автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.02
диссертация на тему: Татарская литература начала XX в.

Текст диссертации на тему "Татарская литература начала XX в."

:и 0 ~~ ~ /С

Татарстан республикасы Фвннэр академиясе Г. ИбраЬимов исем. Тел, эдебият Ьэм сэнгать институты

Кулъязма хокукында

Рэмиев Зефэр Зэйни улы

XX йез башы татар вдэбияты: автор лык, теп текст Ьэм хронология мэсьэлелэре

10.01.02 - Россия Федерациясе халыклары вдэбияты

(татар эдэбияты)

Филология фэннэре докторы гыйльми дврэж;всенб дэгъвалы диссертация

2

Эчтэлек

Кереш .................................................................3

Беренче булек.

Эдвби текстларныц авторлыгын ачыклау.........14

1. Ачык Ьвм яшерен имзалы всэрлар...................... 17

2.Габдулла Тукай имзалары................................... 36

3. Фатих вмирхан имзалары....................................85

4. Имзасыз текст ларныц авторлыгы.........................111

Икенче булек.

Эсэрлернец теп текстын билгелву....................145

1. Кулъязмаларда автор ирке-ихтыяры чагылышы....146

2. Басма чыганаклар Ьэрчак ышанычлымы?.............181

©ченче булек.

Даталаштыру Ьэм хронология месьелелвре ....216

Йомгак ...................................................................279

Библиография.........................................................285

3

Кереш

Ифрат та катлаулы иж,тимагый шартларда яшэргэ мел^бур ителгвн татар халкыныц милли Ьэм милли-мэдвни ихтыяж;-мэнфэгатьлерен канэгатьлвндереп торуда, аныц инкыйраз афэтенэ бирешмэс кеч-куэте саклануда эдэби мирас гаять зур эЬвмияткэ и я. Классикларыбыз, куренекле эдиплэребез калэменнэн чыккан шигырь Ьэм поэмаларда, проза Ьэм драма эсэрлврендэ татар кешесенец куцел деньясы, Ьэрчак яхшыга омтылып яшэве, рухына, эчке табигатенв хас горурлык, авырлыкларга бирещмэученлеге, инсанлыгы чагылыш тапты. Матзф вдвбият белен «очрашу», «серлэшу» укучыларны, замандашларыбызны Ьич тэ битараф калдырмый, буталчык вазгыятьтэ уз юлын табарга, тормыш юлында адашмый атларга булыша.

Беренче карашка ул, эдэби мирас, укучы кулына килеп керугэ бернинди киртэ дэ куелмаган кебек. Махсус, дэулэти, фэнни чаралар курмичэ дэ яшэвен дэвам иттерэ шикелле. Халкыбызныц ацлы, зыялы, китап сузен хермэт итэ торган, бай рухи деньялы вэкиллэре кулларында булган, яисэ ниндидер язмыш белэн кулларына тешкэн язма ядкярлэрне, яисэ узлэре ил^ат иткэн калэм щимешлерен саклаганнар, буыннан-буынга тапшырып килгэннвр (билгеле бер дэрэжэдэ бу буген дэ дэвам

