси-стын, уд аллы айырым тармаьы итеп карала. Текстыц структур ьэм семантик королошон ейрэнеусе был елкэне текст лингвистикаьы йэки текст теорияьы тип атау кабул ителгэн1.
Тел гилемендэ текстарзы ьэм уныц узенсэлектэрен тикше-реу?ец озайлы удеш тарихы бар. Рус галимдары А.Бахтин, В.Шкловский, А.Пропп, В.Томашевскийдар уденсэлекле ойошоу канундары булган текст проблемаьына XX быуаттын, 20-се йылдарында иггибар иткэндэр. Лэкин синтаксик тикшеренеудэр, ьейлэм рамкаьында гына тукталып калмайынса, текст теделешен дэ ейрэнергэ тейеш тигэн фекерзе беренселэрзэн булып Прага лингвистик мэктэбе вэкилдэре (В.Матезиус, Б.Гавранек, А.Едличка) эйткэн2. Был Fa-лимдар текст, уны барлыкка килтереусе сараларды, уныц теделешен тикшереугэ тэугелэрдэн „ булып тотонгандар ьэм улардыц эшмэкэрлеге текст проблемаьы менэн кыдыкьыныусы махсус лингвистик мэктэптэрдец, шлми йунэлештэрдец барлыкка килеуенэ булышлык иткэн. Текст проблемаьын чех, немец, француз, рус Fa-лимдары (П.Адамец, Ф.Данеш, И.Мистрик, Х.Изенберг, А.М.Пеш-ковский, М.Пфютце, В.В.Виноградов, Л.В.Щерба, Н.С.Поспелов ь.б.) артабан удтергэндэр3.
1 Реферовская Е.А. Коммуникативная структура текста. - JL, 1989. - С.37; В.И. Капинос. Развитие речи: теория и практика.- М., 1991- С.22; Закирьянов К.З. Текст как синтаксическая единица — Уфа, 1999. - С.7.
2 Карагы?: Гальперин И.Р. Текст как объект лингвистического исследования. — М., 1981; Сафи-уллина Ф.С. Текст тезелеше. - Казан, 1993; Зайнетдинов A.B. Психолингвистические основы активизации речевой деятельности на мотивационно-прагматическом уровне. Автореф. дис. ... канд. фил. наук. - Уфа, 1996.
3 Откупщикова М.И. Синтаксис связного текста. — Л., 1982. — 21-се бит; Реферовская Е.А. Лингвистические исследования структуры текста. - Л., 1983. - 5-9-сы биттэр; Шул ук: Коммуникативная структура текста. - Л., 1989. - 38-се бит; Горшкова И.М. Дискуссионные вопросы организации текста в чехословацкой лингвистике // Синтаксис текста - М., 1979. - 341-358-се биттэр.
Хэдерге тел шлемендэ текст проблемаьына арналган бик куп фэнни эдэбиэт туплашан, терле йгаэлештэге хедмэттэр ядылган, niyFa курэ лэ лингвистик мэктэп вэкилдэре, уддэренец тикшеренеу максатынан ьэм объектынан сыгып, текска терлвсэ билдэлэмэ бирэлэр. М.И.Откупщикова эйтеуенсэ, лингвистик эдэбиэттэ ьейлэмдец нисэ билдэлэмэье бульа, текстын, да шул тиклем ук билдэлэмэьен осратырга мемкин1. Улардыц кайьы бердэренэ тукта-лып утэйек:
1) «текст — ул максаты ь.эм мэгэнэье ягъшан ойошкан фраза-лар йыйылмаьы»;
2) «текст - автордын, дейем уйланышы рамкаьындагы уд-ара тыгыд мэрэнэуи бэйлэнешле иейлэмдэрдец шщцэйдер тамамланган эдмэ-эдлелеге»;
3) «текст — ул билдэле канал буйлап одатыусынан кабул итеу-сегэ ацлайышлы код кагадэлэре менэн ойошкан мэглумэт»;
4) «текст — ул мэгэнэуи бетенлеккэ ьэм тамамланганлыкка тартым югары коммуникатив берэмек»;
5) «текст — телмэрдец функциональ тамамланган бердэмлеге ул»;
6) «текст — телмэрдец иц дур берэмеге буларак, мэгэнэуи, коммуникатив, структур яктан ойошкан уд аллы ьейлэмдэрдец берлэшмэье»2.
Был билдэлэмэлэрдэн куренеуенсэ, текска карата бирелгэн ацлатмалардыц куп кэм терло булыуына карама<?тан, уларды
1 Откупщикова М.И. Синтаксис связного текста. - Л.: Изд-во ЛГУ, 1982. - 21-се бит.
2 KapaFbi?: Реферовская Е.А. Лингвистические исследования структуры текста. - Л., 1983. - 5-се бит; Реферовская Е.А. Коммуникативная структура текста. — Л., 1989. — 28-се бит; Новое в зарубежной лингвистике: Выпуск IX. — М., 1965. — 57-се бит; Кожевникова К. Об аспектах связности в тексте как целом // Синтаксис текста / отв. ред. Г.А.Золотова. - М., 1979. - 9-68-се биттэр; Леонтьев A.A. Высказывание как предмет лингвистики, психолингвистики и теории коммуникации // Синтаксис текста / Отв. ред. Г.А.Золотова. - М., 1979. - 28-се бит; Бондавле