автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.02
диссертация на тему:
Термины в языке журнала 'Чана мектеп"

  • Год: 1996
  • Автор научной работы: Жумашева, Гулжан Кенжегали кызы
  • Ученая cтепень: кандидата филологических наук
  • Место защиты диссертации: Алматы
  • Код cпециальности ВАК: 10.02.02
Автореферат по филологии на тему 'Термины в языке журнала 'Чана мектеп"'

Полный текст автореферата диссертации по теме "Термины в языке журнала 'Чана мектеп""

КАЗАХСТАН РЕШЖЛИКА.СЫ Б1Л1М МИНИСГРЛ1Г1 АБАЙ АТЫНДАГЫ АЛМАТЫ МЕМЛЕКЕТТ1К УНИВЕРСИТЕТ!

>1 ...г „ ( .. Колгазба ку^ында

«о

Жумашева Гулжан Кенжегалщызы

"ЖАЦА МЕКГЕП" ЖУРНАЛШЫН, ТШВДЕГ1 ТЕРМЩЦЕР

I0.0E.02 - казак Г1лт

Филология гылымнньщ кандидаты гылыми дэрежестн алу уппн жазылган диссерташянын

АВТОРЕФЕРАТЫ

Алматы - 1996 ^

Жумыс Абай атындагы Алматы мемлекетт}к унирерситегтнгн казац кефедрасында орындалды.

Гйлыми жетекш5

- КР УГА-нщ корреспондент-мушеС], филология гылымынвд докторы,

профессор Ш.Ш.ЕАРЫБАЕВ

Ресми оппоненттер

- 1\Р \ГА-»нын корреспондент-муиес!,

филология шлымыньщ докторы 6.АЙГБАЕВ

_ филология гнлшышц кандидаты, профессор Ш.БШУРОВ

Жетекшг мекеме Эл-^араби атындаты Назад: мемлекетт1к улттьпс универеисет}-" рсаэат? филология кафедрасы

Диссертация 1996 далгы Л&МШ&СМ- Абай атындаты Алматы мейлекетттк университетгн}ц Филология шлымыныч докторы гылыми дэрежесгн 1£оргау зквНтНдегт Д. 14.05.04 маыандан» дырьшган кенес мэжхлтстнде цоргалады.

Мекен жайы - 480100, Алматы каласы, Достщ дацгылы, 13 Диссертациямен Абай атындагы Алматы мемлекетттк унизер-ситет5н?н кттапханасында танысуга болады.

Автор ферат 1996 шяг&М/'¡Шии^^, таратылды.

Мамай дан дырылг ан нечестии гылыми хатшысы, филология

гылыыыныч докторы ^^^^^^ Л.ЖАНАЛИНА

ЗЕРТШ ЖШСЫНЫН ЯАЛПЫ СХ1ПАТЫ

Цога?.-да 'сатдбк ¿-згэрзстергз саГ Ti.-iviausri ?еру:;кдор --

гхнгт урдк: ne^Kíech-ae едэу!р эзгерхсгерге ушырап, даига vacarí жата;ан коле;:i -.'.эседе. Тхл бтлъ'.тктк бас:-;а да салаларл сяя^т!

Р'С'нолэг'/я салась; -ззхнхн курдел! ^ари/ч да^у сат--г::ару-ан э*"тт. лпы,I92Q-I930 кылдардагы мерзщи1 öacnacea тхл! бхр1;атар зерт-¿ai га.'п.г'дардчи --¡азарйнда Солды. Бipan, гььъай-ззрттзу .^«ысымыз-н объект ici - "Жака «сект err" /1925-1333/ атты педагогикал-лч ;,y4,i баеяасзз журвалышщ тхлх, отак its гаде, терминдердх яуКелеу, ктеу казак tmí бхлшхнде арнайы караетарылган газ,. Ал, 1920 кыл-рда тхлх.чхзде пайда болган терминдердщ саны шндап сакалатынын кзреек, бул мерзi^Ai терминология пшш саласында ез алдыка 6ip yip, ¿ц ca^Dî дет еселтет, снь:" гяпу^к еуек;гел;ктер1н пертеудт-? ерекшэ.

Зер-геудтя 9вектхлхгх_. I92G-30 -^.члдарда^^: тер^нслотая ?е™хриг5е -ада чор-^ндзрдд:-; па "да боду л.^лдарун, Алдану ерекголхг.-'spi;r,

еда ттлдэрдеД енгои гака сездердх;- атасу тэс^хдертн. еч-

;íh т.б. иэселвлер1п саз эту уихн ек а.;ллмек ссл гхылдарка этил л-ан . :ерз:ддт cacracsnr.ir эрбхрдутн ттлт жагынан 'ган-гкакты зерт-у керек. Олар Syrian тадцаг;: ^р-нлолог^Я'-^- '"хлтп

зуде Herisri обьектт болка^. бЗткенх, бул дэухр ез кезегхнде улкеи j^u.'.is;;'"; эггэрхсге уг^раса, екшшаден, улт тхлЬ:е зор кон!л бэлте-5:; уарлт Cappx. Сеында" тар:-;,;:! хлгер^щхл у р ,г,4 n i : * кезс!т:мле vapx; rprei-i ''laya *»октепп журналы: и" дазад терминологаясына pc-cpaí: улеч

эл. Баспа азшхц дйга:,:дьщ .-;лэ:*етхке opa", гг;л;-;л, оду-агарту, сак-X,шаруашлыч;, тэрбяе, эдебиет, тхл, т.б. мэселелердх сэз этш, ан-салалы терьашдтк атауларда да кецшен цолдашп отырган.

Декек, бул журкалдьщ тхлш зерттемей 1920 жшщардагы тзрминоло-ifíHMH >т-айын, ахуалын, ерекшелпетерш аныктау киын.

Зерттеудхн обьек?1ех. Жр.«ысй;а 1925-1533 галдар ара.тагынд& 6 кал бойы узбей шыгып аурган "Жаца мектеп" лурналакаг; ттлхнде яолда-н^лган тершидэр негхз болды.

Жумыстын максаты. Сэз болт отырран баспаеез тхлщдег! терган-дхк угымдарды, оньщ хшгаде, сол кезецге тан ерекшелхктердх, ярки кзпшхл1кке бейкалш жацтарын ашцт&п, оларды турЛ1 тщцк талдау-ларга сай кхктеп, топтастарып, гылыми айиалым?& г,осу глэселелерше аазар аудардак. Сса мудцеде теиаууз,егхдзй мэсеяеяердх шешуге умоылас жасалды. Олар:

- сол кеззндегх терм-лндердхь; осы кунгх эдеби лексикага з^атасык аньщтау;

- журнал тхлхвдегх теркиндердх турл! салага, лексика-семакаика-лыл; классификация тургасынак топтау;

-'тэрминдердщ турлх дексикалык; топтарга :<атысын /неологизм, ар.'сачзм, окказионадды /тосын/ сездер, варваризм/ аныцтау,

- термин 'кадеттестырудагы тел лексикамнздын ны-эметхн керсету:

- термин сездер курамыкдагы кхркв сездердх еаралап, тглгв еиу та с 1 аде р I н аньг-; тау;

- тердандердхн тулгарн^ сапаты, курамы, тасаяу жолдарык анчхтау;

- журнал тггЛиде ^оядадалгаи теруиндердт цааазут-сфАапа. сездх-гтн тузу.