4

итэ)1. Китап бастыру эше уйлап табылгач, феннернен, терле-тврле тармаклары хасил булып, тарихи уткенне тулырак кузаллау мвмкинлеге бермв-бер арткач, эдвби мирасны да максатчан чаралар куреп саклап калу Ьэм яшэту зарурияты алга килеп баса 11ем бу юнэлештэ галимнер катлавы ©стене тешкен вазыйфалар гаять ж;итди тес ала. Эдэби мирас месьелесе, вйтергэ кирвк, аеруча иж;тимагый тетренулер чорында катлауланып китучвн. Моныц ачык мисалы сыйфатында Октябрь инкыйлабыннан соцгы елларда яца -социалистик ж,емгыять тезучелер тарафыннан татарныц «иске эдэбияты, феодаль, буржуаз, вак буржуаз едебияты»на ашкынып карты чыгып торуларны иске тешерерге кирэк сыман. «Пекин заманнар уту белен, тоталитар режим кечейген шартларда да, елеге эш-гамеллернец ялгышлыгы, хетта ки, зарарлыгы, едеби мираска бик те игътибарлы караш булдыру меж;бурияте ачыклана барды. Шунысы да бар: гасырлар буе кулланылып, татар халкыныд ехлакый-эстетик кыймметлерен формалаштыруга Ьем устеруге зур елеш керткен ислам дине белен янешеде, аерылгысыз бёйленеште яшеп килген гареп язуыннан читлештеру язма мирас месьелесен тагын да катлауландырды. 20 еллардан сон, туып ускен буыннар, гареп язуындагы текстларны укый алмаганга куре, 1917 елга кадерге эдеби есерлерден, «табагач» херефле кулъязма Ием басма китаплардан бихеберлекке дучар ителделер. 30 еллар ахырында татар язуын кириллицага кучеру исе татарныц едеби мирасын

1 Соцгы елларда мондый шэхеслер турында мэгълуматлар Миркасыйм Госманов, Марсель 9хмэтж,анов кебек галимнэр - тарихчылар, едвбиятчылар, археографлар, текстологлар хезмэтлврендв куп китерелэ.

5

угисетугэ, санламауга хезмэт итэргэ тиеш булачак иде. Лекин гамэлдэ алай булып чыкмады. Халыкныц уй-фикерлвр деньясын теге яки бу юнэлеште хэрекетландеруде идеологиянед нинди роль уйнавын ацлап алган хакимият еЬеллэре мирас мэсьэлэсенэ дэ беркадер игътибар итэ башладылар, пролетариат идеологиясене якын киле, изелген сыйныфлар кузлегеннэн яктыртыла дип, аерым язучылар иж;атыныц (кайчак елешчэ гене) «кайтуына», сыкрана-сыкрана булса да, юл куя башладылар. Иц меИиме: Габдулла Тукай бик хаклы рэвештэ беек халык шагыйре сыйфатында миллэттвшлэребез куцеленэ кереп урнашты. Мехэммедъяр, Мэула Колый, Кандалый, Каюм Насыйри, Шериф Камал, Галивсгар Камал, Гафур Колехметев, Меж;ит Гафури язып калдырганнарнын, социализм шартларында тереклек итуче гади кеше мэнфэгатьлэре, рухи деньясы белен елле ни кискен каршылыкка кермеве ачыкланды. Эдеби мирасны ж;ентекле ейренуге омтылыш аерата 50 еллар ахырында - Хрущевныц «ж;епшеклек чорында» кечейде, репрессияленген эдиплернец гаепсезлеге ачылу аркасында яца буын татар кешесене байтак кына «яца» едебият ящмешлерен татып карау мемкинлеге туды. 60-80 елларда язма мирасны барлау Ием бастырып чыгаруга езерлек эшене куп кенэ яшь фэнни кечлер килеп кушылуын да эйтергэ кирек. 90 еллар башында исе илебез тормышында хасйл булган кискен узгерешлер, нинди гене каршылыклар эченде бармасын, эдеби-мэдэни мирасны кайтару юлындагы бетен тер киртэлерне алып ташларга мемкинлек тудырды. Кыскасы, хезер инде еувелге заманнарныц дини эчтелектеге ядкярлерен дэ, социалистик карашларны, революция эшлеклелэрене тел-теш тидергэн

6

язмаларны да, эдэбиятыбыз классикларыныкын гына тугел, теге яки бу дэрэж;эдэ шигърияткэ, прозага елеш керткэн, эмма исемнвре танылмаган, билгесезлектэ калган авторларныц да эсэрлэрен бастырып чыгарып була (билгеле инде, матди киртэлэр тоткарламаса).

