автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.06
диссертация на тему: Текстообразующие средства кыргызского языка

Полный текст автореферата диссертации по теме "Текстообразующие средства кыргызского языка"

КЫРГЫЗ РЕСПУБЛИКАСЫНЫН УЛУТТУК ИЛИМДЕР

________ АКАДЕМИЯСЫ

ТИЛ ЖАНА АДАБИЯТ ИНСТИТУТУ

ГЗ 0.1

Колжазма укугунда

Маразыков Турусбек Сейдакматовнч

КЫРГЫЗ ТИЛИНДЕ ТЕКСТТИ УЮШТУРУУЧУ КАРАЖАТТАР

Об

т /л-

10. 02.01 — Улуттук тилдер (Кыргыз тили)

Филология плпглдершпш кандидаты нлимий даражасьш алуу учун жазылгап днссертациянын

Авторефераты

Бишкек —1998

Иш Кыргыг маылекеттик улуттук университетинде аткарылды.

Илимий лсетекчн — Филология илимдеринин кандидаты, доцент С. Ж. Мусаев.

Сфпциалдуу оппоненттер — Филология' илимдеринин

доктору Б. Т. Токчубекова Филология илимдеринин кандидаты С. И. Ибрагимов

Жетектеечу мекеме — Бишкек гуманитардык универ-ситетинин Кыргыз тили кафедрасы. Диссертациялык иш « 1Ъ » си 1996-ж. саат

Кыргыз республикасынын улуттук илимдер академиясы-нын Тил жана адабияты институтунун алдындагы Д. 10.94.32. адистештирилген докторлук кецештин жыйынында корголот.

720071, Бишкек ш., Чуй просп., 265 а.

Диссертация менен Улуттук илимдер академиясынын илимий китепканасынан таанышса болот.

Автореферат 1996-ж. « (р .-Ю^и с ч женетулду.

Адистештирилген ксцештпн ■ окумуштуу катчысы филология илимдеринин доктору

Т. С. САДЫКОВ

~ -- --- - - -- Т<Т пищ м » I ттгп -гттуг^т ^ГТУГ>»-»ТТП<ГГ>ГГГ

тл.; .ч".''::??;;? тек.::т жакл аньш бпрдиктеп:. хексттйк уюшулуш механнзадери закон ченемдуулуктору Сутунку •-"•••пг-- чейин атзим и*лпд'мгв альта элек. Ал эми орус тпл илимшгде :каиа ч°г элдик лингвксгшсаза тексттин илпмкй-геот-щялык жалпь: тгоблемалата? Л.МЛогев?.. И Р.Га.тьп'»г>ин. О.И.Москятктся» Г .Я.С олгашк. К.Р.Ар^'тюнокг., ЗЛ.Тутаевг. Л.В.Кцьпое?. 1.Ь.Ьронска2, ТА £ан Дейк, ВДресслер, МЛфютде, Кох оцдзнгоа жана башка кептеген окумуштуулар тарабьшан акьфкы 20 жылдын

ЧГДЗ — г ТТПТУТ7Тгр1А^О OTTX.JpT.Tn I' /Л »ТТЛ III.' ТТ17 11 ~ ! 111Г

аспекткде текстке иликтэолорду жургозуунун илимий да жл.ча практихалык да зарылдыгы аныкталды. Азыркы учурда суйлешуу актысы жана анын семантикалык, прогматн-калык, коммуникативднк табияты жонундогу проблемаларды кеп-чулук окумуштуулар езгече кецул бурун изилдеп жатышат. (ЕАРеферовская, Л.ЮЛотман, М.М.Бахтин, Г.В.Колшансккк, Т.МДридзе, Т.МЛиколаева, ТА ван Дейк, ХЯ. Ынм, Е АБаженова ж. б.).

Бугунку КУНу ЕЬГОГЫЗ ТИЛ КЛЙМИ ™УН ТСЕСТТГК линпшстикалык табиятын аныктап. аньтн струнтуралык бпр-диктерик, уюшулуш закон ченемщ^лг/ктерун. ошондой эле текстти улодгтуруучу каражаттарды аныктоо актуалдуу мэселе болте саналат. Диссертациялык иштин актуалдуулугу. б;~лпп:ндеп, хыргыз тил шшминде тексттик лингвистика боклгча теориятык изилдеолордун жургузулбей келгекдиги. текст жана аны ую;л-туруучу каражаттар. жагдак — шарттар жонундо г>ч каггдай мзалы-маттын жоктугу менен шартталса. экючитен, ко.чгмуннклптднк б1фдик катары тексттин жалпы табияты, уюшулуш мехакизмдери жана ззкон ченемд^улут-стору лингвистикалык аспептгж та~:-~г тпл клил'ипдс бшшнчк жолу нзилдэеге алынып -лтп.п-ал м?не-.

Диссертациялык изшщеенун максаты— монологдуу квркем текстте метатекстти уюштурган активдуу Лексемаларды аньштос л'лрг тексттт? утошупуплтш ггспп бс.тгсп кя'.^.г' анкзтпздик гиьглай шззттардь! тактоо. Бул максгттк ашьшыш учун темвндегудей мклдеттердк аткаруу зарылдьл». туулат I

— Буга чейии топтолгон иташ^клилуть непникле текст зана анын бирдиктерин аныктоо. Б. а. тексттин лингвистнкзлык теориясынанкабар беруу;

— тексттин уюшулушуна негиз болгон жагдай шарттарды тактоо;

— метатекегга уюштурууга активдуу катышкан лексемаларды карсетуу жана. алардын текстти уюштуруучу функцияларын аныктоо.

Жогоруда керсетулген максат жана милдеттер ишке илимий изилдсю жургузуу учун факт-материалдарды чогултуунун жана аларды анализге алуунун принциптерин аныктады.

Иште анализге алына турган факт-материал катары монологдуу коркем текст алынды. Мисалдар азыркы кыргыз ада-биятынын чебер екулдерунуп прозалык чыгамалярынан кел-тирилди.

Алдыга коюлган максатты орундатуу учун изилдееде негкзги метод катары баккоо жургузуу, индуктивдуу жана дедухтивдуу метод, анализ жана синтез, схемалаштыруу, лингвистика!ык баяндоо (ошхсание) методдору колдонулду.

Изилдоонун илимий жацылыгы : иште тексттин жана аньш бирдиги метатексттин семаитикалык, структур алык, кошг/-никлтивдик табияты, бул бирдиктердин уюшулуш механизмдери, андлгы интеграциялык, когезиялык, тезаурстук, контиинуумдук процесстер, тексттин уюшулушунда лексемалардын кеп кырлуу функцнялары тууралуу жана ушул маселелерди изилдеген тексттик лингвистиканын кыскача тарыхы, калыптаныш эволюциясы, анын ил им катары пайда болушуна негиз болгон теориялык еболгалер жонундо кецкри маалыматтар берилипг тилдик фактьшарга жацы теориялык нукта, жаны коз карашта анализ жургузууге аракеттер жаеатды. Аталган маселелер боюнча бута чейин кыргыз тил или-минде изнлдоатор жургузулбегвндуктон, бул диссертациялык кзилдоо — кьфгьгз тил илиминдеги алгачкы жацы саамачык кадам. Ушул жагданл^р диссертациялык 1ШТ1Ш илимий жацылыгы болуп салалат.