Зв£ттеу ту№1сында па^^алангаи тхлдхк^атеоиал негхзшен журнал тШнен жкнаяталран 2000-га жуык; теркандер пэне осы салада к,а-лам тербеген ^азач; тхл б^ятгнщ галымлары: А. Байгурсдаоя,

X, Досмусамедов, К,. Жубанов, С. Аманжолов, К- Басы^озтчн., Т. Шока-нов, В, Гайдаров, С. Исаев, Ш. Сарыбаев, Р. С-лздыкоэа. Н, Орадбае-ва, А. Далубаяа, А обдграх^аноч. 6 Айтбаев, Ш. Бэйтпсова, Б. вбхякаснмов, К ^арашева, Б. Момут-оваларднн, гыльр.-и зерттеулерт

дя^серта'-пя !с",;а *аг:-:т-?яглат> болкы.

£:т1лы.ми ¿ал^зы. Жуг-:о7-'> -е-; cc.r •-rvrri

тзг'^ногоги^ сапас^нда, sciyscc. нор' а"3'-'пъ''.лг íoPfs-

гекз^стрр^ктен агччу^э. бет т.я i 6ïd дэрежеде KG,,;er: Op -чеие <<asa" ^адил'к^, о-л"-' r;s/ у, "лоцестч

-з у.тзс''-: у семи.

Практик8.Г)С:__;apJ3d_ Ъеоттеудх:-: то-тоткогаря о^у орннла-

рьида "Дазак; tíjiíhíh, лексикологиясы", "Лексикография", "Дазак, tí.ií-HÍ4 тарихи грамматикасы" сищты арнаута курстарды жасауга, турл1 салалы терминологяялш; свздхктердх цурастыруга, осы салалар бойынша оцульщтар жазуга практикальщ тургццан cenîirin тигхзедх.

Гулыук таналыгы. Цаза-:, tïjï бьчЬ'шде "Жан,а мектзп" уурнальдын тЪикдегх теркиндер алгак per оз алдына зерттелш, гдльди Heríase жазчлгак ецбек. Зерттеу нета*вс!вде f4.ih:«i твруиндердхк ад г ал; 'ton-данпикп, ^алнптасу epew^iri белгтлендг. Журнал тхлмдвгх тэрг.-ин-днс угг1.>дарду r-;asipri кезз^вн салыстыру ьегхзхнде, сол двухрдщ взшдхк бвлгхле^шв нагар аудардлдц. Баспа тыхндег! теоминдер лвксика-сечантс^алы^ гургчцан жхктелш, олардьщ турл1 лвксикалщ топтарга /неогог^зу, apvaso^, варварлзг-, окказтоная оездор, вар-ианттар т.б./ в;атысы анщталды. Термин зкасаудагы тэл, байыргы сез-дсрдд па?далану тэяирибёс цолардыц жасалуы, s are ттлдерден термин •^абялдау ""олдары керсс"1л.у. Турд: диагзкст^а.'ьц талдауларга сэй-кэе кептзгсн класеи^дкацдялар /лексика-семантикалы:;, со-мет^ха.:'«, куры^цдыд, ?;оддану г'ерзЬ'1не дараЛ т.е./ бер!лд1. "Зана мактед' журналыкыц белгхл! dip саладары терминдердщ сараяанып, турадталып ^алаптасуына жэне ^аза^ тЬпнщ эз дэреяеейзде гыяш тЬп болып дамуына тиг!зген рол i айдындадцы.

Ж^ксастац жариялылыгы. Дисеертацляныц .^олжазбасы Абай атыкдаг

Алрдаты мемлекеттхк уша&рситетх ^аэач ф'ллояогиясы Ъакультетд каз

?Ьи ка^едрасамын, мэжхлхсшде талг^ыланды. Жукьюткн негхзгх аелгс •гдо гальвэдар мен ок;ытушылардыь; республккалык; конт&еренциясьида /Алматы, 1993/, 1кдыми-практикальщ кокЪзренцияларда /Алматы, 192 баяндалды. Жу:-ыстьщ неггзгх туйшдер1 баспа бетшде яары?: кэргег 4 лацалада жариялакды.

39£тте^Д1ц_эдхснамальЕ5_негхзх; Журнал тхдхндз кездесетш терг дердхч мэн 1е-зрекшелхктерхн, далпы принцип терт мек заздылы^тары ескзрхлдх. Зерттеуде тЪццк ^убнластардщ ¿куйелхгх, дэйек?тл!гх гчзгз алынды.

•Зврттеудц? эдхстерь Зерттеудегх ыа^саттаэга байланысты салг турма, салгастырма, жттеу-топтау, таедау, кейде статистикалъщ эдхстерх цолданылды.

•К?ргауга_усынш1атан трыцамда^ I. Терминдердг жасау яэне о чалыпгас-ырудаЕЫ "Жаца мектеп" яурналыныц рол г; 2. Журнал тыха

га тзрг.здндердхц лексика-семактакалак классификациям жэне оларды турлх лексикалык, топтарра ?;атасы /неологизм, архаизм, оккаэиок&л сездер, варваризм, т.б; 3. йурналдыц термин жасаудагы ^аза^тещ С йыргы лексикасы ¡¿ен кгрме сэздердх к,олдану тэждрибасх; 4. Термя дердхк касалу йоздарн, •

Диссертацяяныр, ^урылыг«. Диссертация кхрхспаден, вкг тарауде 5'.г.экз т?оратынды бзлхмнен турады. Со^ында эдебиет кэрсеткшт :?.энг

к;осыша берхлдь

ДИССЕРТАЦЦШЩ НЕГ13Г1 ШШШ

Жу?;ыстын клрхепе балхмхнде таь;ьграптар эзектхлхгх, ка^еаты ме мшдеттер!, зерттау ад1стерх, галыка тащалыгы кен практикалщ мг бы бапндалган.

Б i с i:-m: х тарау -.-екггеп" /1925-1933/ лурналлкда кочганил'-ак терллндердхд селалтлкалл" рза лса^адыг Еул- ект-тар^щтак. дурады.

I. Жуокаллын термин енгхзудег! с-.сардлл эе'ргтспут тсчть

Де* 0?;у агаргу тарлхлкда ледагоглкалил; .»:e?sir¿,i баопаобздхл негг-ci:-í ралаушл эк ал?адгд: "-урчал Бекей оСылыеында 7 rafia rapa?;

киргы-i "Луга.лк'' /'1319/ лурнал; ^олдл1. Сел ¿аслаллл лахгаел pcin де ¿ухз*\с,ган ол,у комиссариата мен Бхлш' кекоешхн "Жана мектзи" /1925-1933/ луркалы шл?арлла басгад'7. 'Курнал 1325-1929 ""пдары араб, I929-IS33 лллдары латан казуален езгарылып, барлыгы 66 санл .лары:-*, кбрд í.

"Жаца мектеп" Дыс^ада "Щп/ басальрынын кезечхнле чаза-; падениеtí тарихында улкен да «аиазда оцигалар болды.

