автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.03
диссертация на тему: Теоретическое осмысление фигуры ташбих в персидско-таджикской литературной критике и ее особенности в поэзии в Х веке

Текст диссертации на тему "Теоретическое осмысление фигуры ташбих в персидско-таджикской литературной критике и ее особенности в поэзии в Х веке"



7 0 7

Г

вазорати маорифи

Чумхурии точикистон

дониш гохи давлатии хучднд

Ба хукукя дастнавис

Раупова Манзура турсуновна

^ Назарияи ташбе^ дар накдушшеъри форсу то^ик ва усусият^ои он дар назми асри X.

10.01.03. - адабиёти мамолики нави хорич;й

Рисола

барои дарёфти дарачди илмии номзади илми филология.

Родбари илмй: Доктори илми филология, профессор

КНИГА ИМЕЕТ

А

В пемвпл. един, соедин N-¡4- вып.

юриддинов.

о_ о

ю

.щ

иг

|Ах

:5с

66

о о сч

Мундари^а

Сарсухан......................................................................................

Боби I. Ташбе^ ва та^аввулоти он дар нак;душшеъри форсй..............................................................................

а) "Тарч,умон-ул-балоЕа".-и ...Му^аммад Родуёнй.......................

б) "Х1адои^-ус-сех>р"-и..Рашидуддини Ватвот...............................

в) "Ал-муъчам"-и....Шамс К,айси Розй.........................................

г) -Меъёр-ул-ашъор"-и Насируддини Туей.................................

д) "Бадоеъ -ус-саноеъ"-и...Атоуллои Хусайнй..............................

Боби II. Санъати ташбе^ дар назми шоирони аср^ои 1Х-Х

а) Ташбе^ дар ашъори Рудакй.......................................................

б) Абулцосим Фирдавсй..................................................................

в) Дак;ик;й...................................................................................

г) Мач,идуддин Абул^асани Кисой................................................

д) Абул^асан Алй ибни Му^аммад Мунч,ики Тирмизй................

е) Робиаи К,уздорй..........................................................................

ё) Ша^иди Балхй............................................................................

ж) Хусравй.............................................!........................................

Хулоса............................................................................................

Китобнома....................................................................................

Сарсухан

Санъати ташбе^ аз му^имтарин восита^ои тасвири бадеист, ки су-вари хаёли суханвар ва чозибаи сухан бар он вобастагй дорад. Аз ин ли^оз омузиши мо^ияту хусусият^ои он дар навдушшеъри форсй анъанаву сун-нати густарда ва бою Банй дорад. Дар х.ар як маршалам таърихй тава^у^ ва алок;амандии мух,ак;к;ик;ин нисбат ба ин масъалаи мух,ими адабиётши-носй ба шаклх.ои нав зу^ур намудааст. Ба гуфтаи устод Сайд Нафисй "Бузургтарин ма^орати х,ар шоир аз ташбе^от аст ва шеъри фок;иди таш-бе^, ки вок;еъан шеър бошад, аз наводир аст ва так;рибан вуч,уд надорад" (140)

Дар накди адабии классикй низ ин санъат дар ало^идагй та^лил на-ёфта дар радифи соири анвои саноеи бадей баён гардидааст. Дар таърихи адабиёти форсу то^ик тазушлу омузиши санъати ташбех, ва мавк;еи он дар ашъори шоирон дар ^амбастагй бо саноеи дигар сурат гирифтааст. Чй тавре ки бо тафсил дар боби аввали рисола хо^ем дид, мух,ак;к;иь!;они дав-рах,ои мухталиф аз Му^аммад Родуёнй шуруъ карда то Атоуллои Х,усайнй ва баъд аз он^о аз Низомиддин А^мади Сиддик;й то замони мо дойр ба ху-сусият^ои ин санъат, хел^ои он, иртиботи ташбе^ бо санъат^ои дигар муло^изоти гуногун ва асосан якранг баён намудаанд, ки ^амагй марбут ба илми бадеъ аз улуми сегонаи адабй (аруз, к;офия, бадеъ-Р.М.) мебошанд.