Лэкин эдэби мирасны барлау, чыганак сыйфатында ейрэну, аныц белэн киц катлау татар укучысын таныштыру эшендэ телгэ алырлык гамэллэребез бар дип санасак та, канэгатьлэнергэ иртэ эле. Эдэбият фэненец чыганаклар белеме, текстологиясе тармакларына хас катлаулылыклар нэзари Ьэм гамэли эшебездэ вледен-эле чагылыш таба. Ьэм инде ялгышлыклар да я^ибэрелэ. Бу урында исв аларныц бары бер-икесен генэ атап уту белэн генэ чиклэнмэкчебез.

...Менэ безнен, кулыбызга уткэндэ ил<;ат иткэн калэм иясенец яда басмасы килеп керэ. Ьэр эсэрне тирэнтен ацларга тырышып, тэнкыйди караш белэн укучы куцелендэ туган сорауларныц кайберлэре менэ мондый эчтэлектэ булыр:

- бу кем эсэре (эсэрлэре)? Чыннан да имзасы курсэтелгэн язучыныкымы? Бэлкем, башка берэунекедер? Бэлкем, авторын аныклаган сурэттэ, моца кадэр дэ исеме эдэбият тарихында зур урын билэве ачыкланган куренекле эдипнен,, яисэ классик язучыбызныц ия^аты яцадан-яца як лары белэн ачылып китэр?

- эсэр текстыньщ тарихы, терле-терле чыганак лары я^ентеклэп ©йрэнелгэнме, басмаларга дерес текст урнаштырылганмы? Берничэ варианты яки редакциясе булган очракта, бу басмага кайсысын биргэндэ, авторыньщ иж;ат ирке-ихтыярына хилафлык китерелми?

- китапта, щыентыкта текст лар укучыга нинди тэртиптэ

7

тэкъдим ителэ, авторыныд ия^ат узенчэлекле иж;ат юлы -эволюциясе бозып курсэтелмиме ?

Эдэби мирасыбызныд бугенге шартларда «яшэеш»ен менэ шуныд кебек сорау-проблемалар яктылыгында тикшеру, безнед карашыбызча, татар эдвбият фэненед, бигрвк те чыганаклар белеме Ьэм текстологиясе тармакларыныц, кичектергесез Ьэм щитди бурычы булып саналырга тиешле. Менэ бу нэрсэ фэнни хезмвтебезнец (диссертацион эшебезнец) актуальлеген билгелэргэ ярдвм итэ дэ.

Бу урында, баштан ук бер нврсэне искэртергэ кирвктер. Гуманитар фэннврнед куптерле тармакларында, ©лкэлэрендэ 1939 елдан бирле фундаменталь тикшеренулэр алып бару эше йеклэтелгэн Татарстан Республикасы Фэннэр академиясенед Галимж;ан ИбраЬимов исемендвге Тел, эдвбият Ьэм сэнгать институты1 галимнэре бай 11эм озын тарихлы эдэби мирасыбызны барлау Ьэм халкыбызга кайтарып биру юнэлешендэ дэ зур эш башкаралар2. Аеруча XX гасыр башы классиклары иж;атын ейрэнугэ, аларныд тулырак, фэнни Ьэм фэнни-популяр басмаларын эзерлэугэ игътибар бирелде. Эдэбиятчы текстологлар, кайчак исэ тел галимнэре Ьэм тарихчылар кече белэн дэ, гамэлгэ куелган Габдулла Тукай, Мэящт Гафури, Фатих вмирхан, Галиэсгар Камал, Галимждн ИбраЬимовларныд куптомлы «Эсэрлэр»е (ул заман алар барысы

1 1997 елга кадэр: Тел, едебият Иэм тарих институты. Моннан ары Г.ИбраЬимов исем. институт дип кене курсвтелэчек.