лаезлен, алгаг pf?m улт ттлтт" «е?/'-екетт:!' tí л татарина };оеишп, '

ала ,~гл1л1т' еллелеетi" 'з• ле^i: зл;тег;.. вахулла сэ/лэе тк'т-

■•-тздГ" лолелкзллк ;ус»*",:л ^оллллчлгл'- ллг"-?гзн тлд, '''¿не. a^гл'/'л-л \e'i глллли тэсллчдэп en^i. "Жм" г.с гогэли^гх -;огэл- лет: "ir

""T4Ú8S-ягэлтетерл;, Í ЛЛСЛ ?amT?X Д Л^Л'ЧОЛ ЛЛЛХЛЛ

Mepsiw яагыйак уоаз зыдцар бо*\-! тутгэн. ез лэутпЬ-тргi

С'аочэ ^аегтага' е.- "ал'лстхтггатэ на.чты багыты айччндалган педагоги-калун; иурнад Сол дл; куя i кеде жатэтр тьлл:р, ecbij еске a^riw

татцан бхр^атар ок;ымыстылардын енбектер! осы басыльшнан кептеп ор алдл; ™урчал педагогикалщ методикальш; цызметхкен чатар, тхл мэселе. cine, эсхр-зсе, терминология -.-асолес шз «rea чвртл бел ir; отарзы; »урнал тек Рех&гэтхалщ термщдердт гана емес, саяси-олзунс"" з к, гылым мен техника лэдениет пек еиер, адвбиет т.б. салалардагч жац-» терминдпе атауларды мол пайдалакган, журнал озхнен бурын не кейи

* Бекхожин К;. Казак; баспасы тарихынын очерк!. 1981, 139 б.

- ti -

шыздан басылымдармен салыстырганда, тхл тазалыгына ереше мэк берге: басылым болды.

Сонымен "М" 6aenac93i цазацтац жааба эдебк тхлш, онын овщ дэетурлерш api ^apa?. дамьиуда жэне терминологиялыч; "ексиканы сара-лауда, эдеби тхлдегх кептегеи термин еэздер мен тер.данд!к т!ркес-тердщ туракталукна орасан зор ь;ызмет аткдрды.

Журналдощ тЪпндегх терминдердт сол кезендегх зерттеулер мен niicip таластардан, терминологияльщ хал-ахуалдан бэлт алып к;арауга болмайды. Мзселен, А. Байтурсынов, Е. Омаров, К. Басымов, Шона-ноз j X. Досмухамедов, Н. Терецулоз, К- Ке^ен.геров сищты эиялы галывдарымыз термин цабылдау icrae, оны ^алыптасшруга улкен мэн cepin, es 'улестеР1н посты.

Терьзшолошя ¡»»ceaeci 1924 юла 12-18 пледе аралыгында еткек pea публикадыц гыльши ^ызметкерлерд1ц I сьезхнде свз болган. Оюн, т-термалдары " 1925 жылы жеке кхтап болып . зкарияланды . Будан басз?а 1926 ж. Бакуде еткен Букхлодаг^тьг-с туркологтардыц алгавды съезшхч материалдаршен такыстыру ма^сатымен назган А. Байтурсынозтак "Ту-рхкпилер ^урылтайы" атм ?.:аг;аласы карияланды^• А. Байтурсыноз к;а-зац твршнологиясын ь;альштастыруда, ^азагч; тШкщ вз мумкшшхлхгш толыц пайдалану жэне интернациокалдыи; терминдердд цолдану тэсхлде-piK свз етед1. Казак тершнологиясын айтып, дамытуга .'¿ащзды улес цасцвн галыэдарымыздыц 6ipi X. Досмрсамедоз кхрмв сэздердх, ecipe-се, орыс tLií ар^ылы енген сэздердх долдануца ана тхлхнщ íhíkí ды-

О

быстЫь; зацын сантал айтылуын дурыс цубылыс деп есептеген'4. Кхрме

сездердн-; тЪпмлзге тан сингармонизм зашна лайыь;талып асшсая -

деген цагиданы сод кездегх зиялы цауам кечхнек ^олдаган. Н. Твре-

к,улов "Жат сездер" туралы" деген ецбегтнде "цазак; тЬпне кхретхн жат свз болса, >;азак,тын тымагык кихп, жалпач; ceai болып kídcíh.0

^Байтурсьмов А. Турхкшхлер ^урылта"ы // Жака кектеп, 1926. .W-8 , 43-50-бет.

~ Доемухачедов X. Казак; - к,ыргыз тхлгадегх сингармонизм заны.

Ташкент. 1S24.

3 Тбреь;улрв Н. Шат сэздер. М, 192?, 6-бет.

дейдт. Будан сол пезет-' зиягчгарзнчн os:-- атауларчи колдануда улт tí-

í'ilki к?" квнхл_бёлг&ндхгтн arrapa* "чз.

¿а.::-.; баспасез tísík зерт-теу -.:еселесть'е ^аса--; б'лЬтаэдары 1950

жылдардан бас тал ks«í<- беле оастадт-. Б. Эбхлк,аеы:.:оз, Н Дзоаг-еза,

Б. Мсггиова танкертстен бурынгы ^ерзхыих баспасез ттлти карастнреа*,

ендх бхркатар ¿шчгэкего? 1920-30 гмчдоряа,"н *аспаооз тЬпн зерт^едх.

Бул -ерде С. Ксаеч, Э. Айтбаез, Ш. Мэжйаеза, С. ет-'бен-

тертн атауга богадъ:/'

С. Исаез "Бул кезекдерде эр турят гчлым саласгнан, -мзхникзгя ба"-

Я .. ,г

ланысты термин ^аСшдап, сны орньт^тару цолга алжды деп Жака мек-

атап кврсетэдх.

^Абилхасимоз Е. Язык газета "Дала Уалаяты /1888-1902/. Автореферат дчсс ■ канд. г:п"ол наук. Алма-Ата, 1961; Бул да cohíkí. Алгая»-раза:- газег-етпкхг ттл*, А-иатц 197! Бу* аа cohíkí. XIX гасырдын,

II уьртч!С"лндаг->? "азз." здеби /Баспа муо'-а~ас ноНзнтде/

A ir-Ara. 1962; Карагева И. Гра- маткчестаде особенности язука казахской гублиг',истш:и начала XX река /на гетр )иагй "угнала "А" 'а~"/- Аагоаеле-ра"- писс. ., кэка наук. A'•va-Aта, 1959; Лс:*4ксга Н.К. Ойцест-

венис-пси?и*»еек8я пексяка raneas "Казак". Азт:ренегат писс, канд. Ьило.':. науг. А-ь-ату. 1993.

