автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.02
диссертация на тему: Тасвир нутк типининг лингвистик хусусиятлари
Полный текст автореферата диссертации по теме "Тасвир нутк типининг лингвистик хусусиятлари"
Узбеки стон республикаси фанлар академияси тилшунослик института
Кулёзма луку^нда УДК 809.437.5
ХОЖАЛИЕВ ИСМОИЛ -ТОЖИБОЕВИЧ
ТАСВИР НУТК ТИПИНИНГ ЛИНГВИСТИК ХУСУСИЯТЛАРИ
10.02.02 — Миллий тиллар (?збек тили)
Филология фанлари номзоди илмнн даражасини олиш учун такдим этилган диссертация
АВТОРЕФЕРАТЕ
Тошкент —1998
рг6 од г г сен та
Тадкиког Фаррона давлаг униворсагегида бажарилган
Илмий рахбар - фитология файларв докгорш,
профессор М.МШРРАМОВ
Расшй оплононллар - филология фанлара докгори,
Б potoco р Ё.ТОЯИЕВ
• филология файла ри иомзодв А.МАДВАЛЙЕВ
Егакчи алмий цуаосаоа - Низомий ноши Тошкент давла*
педагогика универсагеги
Хидая IS98 йал ойанинг к?ни coa*
ЛЛ да Узбекаоюн Реоцу&шкаои Фанлар Акадомиясининг Толщу-ноолшс пномтуги хуэуридаги ДК015.Э1.21 ранамли докторляк шш»й даражаоинн олиш учун диоовргадия ^ииояои буйича вхсиооояешгав
илмпй Кепгаш йаршшиида утказвлади (700170,Топжевг шаадв».....
М,1»5умияов яучаои, 9-уй).
Дисоорюцпя билав Уэбекиогон Реопубливаои Фашшр Ажадвыая» оанинг асооай кутубхонаовда санипш мумкин (700170, Тошквн* шахри, И.Цуминов 1^часа, 13-уй).
• ABSC¿»$opa* 1998 йил ойянинг Ж . хуи*
а^нагалди.
Ихгиооояьлгая Квнгаш J¡
когибв, филология фанл^ри г'оызоди Н.1ЩКАШВ
ЙИНИНГ УМУМИЙ ТАВСИФИ
Мавзунинг долзарблиги. Кейикги йиллардаги казной тилшунос-лиги гилнинг мазмун гомонини урганишнинг кучайшпи билан характер-ланадя. Лас гладки давряарда гавдикоглар суз ва маъно доирасида олиб борилган булса, сунг бундай гадкдаоглир гал ва мазмун чега-расида вмалга оширилди. 60-йяллардал бошлаб тилшуносливда семаи-тикага эътибор кучайдя. Натижада гилнинг мазмун гомонини гвпдан , торг бирлик - матн доирасида урганищ авж олди. Тилни мазмун то-дандан гекширь^га булган цизикишнинг ортиб бориши нугкни типоло-гик аспекгда урганша лозимлитани кУрсатди. Бу муаммонинг турли иуналиши буйича чег эл ва рус тилшунослигида чагор гадчикотлар в а излаяишлар олиб боридди.*
Узбек тилшунослигида хам бу муаммолар юзасидан дастлабки кадамлар куйилмокда.2
Чег зл ва рус гилшунослигида гарчи «агор ишлар эълон килин-ган булса хам, улар эдабий-бадиий матн доирасидан чяккани йук. Нугч типлари матн бирликлари сифатида тадаип чилинмокда, ..ати-жада функционал-мазмуний нутк гипларининг функционал услубларда-ги куринишлари, уларнинг молал аслекги, дифференциал ва интеграл белгилари каби масалалар очиц чолмоада.
Шу кунга кадар олиб борилган гекширишларда нутц гипларига
1. Лингвистика текста,- Новое в зарубежной лингвистика. Вып. УШ. М.,1978; Севбо И.П. Структура связного гексга и авгомагиза-ция реформирования, М.,1969; Леонтьев A.A. Теория речевой деятельности. М., 1968: ЯкУбинский Л.П. О диалогической ре^и,-В сб.: Русская речь.ВыпД. 1923, стр,99-105; Холодович A.A.
О типологии речи,Историко-филологические исследования.- Сб. ст.к 75 летив акад.Н.к.Конрада. М.,1967; Будагов P.A. О типологии речи.- В его кн.: Язык, история и современность. М., 1971; Бессмертная Н.В. Речевая форма "динамическое описание". • _АКД.Й.,1971: Нечаева O.A. Функционально-смысловые типы речи. Улаг-Удэ,19?4; Пелевина H.H. Структурно-функциональная харак-теоистика композиционно-речевой формы повествование. АКДЛ, 19об.
2. Абдурвхмоиов Г. Теория текста,- Советская тюркология, 1981,
А Г, стр. 93; Мамажонов А. Текст лингвистикаси. Тошкенг,1989; Хатшмов М. Узбек илмий матнининг синтагматик ва прагматик ху-сусиятлари.Тошкент,ИДА, 1993; Искавдарова Ш. Узбек нугц одати- , . нинг мулоког шакллари.НДА,Самарканд,1993; Тухсонов 1,1. Микро- • текст и система средств выражения когегэктностл в узбекской художественной речи.АКД.Ташкент,1986.
гурии томовдая евдашилди, яумладан нушшнг услубий, психолинг- "" висгик, социолингвисгик, экстралингвисгик белгиларигв эъгибор берилди. Мавкуд ишларда айки бир мавзу доирасида *ам диалогик нуте, хам мояологик нугк аралаш ^олда гадкик этилди. Бирок ну ткни функционал-мазмуний жихатдан урганилганцагина, монологик нутцнинг диалогик нугчдан фарки факаг сузловчи-гингловчиларнннг микдори билан... : эмас, балки гипологик белгиларй, г ил бирлинла-ринидг нутада хосланиши ва ганланишн билан фаркланиши масаласи хам ойдинлашади.
Монологик нугк $ункционал-мазмуний кихагдан тасвир, ривоя, мухокама каби гипларга булинади. Б.у уч нугц гипи узига хос лияг-висгик. белгилари билан бир-биридан фареданади. Шунингдек, г ил бирдиклари ва нугк бирликлари ну ж гипларига хосланаца. Бу эса гилщуносликда урганилган ходисалврнинг янги кирраларини очишга имкон беради.
Монологик нутк гипларини илмий-назорий планда урганиш зару-рияти юзага келган экан, тасвир нугк шпини гадкик килмай гуриб, ривоя, мухокама нугк гипларини муфассал геклшриб булмаслиги сезилиб колди. Нагижада гасввр нугк гипи ва тасвир гурларинн аниклаш, уларяинг чегараларини белгилаш лоз им булиб нолди.
Бундан гшщари, функционал услублар ва функционал-мазмукий -нугц гилларинЙ'узаро муносабаги, нугк гипларининг нугк услубла-ридага куринишлари, ухшаш ва фарил и белгяларинв курсагиб берил • <ам гилшукослякда мух ем урин гугади.
. Нугк гипларини урганиш гилнинг мазмун гомони билан боглвч акан.нугк гипларида модалликнинг ифодвланкши, иагн модаллига-нияг турани, нугк тиаларидаги урнини очаб бвриш зарурията юза-га келди.
функционал-маэмуний ну ж гипларининг уциш-урганищдаги амв-лий киммати бекивс.шунинг учун гарбий Европа ва рус гилшунооли-гида бу мвсалага эътвбор кучейяши билан макгаб дароликлорига *ам киригилган.