Диссертациянын теориялык маанйлуулугу: ¡пнлдоонун жьшьштыгьшда тексттеги семаитикалык, сруктуралык, логикалчк темпоралдык, локалдык, ассоциативдик жаяа коммутшкативдик байланыштардын, карым-катнаштардын озгечелуктору керсоту-луп, тексттин уюшулушуна негиз болгон коммушгкативлнк обол-галер аныкталгандыктан, -келечекте тексташ теориясын андан ары внуктуруу багытында жургузулв турган нзиллоо иштерние бул диссертация шшмий-теориялык муноздогу материал катары пай-датанылуу менен гексттнн бнрдпктерин. акын уюшулуш закон ченемдуулукторун, тексттеги тшт-еграцзялык. контиинуумдук: когезиялык процесстерди даты

b

терендетип иликтее, тактоо жаа-тында жургузулуучу юилЛ9вЛ0РГ0 теориялык негиз болуп бере алат.

Иштин практикалык мааншгуулугу: диссер-тациянын материатдарын жогорку окуу жайларыныи филология факулъ-теттерийин жогорку курстагы студенттерпне втулчу Текстке лингвистикалык талдоо жургузуу" деген темада . аталын курс катары етсе болот. Текст — коммушпсативднк процесстин озвгун тузуп турган б1фдик. Ошондуктан ara тиешелуу информацняларды ылайыгьша жараша орто мектептерде "байланыштуу кеп" сабагын етууде пайдалануу эффективдуу жьшьштык берээринде тек жок.

Дисеертациялык innrim апробадияеы: днсеер-тадия боюича 'Темпоралдык маанидеги свздврдун тексттн уюштуруучу функциясы", "Абстрактуу зат атоочтордун тексттн - уюштуруучу функлиясы", 'Тексттин грамматикалык категориялзры" "Подтекст — кврквм чыгарманын тексттин уюштуруучу каражат катары" деген ат менен илимий макалалар жана тезистер жгрык ксргон. Кыргыз мамлекеттик улуттук университеткшш кыргыз филологиясы факудьтетинин скумуштуулары катышкан нлимий — теориялык конференшмларда 1991, 1992, 1993, 1994, 1995 — жылдары Тематикалык торду тузгон лекссмалардын тексттн уюштурушу'', "Лексем кайталаманын тексттн таштуруучу функпнясы", "Анафоралык жана катафоралык каражаттардын тексттн уюштурушу", "Тексттеги интеграция процесск", "Суйлемдук текетти уюштуруучу потехщцясы" деген темада клилий докладдао жаоалган.

1992-63. 1993-94, 1994-95-окуу жылдары КМУУнув кыргыз фкл&логиясы факультетшшн Кыргыз тлли жала адабияты болумунун 5-курсуида "Кифгыз тилинде тсксттн уюштуруучу каражаттар" деген темада атайьш курс окулган.

Диссептациялшс иштин струкчурасы гафн-шууден, эки главадан жана корутунду бблуктен турат. Иштин аягында пан-даланылган гдабнкттардын тизмеси Оерилет.

Диссертапиянын негизги мазмуну.

Диссертацпянын киршиуу балущидв шггтнн актуал-дуулугу. негязп* максгтк, плямпй жана теориялык жанылыгь:, практикалык мззнкяуудут^" жвнгнло каалыматтар берилет.

йштил I — главасында изилдееиун илнмнй — т&оркялык негази берилет.

3 — главанын 1- параграфында тексттак лиЕГВистцканык жаралуу жана калыптануу эволюциясы, аньш галскача тарыхы, штам катары пайда болушуна негиз болгон теориялык вболгалвр, тексттик дингвистиканын изиддвв объектясн жаяа аньш кеп турдуу изиядеэ аспектилери, багыттары жвнуиде сез болот.

Текстке болгон кызыгуу эн оболу окумуштуулардын структура-семантикалык жана функционалдык талому боюнча суйломдон чоц тилдак. бирднктер жонундегу байкоолорунан улам бапгталды. Ал бирдикти "период", "речь", "татаал бутундук", "суй-лемдврдун тилектештиги", "смысловой кусок", "айтым" деп атал келншкен (Аристотель, МЛомоносов, АХВостоков, Ф.И.Буслаев, АЛ.Потебня, АМ.Пешковский, Р.Н.Овсянико-Куликовскнй, КБоостж. б.).

Тексттик лингвистиканын пайда болушу жонунде коптегон талаш пикирлер бар. Биздин оюбуз боюнча, тексттик лингвистика тил илимшган кылымдардан бери топтолгон бай тажрынбачарынын, синтаксис, синтаксистик стилистика, комму-ннкативдик грамматика тармагьшда жургузулгон изилдеелердун бай материалдарынын негизинде пайда болду. Байкоолсрубузга Караганда, (1) окумуштуулардын тил менен кепти бирн-бирииен аиырмалап белуп тушунуусу, тил менен кептин биримдиги жана алардагы айырмачылыктын такталышы, (2) тилдик норма женун-дегу гушунуктун пайда болушу жана анын ар тараптуу изилденииш, кептик норма, жонунде ой-пикирдин калыптанышы, (3) Тилдин стили жана кептин стили женунде илимий квз караштардын пайда болушу сыяктуу илимий-теориялык ебелгелер тексттик лингвистиканын аз алдынча илимий тармак болуп калыптанышына негиз болду.

Тексттик лингвистиканын изилдее объектиси — текст, аньш структурасы, семантикасы, функциясы жана булардьш ортосундагы длалектикалык карым-катыш. Текстке карата жур-гузулгвн ар кандай прянциптеги, аспектидеги изилдвелврге бай-ланыштуу тексттик лингвистиканын изилдев предмета ар турдууче каралып журот. Маселен, биздин квз караш боюнча, тексттик лингвистика — суйлошуунун мадызын, табиятьш, андагы коп кьгрлуу мал:нлелерди, шарттарды, жагдайларды изилдей турган нлим. Адямдын эмне максат менен, кайда, качан, ким менен, кантип, кандай мамнледе суйлвшуп жаткандыгы же суйлвшвру пикир атышууга негиз болгон экстралингвистикалык жагдай — шарттарга кирет. Ушул шарт адамдардьш суйлошуусун теске са-лып, багьггтап, кыймылдатып турат. Ушул жагдайларга жараша бериле турган информация езунче бир формада, интонацияда,- маанайда берилет. Тилдик каражаттар ошого жараша колдонулат, гандалат жана кайталанат. Т. а. тексттик лингвистика кантип, кандай сунлэшууну уйретпант. Ат суйлошуунун негизин, взегун тузуп турган жагдай-шарттарды тушундурет. Калган маселе ар бир Ш1д1£виддин взундо. Анткени сунлвшуу, текст тузуу — бул канталаягые жана ото коп кырдуу, квп сырдуу, чыгаармачыл

процесс. Ошондуктан суйлвшуу т-игил же бул так рецепке, эсеп чотко баш ийбейт. Ошоидой болсо да суйлвшууге негнз болгон жагдай-шарттарды жалпыпаган закон ченемдуулуктер, суйлешуунун ар кандай' тибгше ьшайык текст тузууггун жалпы механизмдери жана суйлешуунун, текстти уюштуруунун бута чейин адамзат кштеп чыккан типтуу жервлгелеру бар. Тексттик линпзнс-тика дал ушул маселелерди изшщейт. .