Дар к;исмати илми бадеъ, ки онро илми балогат низ ба к;алам дода-анд ва ба рисолаи мо иртиботи мустак;им дорад, мух>ак;к;ик;они асримиёнагй ро^еъ ба масъала^ои иншо ва баён, ки саноеи бадей чузви таркибии он ба ^исоб меравад, ацида^ои пурк;иммат баён намудаанд. Та^лили пайдар^ам ва ботадри^и ин осор нишон дод, ки к;исмати аъзами му^ак;к;ик;ини аср^ои XVI-XX дар масоили мухталиф, ба хусус дар мавриди санъати ташбех,, аф-кору ак;оиди пешиниёнро такмилу так;вият бахшида, дар атрофи масъа-

ла^ои ало^ида акддаву фикр^ои бабенок ва ё нок;иси он^оро ислох, намуда, андеша^ои ^адид ба миён ни^одаанд. Дар адабиётшиносии муосир санъати ташбе^ ^амчун воситаи мустак;или тасвир шинохта шуда, дар лугатнома^о, китоб^ои дарсиву назариявй дар радифи санъат^ои дигари бадей ва ма-соили умдаи услубшиносй ва навди адабй ба тавзе^у та^лил омадааст.

Дар иртибот ба ин, цабл аз ^ама бояд осори адабиётшиносони маъруф Бехрузи Сарватиён "Баён дар шеъри форей", Му^аммад-Нурй Ус-монов «Сабки шеъри форей дар садаи ча^оруми ^и^рй», доктор Му^аммадризо Шафеъии Кадканй "Сувари хаёл" дар шеъри форсй"-ро зикр бояд кард. Агар дар таълифоти Бе^рузии Сарватиён ва Шафеъии Кадканй та^лилу наьущ суннатй ва баёну тафсири он завк;и боло гирифта бошанд, Му^аммад-Нурй Усмонов дар фа^миши мо^ияти ташбе^ аслан ба консепсия ва истило^оти адабиётшиноси барч,астаи муосири рус Б.В. То-машевский руй овардааст. Вай бо бисёр му^аьдк;ицон, аз к;абили Д.С. Лихачёв, А.Н. Болдырев ва гайра^о ба^с^ои илмй намуда, дойр ба характеру хусусиёти ташбе^, ашёи ташбех,, тимсоли ташбех, ва аломати ташбех, муно-зироти илмй ва та^лилу барраси^ои амик;еро пешнихдд намудааст.

Тарзи баён ва та^лили Му^аммад Нурй Усмонов нисбат ба усули та^к;ик;и му^ак;к;иь<;они то^ик аз к;абили Т.Зе^нй, Ю. Бобоев, Р. Х,одизода, М.Шукуров, Т.Абду^абборов, Х.Мирзозода, Х.Шарифов, Р.Мусулмонцулов, У.Тоиров, Б.Тилавов, Р.Амонов ва баъзе му^ак;к;ик;они эронй тафовути зиёд дорад. Зеро методологияи вай дар такья бо усул ва методологияи донишмандони мамолики Барб ^амо^анг буда, аз баёни классикии та^лили ташбе^ асосан сарфи назар намудааст.

М.Н.Усмонов восита^ои тасвири назми форсии аср^ои 1Х-Х -ро ба функсионалию ^иссй, ки ба ч,Узъ ма^сусоти басарй боз шомиа, ламей, тамъй ва самъиро дар бар мегиранд, чудо намудааст. Баъд аз та^лилу бар-раей муаллиф дар пеши худ мацеад мегузорад, муайян кунад, ки кадоме аз ин ду намуд-функсионалй ва ё ^иссй дар назми форсии ^уруни 1Х-Х беш-

тар истифода гардидааст. Аз ин ру, дар далли ин масъала, яъне таносуби ташбеадои функсионалй ва муайяни диссй ба тавсифи микдории ондо ру меорад, зеро чунин бадисобгирй барои хулосаю нати^абарории хусусиёти воситадои тасвир шарти зарур буда, мусалламан ёрии к;атъй мерасонад.