Кейинги пайгда республикамяз урга умумий гаълим мактаблари она гили программаларига "тасвир","ривоя","мухокама" сингари
атамалар киригидди.* Бирок нугк типлар^гилщунослигида урганял-" маганлиги учун макгаб дарсликларида улар хакида маълумот берял-маган.Бу хам функционэл-мазмуний нут типларининг назарий асоо-лариии ишлаб чикиш заруриятини хучайтирди.
Тадкицогнинг максад ва сазп^алари. Изланишкинг асосий максзди фгнкционал-мазмуний нугк гиплари хусусида маълумог бе-риш, тасвир нутн гипининг узига хос белгиларини аниклаш, гасвир нугн гипининг гурларини курсагпш, лингвисгик хусусиятларини бел-гилаш, тасвир нугч гипининг нуг- услубларидаги куринишларини ат-рофлича тадкик килиш ва унда модал муносабагни очиб бериш. Шу-. лардан келиб чиккан холда, ищда биз уз олдимизга куйидаги вази-фаларни кУйдик:
-функционал-мазмуний нуги типлари макомини белгилаш ва уларнинг тасниф асосларики аниклаш;
- нугк типларининг фаркли ва умумий белгиларини курсатиш;
- гасвир турларини ажрагиш ва уларнинг лингвисгик белгиларини очиб берм;
- гасвир нугц гипининг функционал услублардаги куринишла-риня гекшириш асосида нугк гиплари ва нуги услублари ургасидаги муносабатни кррсатиш;
- модалликнинг ran i/одаллиги ва матн модаллиги каби гур-ларини фарклаш асосида гасвир нугк гипининг модал хусусиятларини ёритиш;
- гасвир нугк гипининг сингакгик хусусиягларини аниклаш;
Ищцинг методологик асослари ва гадкщот методи.Итнанг
мегодологик асоси хар пандай нарса ва ходисанинг ривожланищда эканлигини эъгироф! эгуэчи диалекгик мантикдир.Тадкиког мавзуи-ня ёрягипща В.В.Виноградов,О.Н.Нечаева,Н.И.Шанский,М.П.Брандес, И.Р.Гальпврин,А.Н.Кожин,Г.Абдурахмонов,Ш.Шоабдурахманов,А.Хожи-•вв,М.Аскарова,И.Кучкоргоев,Р.Кунру ров,Н.Махмудов, А.Нурмонов, Х.Неъматов каби тилшунос олимларнинг назарий каршлари асос булиб хизмаг килди. Шунянгдек, дифференциал-семангяк, синхрон - гасвирий ыегодга асосланиб
I. Урта умумий таълим мактаблари программалари-Она тили.
У-IX ва X-XI синфлар.Тошкенг,1992; Макгаб програмшларя.
Она тили. У-IX синфлар учун. Тошкенг,1992.
иш курилди. Ишда функционал-семантик мегоддан хаи фойдаланилдн,
Тэдя;иког»йяг илми^ ^нгилиги . Узбек тилщунослигида биринч« марга тасвир нугк гипининг лингвисгик хусусияглари монографик планда га.адиц эгилди. Тадкицогда:
- фу нкционал-ма зцу л и й нутц гиплари гадкик эгилди;
- тасвир нугк гипининг гурдари аникланди ва гахлал «иливда;
- гасвир нугк гипининг функционал услублардаги куринишларш ва уларнинг лингвисгик белгилари изохлавди;
- гасвир нутк типининг сингакгик хусусияглари урганилди;
- гасвир нутк гипининг вдцал аспекте илшй гахлил эгилди.
Идтинг назарий ва азалий ахамияги. Тадкицотнинг иазарий
ахамияги шувдаки, бу' тадкикот узбек гилшунослигйда дасглабка чадам хисобланади. Шэкур изланиш фу нкци о на л-ма з му я и й нугк гил-ларининг "ривоя", "мухокама" кабе гурларшш урганишга ва шу мавзу билан йоглик гадкикотлар учун дебоча сифатида маълум аха-мият касб этади, Тасвир нугк гипини узбек гшшунослигида илк марта урганилаёггани билан илмий ахамиягга эга деб хисоблаш мумкин. Тадчиког нагижалари олий Унув юргларининг филология фа-культе гларица махсус курс сифагида укигилиши, хозирги узбек гя-лидан ёзиляциган дарслик ва кУлланмаларга материал сифатида хизмаг килищи мумкин.
ХбМШХЩЦ1. .ШВДШЩВ .ва .¡1атада№'ШГ .шаЛИШИ- Диссертация Фаррона давлаг университета узбек гилшунослиги кафедраси-да бажарилган. Ишяиог тугалланган нусхаси мазкур кзфедрада (1995 йил 22 ноябрда) махсус мухокама килиниб, химояга савсия эгилган. Тадкикогнинг асосий мазмуни чоп агилган 12»лмаколада
ифодасини гопган. Диссертация нагижалари юзаовдан Узбекистон Фанлар Академиясининг Тилщунослик вногигугида булиб угган ёо олишар конференцияларида (1991,1992,1993,1994,1995,1996), шу— нингдек, Фаррона давлаг уннверситегининг хар йилги анъанавий профессор-уцигуыиларииинг илмий анжуманларида (1990,1991,1992, 1993,1994,1995,1996), С.Айний ноудаги Самарканд давлаг педагогика институтида угказилган узбек тили доимий анжуманининг би-ринчи йиринида (1991), }^бек нутк маданиягининг долзарб муаымо-
ларага багииланган республика Ш илмий анжуманида, Бобур иоми-даги Андижон давлэг уннвероитегида угказилган анъянавий Айюб Гуломхонлик анжуманида (1995) маърузалар кплиигая.
Ишнинг х;ажми. Диссергациянинг умумий хажми 144 бегдан ибораг булиб, у суз боши, кирип, икки боб, хулоса ва фоЩ;алаиил-ган илмий адабиотлар рУйхатидан иборат.
ИЛМИЙ ИШНИНГ АС СИЙ МАЗМУНИ
Ишнинг кириш кисмидр гадкикотнинг долзарблиги асосланган, унинг илмий янгилиги очиб борилган, гадкикотнинг назарнй ва амалий ахамияги, мавзунинг урганилиш тарихи ёритилган, нуги гипларига багишланган илмий адабиётларга муносабат билдирилган.
Нутк гипологияси муамюси илк бор асримизнинг йигирманчи йилларида гилшунослар диккагини гортди. Дастлаб Л.П.Якуоинский бу музммога эъгибор берган булиб, у нугкда касб-кор, худудяй фзк-горларнинг роли билаи бирга, имо-итора, мимиканинг амин бир мулокотдаги урни хаки да тухмлди. Олим, асосан, масаланинг тил-двк ташкари булган факторларига диккатини карагди.*
Кейинчалик А.А.Холодович бу соха билан кизикди, ашо у хам текширишни эксгралингвисгик планда олиб бориб, нугкнинг мазмун томонини, сгруктурасини вътибордан чегда колдириб кУй-ди.2
Р.А.Будагов "Нугк гипологияси хакида" ноши маколэсида А.А.Холодович ва Л.П.Я^убинскийлардан фяркли равищда нугкнинг икки мухим жихаги борлигина гаъкидлайди, бирок олим нугкнинг ташки формал гомони ва ички мазмунини ажрагиб курсагган холда, унинг нимадан ибораг эканлигини, нуткнинг юзага кэливдаги урни
■ .W
1. Якубинский Л.П. О диалогической речи.-В сб.: Русская речь. Bm.I. 1923, стр.99-105.
2. Холодович A.A. О типологии речи. Историко-филологические исследования. Сб.сг. к 75 легию акад. И.И.Конрада.М.,1967, стр. 202-208.