1- главанын 2- параграфьшда текст жана акын бнрднк-тери. бул бирдиктердин башталыш жана аякталыш чепш анык-тоонун критерийлери, тексттин негизги белгилери, табияты, анда-гы семантикалык, структуралык, коммунйкативдик бутундуг, те.матикалык биримдик факт-мзтернадцардыв негизинде чагыл-дарылат.

'Текст" деген терминди тушуидурууде ото коп турдуу. карама-каршылыктуу ой-тшфле'р бар. Маселей, айтымды, чыгар-манын салыштырмалуу аяктаган болугун да, бутун бнр чыгарманы (роман, повеет, ацгеме, шшмий макала, документтерди ж. б.) да, бутун бир чыгарманын белумдерун (глава, параграф, абзацты) да "текст" деп атаган учурлар жолугат. Ошондой эле тексттин б1ф диктери боюнча да карама-каршылыктуу позтщиялар бар. Ошондон улам текстке ар кандай аныктамалар бернлип да журет.

Бизднн тушунугубуз боюнча, текст — кандайдьф бнр информажяны туюндурУУ учун тузулгон, озунчо тсмасы, максаты, мантггка-структуралык бутунду!у бар коммукикатлздик б!фдгж. Тексттш.' нсгкзги параметрлери — текетте какдайдыр б»ф тематлн жана маагь-тип — структуралык биримднктин болушу. Тексттик негкзги белгилери: баардык эле текст (1) кандаддыр бир ком-лглшкзтикднк максатты ктдойт; (2) каидайдьф бир кнформазуи берет. (?, > еалыштьфмалуу аякталгая турпз, маашьлик бугундукко ээ болот; (4) конкреттуу бкр темага багьшхталат; (5) семантико-струтттуралык бнрдиктерге батунот; (6) етруктуралык жактан биригип, ую;иулул турат: (7) кансь; бнр функционаддык стилдиь турунв кнрет.

Пнклр алышуу же коммуникация, биздин оюбузча, — ойлордун. пшшрлердлн, информацкялардын алмашуусу. Адам-даряык тилдик гапаф алышуусу бул — барьшан мурда объективдуу дуйнодегу реалдуу жана нрреалдуу предметл-р, куб\луштар. окуялар, мамизелер л:онувдв ой-пшшрлердин туюндурулутау. Ошол ой-пкк1фДи туюнд}"РУУ Уг»Тн текст тузулот. Пиюф алышуу тексттик формгла кш жузуне ашат. Текст — тзрь?уш чьшдыгьшьгн аирым жактарын (окуяларды, ъгунэздэрду, мамилелерди, он жугуртуулэрду ж. б.) суроттоп, чагьхлдьфып тургандыктан, ©зунун табияты боюнча дал турмунзтай диалектикалуу. Ошондуктан текстхе окшоштук

8 • ■ .

жана айырмачылык, туруктуулук жана езгер-мелуулук, туз сызыктуулук (линейность) жана келки-келкшшк (цикличность) муноздуу. Тексттин эц кичине бирдиги — мета-текст. Метатекст — бир нече суйлэмдердун органикалык туту-мунан турган, салыштырмалуу турдо вз алдынча мааниге эз, езунчв микротемасы, семантика-структуралык бутундугу, коммунжа-тивдик бахыты бар суйломдвн чоц б1фдик. Метатексттин эд кичине бирдиги — суйлом. Демек, бир нече суйлемдордун орга-никалык тутумунан метатекст, ал эми бир нече метатексггердин гармониялуу биримдигинен текст тузулет.

Минтип тексттин батук-белукторге белунушу адам баласынын ой-жугуртуу, ойду туюндуруу жана ойду кабьш алуу озгачатугуно байланыштуу. Ддамдардын ой жугуртуусу — бвлук-б&тук турундо болчу процесс. Муку биз адамдар бир эле нерсе же предмет жонундо суйлогондв анын сапаттык, квлвмдук ж. б. жак-тарын болуп-болуп тушундургон учурларынан байкасак болот. Ой жугуртуу процесси — кептик ой жугуртуу процессинин" взу (Г.В.Колшанскю! . Демек тексттин бирдиктерге ажьфашы — адам табиятына муноздуу керунуш.

Текст менен тексттин, тексттеги метатексггердин чепш аныктоодо формалдык каражаттарга эмес, коммуникативдик пара-метрлерге, ойдун внугушуно, динамикасына, мазмукду тузгон маанидик жагдайлгрдын катышына, тема-ремальпс байланышка клйрылабыз.

Метатексттин биринчи же экинчи суйломундв микротема номииацияланат. Калган кийинки суйломдордо ошол микротема ар тараптуу улантылат. Михротема, биздин оюбузча, — метатексттин мацызын гузуп турган езок маани. Ар бир метатексттин взунчв микротемасы болот. Бутун бир текстте айтылып жаткан пред-меттнн, кубулуш, окуяньш ж. б. бир жаты, бир аспектиси метатексттин микротемасы болушу мумкун. Вир микротема жвнунде информация аяхталып, экинчи микротема жонундо информацияньш башталышы бир метатекст бутуп, экинчи метатекст башталды дегенди бнлдирет. Бир нече микротемалардын органикалык тутуму тексттин темасын тузот. Тексттин темасы — тексттин мазмунун жалпылаштырьш, андагы негкзги ойду концентрациялап турган маанилик ядро. Бир тема жонундо соз бутуп, экинчи теманын башталышы бьр текст гяктап, экинчи текст башталды дегенди туюндурат.