2 Кара : Указатель трудов ученых Института языка, литературы и истории Академии наук Республики Татарстан. 1939-1986. - Казань : Изд-во «Фикер», 1997. - 504 с. Билгеле, институт эшчвнлеге куптармаклы: фвнни проблемаларга багълы конференциялвр уздыру, фэнни казанышларны халык арасында тарату, экспедициялэр уздыру Ь.б.

8

да Татарстан китап нешриятында денья курде) татар халкыныд рухи тормышында, мэдэни усешенДэ> эстетик Ьем этик табигатенде, яшь буында милли хислэр тербиялеуде меИим роль уйный торган факторга еверелделер. Мондый эшнед гаять меЬимлеген иске алып, Институтньщ эдэбият секторы составында текстологик теркем (хезер Институтами, кулъязмалар Ьэм текстология булегенэ кере) оештырылганнан сод (1976 ел, май), биредэ XX гасыр башы эдэби мирасын барлау Ьэм текстологик максатларда ейрэну яда баскычка кутэрелде, гамэли эштэ бу фен тармагына хас принципларны куллану мемкинлеге арта теште, диярге була1. Хэер, матур едебият текстологиясене караган бигрек те гамели эшлер башка фенни оешмаларда да, меселен, Татарстан Республикасы Феннер академиясенед Тарих институтында, Татарстан республикасы Милли китапханесенде, шулай ук югары уку йортларында да, меселен, Казан деулет университетында (биреде татар тарихчы студентлары ечен текстология буенча Ж^еудет Миднуллин ж;итекчелегенде махсус семинар да уздырыла), алып барылды, Ьэм хезер де, шекер, бу девам ите. Гомумен алганда, 60-80 елларда Г.ИбраЬимов исем. институт хезмэткерлереннен тыш, Хатип Госман, Миркасыйм Госманов, Хатыйп Миднегулов, Азат бхмедуллин, Шейхи Садретдинов, Зеет Мещитов, Онвер

1 Бу турыда: Юзеев Н. Литературоведение и археография //50 лет

поисков и открытий / Институт языка, литературы и истории им. Г.Ибрагимова КФАН СССР. - Казань : Татар, кн. изд-во, 1989. - С. 82-85.

Куренекле эдэбият галиме, тэнкыйтьче, филология фэннэре докторы, профессор, Татарстан Республикасы Фэннэр академиясенец мехбир егъзасы Нил Гафур улы Юзиев (1931-1996), Г.ИбраЬимов исем. институтта 1973 елдан эдэбият булеге, 1987 елдан кулъязмалар Ьэм текстология булеге медире булып эшлэп, татар эдэбияты текстологиясен устеругэ дэ зур елеш кертте.

9

Шэрипов, Рейс Даутов, Галимждн Гыйльманов кебек галимнер, нэшрият хезмэткэрлэре едэби мирасны халкыбызга кайтаруда нетижэле эшледелер1. Диссертацион эшнед авторы да, 1976 елньщ маенда текстологии теркем составына кертелгеннэн соц, ике диете ел буе едеби мирасыбызны щыйнау, ейрэну Ьем басмаларга езерлеу белен мешгуль булып, узенде беркадер теяфибе де туп лады. Мене шушы нерсе де безне XX йез башы татар матур едебиятыньщ чыганакчыл нигезен ачыклау, классиклар иждтын текстологии яссылыкта ейрэну тарихына, моныд буген де хел ителмеген проблемаларына гомуми бер кузету ясарга, галимнеребез, едебиятчы текстологларыбыз езерлэп чыгарган хезметлерде - куптомлыклар, бертомлыклар, сайланмалар Ьем щыентыкларда фенни принципларныц кулланылыш дереж;эсен тикшеру уздыруга этэрде2.