ва лингвисгик хусусиятларини очиб бермайда.*
Юкорида куриб утилган ва боща шу каби ишлар нагижасида нугк гипи сузловчииинг социал хусусияги, мацсадга кура моъдум бир со*ада кулланувчи нуп$ куршшши деган апъанавий караш юза-га келди.
70=80-йшшардая ботлаб лиигвистикада токсг лингписгикаси номи остида гурии йуналяшларда илмий гадкикотлар олиб бориш кучайди. Бу даврда матп гилтунослиги плотица со>;а сифагида гула шакллацди. Натижада ну тц гипларини магн билан боглиц холда тадаик килиш кецг гус олди. Шушшгдок, ну г« гипларига функцио-нал-мазмуний планда ёндашила бошлацци.
Нугч гипологияси функционал-мазмуиий планда ургапида бош-лагач, у факаг нугк услублари ва тшшинг экстралингвистик бел-гилари билан борлиц булмай, балкч сузловчининг мац сади асосида, нугн объекгинша' гаъсири нагижасида шаклланган, маълум бир цо-липларда такрорланувчи пшик кодиса экаилиги айн будци, аммо бу муаммо *озирги кунга «адар узииииг гула, аник ечимини .гопгани
йук.
Лингвисгик анъанага кура, нугцнинг уч тури мавжуд: тасвир, ривоя, му^окама. Улар "фуякционал-маэвдний нущ гнплори" даб юритилади. Нувдшнг уч типга булшшши *акида шуни айгиш мум-кш1ки,'"уларни урганищ эвдигина бопшанди, иккинчидаи.- soa улар (олиб борилган гадциксглар - ИД.) адабий-бадиий матн доираси-дан чивдани йук.2
Нуте гипларига фуикционал-мазмуний планда ёндашиш нагияа-оида тасвир, ривоя, адухокама кабиларии бир-биридан фвдлаи, •ларнинг дифференциал ва интеграл белгиларини аниклаш асгиёаш турилди. Натижада "тасвир", "ривоя", "мухокама" сузлариниаг таркйбида соф лингвисгик атамалик белгиси юзага келди.
"Ривоя"дв хронологик кетма-кеглик асосада ривожланувчи перекат ифодаланади. Бир *аракатдан иккиичи харакат келиб чицади,
1. Будагов P.A. О типологии речи. - Русская речь. 1967, № 6, стр.44-48.
2. Кожин А.Н., Крвлова O.A., Одинцов В.В. функциональные типы русской речи. М., 1982, стр.195.
увдая учянчи харакатга утилади ва иу зайлда ха рака г динамикаси таъмянланади, макои ва замон хам узгариб турадг,
Ривоя нуги гипида феъл семантикаси, лексик-семантик гакрор-лар, синонимлар матндаги харакат динамикасини курсатувчи линг-виогик восигалар сииагида куринса, асосий мазмуний юк феъл-кесимлар усгига гушадн, гаплар запжирли бопапиш хосил килиши билан куринади.
Мухокама нутч типи сифатида уэига хос лингвисгик белгиларн билан тасвир ва ривояцан фарцланади. Увда нарса-кодисанинг узи ёки унинг белг :и эмао, балки у хасида айтилган фикр а л ох и да Урин гугади. Агар ривояда гаплар занжирли богланиш хосил дилинса, вдхокамада фикрларнияг занжирли богланиши хос ил булади. Мухокама - алохида олингаи хукмларнинг сабаб-оклбаг муносабатидан иборатдир. Чунки "биз алохида олияган хукшар билан фикрламаймиз, мангиций бирлик асосида фикр юритамиз, хулоса - бу мухокамадир, хулоса -бу фикрлаш жаравни, логик бирлик - бу фикрланнинг структур бир-лигидир".1
Мухокама нуги гипида сабаб, нагижа эргаш гапли кУима гаплар, эргаштирувчи богловчилар, $якрнинг гаргибини билдирувчи модал сузлар матн сгрукгурасини бедгилайди, мухокама табиатидан келиб чикиб, феълларда умумзамоолик намоён булади.
Монологик нуги гиплари В.В.Виноградов, В.В.Одинцов, В.А.Ку-хвренко, М.П.Брандес, Г.Я.Солганик, Л.МЛосзва, Н.В.Еессмертная, О.А.Нвчаова, H.H. Пелевчна ва бошка гилшуносларнинг дивдагини горгган булиб, у хакида хилма-хил карашлар мавжуд. Узбек тил-шуноолигида бу соха махоус текшириш объекги булган эмас.
Таснир нугц гипи ва унинг гурларини аншдаш, Уэига хос ху-оусиягларини кУрсагиш, лингвисгик белгиларни аоослаш мухокама ва ривоя нутк гяпларияи тадцич килишга йул очади. Щунинг учун ...гасвир нугк типини муфассал урганиш лоз им булади, чунки гсвир нуги гййини назарий ясихагдая Урганиш г илш.у носил и ада г и вуплаб муаммоларнинг ечимини ойдинлаштирзди.
I. Солганик Г .Я. Синтаксическая стилистика. М.,1973, стр. 41
Диссергациянинг "Тасвир ну и* типи ва унинг гурларн" сар- ' лавхоли бигинчи бобида гасвир нут« гипи ха«ида гули« маълумог берилгая. Шунингдок, гасвир турлари ва улар уртасидаги дифференциал белгилар курсагиб утилган. Щу билан бирга, хар бир тасвир турига гил бирдикларининг хосланиши ани«ланган булиб, шу-лар еоосида гасвир ну г« типининг лингвистик хусусиятлари бел-гиланган.
Тасвир бирор нарсанинг уйма, «уйма ёни чизма шакли, нарса, водеа-ходисаларнинг бадипй ифодаси ва щу кабиларнинг илмий тав-сифидир.
Тасвирий санъатдаги гасвир тушунчаси, асосан, инсоннинг хисскй аъзолари ёрдамида сезиш.: мумкин булган нарсаларни ифода-лайди. Тасвир нут« типидаги "тасвир" тущунчаси бир ваптшшг узида хам мангиций категория, айни пайгда, гил кагегорияси хам-дир. Чунки инсрн бирор нарсани ну гнида гасвирлар экан, бу тасвир дасгаввал унинг онгида шаклланади ва бу шакллаигал тасвир мащум тушунча булмай, у инсон онгида ички нут« гарзида юзага келувчи караои нагижасидир. Бу карайнда инсоннинг рухий холаги, содиал мавцеи, дунё«араш даражаси, нутрий малакаси, нуткий ва-зияг(ма«сади каби эксгралингвистик воситалар хам ишгирок этади. Шундай э1шн, гасвир нут« гипи серкирралиги, имкокиягининг кекг-лиги, ыураккаб жараёклиги билан гасвирий санъатдаги удевиц ага-масидан фар« «илади.
Адабиёгиунослинда тасвир ну г« ма^сули сифдгида, эстетик категория сифатвда урганпладп. Шунингдек, ривоя тушунчасини хам маълум маънода «аыраб олади. Тилшуносливда гасвир тушунчаси осгида бевосига нугкнинг узи, унинг юзага келишидаги лииг-висгик воситалар, уларшшг ифодаланпши каби соф лингвистик хо-дисолар урганилади.