о

Ьсаев С. Казак эдеби tíhíhíh Совет деутсхнпе да'-ун /Ме-..зг-лт баспасоз а терна-дару бсныг.га/. А~»'ат-,!. Мектеп. 1973; Бул да cohíkí. Становление и развитие яз-жа казахской петасдическоН печати. Автореферат дисс... доктора филологических наук. Ал^а-Ата. 1971; А:'"тбаел. G. Даза:* "'огг'пюлогиясннчн да»«уы мен калыптасуы. Алматы, I98S; Буг да cohíkí. Становление а развитие 7ернино;,оги"еско? лексики в области ойцсстяонн\к наук. Аз70т>е*>. дисс... докторе Филологических наук. 1992; Бэитхкоза И. Казак сове* элеЗиетзнлегт кесло-гизмдер. /1920-30 жылдар '.^ериалдарынак/ Алматы. 1971; йогл^а^зз ü). Социально-лингвистическая характеристика казахского литературного

языка 1920-30-х годов XX века. Авторе!».'дисс... канд. -%лол. наук. Алматы, 1992. 32 б.

^ Исаев С. ^азактьщ мерзхмлд баспасез тШнхн даг*у^. Аяматч. 1983, 138-6.

б. Айтбаев: "Й1ака кектеп" журналы кэн баск;а баепасэз беттерш шодып з;араса^ыз, э дегенне"-ак, эр алуан атау саздерге, терминдхк мэндегх угымдарга мен берхлот, соларды ^алай да б îp тзге туе ipin тертгатеудхь; эрекетш байцаймыз"* деп яуриаддыц терминдердх нориа-лау ^ызметхк сез етед!.

Термянологяяньщ жалпн лексикалщ дамуы жаганан 1920-30 кылдарды 6ipas зерттеушхлер бзлхп алып, ез алдына 5ip дэухр деп есептейдй Эрине, 1920 жыл мен Î930 лылдардагы терминология салаларына тэк ор-та^зщ, учсастьщ бар. Бхрач;, 1920 яылдар тхлхмхзге чыздаган жана .сездерд! алып келген cepnLiic fleyipi болса, 1930 жылдар бул процест бойына сацтай отырыя, тура^талу, нормаланудьщ басымдалыгамен сипа?-талады. Сондыктан, 1920 жылдардагы терминологияны ез алдына б ip дэ; деп есепте£тхн С. Исаевтьщ пхкхрхне г'осыланыз. "Именно з первые десятилетия после октября начинает складываться научна" стиль, Нормироваться научная тарг^нология и обогащаться словарный состав каза ского языка путем использования своих внутренних ресурсов/ расширение яж сужение значении отдельных лексем я словосочетаний/ при помощи калек я преводов и посредством заимствований. Все э^о четко отражается в языке в периодической печати 20-х годов.^ /Астын сызга 6is Г .Ж./

2 • ®УШал_тхлтн2ег!_тер!^н_сез

жене олардын лексякалык; топтарга н;атысы. Тащрыптын; салалар

туралы мэлхмет беру ма^сатымен журнал тхлхндегх термяндер турлх гылыми жене басца да салалар бойынша лексяка-семантикалык; тургыдан тэмендегхше тапталып берхлдг. I/ Orçy агарту, педагогика сапасына

eflîc б1рлхг1 /методическое объединение/, оку куралы. /учебное пособяе/ тапсырыс /задание/, руханишы /мыслитель/, лект1£

^ Айтбаев 8. Дазая; эдеби тхл терминологиксыныц кекбхр маселеле!-Kasaîç ССР ton Акздемиясьгньщ Хабарлаш. Тхл, эдебиет серяяск 1984, :Л, З-б.

О

л Исаев С. Язык периодической печати 1920-х годов. Автореферат дясс... канд. 1?илол. наук. Алма-Ата. 1966. 3 с.

''лектор/, кунбелгх /календарь/, о-;,укана /читальный зал/, улг1 кек-гзг /образцозая шкода/ т.б.; 2/ Экономика саласлна байлакхстч: гаемш! /згоаог-гс:/, т.оспаргы /ппачовик/, ■элеу.те-кнтлпс жердем /социальная по.*:ощь/, укем гаруалтыпыгы /экскомичэскап хозя>стзо/, ааруа салата /хозяйственны": налог/, еяеркэсinuu /прэяззэдстченник/, г.5.; 3/ Саясатка,байланысты: элеукгетттк жагдак /социальное поло'-ке-*ие/, уг1т-насихат /агитация/, osrepicmL-uie? /реЬорчаторы/, хлгеот-нд /прогрессивны?,/, т.б.: 4/ Мэхузниет, .енерге байланысты: жанда iypeT /кино/, мэдени твнкер1с /культурная ревоиюцид/, енер коллстт_ п /стиль/, т.б.; 5/ Эдебиетке_байлатастьк керкем здебиет /художест-¡енная литература/, вдеби тгл /литературный язык/, бернелеп оку 'выразительное чтение/, цаламшьг/писатель/, сынш/критик/, т.б.;

Ттг iгылу^жа^байлашсзд: дауысты дыбас /гласные звуки/, улы ты-ыо /точка/, кхршек сэздер /заимствованные слова/, элд! дыбыс /тзерды;. зчук/, буралкч жуска:-; /заимстэо^аннчй суффикс/ т.б.; 7/ Ауыл гару^'ылыгжа баРдшг^сты: бхрлестхк паруа /коллективное хозяйство/, барп;ак!ылыт-- /садоводстве/, гелени eric /культурное растение/ т. б.; 8/ Гаогра^яя "ехлехет атауларына байланысты: ауропа /Кз-ропа/, Сарытау /Саратов/, Москву /Москва/, Шэлэбхн /Че-яСинск/, Ун-;д1стан /йндия/, Арабетан /Арабия/, т.б.; 9/ Зан гыдауыга байяанчсга:

к хм /приговор/, щцщ /кразо/, талапкер /кстзц/, зап. Kfcici /юридически лицо/, сот алымы /судебная поплина/, т.б.; 10/ Полхологиялърс f/ay.na^; мшез i.ii«f /психология/, а^чл-сез1м, зейш /внимание/, шзцарас /:,жроеозре!ие/ т.о.; II/ j imijpатауларч: наша, ■кума:-;, а/т, сан;сы, лолда, т/?ан, сада^а, т.б.; 12/ Басласезго баГла-нысга: ацпар /шфэршцидЛ редактхр /пыгаруиг-,¡//редактор/, бас сез-дер/заголовок/, тммаш/переводчик/, жарнама /реклама/ т.б.; 13/ 1иналсл^аршга_байланыста2_ K,ipic жорналы /приходный журнал/, сгы-гнс жорналы /расходный журнал/, аласылы /кредитор/, бересЪп /должник/, салым /вклад/, сак;тау цат» /страхование/, т.б.; 14/ Геология_

саласнна байланысты: кен íhímí /геология/, тустт метал /разноцветный металл/, кен байльщтары /полезное ископаемое/, кен ornara /рудник/, т.б.; 15/ Биология саласына байланысты: tíjwiík тану /биология/, картоп уны /крахмал/, суйектендергш /костеобразователь/, тэн жуйесх /анатомия/, т. б.; 16/ Математика_саласына_байлаш е с ipriuj /множитель/, тертк!л /квадрат/, упшл /треугольник/, тхктеуго /линейка/, жазу есеп /задача/, еcipria кестесх /таблица умножения/, т.б.; 17/ 1изика_гыда5^а__байлашсты1 электр дуаты /электрическая энергия/, электр станциясы /электрическая станция/, куат /мощь/, гай тартар /громоотвод/, кенхсттк /пространство/, т.б.; 18/ Хиьяя_саласына_бай-ланыстьг^ тект! айырылыс /химическое разложение/, тунба заттар /осадки/, су Teri /водород/, цылорлы син!к /хлораминовый цинк/, т.б.; 19/ М§5ицина_саласына_байладысты2. Жарьщ /грыжа/, тэн тхрлхг! /физиология/, сумей еадеу /гидротерапия/, дэрхгер тев;никемх /мед. j