Байкоолорубуз боюнча, бир бутун чыгарма (роман, повесь, ацгеме ж. б.) бир текст эмес, ал — бир нече тексттердич органикалык жьппсндксьшян тузулген туунду. Себеби бир даты повестте, романда башьшан аягьшда чейин бир эле теманын

тегерепшде кепуланбайт. Чыгармада бир тема негизги тема б мот. Ошол негизги теманы ачып берууде баяндап жаткан мезпалдиа, доордун, коомдун жузун керсетуу максатында жазуучу даты квптвгвн баша теманы козгойт. Т. а. , чыгармада негизгн тема кептегвн башка темалардьтн органикалык тутумунда, фонунда ачылып берилет. Маселен ЧАйтматовдун ^Жамийяа" повестинин негизги темасы — суйуу. Ошондой эле повестте — достук, уруш мезгилиндеги тыл турмушу, мекенди суйуу, ыймандуулук. тема-лары да бар. Ч-Айтматов адам турмушундагы суйуунун ролун достук, ыймандуулук деген ж. б. темалардьш фонунда ачып берет. Повестте ар бнр тема езунче текст же тексттердин сериялары турунде берилген. Демек ^Жямийла" повести — бир текст змее, ал бир нече тексттердин органикалык тутумунан турган чыгарма.

Ал эми жогоруда аталган глава, параграф, абзац — текст эмес, алар-текеттин композипдй-структуралык каражаттары. Себеби, бул композициялык каражаттар текеттегидей ез аядынча темага ээ эмес. Текст бир же бир нече абзацка созулушу мумкун. Ал жазуучунун адабий табитине жана стилине байланъпцтуу.Главг, параграф, абзац, жазуу кебнне гзна мунездуу. Ал эми текст оозеи; турунде да болот ж. б.

1 — главанын 3 — параграфында текетти утоштуруучу каражаттлрдын изилдениш таржьшалы, текеттин уютулушун кзз-лдеенун эволюциясы жонунде кецнри информация берштет.

Иштян 2 — главасында текетти уюштуру,'чу акткздуу лексемалар жана алардкш коЕтексттеги интегралиялык. "огезкгхънт коктиинуумдук функпиялары аналнзге алыиат. Акдай ле.-;се?лаларгг т емендегулерду кошеок болот: — Тематнкалык торду тузгек лексемалар. Булар теманын бирамдагнн, текеттеги мааяирнв зволюциясыв, динамикасын тугондурат. Текетте баямалып жаткат. темагг туз же кыйыр турде тиешелуу лексе-малардын згып> колдонулушу тематикальш. тор (сетка) деп аталат. Мзьшдай лексемалар бирдей тематнкалык мааниге, мазмунга тнешелуу болшндуктан текетте озунче бир семантикальтк торду' тузуп, баяндоонун, референггик тутумун, логикалык кпалтыг; ззвг кыймылын так керсетуп турат. Масглен, текетте баяндооиуг темасы '"революция" болсо. анда суреттелгэн ' элдердик топалоь, тушуп чотулуусу", "нааразыльш", "урупЛ "кыргыв туш\_", 'кьш-кырык стреаа" деген сьшктуу лексемалар теиатиколыг. торду гузген каражатгарга кирет. Себеби бул лексемалар "револгапня" деген тутаунуктун ичине кирет да, революциямш ар кандай саащлк, сапаттык ж. б. Табиятьш бизге ачып берууте аггивдуу кзтьллат. Натыйжада революция женундв маалымат алабыз.

— Абстрактуу маанидеги лексемаяар (АМН). АМЛ мааниси, кобунче бир эле суйлемде ачылып, толук турде чечмеленбестен, бнр нече суйлемдердун, кээде метатексттердин катышуусу аркылуу толук туюндурулат. Ушундай табияты аркылуу АМЛ жанаша айтылган бир нече суйлемдун маашшгк негизин, взвгун бириктирип, текстте семантикалык да, структуралык да бай-ланышты тузуп, структура-семактакалык талааны (поле) уют-турат.

— Локалдык маанидеги лексемалар (НМЛ) жата. Темпоралдык маанидеги лексемаяар (ГМЛ). Кандай гана текстти албайлы анын бeлгшгfy бир локалдык жана темпоралдык алкагы, структурасы болот. Себеби, адамдын. бутундей жашоосу, дуйнону таанып-билуусу. ой жугуртуусу, сезсуз, белгилуу бир мезгилдик жана мейкиндик алкактын катышьшда болот. Ушул объективдуу себеп адам тузгон тексттин уюшулуш механизминде чагьиат. Л МП жана ТМЛ тексттин бирдиктерин семантико-структуралык жактан жанаша жана обочо байланыштьфып, туюндурулуп жаткан информадияньш, маанинин биримдигин уюштурууга активдуу каты-шат. ЛМЛ жана ТМЛ бирдей мезгилдик, мейгаыдик алкакты туюндуруп, тексттеги информациалык борбордун кайсы багытка енугуп жатканын, эволюциясын, баяндоонун логикалык ыраатын тексттин семантикалык контиинуумун да тузет. ЛМЛ жана ТМЛ аркылуу текстте тематикалык биримдик, коммуникативдик бутун-дук. уюшулат. Корком чыгармада суроттвлуп жаткан референт кандайдьф бир темпоралдык жана локалдык аткакта суреттелвт да, ушул алкактарда алардьга мацызы ачыльш берйлет. Ошондуктая суроттатуп жаткан баяндын динамикасын, кыймылыи жана ыраатын текстте берилген локалдык жана темпоралдык алкактар боюнча да банклябыз.

— Лексемалык кайталама (ЛК). Тексттин семантикялык, структуралык жана коммуникативдик биримдигин уюытуруу учун бир але лексеманын бир нече вариантта же езгеруусуз кайра-кайра кайталананып колдонулушу ЛК деп аталат. Кепчулук тексттерде ойду толук туюндуруу максатында айтылып жаткан маани (тема) коммуникативдик максатка ьшайык улам жлцы информация (рема) менен жабдьшып журуп отурат. Ушул процесстин озундв баян-доонуи узгултуксуз динамикасы, тексттин бнрдиктериннн семан-тико-структуралык бекем байланышы кошо тузулвт. Бул-кврунуш кыргыз тилинде тексттин уюшулуш бир механизма болуп саналат. ЛК теманын биримдигин камсыз кыльш, тексттин логако-семан-тихалык жактан бекем ингеграцталанышын, андагы бирдиктерднн коммуникатявдаг

бутундугун тузууго активдуу катышат. Бир жактуу, тажатма кайхалоолордон кутулуу максатында, тексттин ары нйкемдуу, ары >тосулуктуу; лры байланыштуу болушу учун кыргыз тшшнде ЛК бир нече турлеру иштелип чыккан. Маселен: таза лексикалык кайталама, синонимдик кайталама, ат атоочтук кайталама, антонимдик кайталама, лексемалык анафора, вариантташкан ЛК, аралаш ЛК ж. б ЛК тексгти дкыл-сезимге жугумдуу, туюмдуу кылууга, керкем информацияны туюндурууда тилднк каражаттардын семантико-структуралык жактан жиксиз байланышын тузууге чоц улушу бар. Адамдын ойду, информацияны тугоялуруу жана аны кабьтл -алуу озгечелугун' зеке алсак, ЛК, кайталоо механизминин пиютр алышууда орун алышы закон че-немдуу. Бир теш жвнунде информация бериле баштаса, баян-доонун кийинки бвлугундв айтуучу тарабынан кептин нуту ошол эле тема жвнунде баратканы улам-удам ЛК .аркылуу номина-цияланат. Б. а. кептин нугун дайыма кеземолдеп, багыттап, тактап туруу учун адамдардын пикир алышуусунда кайталоо механизми иштелшх чыккан. Бул механизм тексттин байланыштуу болушун камсыз кылат.