Тасвир нут« типида бирон во«еа-ходиса хикоя «илиб берил-ыайди, нарса-ходисанинг тарихий жихатлари баён эгилмайди, балки нарса-ходисананг узи берилцди. Унинг мавжуд белгнлари бир ерга тупланоди, санаб курсатилади:
Новвойхона. Шифгларини ис босган, одам буйи баланда тан-ир. Унинг пастида пештахга. ^рцада «оп-«оп ун, четда ёгоч кправот. Унга шолча ва курпача тушаб «уйнлган. Ле/.ян юза
«илиб супурилган, Шицдаги ис, ун, цумир хидига кврамай.нов- " войхона озода эдй (Хаег абадий, 115-бег).
Тасвир харакагнинг мавжудлигига кура стагик гасвир ва динамик гасвирга булинади. Сгагик гасвярда нарса ва унинг белги-лари нурсатилзди. Щунинг учун огатик гасвярда от, сифат тур-кумига оид сузлар умущулланиш жихагидан матннинг 80-90 фои-зинй ташкил эгади. Хагго огатик тасвирда "харакат" архисемали феъллар ишгирок эгган гакдирда хам магндаги умумий семантик майдон таьсирвда феълларда "холаг" семаси намоён булади. Щу-нингдек, статмк тасвирда от-кесимлар матндаги асосий семантик ■ "юкпни уз устига олади, шу сабабли матн номинативлик касб эгади.
Динамик гасвипда маълум маъноДа харакаг мавжуд булади, бирок ривоя ну л? гипидан фар? л и равищда мавжуд харакат инчил ри-вожланмайди, балка бирор холатнинг, пейзажнянг белгиси сифагвда куринади, саиаш оханги етакчилик цилади.
Нутк типларя, куриб угилганвдок, нутч объекта ва сузлов-чининг мо«сади асосцца шакаланар экан, бабн эгилаВгган м^азуга сузловчининг муносабаги, ифодалангзн белгилар восигасида реал-лашади. Щунинг учун тасвир нутк типида объекг белгилари марка-зий урин гугади.
Тасвирланайгган нарса-ходисанинг белгиларини санаш оркали унинг шакли, гаркиби, тузилиши, узига хослиги, сифати,
куриякпи ва бошк.а жихаглари курсагилади. Тасвирланаёгган объекг белгиларя ва унта гурлича вдуносабат тасяир нугк гипини ривоя ва мухокамадан фарцлабгииа колмасдаи, балки унинг ички бу^нигаига [сгагик гасвир ва динамик тавсир), гбсвирпинг нугк гурларига [поpiper нугк 1ури, пейзая пущ тури, холат тасвири, характер гасвири, хар ктеристика-таовир) булйнишига хам гаъсир эгади, га'СвирданаЗгган объект белгилари адуглак. доимий, мувакцаг.так-рорий белгиларига булинади.
Мутлдк белгилар нарсаларнинг гаркибини курсагувчи белгилар (исобланиб, улар узгармао булади. Бувдай балгилар илмий услуЗдата тасвирда кенг кулланади.
Дпимий белгилар *ам ыаьлум маънода узгармас саналадя.аммо •,
улар муглак белгилардан с]арцли равищца узок мулла тли жараёвда узгаради. Мувацкаг белг'илар нарса-ходисанинг вактинчалик балги-лари хисобланиб, айни шу дакицага хослиги билан фарчланади. Бун-дай белгилар холаг тавсифини шакллангиради. Такоррид белгилар маълум бир пайада такрорланиб гуриши билан характерланади. Бундам белгилар пейзаж иущ г.урада ¡суляанади*-
Тасвир ёзувчининг максадига кура ё>йиту тасвир ва йигик гао-вирга булинади. Ёйик гасвирда нарса-ходисанинг барча балгилари батафсил курсатилади. Бувдай тасвирда гапнинг ажратилган булак-• лари, уюшик булаклари, ёкин, (;.ураккайлаигац содда гапларнинг КУлланишл магн сгруктурасини белгилайди.
Ёйик тасвирда сифатдоа оборотли, равишдопъ р^оротли конструкция куп иштирок эгиши нагижасида галлар мура^осаблашса, йигик гасвирда бу хол куринмайди. Йигик гасвирда хам уюшик булаклар иштирок эгади, локин ажрагилган булаклар .сгруктурасини белгила-майди, ёйик гасвирда ажрагилган булаклар мавдудлиги сабабли куп холларда логик урру иккинчи дарахали булакларга гушади, шунинг учун ёйиц тасвирда хикоялаш кучлирок куринади, бироц риводда логик урру харакаг ифодаловчи сузга тушса, тасвирда логик урру тасвир турига караб белги ифодаловчи су зла рга "гушади, чунки гасвирда хикоялаш эмас, фрсатиш мухим Урин тугади.
Тасвио гурлари. Тасвирий нутк мавзуси ва мазмунига кУра чуйидаги гурларга булинади ва улар лиагвистик хусусияглари билан узаро фарцланади:
1. Портрет нут« тури.
2. Пейзаж нутк тури.
3. 'лолаг нут« тури.
4. Характер нутк тури.
5. Тавсифнома тасвир.
6. Ички тасвир ва ташки тасвир.
Тасвир барча турларда узининг лингбисгик бэ экстралингвио-тик белгилари билан нутк типига хо~ умумий хусусиятларни саклай-ди, бирок хар бир тасвир гурига тил бирликлари хосланади ва бу хол гасвир турларк..инг уяига хос лисоний-.бадгиларига эга
• ■-: " •а ■ . , II
булишини гаъминлайди. Ана шу лисоний белгиларни аннцлаш, урга-ниш асосида тугри магн гузиш, магнда логик изчглликни таъмин-лаш йул-йурикларини ишлаб чикиш мумкин булади.
Тилшуиосликца гасвир маълум колипларда гакрорданувчи моделга эга булган нуткни тоширади ва гасвирни юзага келтирув-чи, шаюшантирувчи гил бирликларининг Урни, ахамияги каби ма-салалар тадцик цилинади. Тилшунослигдаги пейзаж н.угц тури монологик нугкнинг функционал-мазвдний типи сифатида адабиёгшунос-ливдаги пейзаж тущунчасядан фаркланади. Чунки мавзу, умуман, габиаг хачида Vrca хам, аммо магн гасвир нугч гипи оифзгяда шаклланмаган булиша мумкин, мавзунинг уэи нут гипини белгила-майди. Увда сузловчининг максади ва нуги объекгининг характера асосий роль уйнайди. Цуиингдек, ну г«- гипи гил бирликларани хам ганлайди.
Пейзаж нугк гурида -гад шагали сифагдош иштирок эгади ва у утган заионни эмас, нугкнинг увдмий семантик майдони таъсири-да хозирги замонни ёки увдумзамонни курсагади. Чунки пейзаж нугк гурида ^а аффикси бман сифагдошни ту ела ш орчали хоггл Килингая хозирги-келаси замоя шакли умумзамонликна ифодалайди.
Портрет нут« гури, Илмий адабиэгларда поргрег агамаси ба-диий аоарда кишининг тагсщи киёфаси, сиймоси, к^йим-кечаги ва хоказоларнинг гасвири сифатида галцин цилинса, узбек тилининг изохли лугагида бир ёки бир неча кигаинипг ejccom ёки фотограф томонидан ишланган гасвири, сураги: адабий асарда персонажлар чиёфасининг гасвири сифатида изохланади.2 Рус гилшунослигида аса гасвир нут« типининг структур-мазмуний жанри сифатида тас-вирнинг бойца гурларидан ажрагилаци.3
Адабиёгшуносликдаги поргрег атамаси, гарчи умумий маъпоси билан галшуноадивда «уллаяаёгган поргрег герминига ящш булса .хам,, улар англагган гушунча узаро фаркланади. Адабиётшунослик-
1. ДошдийХ., Абдуллаева Ш., Ибрагимова С. Адабвёгвд'носмпк терминлари лурати.Тошкенг, I970,IG7-öer.