техникум/, саульщ еа^тыры /гигиена/, пелшхр /фельдшер/, т.б.; 20/ Зкх№1л1к_лауаэыда бас^арма /начальство/, терага

/председатель/, хатшы /секретарь/, экш /администратор/, нусцауш /инструктур/, т.б.; 21/ Территориял^_белта1ске_байл^ысты1 екхрхг /округ/, ешэске /участок/, ry6ipHe /губерния/, дурама респебликес! /автономная республика/, т.б.; 22/ 1с^ара§5а2ы_мен_кецсе_^жатта-ЩМ&_^айлань1сты£ кексе дагаздары /канцелярские бумаги/, мандаша цагаз /вывеска/, аньщтама /справка/, ескх icxana /архив/, сенхм да-газ /доверенность/, т.б.; блюем атаулара: пурсент /процент/, кило-метхр /километр/, минет//мунет /минут/ т.б.

Бул тарауда терминдердщ неологизм, архаизм, окказионал /тосын свздер/, варваризм т.б. лексикалъщ топтарга датысы карастырылады. S®M2E2§íffi§2i Жача сеэдердхн ете кен турде даулап далыптасуы мен дамуы, ^олданыс opícíhíh кенекп, кене сездердтн дайта «ангыруы т!л-дхн емхр сурухнде бар дубылас болганымен, жи! кездесе бермейтш ай-рьщша процесс. Мундай сез тасдыны цазак т!лш1н сез элемщде бтрнев

дуохг- ^отш^ бопга, о-'у!- ?Нг- леге^т ос-л 1920-тм*Д9ряагч тхлддк т?а-^Оган еебеп. болат1"-1 -актсрлау дсгам да-рд-гмг-- тргелт. -згт-

0тс75" . ? '■ ^•■'-'-"^хт" -а 'дч^—.». »,6.

Соя отлтган 'ерз""""? "г,гам емхр1нт«( '■'*-• ""а"-

',;аппагач сззг.со па гв бс~ды дз^а <ч-8*?бт\21к с?»-' 4 »^гм^вн бтгл 4?у1 -де «кгвь тер^л:гнде"Д кеДтнгх лгутрлешен салактырта.-ща елде^а^ра кол. Шцв тернякдерд!д ¿«¡;нде с-ат-тта" *»••'!"••/. «^естту .¡п8-»э. т -':

••Эп к.атар, :?г/'-дысЕыла'о пвколтетх. г.алеядао жиспахлх, ^рхстеме буйрасьт сйя^ту охр еынары тел, вкхнпг! к1рче еездержхд Т1ркесу1 ардылы ггасал-гак аралас теру*кдвр кездеседх. Сои.даГ-ац бтр гака свзден'туратан тел сезхмхздек аасалган унемш! /экономист/, оцашалау/тгзолгцзя/,

/комитет/ т.б. сл.^тм сеэдерг/ек детар, орыс нег/.есе'орыс ттл яочылч й"геч , квмнтзт, *эссе, т.б с«*яцты неологизмдер квп-

Ар^аезмлер Зачан агак-'нын саядарь;",'?1-) ттпта'^мпч "аг'у "■■уйвс'ме лаРчк^лз Лслнгс калгян с>'э~е': •-■"■'■с.нал -л Дчде то л хна.-; гсезлеов-

дх. Олардлк зтщде •'ура. "л ¿а?о;лан -"зкэ сеэдерл'сн ча^ат тут ас тгркес-тер де бар. Оларда сзивндегт костеле? ар р: л керуге боладл.

'Я кесте. Жеке-дара свздер.

Журнал оетшдег! нусдасы

;сл кунг* чусдасъ

охи

Г-к—г»гд

к ткдхк

ортадА'ыл овйбауырчал

кисын

орталыд

к о' <'\'с т

'!-."егвалн о кал л I"

; / V

гор;

центральный ко»смунлст тернатцт он&лк с -

чэст"

К0ЛЛЗКТ"''Т

те с:)-'я.

№2 кесте. Тттгг'естео.

Журнал бетшдегх нусдасы

осы кунг1 нусдасл

орчстасы

эдктеме буйрасы кэ!.*сокол уйасы

метсдикальщ комитет комсомол гас тар уйькы

методическое бюро к сч с ом о л ь екая ячейка

Ъ 1

I 2 3

таяныго мектеп улг х мектеп образцовая гкояа

оптакдыл •sac^a^ коммунист!к комгиунис тическая

жаст&р молодежь

дна тьпмхздщ кемлекеттхк мертебе алып, улт т!лхке улкен йен depi-лш отырран заманда "еск!-сзз я-аца сездхн туп дазнгы дегендей" бурш тел сезЬ/Пзде к,олдакал?ан терара /председатель/, кисыь: /теория/, тац-ба /герб/, куралтад /съезд/, мэр /печать/, кецес /совет/, тендерic /резолюция,'', sac улан /пионер/, сарап /экспертиза/, эдхс /методика/, хатшы /секретарь/ т.б. сэздер дайтадан жацгарталып, mi долдану дэре-«*эс iKe яетхп отыр.

Bis ез зерттеухмхэде осы баспасэз тыщцег1 тершндердхц неологизм мен архаизмнхц ез ара ^атысына, колд&налу аясчча дарай течендегхте топтастмрдщ.

Bipiffiiii, сод кезецце аукаизм болып, кейхн кайтадан жит колданылу дэре.тесше де"га к.етерхлген сездер. Бугая эсхресе дпдл угыглдарга :-.;а-тыста атаулардн жатдыэуга болады.

ExiKffii кезецде неологизм болып еиш, кеНн сыртды !>акторлир scepi-яен архаизм тобъсш енш ауыскан, бугтняе д&йта ¿олд&нысда тускеч терминдео. Мысала; кецес, тэрага, тедкерхс /резолюция/, эдхс /методике/, дэрхс /лекция/, к,урылтай /съезд/, алда /коллегия/ т.б.

YmiKci, сол кезецде неологизм болып, кейх:-; догам дамуына царад архаизмге айналган атаулар. Мысалы: кхндпс кзмитет, сауат ашу мекте-бi, кедейлер уйасы, жалшылар кэмитетд, ересектер мектеб1 т.б.

Журн&л бетхндег1 терьдан свздердхц эзгерут, колданылу еракшелхгш осы кунгх эдеби тхлхмхз тургые&нан бадыптап дарасад олардд темендегх-

ше топтастырува болады: I/ Дазак тхлхндеН баламаси осы кунге деГлн турадты гурде эзгертхлмеГ коддгшалшг келе гатдан атаулар. Мысала, бедсендтлер /активиста/, очдушпд /декада/, жыядак тоспар /гвдоййй план/, жорары мектеп /внсшая школа/, т.б.