— Мааннсн бир суйлемдун алкагыпда то лук

ачылбаган лексемалар (МСТАЛ). Тексттин уюшулушу — езунчв бир жандуу, диалектикалуу процесс. Ал процесс ото кел турге жата коп туске э ъ Тексттин уюшулутиунда, ннформашшгьт туюшдуфулутунда ар бир лексеманын ез орду, езунчв салматы болот. Айрым лексемалар ушул учурла взунче бир семантикалык талааны тузуп калат да, алардын мааннлерн б!ф нече сунле>1дардун катышуусу аркылуу гана толук туюндурулат. Мывдам лексемаларды МСТАЛ деп атай-быз. Бир лексеманын мааниси юшкнкн бнр нече суйлвмдердо чеч-меленип, тастыктальш отуруп толук туюн-дурулушун тексттин уюшулушунда гемантнко-структуралык бгнланыш тузуунун б1ф механкзмн кгтзры карасак болот. Катыйжада бир кече суйлем-дврдун мааниси бир темага, бпр маанилик бутата байланып, маани-лик биримднк уюшулат. МСТАЛ кебунчв семантикалык талааны тузуп, тексттин бирдкктсрив байданыштырып турат.

— Ат атоочтор (АА) текстте темага тиешелуу лексемагг же сурттол^"! жзткан референтке функнноналдык эквивалент катары коддонулуп, тексттин темалык, семантикалык. гоммуннкэ-тивдик биримдигин тузууге катышат. АА аркылуу текстте бирдей референция уюпгулат. Бпршь-бири улап турган суйломдерде бнр зле объектини, референтти же ал референттердин ортосупдагы мамн-леледди туюцдурган лексемалардын болутпу текешш семантикалык жактан уюшулушун шарттайт. АА тексттин семаатико-

струнтуралык байланышын туюцдургаа сигнал катары номина-цнялык чынжьфчаны тузушет. Тексттеги информадюшьш взге-рулупгун АА алмашылышынан, колдонулушунан байкасак болот. Себеби АА суреттелуп жаткан референтти идентификациялоочу функциякы аткарьш, баштапкы информациянын логикалык жактан уланыягын же взгорулушун кврсетвт.

Ал квркем текстти тажатма кайталоолордон куткарып, баяндоонун компактуу, сыйдана, тыкан, кыска жана уккулуктуу болушун арттырат. Ушул вцуттвн Караганда АА тексттин ритмо-мелодиясын уюпггурууга да катышат.

— Анафоралык каражаттар (АК). Анафора — текстте мурда белгиленген белгилуу нерсеге кайра кайрылуу, башта берил-ген мааниннн кыйытыльш кайра даты кврсетулушу (О.САхманова). Берилген маанинин кьгаытъиышы ар кандай формада жана маз-мунда ипже ашаг. Ошондуктан АК лексемалык анафора, сино-нимдик анафора, аг атоочтук анафора деген турлерге белебуз. АК аркылуу текстте жалпы мазмундук биримдик тузулот. Чындьггьшда, адамдын дуйнону таанып билуусу ыраттуу болбогону менен, анын тааньш билген дуйнону чагылдыруусу (текст тузуп, кандаДдьф бир ннформацияны тукщдурушу) ыратуу. Ошондуктац кобунче тексттин ар бир бирдиги кантекстте логикалык жакта« езунен мурдагысынын уландысы катары ыратуу тартипте жакта шып, бирдиктуу, тыянактуу ннформацияны туюндурат. МындаЙ логикалык, информативдик ыраттуулукту тузуудв АК ролу чоц. АК актуалдашкан лексеманы анафоралык тартипте туз да, кыйьф да турдв канталап, текстте ассоциативднк байланышты тузушет. Ассоциатнвдик байланьш — тексттин семантикалык жактан уюшу-лушунун бир белгиси. АК подтексттин семантико-стилистикалык нюанстзрын туювдуруп, анда мазмунга ылайык Ьфгакты тузуутв да катышта болот ж. б.

— Катафоралык каражаттар (КЮ. Катафора — текстте алн айтыла элек информация жвнундв алдьш ала кеп кылуу, баян-дадып жаткан о куя буте олекте аньш андан ары эмне болору туу-р.гтуу алдьш ала билдируу, алдыга кайрылуу деген маанини туюндурат. Катафора — тексттеги ннформациянык андан ары онугу-шуно негнз болгон текстти уюштуруучу каражат. Маселен, текслте ксп боло турган о куя жанундв алдьш ала комментарий берилет да, ал текст гш кийинки уландысъшда чечмеленет. Тексттеги ойдун уландысы, дкнамнкасы, кыймылы жана кийинки этабы ушинтип уюшулат. Бул тексттин уюшулушунун бир жолу, бир механизми болуп саналат. КК текстте информациялык борбордун кыймыш ;:* керсотуп, тесттин коммуникативдуулугун тузуугв катьшат. Текстте ннформациялардын жангашышы, алардын анафоралык же ката-

форалык жолдор менен байганышы — бул жазуучунун стилине, жазуу маданиятына. керкем габитине, дуйне таанып билуу езге-чвлугуне байланыштуу. Анафора жана катафораны текстте информативное, кс ммуникативдик. б иркидикти тузуунун эки жолу катары яарасак болот. Анда КК семантико-сгруктуралык, тема-тикалык оайланышты тузууге акгиздуу катышат. Биздин оюбуз боюнча, анафоралык жана катафоралшс ыкманын жашашы — бул злам баласынын дуйнену таанып-бнлуу логикасьша байлакышуу. Адамдар реалдуу дуйнену индук£ивдуу жана дедухтивдуу логика-лык жал менен таанып бнлпшег. Катафора —- таанып билуунуп дедуктйвдуу жолуна окшоес. Длгач жалпылых женундэ кеп коз-голот да, анан ал конкреттеппчфилет. Информацияны тутондуруу жалпьшыктан жекеликке бет алат. Катафорада тааньш-билуунун дедуктйвдуу логикасьшьш изи„ нугу бар. Ал эми анафорада таанып бялуунун индуктнвдуу логикасынын изи бар. Ал жеке-жеке нерсе-лерди кайталап байлакыштыруу- аркылуу жалпылыкты туюнду-руудак байкалат. Демек, адамдардьш дуйнену таанып — билуу-сундегу объективдуу логикалык процесс адам кааласа каалабаса да таанып билгеи нерсени таг аркылуу туюндурууда кандайдар бис жолдор менен кайталанат. Ошондуктан КК текстте болушу, алар-дын текс-гти уюштурууга катышышы-закон ченемдуу керушуш.