2. Узбек тилининг изохли лугагиЛ гом.М.,1981,599-бет.
3. Нечаева O.A. Функционально-смысловые типы речи.Улан-Удэ, 1974, стр. 60.
да портрет деганда кишининг ташки киёфаси, харакгери, узининг кандай ту тиши англанади, шунииг учун асосан магкнинг мазмун 1 гомони егакчилик килади. Тилщуносливда мавзу, шакл?муносабат учбурчаги асосида нутк текширилади. лар кандай портрегда муно-сабат мавжуд бУлади, бирок ана ад.иуносабаг кандай тил бирлик-лари воситасида ифода эгилмокда, поргрег нугк турини шаклланти-рш учун кандай гил бирликларидан фойдаланш мумкин, деган саволга жавоб бериш гилшуносливдаги нугк типининг сгрукгур-маз-муний жанр сифатида урганилаётган портрет гушунчаоининг асосй-ни ташкил этади. Бу эса, уз навбагида, нуткнинг кандай тузи- ' лиши мумкишшги хусусидаги амалий саволга жавоб топил имкони-ни бвради. • • .
Поргрег гасвирида -гаи а$фикси билан хосил килинган си-фатдоилар поргреги чизилаёгган кишининг белгиларини бурттириб курсатишга хизмат килади.
Поргрег гасвирида -д, -ар аффикси ёрдамеда ясалган сифаг-доишар актив кУлланади, чунки бундай сифатдошлар феълдан кура сифагга анча якин туради. Бунда;! кол тасвйрнинг бошка ту рл а рада буртиб гурмайди. Цоргрег гасвйрига сифатнинг маъно жихат-дан гурдами хам хосланади. Бунда'жисмоний холатни ифодаловчи, рухий холатни ифодаловчи, кишининг хаётий холатини ифодаловчи, ёш хусусиягини ифодаловчи сифаглар актив кУлланади. Бирок ин-сон прогрегини чизишдр асов, хонакд. титаонгич. эотаор каби сифаглар ишгирок этмагани каби, жонзогларнинг гащи вуринишини чизищда сулув. дед, соков ва шу каби сифатлар кУллан-
майди.
Щушшгдек, си^агларнинг маъно отгенкаларида узгариш була-ди. Масалан, "курук суяк" кишиларга кУлланганда салбий маъно ифодаламайди; аммо жонзогларга нисбатан кУлланса, ёмон, яхши эмас маъноларини ифода эгади. Портрет гасвирида вакгинчалик рухий холат и^омаловчи сифаглар кулланмайцй.' Бошка рухий холаг ифодаловчи сифаглар хам одвакчаг белгини ифодаласа, нугк портрет сифатида шашшанмайди. Масалан: дакая? опам - у гажанг 6.7-либ колди. Бнринчи ми со..да "хажанг" сифаги доими йбелгини ифодаласа, иккинчи мисолда муваккат белгинл ифодаламокда. .Демак, тасвир турларига сузлар хосланабгина колмасдан, айни вачгда",
уларнинг маъносида хам узгариш, фарч юзага келада.
^олаг гасвири. Холаг гаовирида нарса-ходисаларнинг маь-лум бар вапгдаги'куринши борилади, щу билан у тасвиргинг бошца гурларидан фарданади. Увда нарса-ходисанинг мувадкаг белгилари курсвтилади. Тасвирнииг бу гурида хам -ган шакяли сифатдошнинг сифагга хос белгилари бургиб'куринади. Тасвирнииг бошца гурларидан фарчли равищца холаг гасвирида феъл суз турку ми алохида "мавке" тутади.
Физиологии холаг феъллари иу фвъллар семангик майдонининг энг кагга чисмини ташкил этади. Улар иисон ва хайвон оргапиз-мининг жисмоний холагини ифодзлайда.* Психологик холаг феъллари эса инсон рухий фаолиягини и^одалайди.2 Щунянг учун хам магннилг семантик юки асосан холаг феъллари устига гушади: Тур г яаар чизча кулига румолча олиб, окаоииинг юзини карахг, нишсон, хира пошпалардан курийди, баъзан, чулида румолча, мукка гушиб ухлаб «олади. Хаммаёч жт. Фачаг пашша рингиллайди, бемор шщиллайди, хар замок ячин-йирочдая гадой говуши эшигилади: "Хей дуст, шайдулло ба~ номи олло, садака радди бало, бакавали расули худо..."
(А.Ка*кор)
Холаг феъллари семемасининг архисемаси "холаг" булиб, ар-хисаы иоосида холчг феълларининг семангик майдони юзага кела-ди. Аяа шу семангик майдон таъсирида магнда холаг ифодалаш юзага чичади. Чунки "холаг биэ гомовдан бевосита харакат кеги-дан эргашувчи сифатида идрок'чйлииади",3 нагшхада холаг гасви-ридаги "харакат" архисеыасига эга булган фвъллар ва белги ифо-даловчи сузлар холаг феълларшшиг семангик мацони гаъсирига гушади:
Кобил'Йобо яланг бош, яланг оЗн, яктакчан огил эшиги_ ёнида гуриб даг-Даг тиграйди, гиззалари букилиб-букилиб кетади, кузлари жовдирайдя, хашага чарайди, шмо хеч камни курмайди.-Хогшиар угрини чаргайди, ит хуради, товуклар
1. Расулов Р. Узбек гилвдаги холаг феъллари ва уларнинг облига-гор валентлиюгарй, Тошкёнг,1989, 25-бег.
2. Расулов Р. Уап асар, 27-бе ..
3. Балли Ш„ Общая лингвистика и вопроси французского яз!жа. М., 1955, сгр.52-53. ' '
•
кацарлайди. Кимдир шундай тешикдан хукнз сигишига акл ишонмас-лйги тугрисида киаиларга ran маъкуллайди.
(АДаххор)
Характер тодвири. Характеринсон хулчи ёки ахлочида намо-ён буладиган .ва увда одат гусига ки'-чб колган энг мухим рухий холаглар машу и, феъя-агвори* каби тушунчани англатади. Характер тасвирида объектнинг та ищи белгилари эмас, унинг ички дунёси яурсагилади. Шунинг учун мадий белгидар - хиссий аъзолар'би-лан сезиладиган сифатлар (кУрищ, эшитиш, маза-таъмни сезиш муыкин булган) эмас, балки тафзккур орчали, иккинчи сигналлар системасида шаклланган маълум воситалар ёрдамида англанадиган белгилар саяаб курсагилади. Бунда купил -.а мавхум гущунча ифода-лайциган сузлар (обру, двлкаш, кувнок, тажанг, чобилият, зако-ват, одоб каби) тасвирланаётган киши 'харектерининг белгилари сифатида куринади:
Салимхон узинипг обруйи, улур сифатлилигига чарамай, такаббур эмас,. дилкаш, »укглида кири йуч, ким кандай ёмон ахволда колса, ёрдам кУлйни чузади; маданиятда севади .Узбек халкидан дохийлар чичишини гилайди; сдам ганиИди; кишидаги кобилияг ва заковатни ута куради.