Яке аз хусусиёти назарраси тадлили илмии санъати ташбед дар ки-тоби Мудаммад-Нурй Усмонов аз он иборат аст, ки барои тавсифи таш-бе^о нуд мавзуъи асосии назми форсй-то^икии асрдои 1Х-Х-ро интихоб намудааст, ки ба к;арори зайл мебошанд:

1) Персонажно. 2) Симои к;адрамонони лирикй. 3) Симои зодири мадбуба. 4) Май. 5) Силод ва та^изоти дарбй. 6) Зудуроти табиат. 7) Гулдо ва растанидо. 8) Ч,ирмдои осмонй. 9) Падидадои олами ботинй.

Ин нукта маълум аст, ки ь^абл аз ин донишманд дигар устодони ка-ломи бадеъ низ аз цабили Мудаммад Родуёнй, Атоуллои Х,усайнй ва дамчунин мудак;к;ик;они осори ощо дар кишвардои Эрон, Покистон ва Х,инд дойр ба ч,анбаи муайяни диссй доштани ташбедоти к;арндои IX-X афкори хешро баён кардаанд. Пас назариёти М.Н.Усмоновро комилан то-за талак;к;й кардан дуруст нест.

Бедтар буд, агар ин мудакдик; дангоми тадлили санъатдои бадей дар шеъри форсй-то^икй аз баёни суннатии воситадои тасвир низ истифода менамуд. . Гарчанде низоми баёни мудак;к;ик;они пешин аз усулу методоло-гияи муосир тафовути бузурге дошта бошад дам, ^авдари илмии ондо барои бедтар намудани баён ва мавцеи мудак;к;ик;они муосир кумаки сазандае ходад расонд.

Муаллифи асардои «Санъати сухан» ва «Санъатдои бадей дар шеъри точ[икй» (56; 42 - 62) яке аз аввалиндо шуда дар адабиётшиносии муосири то^ик санъати ташбедро мавриди баррасй к;арор дода, таърифи онро баён сохтааст. У дар асоси осори суханшиносони пешин навъдои ташбедро ба к,арори зайл нишон додааст: ташбеди равшан ва ё мутла^; ташбеди пушида, ки дар навбати худ намуддои гуногун, аз к;абили ташбеди

пушидаи таъкидй, ташбе^и пушидаи таркибй, ташбе^и пушидаи мураккаб, ташбе^и баргашта (тафзилй): ташбе^и шартй; ташбе^и акс; ташбе^и баро-бар (тасвия); ташбе^и измор. Илова ба баёну та^лили ин шакл^ои ташбе^ муаллиф тафовут ва хислат^ои фарк;кунандаи онро аз истиора баён наму-дааст.

Дар баъзе китоб^ои дарсй, ки барои мактаб^ои олй пешбинй шуда-анд, дар к;атори дигар восита^ои тасвир ташбех; низ шар^у эзо^и худро ёф-тааст. Аз он чумла дар китоби Ю. Бобоев "Назарияи адабиёт" (34) ро^еъ ба ташбе^ маълумоти муфассал дода шудааст. Аммо як нуктаро бояд зикр намуд, ки Ю.Бобоев зиёдатар ба асари дар боло зикршудаи Т.Зе^нй такя намуда, х,еч, як навигарие дар шар^и ин санъати бадеъ дохил накардаст.

Дар "Фар^анги истило^оти адабиётшиносй" (99), ки ба ралами ада-биётшиносон Р.Х,одизода, М. Шукуров, Т.Абду^абборов мутааллик; ме-бошад, роч,еъ ба санъати ташбех; маълумоти мухтасаре дарч, ёфтааст. Чу-нин маълумотро дар "Лугати мухтасари истило^оти адабиётшиносй"-и (67) Х.Мирзозода низ дарёфт кардан мумкин аст. Дар фарх,ангх,ои зикршуда таърифи ташбе^ умумияте бо тавзе^оти Т.Зе^нй дорад.

Баъзе му^ак;к;ик;он ^ангоми омухтани забон ва услуби ин ё он нави-санда ва ё поэтикаи жанр^ои ало^идаи адабиёти шифо^й фикр^ои хешро ро^еъ ба ташбе^ из^ор намудаанд. Аз он чумла X. Х,усейнов дар китоби "Забон ва услуби "Одина"-и устод Айнй" (109) ва Р. Баффоров дар "Забон ва услуби Раздим Ч,алил" (47) дар па^луи соири восита^ои тасвирй хусусия-ти санъати ташбе^ро дар осори нависандагони зикршуда баён сохтаанд.