}Кыйьштыктап айтклнда, текстти утоштуруучу ар кандай каражат башкалардан белунуп, ез алдынча' эч убакта текстти уюш-тура албайт. Конкреттуу бир текстти уюсггуруучу каражат — миц тустуу гармониянын бир гана тетигн. Ал тшщик, логикалык, семан-тикалык, коммунихативдкк ж. б. кептоген факторлордун неги-зинде, алар менен диалектнкалык байланышта, гармониялуу касым-хатышта, кыймылда гана текстти уюштуруучу функцаясын агкарат.

Корутундуда темендвгудей жыйынтыктар жаяа сунуштар берилет:

Адабият таануу менен пи илиминин чек арасында жайгашкан илим катары тексггик лингвистика тнлдик кара-жаттарды конкреттуу кептик чыгармачьшыктын (тексттян) бир жанрында, формасьшда жзна фоаунда тушундурууге аракет кьш-гпняыгы боюнча салттуу .тингнкстикадан айырмаланат. Техсгглк .тингзастиканын туику махсаты — суйдвшуунун, пикир а^лиуунун мацызын, табкятын аныктоо- андагы кеп кьфлуу ма.мЕлелерге. шарттарга, жагдайларга нзилдебжургузуу.

Ар бир адамдын индивздуалдуу суалешуу тажрыйбасы анлана-чвйрвдвгу башка адамдардьш суйлвшуу тажрыкбалары менен тьктлз байлакышта болгондо гана нормалдуу кальпгганат. Ушул вцуттен ^Караганда текстшг лингвистикаяьш негнзгн мандаты — жззуучулардын, кврввмсвз чеберлериннн тексггин талдос-

нун негизинде коммуникахнвднк вроцесстян езегун тузуп турган элементтерда, жагдайларды шнлдеп уйренуу аркылуу адамдардын суйлешуу тажрыйбасын. ар та^илтан арттырууга, суйлешуу мада-ниятын жогорулатууга кемвк жврснтуу.

Мьшда крммуниклтлвдик шартка жараша сездун кон-тексттеги езгермалуу .табкгтыЕ изилдее, дета эле суйлвшуунун максатка, талапка карата езганэ формата ээ бол орун зеке алуу зарыл.

Ддамдар сулешуунун шартына, талабына ыяайык кылым-дардан бери элде кальпггяньш ктоген суйлешуунун формалары ар-кылуу бири-бири менен пнгнралышат.

Коммуникация — ©в^дна тушунук боюнча, тилдик каражаттар аркьщуу адамдардын ©ртосунда оклордун, пикнрлердин, ннформашшгардын алмалшзгы. Жикир альпиуунун негнзин тузуп турган нерсе — бул информация. Коммуникация текст аркылуу шике ашат б. а. каыдайдыр бщз внформащгяны ' туюйдуруу учун адам-дар текст тузушвт. Ошонд^гаан текетте дайыма кандайдыр бир информация (фактуалдык, зшщтаналдык, экспрессшздуу, керкам, корком эстетикалык, образзуу„ жонцептуалдык, подтекеггик ж. б. ж. б.) туюндурулат.

Текст — взунче йщ> вагзмундук бутундук. Анда айтуучу да, -айтайын деген мазмун да„ гла карата айтуучунун мамилеси, квз карашы да. угуучунун азамйЗу |пц, терс, колдоо коревтуучу же карама-каршы болуучу ж. &■ жотбу) да, айтылып жаткан максат да, суйлвшуунун жагдай-шарпя. (формасы да ж. б. ж. б. факторлордун баары бар. Улггл факторлор тлгнл же бул тилдик каражаттардын колдонулушук алардын конгакеггеги конкреттуу табиятын. мазму-нун, стилдик. эмощюналдык-экспрессиБДИК ж. б. ж. б. маанишн шарттакт. Ушул жагдайларцыи, саналып. вткон факторлордун гар-мониялуу карым-катышьЕнын ¡негизинде гана текст тузулуп, тгакир алышуу ишке ашят.

Текст — ядямдяругьгн цртосундагы пикир алышууну кана-гаттандыруучу коммуикаткр.дик бир дик катары тилдик бнрдик-терден мазмуцду (смысл ) туюЕлургандыгы менен айырмаланат. Ошондуктан текетте логнкглык. ассоциативдик, тематнкалык. жанрдык, стилдик, семантЕкгляк, структуралык, информативдик мазмуидук байланыштар безэт. Текст ушундай байланыштардын ■ негизинде гана кандайдьтр бир информации: 1Ы туюндуруу мумкунчулугуне ээ.

Текеттеги логикглнх, асеоциативдик, тематнкалык. жанрдык. семантика-стилистикалык, структуралык информативдик,

чазмундук байланыштар биз жнгаруза- аиализдеген активдуу -^хсттп утоштуруучу лингвисгикадвк харажаттар жана экстра-."гднгзистикцшк. каражаттар аркьсг^у зузегв ашат. Диссертациялык -цате негизгя теорнялык жобо касзюы талдик процесс контекстке. .с'лшуникэтявдик жагдай-шарткг. адзияьш корком ой жугуртуу. тааныл билуу, сезуу-туюу прошесгхетнне байланыштуу каралат. .Чккггш гекст тилдик бирдиктерднн; татаал карым-катышыиын легнзинде "узулгон хоммуш1Ез?г2Едгх бирдик. Анда адамга мунездуу логикалык. гнисэелэгйялык, психологиялык, •Ьилософиялык. коммуникативди« «.»руаиияльгк. тезаурсгтук жаг^ дайлар ирчувдуу мааниге ээ.

Гекст лингвнстикальпс щрвЕэесстерден сырткары, ушул гыяктуу экстралингвистлхалык йтгстгегсгердин гармониялуу туту-\гшда гана текст болот. Ошанзз ггна ал адам баласы учун кандаидыр бнр мааниге ээ болухц. нзгжг зтхарат.

Коммуникативдик маяжапжз. оагытка ылайык ойдун, тексттеги информацияяын агышя шягэрулуп турат. Демек, тексттин уюшулушу каммушжатиздикёгштжа. максатка жараша болот.

Керем чыгарма окурманга жерхэм эстетикалык таасир хылуу максатында жазьшгаядыктан. герквм тексттин уюшулуш механизмин формалдык грамматика-тык керсеткучтврдэн эмес, чыгармаяын мазмунунан издепшбш керек.

Коркам чыгарманьш идеялык-тематикалык жугуне тексттин укллулуш механизм« туздон туз байланыштуу. Квлвмге жараша тон Оычылгал сыяктуу чоркем идеяга. хотерулв турган лроблемага :касаша чыгарманын жанрдык, стилдик табияты. ущуга кошумча. тексттин уюшуу мунезу жана мехаштякалыптанат.