(АДаххор)
Характер тасвирида шахснинг характерига хос хусусиятлар хар доим хам анин белгилар билан эмас, балки бирор нарсэга ух-шатиш, си^атлаа, суз маъноларши- кучяриш воситасида хам унинг характер.! иурсотилади. Ьувда ухшатшз ёки си^атлаш, .маъноси куч-ган сузлар замирида унинг характерига хос хусусиятлар яширин . булади. Бундай холда характер гасвири яширин тасвир гарикасида куринади. Тасвирланаётган одаынинг машгулотлари, чилиедарини кУрсатвш орчали хам унинг характерига хоо бгтгилари ифодалакади. Бунда таспирламаотган шахсхакида хукм чичарил1».айди, бироч бу хукм, унинг характерами - курсагувчи хисдатлар, машгулотидан, чилиздарицан сезилиб ту ради:
У эрталаб гудками Силен нонушта чилади, пошивда чобилй ш кизил гуянинг барги солинган мусаллас ичишни яхши курса,
I. У-збек тклшшиг изошли лурати, П гом.М.,1981,316-бёг.
" ' s ' '
узбек гилвда софликни саклашии хам шулча севади: хагто сама-вор урнига узикайнар, электр урнига симчирок, деб суз тук и б юради.(АДаххор) Ёки:
. Доила Муродхужа узининг вриши билаягина эмас, бовда бир муича сифатлари билан хам урдагаса ухшарди. Урдакнинг уч хис-лати бор: хавода учади, ерда юради, сувда суэади. Доила мак-габда. муаллим, «ишловда ер эгаси, мехмонхонада, гарчи ошкора булмаса хам, савдогар.(АДаххор) ''
Характсристика-гасвир. Характер тасвири ва характеристика тасвирнинг умушИ, ухшащ жихатлари мавдуд булса хам, аммо улар лйпглисгик ва экстралингвястик белг.плари билан фаркланади. Характер гасвирвда образли воситалар; ухшатйш, метафора, метонимия, синекдоха каби суз маъноларшшнг цучириш усулларидан фой-далапилзди, субъективлик харакгерисгяка-тасвирга нисбатан куч-ли'намоён булади. Характористика-гасвирда бундай воситалар кулланмайди, субъективлик характер тасвиридэйщбк »учли намоён булмайдй, санаб утилгая белгилар экспрессив-эмоционаллик учун хизмаг килмайди. . "' '
Хара геристика-гасвир турли пути услубларида узига хос . белг^чрри билан куринади. Бадиий услубда'Чгйсрашннинг майли, истаги, цизициши эби инсоний хислатларй'Санаб курсатилса.рас-мий услубда таржимаи холига оцд фактлар саналади. Расмий услуб узгаришсиз такрорланувчи «олипнинг мавжудлиги, экспрессив-эмо-ционалликнинг "ноль" даражада эканляги билан фар« «иладн. Бадиий адабивтларда расмий услубга хос характерисгика-тасвир уч-райди, ашо. бу.,ходца хам, расмий услубдагидок-муфассал эмас-лиги, айрим номаълум фактларнпнг мавяудяиги^ хронологик изчил-ликнинг цагьпй омаслиги била» фаркл'анади. Характер гасвири ип-сонларяинг характершш курсатии учун кулпонса, характеристпка-гасвир жонли-жонсиз нарсаларяинг умумий тузияиии, баяарадигап вазифэси, ичкй белгиларини курсатгапда ипшатиладй.
Харпктеристика-тасвяр умумий ва хусусий булади. Умушй ха-рактеристикада маълум бир аинсдагя, гурдаги нареаларминг нчки болгнлари ^рсатилсз, хусусик харакгерйстикада анид бир иарса-нинг белгилари берилади.
\
Харакгеристика-тасвир балан характеристика-мухокама хам узаро фарвданадя. Харакгеристика-тасвирц& тасвирланаётган объект белгилари саналади, улар бир ерга гупланади, санаш оханги егакчилик килади. Харакгеривгика-мухокамада аса, белгилар са-наб угилиши билан бирга уларга бахо берилади, киёсдн хулоса чикарилади. Характеристика-тасздрда гаплар параллел богланади, шунинг учун магн синтагаагик жихатдан кучли борланиш хосил килмайци. Харакгерйсгика-гасвирдагидан фаркли холда, харакгерис-тика-мухокамада булса," гаплад^'занжирли богланиш хосил калади ва бундай синтагматнк борлэйишии зидлов-борловчйлар, лексик-семангик такрорлар юзага чикаради. ''
Тааки гасвир ва ички тасвир. Бун^а бирор нарсанинг ташки гомони курсатилади, гуррунликнинг кавжудлиги, доимий белгилар-нинг ифодаланиши билан ички гасвирдаи фарк н«лад(й. Ташки тас-вирда биринчи гап бугун матнни борлаб ту ради. Ташци тасвирда объект бугун бир хсдда лредмеглик касб этади. Ички гасвирда нарсаларнинг ички белгилари курсагилади, бахолаш "устунлйк килади. -»..-,-■.
"Гасвир дутн типинияг фуякцвонал-услубий куринишари ва модал аспекги" номли П бобда гасвир нугк типининг функционал услуолардаги куриниши ва уларнинг Узаро ухшаш ва фаркли гомо1Ь ларя, лиягвисгик хусусияглари ва упинг модал аспекги хусусадэ сУз юригилади.
Функционал услубдар г ил бирликларининг маълум бир услубий буёги жи-\а гидангина алокадоряиги булиб чолмай, аник бир кощу-никагив вазифани бажаривда белгиланган бир функция бажарищ учун функционал жихатдан узаро ягона бир бутун (куйма). гарзда . ушишидир.* Нугк гилнинг реаллашаша экан, г ил бирликлари функционал услу&црда лингвистик ва эксгралиагв'"огик фякгорлар асо-сида алока восигаси сифатидаги функцияни бажар-ди. Нуткнинг ти-пологик жихатдан булиниши хам эксгралингвнсгик факгорлар, билан богликдир. ¿умладан, тасвир нугк типи сУзловчининг максади, ни-яги, нугк объокгининг харакгери. а соси да пакллрнади., Тил <5ирлик-
I. Кожина М.Н. К основаниям функциональной стилиотики.Пермь, 1£66, сгр. 110,.
л raí аса ана шу сабаблар асосвда реаллашган нугк ranura хосла-нади. функционал услубдар нугдашг маълум бир сох ада куллаяиши зокирвда юз ara келзди, шувдай экан, тил бирликлари пути услу 6-ларнга хам хосланади. Домак, гил бирлшсларшш. функционал ус-лубий иа типологии вдагдан гахлил ииливда уларнимг икка гомон-лама хосланиш ху^усиятини эъгиборга олит лозт булади. Тасьир-иинг функционал услублардаги курянишларшш тадчиц нилишда ana шу икки адата эмиборга олянади.
Сузлэдув уолубила таспир. Бу уривда нут« типининг сузлашув услубидаги урни, лингвисгик хусусиятлара ва бошка услублардаги тасвирдаи фар^ли жихаглари кабиларта тухталиб угилган.
Расми!! углу благи гасвярца нугккянг услубий ва типологик Селгилари очиб бсрилгш', Тасвирникг уз ига хос лингвисгик белги-ларини к.урсатиэдо бадшШ услубгз р.иослшган булиб, унинг асосий белгилари сифагида досшщлаштирашпинг кучлилиги, гилшшг ком-куиикатив функцияси таъсир эпш фуикциясидан устун даражага на-моён булини, гасвирланаёгган объект белгиларшш бойца услублар-дагидан фардли равиш; т ьомердаб курсатишшнг мавжудапги кабилар курсагялади.