£/ 0,-:íc тт!,?нэн елг«?!' -,ег-*,я:,.г.'Зг> »лгавваща аударылыл, кзй}ннеч ол балансы здеби т!лдз т/сл.утолла^ оллу орллна Гугзнг: кулге да^тн о:-лс т нус^ыс.-; нор"а бо r-m Kijrrrrrac^aH атаулар.. Вул к;уонлус

TV; -:-Зг:дзгт кестзден кэруга бодадн.

ог:::с тглтчце

кредлгор конус

прогуесе;п:г.Г"

на •■•.екггз'.:ге

агаолду люхал, бестабак ^ '¡reoiai:

Кэ"Ь;гт тСлдангУя

кредите*) коку трапеция прогрессизтхк

3/ Опыта нускасжыц балансы зкх per эзгергек термчндзр

Kef» тнг i ^олданысы

орь;сшасы

теория знаний

педагогический коллектив

эстетическое воспл тан^й

"Жака мектеп"

6ХЛ1М КИСННЫ

ок,ы тушлар б i рл i к-т-epi

керкеудтк турб'ле

бхл1к теопияен

пздагогияалык

коллектив

эстетика, лык, тэрбиз

4/ Орлсла сусуаслллк бала-асл уу

. сгертеч тср^чн-чер. Бу?ан

ууту т^.чдао"--' уа::та ла^уурлп рсураул^аь созле-j

орысшас-л

"Жа-

"а. Уектег

искусство орган защиты прав Методическое бхгоо

эдем! енер

цук;о:г, гур^ау уЙЫМЫ

эдтстеме 6yffc?cc4

I94G-B0

искусство

I99C-95 у.

. онер, искусство

лсауо корта;/ кукул; <\зргау органы уУг'у

методикалыц эдхстеме

бюро бюросы

"V и-

казал ci пкл* болз г~У",~п, уус г-у-¡чг-rfew пе кезяееедх.

Вашаризудер.

: ' ■ ■ г''*' г1' ■;; v' .'УГЛУ'? '-': ■ ~

1920 яялдары баспасейдегх тел сузлчулт" vam9.ri

лылуын чакымсыз кубылче деп асептемеГ, сол кезде ене бастагам тземиндер д1н. угынькты болу »зщсаглтеи ^олдачылган эдхс чеп ееептеу керек

"Жа^а мектеп" тхлжде кептеген vepwtre ана тхлхмхзден дал баламаси бола тура, онын пет тхлдегх варианта колдашяган, Мысалч, ускел /школа/, эпотхл /учитель/, поемы /Лорча/. нагрузке /нагрузка/.

:аопа Ротанге суу ту оде олданил уг , ке.-п ;;аеуа еззоен ау^отлрлялп,

палан /алан/, . ..сурек /срок/ теке /тема/, т.б. Буя келтхрхлгек атау-лардын ана тт.лгёлзде мектоп, окытусы, тулра, гуктеме, жоспар, мер-зхм, тадырып, сикдти аэл балаыасы бола турса да орыс тЪхшдегх тур! долданылган.

Окказионалдты /тосын/ сездер. 1920-тпд&ры тЬтазде гасалган ягака сездэрдхц бэрх б1рдей тура^талып, далыптасьп кеткен жод. Олардан бхр^атара.аз уадыт цана долданшнп, тхдден вырыл калып отырса, енд1 бхреулерх 6ip-aK, рет долдакылып, окказиональдыд дасиэтке ие болгак сзэдвр. Олар дурашна дарай бтрнешэ топда зкшгелхп керсетхлдх. I/ Тубхр тулгадары тосыа сездер: алапа /минимум/) далда /банкет/,-бурсат /право/, кемел /абсолютной/, т.б; 2/Курнадтар ардылы касалган тосын сездегк тадпад!гы /дек.лолатоп/, ymvni /экономист/, мудалымпаз /внушительный/, к.езхмпаз /странник, путешественник-' т.б; 3/ Сездзр-дщ 6ipiryi ардылы жасалгае тосмн сэздер: койынтак /галстук/, жер-кекбе /подвал/, сацтаукам /страхование/, кукбелг! /календарь/, бес-табан /трапеция,'', т.б; 4/ Сев тхркестерх ардылы жасалган тосын сездер: врнвктi ойындар /физкультура/, су енерпазы /гидротгхник/, дулыд калыбы /корма позедешя/, су агар /водопровод/, аанда аяд /коньки/, т.б.

Баспа тхлхнде вариант сездер кеп кездеседх. Оларды бтз екх улкен топда Эелдхк. I. Кенаден келз жатдан тел сездгрд-ан жасалган вариант-тар, /Жеттмсхз - кеткхл1кс1з, бхртвлеп - б1р*Р1ндеп, ескврме - йскерт-пе, уйыстыру - уйымдастыру, тапсырчнды - тапсырка - тапсырыс, т.б./ 2. Кейхн пайда болган кхрме сездер зарианттары. Олардьщ езхн гкхге беллп дарастыруга болады. I/ Араб-парсы ce3i негхзхнде пайда болган варианттар: а/ фонетикалык; зарианттар. Мысалы, дэреже-даража, дате-дата, маглумат-мэл1мет, рыльш-д/пм, кэсш-кестп, тэжрибе-ташрйба, мазмун-мадмун, мадсат-мадсут, т.б; э/лексикалыд варианттар: нукте-нодат -улы тыныс, насихат-уг1т, пан-сабад, т.б; 2/ Орыс тiлi ардылы енген сездер варианттары: а/ фонетикалыд варианттар; пургырам-прог-

рам, пурсент-просент, геограпия-жагралия т.б; е/ орыс з?эне дазад

-

тьлдершдегх сездердщ датар долданылуынан дуралган варианттар:

лдлан-'коспар, едетхл-дугалi--., задаз-тапсыриа, ^аблчса-таблипа-кесте,

пг-ед?/от-пэн, -ортадвд-кэменес-демунис, шангершл1к-империалястхк, тегг:ер!сл'тг - революционер, г.б.

"Ш" -^грнал "-хлшдег! эарианттардян басым кендтлтгт ртбыстнк вэгв-рхске туекен фене ти калы;-; зарианттар екенхн керш отчрмыз. Ал, ссныме* катар тел с:ездер--ен саячстчрганда дтрде создердхн чарианттылыгы басу екенш байдауга боладн.

Тхлдтн тазалыгын садта^у, сш зет тхл счздертнен, кпаби ¿ексика-кьщ элементтершен артылу багытында журнал дын ролi зор болды. "Айдап", "Дазад" т.б. баспаларда mi золданылран гптаби тхл элемент тер i "Ж" те сирек кездеседх:. Журнал тхл гаде диалект xjiík ерешелхк тер код тын; дасы.

Ekíhiüí тарау. "Термин сездерд1ц туп теркшх, жасалу жолдары" деп аталады. Ол уа белд.:неп турады.