Кврквм тексттин спепафнзллык: езгвчелугу ал образдар апяылуу ой жору7, ой хорутундтстн- жылуу, образдар зскьглуу хэоком информация беру/ максатын хездейт. Тексттн иликтовге алгалда да ушул объективдуу зая^в ченемдуулуюю хвз жумду мамиле кылууга болбойт.

Тексттин формаидьпс зпна семантикалык гхактан утопгулушу анда туюндурулутт жзтазн янформациянын Схабардкн. реферечт, хубулуш, окуя жвнунде бззжхьш ж б.) мазмунуна жана айтуучу (жазуучу.) алдына канта жоммуникативдик мзасатха байланыштуу болот. Бул тексттингшогга гузуп турган жагааа-аырт болуп саналат.

Тексттин лишзистйуятая: егруктурасын, типчагиг щра-жаттар мечен жабдылышын анын тшммуникативдик струзиз®£сы аныктайт. Тактал айтканда. теыцдвд доммуникзгивдм: ояре-турасына жараша анын лингвистииниж сгру ктурасы тузу^Д-

Текетти уюштуруучу каражаттар керкем текетте керкем образ, подтекст сыяктуу проблемаларга банланыштуу каральт, форма менен мазмундун биримдигине ткана алардьш гармониясьша ьшайык иликтениши зарыл.

Тексттеги суйлемдор дайътма синсемантнялуу болушат. Анткени алар же баяндоонунун темасына унД0шет- же башка суйлемдун семантикалык жактан упанднсы болот, же себеп-натый-жалык карым-катьпптьш тузуучусу, же даты бир семантикалык алака катьшггы туюндурган жагдайларгаээ.

Текетте, метатекетте балобу ар бир суйлемдун взунв таандык орду, ролу, белгилуу бир функциясы, структура-семан-тикалык жана коммуникативдик ш турдуу байланыштары болот. Ошондуктан, тексттеги суйлемдвр, здабунче, езуне чейинки жя-яр езунен кийинки бир нече суйлемдерге семантико-структуралык жактан байланьпньш, бир бутув лроцесстин балукчэсун тузуп тургаадай катышта болушат. Демек, суйлвмдердун текетти уюш-туруучу функциясын аиыктоодо алардын тегерегиндеги коммуникативдик продесстерди коз жаздымда^калтырбоо ете зарьш.

Лексемалардьш текетти уюштуруучу функциясын аныктоодо, сезсуз, алардьш коитекеттнк табиятын изилдео керек. Вуд диссертаииялык иште дал ушул лроблеманы изшщееге аракет жасалды. Биздин оюбузча, лексеманын текетти уюштуруучу функцкясы-лексеманын контекеттик табиятына бекем байла-ккгаткан жана шартташкав закон ченещуу керунуш.

Текетте лекеемалар жана синтаксемал&р семантикалык бекем банланышты тузуп, кандандыр бир информацияны туюн-дуруу учун бнри-бнри менен себеп-натыйжалык, карама-каршы-дык, бирин-бири аныктоочулук, тушундуруучулук, бирин-бири ачып беруучулук, улавтуучулук, толуктоочулук мамиледе болот. Ар кандай информациянын туюндуруяушу (тексттин уюшулушу) ушундай татаал карым-кгтыштщздын, нчки семантикалык байла-ныштардьш негизинде шпке ашат.

Метатекетте жана текетте лексема-синтаксемалар бирн-бири менен кеп кьгрдуу, кеп турдуу байланьппта байланышьш турат: а) Тексттеги лекеемалар тгяяя синтаксемалар ошо текетте баяндалып жаткан темага, идеала логнкалык жактан туз же кыйыр турде байланьшпуу болот. Демек, бирдей теманы, вдеяны туювдуруу тенденцияеы -лексема-синтаксемаларды бириктнруучу, бирн-бирине байланьшггыруучу фактор. Бул тексттеги логикалык байланышты тузет.

б) Текетте бирдей предметтн, жакты, кубулушту туюлтуу маанксине ээ болуп тургандыш боюнча лексема-синтаксемалар

бири-бирине байланышат. Мындай байланыш лексема-синтак-семалардын сртосундагы тематикалык байланышты аныктайт.

в) Текстте бирдей мезгилдик алкакты тузууге катышканы боюнча лексема-синтаксемалар бири-бирине байланьппат. Бул тексттеги темпоралдык байланыш болуп саналат.

г) Тексттеги суйломдер езулерунун тутумундагы сездер, сез айкаш-тары аркылуу бири-бири менен обочо жана жанаша туруп байланышат. (Маселен: лексемалык кайталама, сшюшшдик кайталама, тексттин уюшулушунун анафоратык жана катафоралык жолу ж.6. аркылуу тузулген байланыш). Мыкцай байланыш тексттеги структуралык байланышка жатат.

д) Текстте бирдей меикинцик алкакты тузуугв катьпнкакы боюнча лексема-синтаксемалар бири-бирине байланышат. Байланыштьш бул туру тексттеги локалдык байланыш болуп эсептелет.

ж) Текстте лексема-синтаксемалар бирдей снтуадияны, ыргакты, бирдей семантнко-стилистикалык ньюанстарды туюндурганы боюнча да бири-бирине байланышат. Тексттеги бул байланыш ассо-циативдик байланышка кирет.

з) Текстте бир инфорчациянып элементтери бир нече суйломде чачырап туюндурулуп, аягында баары синтездешип, конден-трацияланып бир информация туюндурулат. Ушундай жол да тексттеги лексема-синтаксемалардын оз ара байланышын тузуучу фактор болуп саналат. Демек, лексема-синтаксемалар текстте инфос-магшялык борбордун чегин, дннамикасын, жалпы табиятын туюндурганы боюнча да бири-бири менен байланышат. (Маселен: тема-ремалык катнашты тузуу боюнча). Мындай мунездегу байланыш тексттеги коммуникативдик байланышты ту зет.

и) Метатексттеги, тексттеги суйломдер бири-бири менен эмоцио-налдык-экспрессквдик бирдей баа беруучу тонго ээ болуп турган-дыктары боюнча да байланышат. Метатекст кандайдыр бир салыш-тырмалуу аякталган информацияны туюндурх-андыктан анда айтуу-чунун (автордун) айтьш же жазьш жаткан предметке, окуяга, мааниге карата субъективдуу эмоционалдык баа беруучулук мами-леси чагылат. Ал мамиле белгилуу бир тон. интонация аркьпуу' берилет. Метатексттеги (тексттеги) маанинин жалпы тонуна (кайгылуубу, кубанычтуубу ж.6.) байланыштуу, суйлемдердун интонаниясы, структурасы. комбинаниясы, темпи, ритми тузулет. Бул фактор конкреттуу бир кептик ишмердуулук катары тексттин уюшулуш негизин тузет. Ошондуктан суйломдун интонациясьш ез алдынча турганда эмес, аньш конкреттуу хептеги, контексттеги абалы боюнча аныктайбыз. Берилуучу ингонацияга, туюндуруучу мазмунга карата жана автордун субъективдуу баа беруучулук

мамклесине жараша интонация коддонулаг. Интонация тексттин жалпы маанисин тузуугв активдуу катышат. Тексттеги байла-кыштын бул турун интонадиялык, жалпы семантикалык байланыш десек болот ж.6.