Му^ак;к;ик;и дигари то^ик Б.Тилавов (92) мавк,еи ин санъати бадеиро дар фолклор муайян намудааст. Р.Амонов низ дар "Лирикаи халк;и то^ик" (13) фикрх,ои худро пиромуни ин санъати бадей из^ор сохтааст.

Аз чомеътарин ва му^имтарин асар^ое, ки дар адабиётшиносии то^ик перомуни санъати ташбе^ дар асоси омузиши осори му^ак;к;ик;они илми балогати классикй навишта шудаанд, таълифоти Р.Мусулмонк;улов

(68);(69);, X. Шарифов (104); У. Тоиров (95) А. Сатторов(89) -ро номбар кардан мумкин аст.

Агар адабиётшиноси рус А.Б. Куделин дар монографиям худ «Поэтикаи асримиёнагии араб дар аср^ои IX - Х1»(60) афкори назарии до-нишмандони асримиёнагии арабро мавриди ба^с к;арор дода бошад, до-нишманди точ,ик дар асари фундаменталии худ «Поэтикаи классикии форс-точ,ик дар аср^ои X - ХУ»(67 (а) осори адабиётшиносони форсу то^икро ^амъбаст намудааст.

Му^ак;к;ив;он Худой Шарифов ва А. Сатторов низ дар тадк;ик;у таф-сири осори классикони адабиёти форсу то^ик суннат^ои назариявй ва категориями онро ба эътибор гирифтаанд, зеро адабиёти тадк;ик;шаванда дорой назариёти адабии корхурдааст ва ин система ба тасаввуроти умумии адабй пайванди ногусастанй дорад. Аз ин ру„ мо дар рисолаи худ бештар ба тадк;ик;оти илмии чунин олимон, ки аз таълифоти пешини адабиётшиносй истинод мекунанд, такя намудем.

Дар адабиётшиносии хори^й ба хусус Эрон, дар бораи санъати ташбез, ва анвои он коркой назаррас ан^ом гирифтаанд. Дар ин бора ме-тавон осори му^ак;к;ик;ини эронй Забе^улло Сафо, (127) Абдул^усайни Зар-ринкуб, (126) Му^аммад Ч,авод Шариъат (136) А^мад Самеъи Галилонй (135) Парвиз Нотили Хонларй, (121) Х,усайнкулии Котибй, (133) Бадеъуз-замон Фурузонфар (143) Му^аммад Казвинй (132) Му^аммад ^аъфари Ма^уб (137), Шафеъии Кадканй(58), Бе^рузи Сарватиён(87) ва дигаронро ном бурд, ки ба ин ё он тарик; дар атрофи санъати ташбе^ фикру ацоиди хешро иброз доштаанд.

Дар байни осори номбаршуда асари Забе^улло Сафо "Оини сухан. Мухтасар дар маъонй ва баёни форсй", ва таълифоти Шафеъии Кадканиву Бе^рузи Сарватиён мавк;еи хоса дорад. Зеро му^ак;к;ик; дар боби "Фасо^ат ва балогат", ба хусус дар к;исмати "Баён" дойр ба "каломи фасех> ва балег" сухан гуфта, мавцеи ташбе^ро дар он муайян месозад. Му^аедик; чунин

из^ор медорад, ки ташбе^ "мушорикат додани ду тараф аст дар як амр ё дар васфе аз авсоф бо алфози хос ва муайян. Монанди: "Илм дар ^идоят чун нур аст". Дар ин мисол се ч,узъ ву^уд дорад: аввал "илм", дуввум "нур", севвум "^идоят", "Илм"-ро мушабба^ ва "нур"-ро мушабба^унби^й" (тарафайни ташбе^) ва "^идоят"-ро, ки амри муштарак дар тарафайни ташбе^ аст "вачх,и шабе^" ва "чун"-ро адоти ташбе^ гуянд" (127,9)

Дар ин асар адоти ташбе^ ва шакл^ои вай низ бо тафсил баёни худ-ро дарёфт намудаанд.