I. Дазад тхлхнги баРыргы сездерхнен.??асалган тер:»:индер. 1920 яыддау тершнологляны дамытуда улт ти' углн тарихн кеэен болды. Ана тхлдатздтн ••,е:ллекеттхк "?хл яврежесше кетерхлген осы двухрде еалалыч; тер^чндердх »асауда, ен алдьг.'ег -аза;!; тдпнтн тел жзне бурда* нан -далыптасдан байыргы лексикалад байлыгын сарда пайдалану принци-пш жузеге асыруда "Ж" басласеэхнтн чосдан улесх -.'ол болдд. Сол кезенн1н езщце термин жасау мзселес! тонхрегхнде турчх айтыс-тао-тыс ала-дулалыдтар болып отырды. Жаца сез, термин жасау icine зиялы дауыг'ынын екллдгрт' белсене да^ысданднгын, ача. тхлшхн вз мумкшцц-лíríi! па'даланып, ггллм-.;и термин йасауга болатчкдурда дурналдын дерех тер i ардмлч коз геткгзуге боладя. Бурдннан деле гатдан, ха лык tmíhíh

мол байлыгын, онын сан алуан садаларына тан ледсидалыд ^орын тугол жинап» оларды сезд1ктерге ещцру, халын; кэдесше асыру, сол аркылы Т1л баглыгымыздн одан ерх яетмдхру процесхн зкадтаушлар аз еадес ед1

Мэселен, Халел Досмухамедулы "Жануарлар" деген кз:табында "Назад tíjtí гылым жолына шалынбаган, сездерх гылым реттне карай кен-дгдпеген тдл. Сондыктан дазад тхлтн гылыммен таныстырып, гылым жолына

салатын заман келдх. Гылымдь: ез тхл miare аударганда, ен Keperí ты-лык тхлхндегх атауларды /термин/ дурыстап, iycÍHÍKTÍ дылып аудару ете циын жумыс. Гыльгм атауларына K.enicTÍ ат тагу легеи алгащы уадыт-та циын болса да ете i.-удтаж нэрсе... буттн jjirepí болалтагда жол салатын нэрсе"^ десе, А Байтурсчнов: "Пэн сездерл жагынан басннан-аг цазад басцалардан •белек жоп тутынды. Басда тур!ктер эдебиет тьтх

араб, парсы сезшен шубарланса кэркем болаяы легенд1ктен, екхнпп , ез

тхлдертнен пен сезьерхяе ла"'ык сездер хздеуге ертнтп, дайын пен сез-

дepдi ата бергенлхктен, тупк! ана т1'!т мен эдебиет i бэлектен:п,

еэ сездерхн жат сездер жутчп, жойып жхберу даражага жеткек. Каз&ч

'жат сезге ауестенбей, пэн сэздертн ез тхттнен тасаута тътрысты.

Эдебиет tí лх аушздагы к;аза?;тыц хат бхлетш. бхя,\'ейт1К кайсысына да

бслса TycÍHÍRTÍ болуын кездедт Тм арасына чпс Tycin айырылмас

утлш шетел сездерд1 аматеыз болтая яерде гана алатын тэрт!п к.олдан-. о . ...

щ'! .деп, сол алуан кхрме терминдерге, ец алдчмен, ана т1Л1М15ден

балаада 1здеудх талап еттх. "ШМ" сезжасам тэсхлдерш кен пайдалана отырып, байыргы сездердек кептеген термикдер жасаду Олар: журнак жачгау /пгаанде'/е - геометрия, шндеткерл!к - -обезятельство, унеотч

- эконо-лют/; Сездердх косарлау /саяси - тэрбие - политике -воспита тельный/; fiipÍKTÍpy /табигаттану - природоведение, терага - председатель, к;отаазба - рукопись/; д'ъюдарту /ЖМБО - катоы ландетт! баста-уыпт оя;.у, ЗД - жогаргн дзрежелт т.б./} тхркестхру /тау *hhhcv - тонная порода, "'ергхлЬст! баспасез - местное издание, уием шаруашлыгы -экономическое х озяйство/^сез матынасыныи ке«ею! /кецес - союз, ундеу

- обращение, тунба - осадок' т.б./

Осы кун i жака термин жасау iciivieH шутылданушылар журнал •тiлiндe кездесетш атауларды пайдаланса, эдеби тмдщ кэдесше зкарайтын кептеген баламаларды табар едт. Мысалы, жай тартар /громоотвод/, жетхм-хана /детский дом/, кунбелгх /календарь/, кезхмпаз /странник,/ цисын /теория/, мойынтац /галстук/, ог^ухана /читальный зал/, так,пал;шы /декламатор/ , агашш /столяр/, к;аламш /писатель/, т.

2- &acgai. ?ixggpi негтзтнле жасалган тврмщеде& Даза^ тШнш сез-

дík нурашн баЛытып, деттлдхруде баска тхлден енгея ктрме еездердтн эдэугр рол! болдч.

1920- >--члдары термин касау, дабылдауда кегхзхнен енл даг/лдат нылды. Bipf - ака tútíhíf гак i -лумк ihm f, j гктер íh барынса сарка пайда-лану. Ekíhtící, тхлтухзде кок сездерд1 орие тШнеи кэне орнс ттл: арцылы енгек халы^аралач терштаасрдт аударып не аударыай алу.

"АЧ" тШндегх кхрме сездер "араб-"арсы тхлдерхнен енген сездер", "орнс тхлхнен енген сездер" болян, улкен ce i топка Сэлшдд. Араб-парсы тьлхнен енген сездердхн хшхнде, ертеректе ебден ciHÍcin кеткен атауларды тан;ырып жагынан 7 топк;а белдхк. Олар кейш кана тлркестер-flin жасалуыка негхэ болды.

Улт тЪпнщ хшкх мумкшп1л1ктер1 - термин жасауцыц негхзгх кезх Са«*ннм«*» тер\мндерд1н толыгуы орнс *зне интернационалдьщ сездер

ао-рллы да ^узеге acvn, слардч« басы" келгтлхг^ казак ттлштн тшкт зандылндтарына багчкдарчлыгг долдакылган. Орыс тхлшен енген создердх екх топка болт кдрастырдец: I/ Таза орыс' сездер i. 2/ Орыс т:дг арх<;ч-лл онген езропа сездерт. Сан жагынан таза орыс сездеэгаеп гор i, европа тхлдерхнен енген сездер басчт\ Олардын дурамында баска ттлдерге Караганда латын жане грек сездерх алдекайда кеп кездеседх.

1920 гллдардагн термин -»асау тэжхрибес1нде пуризмят.ц элементтерх бай^алганмен ол ез алдыиа жеие сагыт, агъьл дорежостде болган ток,. Муны жаца гдектеп деректерх растайды.