Диссертациянец чыганакчыл нигезе. Гасыр башы татар эдэбияты - гаять бай Ьэм катлаулы куренеш. У л вакытта язучы сузе аерым китап-мэж;мугалар рэвешендэ, дэреслек-хрестоматиялэр эчендэ, 1905 елдан алып 1917 ел арасында чыккан газета Ъэм журналлар сэхифэлэрендэ нэшер ителгэн,

1 Татар эдэбияты текстодогиясенед тарихы язылмаган еле. Миркасыйм Госманов фикеренчэ, Габдерэхим Утыз-Имэни ел-Болгари «...бездэге текстология фэненец нигез ташларын тезеп, аныц меЬим урнэклэрен дэ якты мирас итеп калдырган» // Госманов М. Уткэннэн -килэчэккэ. - Казан : Татар, кит. нэшр., 1990. - 247 б.

бдэби чыганаклар белеменэ, татар эдвбияты текстологиясенэ караган хезмэтлэрнен; библиографик куревткечен тезуне Иэм бу диссертация ахырында урнаштыруны максат итеп алмадык. Билгеле ки, XX гасыр башы едэби мирасыньщ чыганакчыл нигезе, текстологиясе турында суз барганда, нэзари хезмэтлергэ, аерым мэкалэлэргэ, рецензия-беялемелэргэ мерэщэгать итерге тиеш булдык.

2 Борынгы Ием Урта гасыр эдэбияты чыганакларын текстологик планда ейрэнунец торышы турында: Мицнегулов Хатыйп. Деньяда суземез бар... - Казан : Татар, кит. нэшр., 1999. - 10-11 б.

10

укучыга барып ирешкен. Гасыр дэвамында, дересрэге, 1917 елдан содгы дэвердв бу мирасньщ бер елешен бастыру, укучыларга кайтару мемкин булды. Классикларыбыз, куренекле шагыйрь Ьэм язучыларыбыз куптомлыклары, бертом лык лары, аерым басма-ж,ыентыклары денья курде. Хезмэтебездэ суз башлыча Тукай, Эмирхан, ИбраЬимов, Гафури, Исхакый, С.Рэмиев кебек классикларыбыз басмаларына, аерым очракларда кулъязмаларына, нигезлэнеп алып барылды, алар безнед кузэтулэребезгэ теп чыганак булып хезмэт иттелер.

Диссертациянец методология, нигезеы эдэби мирасны барлау 1шм фэнни ейрвну, эдеби чыганаклар белеме Ьвм текстология, вдвбият библиографиясе буенча рус Ьэм татар галимнэренед хезмэтлвре тэшкил итэ. Болардан аеруча Н.Ф. Бельчиков, В. В. Виноградов, А.Л.Гришунин, Л. Д. Громова (Одульская), Д.С. Лихачев Д.С., Е.И. Прохоров, С.А. Рейсер, М.О. Чудакова, Б.В. Томашевский, И. Абдуллин, М.Эхмэтщанов, И. Бэширова, Х.Миднегулов, Р.Нэфыйков, И.Нуруллин, Г.Халит, М.Хесэнов, Н.Хисамов, Н.Юзиевлернед мэкалэ, китап, монография, хезмэтлер щыентыклары безнед тикшерерге алынган проблемаларга уз карашыбызны формалаштыруга, фикерлеребезне ачыклауга зур ярдэм итте. Диссертациябезнец нигез положениелэрен эчене алган монография язылу тарихы исэ зур галим, Г.Ибра1шмов исем. институтныд кулъязмалар Ъэм текстология булеге медире Нил Юзиевнед (1931-1996) фэнни 11эм фэнни-оештыру эшчэнлеге белэн тыгыз бэйлэнгэн - бу урында моны да искэртеп китуне тиеш табам. Аныд кулъязмада гына калып, безнед тарафтан

11

редакциялэнген Ьэм 1998 елда басылган «Эдэби чыганаклар белеме» исемле монографиясе татар эдэби мирасын барлау Иэм бастырып чыгаруныд нэзари Ьэм гамэли проблемаларын тирэнтен тикшергэн хезмэт буларак безнец эзлэнулэребездэ юлъяктырткыч булып торды.