Хамин тарик; таи рушду инкишофи хеш адабиётшиносии форсу точ,ик дар худ мо^ияти та^аввулоти ташбе^ро гун^онида, ба тадрич, пеш рафтааст. Вале таздицоти фарогир ва густурдае дар ин мавзуъ то ^ол сурат нагирифтааст.

Таи солкой охир та^ия ва тадвини низоми шинохти к;авонин ва одо-би та^лили осори бадей, ки аз чониби му^аедицини муосири рус (50;62;84;63;64) дар асоси к;онун^ои меъёрии балогати сухан ва шеърши-носй анч,ом гирифтаанд, масъала^ои ^адид ва мушаххасро на тан^о дар назди илм^ои филологии Шарк,, балки дар со^аи адабиётшиносии ча^он гузоштаанд. (38; 60; 83)

Он бардошт^ое, ки му^аедицон дойр ба санъати ташбе^ пешкаш намудаанд, дар доира^ои маадуд ан^ом ёфтаанд ва ч,авобгуи так;озои дав-ру замон шуда наметавонанд, зеро аввал ин ки методу усули баёни он^о бо таълифоти навини ан^омёфта мутобик;ат надорад ва дуввум ин ки дар х,еч, кадоми он^о мавзуъ ба тарик;и муттамарказ ва муташаккил ^алли худро наёфтааст. Илова бар ин дар навишта^оти ин муаллифон та^лили мук;оисавии ташбе^от анч,ом нагирифтааст. Манзур он аст, ки таодици к,иёсии осори адабии як давраи мукаммал ва бозрасии ашъори ^ама че^рах,ои маъруфу номаъруфи адабии он имкон меди^ад, ки ч,и^атх>ои мум-този ин санъати бадеии нафиса дар пайвастагй бо масоили услубй ва завк;у тафаккури бадеии он давраи мушаххас баррасй гардад. То ба ^ол дар ада-

биётшиносии точ,ик масоили та^аввулоти ташбе^ ва истифодаи ташбе^от дар ашъори суханварони давраи муайян махсус омухта нашудааст. Дар ин боб аср^ои 1Х-Х, ки давраи пайдоишу ташаккули адабиёти форсй мебо-шанд, арзиши бештаре доранд. Аз ин ру„ интихоби мавзуъ аз зарурати дар ин мар^ила омухтани масъала^ои умдаи марбут ба санъати ташбехро ифода карда, замина^ои воцеъии чунин та^к;ик;отро ба вуч,уд меоварад.

Мак,сад ва вазифаи кор. Мак;саду мароми асосии рисола та^лилу тадк,ик;и х,амач,онибаи тах,аввулоти санъати ташбех, дар нак;душшеъри форсй ва мак;оми он дар назми форсии аср^ои 1Х-Х мебошад. Барои ^алли пурраи мавзуъ мо дар назди худ вазоифи зайлро гузоштем: та^лилу барра-сии санъати ташбе^ ва та^аввуллоту сайри таърихии он дар таълифоти му^а^ь;и^ини форсу то^ик ва ифодаи амалии он дар назми шоирони форсу точ,ики асрх,ои 1Х-Х.

Методология ва методи тадк;ик;от. Асос^ои методологй ва назарии тадк;ик;отро усули мук;оисавй-таърихии тазушли илмй ва тачрибаи ховар-шиносони ватанию хори^й ташкил додаанд. Дар маврид^ои зарурй аз усул^ои эх,соб (статистикй) низ истифода кардаем.

Усул^ои нак;ду та^лили афкор ва осори адабй, ки дар таълифоти А.Зарринкуб, Ш.Кадканй, М.Н.Османов, А.Мирзоев, Т.Зе^нй, Р.Х,одизода, А.Афса^зод, Р.Мусулмонцулов, А.Сатторов, Х.Шарифов, У.Тоиров ва му^ак;к,ик;они дигар аз та^риба гузаштаанд, ро^намои усулии тадк;ик;оти мо буданд.