Тасвир ну щ гппининг илмий услубдаги кургшишн гахлшг щши-иар экан, бу услубга хос булгаи ешвдпк, обьективллк, логик из-?иллик, нейграллак, дисчалик, тулидлик кабиларнинг гасвир нутц гидига гяъсири масаласи, ана шуяинг пагижасида гасвир нуги ти-1ИНШ1Г бошка услублардаги тасзирдан фарцловча лингвисгик белги-
ЙГ
юри кабила^ очиб берллзди. Щушыгдок, объект белгиларини тх-уо ишоралар бялан ифодалашши, гасвир турларининг фаишшг мах-ус сохаларнга хосланиш, коммуникатив юкнинг кучлилиги, верб ал оммуникациянинг усгунлиги. каби масалалар ёригилади.
радии'Л услубдаги гасвир ва унинг лингвисгик белгилари ху-усида суз юригалгаяда, бу уолуб имкоииягларининг кенглнги на-арда ту тил ад ¡I, гасвирнинг барча турлари ва куриншпларп бадиий хлубда учраши пайд ь; ил а пади. Щунингдек, бадний услубдаги гас-1дан тилкинг кошунякатив фуикциясидан таъсир этиш функцияси пун даражада намоён булиша таъкидданади, шу йиосда унинг шгвистйк хусусиятлари йрягшгади.
Публаписгик услуб, гил бирликларянииг обрззлилсги, otro дно-
•
нал экспрессшшшш юзага келгиришга хизмат килишига кура бади-ий нутч услубига, ифодашшг лувда ва аницлиги хавда атамалар-нинг фаол куллаиишига кУра эса илмий услубга яда туради. Ижги-моий-сиёсий масалаларни кугариб чип ниш, гахлил усули, магвдий давомлилиги, китобхоняииг ишонгириш "учи, ижгимоий масалаларни хал этишга ундашшшг кучлилиги, узига хос агамаларнинг чУллани-ши сингари хусусиятлари публицисгик ва илмий услубнинг харакгер-ли Ухшаа гомонларидир.* Щуяга кура, бу услубда бойка нутч услуб-ларидагя каби гасвир гурлари нУлланади. Улардан фарчли кихати щундаки, бу услубда барча услубларга хос лингвистик бёлгилар аралаш холдо учрайди. Муаллиф муносабаги очич куринади ва шу му-носабагга укувчини ишонгиришга ундаш, чмириш кузга тааланади.
Тосиир нугк тяпипа моцзлликнинг кФодаланиши хусусида суз юритилгавда, модаллнк ханидага карашларга муносабаг бодирилади. Гап модаллиги ва магн модаллиги, уларнинг Ухшаш ва фарчли гомонлари, узаро муносабати каби юсалалар ёригилади. Гап модаллиги грамматик-семантик категория эканлиги таъкидланади.
¡,'ати мокаллиги. f.arit модаллиги хацида суз врлгилгавда, "грамматик алоцалпр ran ичида, ыазвдний алочалар гап орасида вмал цчлиши"2 га эътибор каратидци. Матн модаллигига-функционал-семантик категория си<|атида опдешилади. Магн модаллиги хусусида суз юригган тклиунослар О.И.Москальская, И.Р.Гальперин чарашла-рига муносабаг бидцирилаци.
Магн модаллиги хусусида фикр юритилганда, матининг чегараси-ни аник оолгилаб олиш лозим булади. Макроматн бурун бир асар булса, мнкроматн - суперфразали сингакгик бугунлик ® дан ибораг булади. Макроматнда субъекгив модаллик матняинг алохида кисмла-рини актуаллаыгирищ, павд-насихат парчалари, чахрамокга характеристика тарзида ифодаланади. Микромагвда кГ 1инча грамматик, лекснк, ингонацион восигалар билан ифодаланади.
Тасвир нугк типида модалликнинг ифодаланиши ривоя ва мухо-камадан фарк килади. Тасвирда предикативлик хам грамматик хиха'
1. КУнгуров Р.,Бегматов Э.,Тожиев Ё. Нугк маданияти ва услубият асослари.Тошкент,1622,84-85-бетлэр.
2. 1ишс!ш Н.!1. Речь как проводник информации,М.,1982,стр.87.
3. Мамажонов Л. Текст лингвисгикася.Ташкент, 1989, 9-оег.
/
дан узига хос ифодаланади. Бука щу билаи изохлао мумкиики, увда " тасвярлаш огган нарса-ходиеанянг белгнлари мавзцуд ёки мавжуд эмаслиги кайд к ил ипади.
Гуркий тшишрда борявда муносайаг хилма-хил восигалер би-лан ифодаланади, Булар: интонация, феъл майллари, суз тартаби, суз бирикмалари, модал сузлар ва модал юкламалар.*
Фсьлнинг биринчи ва ишшчи шахе шакллари кишиларга нисба-Г8Н, уминчи шахе шакли киии хбВДа пределе тларга цисбаган «уллана- . ди. Тасвирда нарса-ходисаларнинг харакати эмае, унинг узи куроа-тилар экан, унда асооан феълнияг учинчи шахе шакллари кулланади. Шунинг учун биринчи ва иккинчи шахе шакллари кулланиши бплан ифода этилган илтимос, буйруц, ялиниш, сураш, тахмин ва бовда модал маънолар тасвир пущ типи учун хоо эмае. Агар бундай мо-хал маънолар юзага чикса, нугд ривоя ёки мухолама гарзвда шакл-ганади. Шуникгдек, тасвирда цумои, буйруц, ил т шло с, шарт маъно-[аряни курсатувчи феъл майллари хам ишлатилмайда. Тасвир нугц ■ипида муиосабаг анщ майдца ифодаланади. Бу майл шакли ифодала-, ая замон абсолют замон хисойланади. Бу хол тасвир нугк тнпида одаллзкнинг турридан-гурря ифодаланишяга мое келади.
Тасвир нущ гипида феълнинг шарт майли шакла хулланмайди, унинг учун феълнинг бу майл шакли ифодалайдиган шарт, илгвмос, айг, истек, зидоич каби модал маънолари хам хос эмае.
Тасвир нутн типйда объектив модаллик ифодаловчи субьектнянг » харакатига муносабати ва субъектив модаллик ифодаловчи сузлов-шинг уз фикрига гу рлича муносабатини англатувчо модал маънолар с амао. Тасвирда, асосан, сузловчияинг реалликка муносабати одаланади.
Тасвир нугч типвда харакат, сабаб-окибат.муносабатлари эдаланматш учун ва модалликнинг узига хоо ифодаланиши са-Зли, объектив ва субъектив модаллик лекеик-семантик воситалар 1амида юзага чицади. Бунда сузловчининг суз гэнлаши, танлан-I сузнинг лексик-оемангик маъноеи таовирлакйётган объектга юспбатии курсатиб ту ради.
Зейналов Ф.Р. Категория модальности ч способы выраяения в тюркских языках,- Советская тюриолегяя. 1970,М 2, стр.96.
■ \
»
\
/
• Хуллас, магн модаллиги микромагн ва макроматнаа фярклн равишда (5'}одалакад;1. Ыакромагн модалли"« хулоса, кирша, матн-иинг панд-насч'.ат парчалари, магннинг ало* и да кисшарини акту-аллашгириш асосида юзага чицади вз бупарни, уз навбагида, бошка грамма гик восигалзр тулдиради. Ыикромагнда модаллик юкоридаги-лардан гашцари, грамматик, лексик-семангик, ингокацяон усул би-лан ифодаланади. Тасвярнинг габиагидан келиб чиниб, айрим модаллик ифодаловчи грамматик воситаларнияг нугкда кулланями чега-раланади. Магн модаллигида субъектив бахоловчи муносабат тэрзида куринади ва субъекгив ижобий ва субъектив салбий муносабат ва нейтрал муносабагга булинади. Магн модаллигида субъекгив эмоци-онал гуйгу индивидуаллик чегарасидан чикиб, едносабаг ифодалат даряжасяга кРтарилади.