Диссертациянец тема актуальлеге белэн тыгыз бэйлелектэ формалашкан узенчэлекле максаты булып 20 гасыр башы татар эдэби мирасын чыганак сыйфатында 11эм текстологик яссылыкта ейрэну тора. Шушы зур максатка ирешу ечен без уз алдыбызга тубэндэге бурычларшл куярга булдык:

■ 20 гасыр башы татар эдэби мирасына кергэн (караган) чыганакларга анализ, аларныд терлврен ачыклау;

■ бу чор эдиплэренец ачык Ь.эм яшерен имзалар алуындагы сэбэп Ьэм закончалыкларны билгелэу;

■ яшерен имзалы Иэм аноним эсэрлэрне атрибуциялэунен, ысулларын ачыклау Ьэм аларныц 20 гасыр башы классик язучылары мирасын барлауда кулланылышын тикшеру;

■ Габдулла Тукай Ьэм Фатих Эмирхан ачык Ьэм яшерен имзаларыныц адлатмалы сузлеген тезу;

■ 20 гасыр башы эдэби текст лары тарихында басма 1гэм кулъязма чыганакларныц урынын тикшеру;

■ бу чор татар эдиплэре иж;ади фикерлэвендэ даталаштыруга менэсэбэтне ачыклау;

■ Габдулла Тукай иж;аты хронологиясен реконструкциялэунед торышын анализлау.

Диссертацион эшнец фэнни ядалыгы - хезмэтебездэ татар эдэбият фэнендэ беренче мэртэбэ 20 гасыр башы татар эдэби мирасын чыганакчыл 11эм текстологик аспектта ейрэнунед

12

теоретик мэсьэлэлэре тикшерелэ. Аерым алганда, бу чор эдиплэренец яшерен имзалы Ием имзасыз эсэрлэрен атрибуциялэу месьвлэлвре карала, беренче мертебе Тукай Кем Эмирханныц имзалары исемлеге тезелеп урнаштырыла. бдеби мирасны «яшбту»дэ, аны халыкка кайтару эшенде басма 1гвм кулъязма чыганакларныц роле, башлыча Тукай мирасын барлау 1гем басмага эзерлву практикасына таянып, даталаштыру Ьэм хронология месьелелере куелышы Ьем чишелеше анализлана.

Диссертацион эшнещ фэнни-гамэли эЬэмияте. Соцгы елларда татар халкыныц эдэби-мэдэни мирасын кайтару - эзлэп табу, ж;ыйнау 11эм саклауга кую, бастырып чыгару, фэнни тикшеру юнэлешендэ шактый зур эшлэр башкарыла. Эмма, эйтергэ кирэк, чыганаклар белеменэ, матур эдэбият текстологиясенэ хас фэнни принциплар кулланылыш дерея^есе эле тиешле югарылыкта тормый. Безнец уебызча, мондый эшкэ алынган гыйльми кечлэргэ бу хезмэт белэн дэ (автор аны башлыча шэхси теяфибесене таянып язды) танышып чыгуныц ярдэме тими калмастыр. Диссертациянец материаллары, теп положениелэр, фэнни нетищелер XX гасыр башы татар эдэбиятын югары уку йортларында, татар урта мектеплерендэ' укыту процессында кулланыла ала. Аларны шулай ук татар эдэбияты, текстологиясе, журналистикасы, басмачылык тарихы буенча фэнни хезмэтлэр язганда, XX гасыр башы классиклары (аеруча Г.Тукай, Ф.Эмирхан) иж;ат мирасын монографик планда тикшергэндэ дэ файдаланырга мемкин.

Хезмэтне апробациялэу. Диссертациянец темасы буенча «XX гасыр башы татар эдэбияты (авторлык, теп текст Ьэм хронология м