Текстти уюштуруучу каражаттар езунче бир семантикалык талааны тузуп калат да, ошол талаа аркылуу тексттин -бирдиктерин коммуиикативдик бир максатка, семантикалык бир тутумга бириктиришет. Бул кыргыз . тилинде тексттин уюшулущукун бир механизми болуп саналат. Ошовдуктан тексттеги информациянын логикалык ырааты темага тиешелуу лексема-синтаксемалардын семантикальж талаалары аркьшуу да теске салынып турат.

Кыргыз тиливде тигил же бул текстти уюштуруучу кара-жаттын текстти уюштуруучу потенциалы анын тээ ички комму-никативдик табиятына байланыштуу болот. Маселен, лексемалык кайталамалардын, синонимдик катардьш, анафоралык жана ката-форалык каражаттардын тээ ички коммуиикативдик табиятында "тузуучу", "уюштуруучу" касиет бар. Ошондуктан мьшдай каражаттар тексттин бирдиктерин семантико-структуральж жактан байланыштырып," текстти зтоштуруучу зор потенциал га ээ.

Текстти уюштуруучу каражаттар жана тексттеги семантикалык структуралык байланыштар кеп турдуу жана кол кырлуу табнятка ээ. Мунун взу адам ад сезиминин, дуйне таануу, дуйне кабылдоосунун ар турдуулугунв жана кеп кырдуулугуна байланыштуу деп ойлойбуз. Ан сезимдин тээ тупкурундв бугуп жаткан процесс кандайдьф бир материалдык формада (мьпзда тилдик каражаттардын ар турдуулугу формасында жана байланыштардьш ар турдуулугу формасьщда) турмушта, свзсуз, чагылат. Ошондуктан текстти уюштуруучу лингвиетикалык караггаттардын бир турлуу болбошу жана тексттин семантико-структуральж байла-ныштарьшын мин кырлуу, миц турлуу* болушу биздин ан сезими-биздин, дуйне кабылдос, дуйне таануу езгвчвлуктерубуздун бирдей эмес, ар турдуу жана чексиз бай экендипше тузден-туз байланыштуу. Башкача айтканда, тексттеги семантико-структуральж жана коммуиикативдик байланыштардьш туру абдан бай жана биздин дуйне таанып бшгуубуздей чексиз.

Диссертациянын негизги жоболору диссертанттьш жарыяланган темонку эмгектершще чагылдырылды:

1. Тексттин грамматикалык категориялары. Б.М.Юнусалиев —' керунуктуу илимпоз, даанышман педагог жана коомдук ишмер. 80 жыл. Илимий макалалардын жыйнагы. Бщпкек 1993-ж. 47-53 — беттер.

2. Темпоралдык маанидеги создердун текстти уюштуруучу •Ьушшиясы. Научная конференция профессорско-преподавательского состава, посзяшенная 60-летию образования Кыргос-утагсерситета. Тезисы докладов. 4.1. Бишкек, 1993.10-бет.

3. Абстрактуу зат атоочтордуч текстти уюштуруучу функциягы. Соавтор С^КМусаев. Научная конференция профессорско-преподавательсхогс состава. посвященная 60-летию образования Кыргостнивеэситета. Тезисы докладов. 4.1. Бишкек, 1993,14-бет.

, 4. Мешс'шдиктп туюцдургал лексемалардьш текстти уюштуруучу функциясы. Вестпнк; Кыргызского государственного национального университета. Серия филологические науки. Вьш. 2. Бишкек, 1994,20-25 — беттер.

5. Подтекст — керком чыгарманын текстткн уюштуруучу каражат катары. Вестник Кыргызского государственного национального университета. Серия филологические науки. Вьш. 2. Бишкек, 1995,15 — 24 — беттер.

7

20 Annotation

This dissertation is the inihal reseach in Kyrghis linguistics dealing with the mechanisms of text formation, its general regularities processes of integrity, cohesivenes continuum in the text The theoretical section of the reseach work gives the objectives, subject and short histoiy of the textual linguistics. It also showes the theoretical basis which promoted the textual linguistics to become a separate scientific branch. This part covers main principles, aspects of textual linguistics, text and its units and the main communicative criteria of the text. An intention was fowards the new approaches related to the Lenguistical reseach of a text. Information about the semantic, progmatical and communicative structure of text is also covered in the reseach.

All the analysed Lenguistically active means of text formation are explored in close dialectical connection with logical, philosophical, psychological, thesaurus, intelectual, situational, communicative, extralenguistical conditions which are considered to be fundamental for the communication process.

In the resault of the reseach work all the common regularities were defined. They form the basis of the communication process.The work determined the common mechanisms of text formation according to each type of communication. The traditions related to previous explorations of text formation and communications are covered as well. The work explored various funchions of linguistically active means of text formation in the Kyrghyz language. They provide the basis for the thematic logical, associational, of genre, semantic, stylistic, structural, temporal, local, informational, conceptual interrelations of the text. Tne reseach work is important in providing the information necessaiy for learning the Linguistical nature of the text

АННОТАЦИЯ

Диссертационная работа 'Текстообразуюпще средства кыргызского языка'' посвещена исследованию текста как высшего чем: гучнкатияного целого. В ней впервые на материале кыргызского языка рассматриваются общие закономерности порождения текста, средства межфразовой связи, интеграционные, :х1:т:тдуу.\:;::де л кегезпелллде процессы тслстссС-рололлтльт.

В теоретической части диссертации рассматридлстсд объект исследования лингвистики текста, дается краткая история и гсср^тичсские предпосылки возникновения лингвистики текста как особой отрасли языкознания.

Текст и основные единицы текстовой коммуникации характеризуются в семантическом, прагматическом и коммуникативном аспектах.

В диссертации впервые сделана попытка рассмотреть роль гекстообразуюших средств в диалектическом единстве логические, лснхологическнх. тезаурусных. ¡интеллектуальных. ситуативных, коммуникативных и зкстралингвистических Факторов.

Итогом исследования явилось рассмотрение исторических мко но мерностей построения текста, нзученн того, что необходимо для облгеаил люд: и. В качестве ядра общения выступают различные текстообразутощие средства, которые всесторонне анализируются в работе. На материале кыргызского языка впервые рассмотрены тематические, логические, ассоциативные, жанровые. семантико — стилистические, структурные, темпоральные, локативные, чн'Ъопчатчятдае и ЯПУГ*Ч? »^уякпят* текстообразуюшчх СТУ?ПСТВ языка.

текстообразовашш в кьфгызском' языке' и намечает дальнейшие перспективы в изучении лингвистики текста.