Сарчашмахои тахк;ик;. Рисола дар заминаи бештар аз 100 сарчашмаи адабй, аз он чумла "Турчумон ул-балога"-и Му^аммад Родуёнй, "Х,адоик; ус-се^р"-и Рашидуддини Ватвот, "Ал-муъчам"-и Шамс К,айси Розй, "Меъёр ул-аигьор"-и Насируддини Туей, "Нафоис ул-фунун"-и Омулй, "Бадоеъ-ус-саноеъ-и Атоулло Х,усайнй, осори Рудакй, "Шо^нома"-и Фир-давей, ашъори Дак;ик;й, Робеа, Хусравй, Кисой, Мунч,ик;, тазкира^ои дах-

лдор, осори таърихию илмй, федристи китобхонадои ватанию хори^й ва ашъори дахдо шоирону суханварон навишта шудааст.

Бозёфти илмй. Рисолаи мазкур дар адабиётшиносии то^ик нахустин тадк;ик;оти мукаммал дойр ба назарияи санъати ташбед ва хусусиятдои ин санъат дар асрдои 1Х-Х мебошад. Муаллиф бо истифода аз манбадои мудим санъати ташбед, мавцеву тадаввулоти онро дар таълифоти нокддони сухан ва осори шуарои царндои 1Х-Х нишон додааст. Дар рисо-ла модияти санъати ташбед аз нигоди адабиётшиносии муосир маънидод гардидааст.

Арзиши илмй ва амалии рисола. Мавод ва хулосадои рисоларо дангоми тадлили масъаладои тадаввули ташбед дар адабиёти форсй ва ифодаи назарии он, таълифи китобдои марбут ба назарияи адабиёт, ус-лубшиносй, нак;ди адабй, тартибу танзими курсдои махсус, дамчунин дар таълими донишгодй ва мактабдои маълумоти умумй истифода кардан мумкин аст. Мазмуну мудтавои рисола дамчунин барои тад^ик;и циёсии мавзуи мазкур бо осори адабии халк;дои дигар ва масоили эстетикаву риторика низ судманд аст.

Сохти кор. Рисола аз мук;аддима, ду боб, хулоса ва китобнома ибо-рат аст.

Боби I. Санъати ташбе^ ва та^аввулоти он дар навдушшеъри форсй

Маълум аст, ки адабиёти ганй ва пурбори классикии форсу точ,ик дар па^луи осори оламшумули бадей мероси пурарзиши назариро низ ба ёдгор гузоштааст. Ва чунон ки таърихи рушду такомул ва инкишофи беш аз ^азорсолаи ин адабиёт гуво^й медшдд, дар радифи родмардони ча^они шеъру адаб Рудакй, Фирдавсй, Х,офиз, Хайём, Саъдй, Аттор, Ч,алолид-дини Балхй, Ч,омй ва гайра^о, ки бо шеъри нотакрори хеш ганч;инаи адабиёти ча^онро ганй гардондаанд, сад^о сухансан^ону адабиётшиносон осори илмии зиёдеро дар илми балогат ба мерос гузоштаанд.

Бо мацсади та^к;ик;у омузиши поэтикаи шеър ва муайян сохтани мацсаду мароми волои э^одии шоир, зарур ва ногузир аст ба тах,к;ик;и тас-вир^ои шоирона пардохт, зеро тан^о кашфи мо^ияти асосии шеър метаво-над, му^аедшфо ба ^а^они тахайюл ва ^а^онбинии суханвар ворид сохта, майорат ва завцу салик;аи эстетикии уро равшан намояд. Унсурулмаолии Кайковус навиштааст, ки "ба вазну к,офияи ти^й к;аноат макун, бе саноату тартибе шеър магуй, ки шеъри рост нохуш бувад. Бо санъату ^аракат бояд, ки бувад ва гул гуле бояд, ки бувад андар шеър ва андар захмаву андар савт, то мардумро хуш ояд ва ё саноате ба расми шуаро, чун муч,онис ва мутобик; ва мутазод ва муташокил ва муташобе^ ва мустаор ва мукаррар ва мураддаф ва муздава^ ва мувозана ва музмар ва мусалсал ва мусачдаъ ва мулавван ва муставй ва мувашша^ ва мувассал ва мук;аттаъ ва мухаллаъ ва муса