Ишйинг хулооз кисмкка годкиког юзасидан асосий фикрлар умумлаштирилади, улар^а тзгииди хулосалар ба'бн килинади.
Увдмаи, гасвир нуги гилянинг лингыстш: хусусиятларини аницлаш мухокама ва ^ивоя нугк гялларини урганишга йул очади. Шунингдэк, нуткни яхлиг холда гадаик килил амконина Серади ва шу всосидг узбек нутк типологиям едаммосининг наоарий масалала рини чукур Урганишда илыгй аламияг касб эгади.
ДиосергацияниР" асосий мазадуии ва хулосаларв цуаллиф эъло! килган куйвдаги мэцолаларда Уз И(]одас..ди тояган:
1. Она гили машрулотларида нугк типларики Урганиига дойр,-"Узбек гадине урганиа ва укитиши кайга куриш хавда гакомиллои-тириининг долзарб масалалари" га баришлангак Узбек ' ш доимий анжумани биринчи ййрини меърузаларининг гозислари. Самарканд, 1991.
2. Т^свир нугк гипида содда гчгларнинг кУлланишига доир.-Реслублика ёш-филолог олншарииинг анъанавий илмий конферегш си мятериаллари.Тошкеиг, 185*.
3. Тасвир нутн пшшинг функционал услубдарга адуносабап хпкида.- Узбек тшщунослигига оид тадаикотлар.1У.То'дкент,1992
4. Змоадояал «олаг ва упинг ифодаланиши.-Узбек гилщуноо-лигвга оид тадкикоглчр. У.Тоакенг, 1993 (ЫДакимов билан хам-корпитда).
5. Нугада модаллик масаласига дойр,- Иугц маданияги маса-лалари, Илмий гуплам. Тошкенг, 1993.
6. Тасвир нуги гипида хусусий адулосабагнинг ифодаланиши,-Узбек тялшунослигига овд гадавдогдар. У1. Тошкенг, 1994.
7. Порграт нугч гури си$агвда. - Республика ёш гилшунос-ларининг анъанавий илмий конференцияси гезислара. Тошкенг,1996,
В. Тасвир нугч гипйнийг ичкя булинишига дойр. - Узбек тил-шунослигининг долзарб масалалари. (Анъанавий Айюб Гуломхошшк магеряаллари. 2-чикиш) Аядижон, 1995.
9. Модаяликнинг ифодаланишига дойр баъзи мулохазалар.-4ДУ профессор-укигувчилари илмий-назарий маърузалари кисча баёни.-Фаррона, 1995.
10. Тасвир нугк гипида объем балгиларининг ифодаланиши.-Республика ёш гилщуносяарининг аньаяавий илмий кояфвренцияси' гезислари гугаами. Тошкенг, 1995.
11. Тасвир нуги гипида модал магнонииг я$ояаланишига дойр. ФДУ хабарлари,илмий журнал,1996 йил 4-сок.
12. Монологик нугк гуслари. Тал ва адабиёг гаълими.1997 йил, 3-ооя.
Ho J ¿311 yew I . T.
Linguistic Pecul.larlt.tes of the descriptive type of speech ~ in t.ho Uzbek language.
Sjieclallt.y! 10.02. Oi:. The modem Uzbek language Dissertation lor the degree of the candidate of philology.
R H S U M H_
Nowdai's. the problem concerning the types of st-^ech attracts . I he at tention of many scientists.
The fact of establishment of the Republic of Uzbekistan as an Independent State and admltlng the Uzbek language as the National language made linguists to learn deep the theoretical ami practical problems of the language. The problem of types of speech may also ba considered as ari actual problem.
The T'ssertatlon written on the theme "The Linguistic Peculiarities of the descriptive type of speech" consists of Introduction, two chapters and conclusion. This dlsertatlon alms to Inform about the fqnctlonal-sensltl e types of speeth: to recognize the peculiar features of the descriptive type of speech: to show types of descriptive type.
The worf; also alms to show the availability of functional styles and their modal features.
Introcaction Informs about the general problems end the history of the types of speech. The variety of the use of te.ws, the integral and the differential peculiarities of the narration arid the reasoning are introduced.
The flrsi. chapter named "The descriptive tvps Mid it's IInguistlc peculiarities" Is dedicated to the description and to It's types. This chspter also investigates the problems of intei nil), finji external speech, the place of linguistic and fxtrtd iriguistic means in the forming of the descriptive type Kpop'.h. The Investigation also comprises the problems of the turt'ect.. ppnuarionl, repeating symbols In forming . of the iif."£,c i l 1'tlv.o tvpe. The tY.x-s or description and their linguistic iifuil I.irltliiJ win U' <!>:{< Kilned.
The seai'-onil chapter of » he dlssertatior. Is tll-lad as " The ««Kl.il aspect- arid the functional method of the descriptive type ". In this chapter the appearance of the Ui.scriptl.va type in the fi.national style. It's linguistic peculiarities, the differencial Hi.ii the integral features are Introduced.
The descplrtion of tho modality of a sentence and a text and thalr similar arid differencial peculiarities are lutoduced in the section titled as Expression of the modality , in the dlscrlptlve " type of speech ".
The means expressing the modality of a text : characteristics of a hero, pieces of advices, conclusion, special parts of a text are Introduced on the ba~e of a macretext.
The modality of a macrotext Is realised on the base of means of a grammar. Intonation and otherj.
The chapter, titled s " The modal aspect of the descriptive type of speech " deals with the means expressing the modality of a description. The theoretical explanation of the use of the descriptive'type In the meaning of a suspectlon. supposition, reguest and obligation Is introduced.
The total conclusion of the dissertation and its chapters era introduced..
РЕЗЮМЕ
Б настоящее время проблема типов речи привлекает внимание многих языковедов, как особый объект исследования.
В связи с государственной независ «остью Узбекистана и с изменением статуса узбекского языка, как государственного языка, перед лингвистами встаюгся проблемы углубленного изучения его теоретических и практических особенностей. Проблема типов речи является одним из актуальнейших в узбекском языкознании.
Диссертационное исследование "Тасвир нутч типининг лингвистик хусусиятлари" ("Лингвистические особенности описанил-как тип речи") состоит из введения, двух глав и заключения. Основные задачи исследования следующие: дать характеристику функционально-смысловым типом речи, определить особенности и виды описания, как тип речи, показать его лингвистические своеобразия, исследовать проявления (разновидности) в стилях речи и раскрытие его модальных особенностей.
Во введении диссертации излагаются сбшие проблемы типов речи типологии, а также история исследования этих проблем. Даются сведения о разных подходах в использовании термина, сходствах отличительных сторонах повествования и рассуждения.
Первая глава "Описание как тип речи и его лингвистические особенности" посвешена описанию и его видов. В ней освещаются вопросы, связанные с внутренней, внешней речью, проявлениях таких сторон описания как, абсолютное, постоянное, временное, повторное и их лингвистические особенности.
ъторая глава диссертации называется "функционально-стилевые разновидности описательного типа и модальный аспект". Ь этой главе подробно исследуются проявления описания в каждой из стилей речи а также их лингвистические особенности, дифференционал.ные и интегральные стороны.
о ризделе "Модальность текста" освещаются вопросы модальность текста её различие л сходства с модальностью предложения.
й разделе "ьыражение модальности в описательном типе речи" раскрываются лингвистические средства, выражающее обшие и отличительный стороны модальных предложений и модальных текстов.Даётся обосно-ьания макротекста. Средсввами выражающих модальность текста:характеристика героя, дидактические отрывки, заключение, актуализация отдель нкх частей текста.