Терглшдер чурач'шщаг-я сездер- - тел, харме .болнп келуше байлашс-та 3 толда бэлтндх -'тел, туга создорден хуралган атаулар; кхрге сез-

де-рден »уралгок атаулар; кхрке :чэне тел сездерден дуралган аралас атаулар/. "Ш" тел кгрме создерден теруиндердт жасаганда не да?ыч

турде к;абылдаганда олардын угыньщты болуы уплн eKi турл1 зд1ст! лайда, ланган. I/ Тума курделх атауларды кхрке атаулармен тусхндхру. Мысалы aya тазартдш /вентиляция/, есхмдхк гылымы /ботаника/;

2/ Кхрме атауларды тел, тухла не калыптасн;ан к i pivre атаулармен ту-схндхру. Мысалы, тершн /пен атауы/, архив /ескт хсхана/, педагогика

/бала iniuí/, психология /шнез, хлж/, т.б. Kipwe сездер рокети-кальщ ерекшелхгхне дарай 3 топда белица. /Тупнусданыц |зонетикалыд калпы садталыа долданылган сездер; дыбыстыд жагыкан тупнусдадан сэл эзгерген атаулар; фонетикалыд жагшхан тупнусдадан алхпадтап, танымаста)-болыя эзгерген сездер/.

Журнал бет!нде кездесетгн терминдердщ емлесшде де 6ipas езгеше-лштер бар. Журнал тхлтндег1 пет тхл тершндер1 ез тхл11«здщ айтылу нормасына лайыдталып жаэьхлган. Бхрад, бхрдатар кхрме сездер тупнусда-дагыдай езгертЬшей долданылган.

3. Тершн жасаудык жолдары^терминдердщ^урамы.

"Ж" тЬхшде кездесетхн терминдер турлх грамматикалад тэсмдерт ардылы жасалган. Олар: мор$ологиялыд твс!л, синтаксистхк тэс1л жэне семантикалыд тэсхлдер. Бурыннан долданылып келе жатдан тел журнадта-

рымыздын бхрдатары жаца сез жасауда сезжасам дызметх артып, актив

турде, долданылуы осы 1920 далдардан басталады. Ол журнадтарцын долда

нылу.аясы, жихлхгх бхрдей емес, Кейбхр тел журнадтар сезжасам проце-С1нде..активт1 турде долданылып, mí пайдаланылса, '/-ма/ -ме,

-шы/- -mi,- -лыд / -л1к, / -шыл/-шхл, -лы/-лд/. Ендд бхрдатар журнад-тар олардан cnperipeK долданылган /-гыш/-гхш, -еыз/-с1з, т.б. -паз, ~кор, -нала сиядты гарме журнадтар ардылы жасалган сездер зте аз. Ал, -кер/~гер журнадтары олардан Kepi ягихрек пайдаланылган.

Курашчда KipMe не тел журнацтары бар туындч сездер дурылычы з?а-гдаан тертке белхндх. I/ Тел сез + тел журнад /хлгечт-пал жогдас-тыд т.б./; 2/ Kipne сез + тел журнад /уста.з-дчд, енер-лх т.б,/; 3/ тел ceafKÍpvie журнад Л*удальх>*-паз, -мура-гер т.б./; 4/ ктрме сэз кхрме журнад /srayan-кер, кхтап-хана т.б /

Сез болкп отырган журнадтар ардылы жасалган сездер лексикамыздын даму барысыкда барi бiрдей турадталчп, эдеби тглцщ норуасына а"нал-ды деп айта алнаймыз. Сэйтхгг сез тулдр.ушы аМшсстерд1ц дызметт бул туста одан бурынры кезекдермен салыстьгрганда о те активtí болгакдыгы байдалып отыр. Сондай-ад байруры, кенеден келе жаткан журнактардда жада соз т-удыру денгейх де 6ipfle," емес.

iv&pscrcr.-'-^-ir. стчргак кеэс:-де твгл^н лзсаудык, ©н!щ1 6ip тур! ана-:ит::ка- ллгеп е?а»асау. тоохгт sme ?:ен глгпге ч.сялалчгда. Н. Орал-лзева »'ан& ce.? сул ту ci 'урса'л п8:*а"кгикалщ тос:'~ бойаллз

"ала ces коллнде е.-; ек: ?v6ip еиздел -'аез^атл:, жил бул т-зс'л-

слг"ас9л'гнк элеле.оттерт тубтр олзлери1деп лг :се""'"влтндей, зерте-iiif.in отлргап Раелэнлк ттгхндегч тетуиндердхн бтразч оси тает л ал-ллл пГлл тубтрлердЛн TipKecyi, 6ip:ryi. клгаг"ак;":. киске "згтзтл^е ласалгаь.

Журнал Т1п1нде сездерщ тхркест!ру атт;".«ч *acs.y лл^ст кеч

турде колданылган. Ояардьщ »едельдхк, саидлд ?;урллллч гэне счрек :л<тг-колдану ерекшел1ктер1 аныкталды Тгркес куй inné келеттн тесшндер курам жагынан тел, кхрме бодып келухне байланысты 3 тогща бблхидь I/ Кулз/-;; тугех тел сездерден куралган тхркестер; 2/ Кураш тугелх-■ог- к h--*, с елпделлек -'уратан ""ùкео^ер; 3/ Сынарпарыдац 6ipi тэл,

i - ' г '^Э ' : ; р '-.>- ~ лаЛГаН - Б'/ЛЗЬ. " ' г; ~ ';'! - ; ■ ""

аагч "Вг'та рала' 4 топка "b^inyi /ек; очнзрпм, у»> ^лчарльг, тэл л сл-ал.. V. Жу'.-а т.з лрчо тНЬтдегт те^кч'-'тергт"- ; i "ка^-э лч зогал-ь;чла *гоймк калька 'ллэтчсе, кеитнгi кл~тгэку?а. a^avr'

жартылай калька аудар 'gcwerî ауггтчг.-так ллсэ^л; экгл~- wew** /ПЗЯЙСТ5Р - v'je • н»аг*'а®ипнгы - эконоуикаплр шаруа^микч т.б

Бул кезенге дел::- -л-«а •:л-!!аь«г"га *гимзгак к-нтеген тчг, жана ¡igiKKgH сездер, кое сездер, г^с^авган сездер пайг.а Сезнор"''

ipr'f-ipir а Рту змаяч .Ц'азан тонщнстнен бурынгм цазак лексикасчняа кек epic &-тмагач <уб";"чс e;ù. Жа-я »-гг- тудчтэган жака угнудардан 01рч;атары екг еезд] б:р1ктхртжаца ces жасау ар^ллч лексикашз то-лыгып дамыды. Бул кезекде палда болган о'хрхккея сэздердхн

создердхц кхрме не тума болу жагынан терт тоща белдхк а/ екг компонент i • де тел сездер /баспасез, колбасш, кунбелх т.б./; э/ компо-некттердхн бхрхншх сьщары KipMe, eKiraricx тел сез Даламсап, к,алам-

^ Оралбаева Н. Цаза^ тхлшхн сезжасам лсу^есх. // Дазак; ССР Рылым Акадешясыныц Хабарлары. Тхл, эдебиет сериясы. 1981, $3, 35-6.

ум т.б./; б/, кошоненттершщ 6ipiraiici тел, екшиисх кхрме /ен-/екбекак,ы,квркеыенер, коленер т.б./;в/компоненттерхн!н ек! сыцары да кхрме ееэдер /каламады / . < - '

Журнал тЪпнде кездесетш цос сездердх де осы улг!мен топтадык;. Дысдарган сэздердщ деьл кеНзщце дазан тецхерхскен кеГ-шгх дэухрде пайда болып цалыптасты. Олар орыс Т1лшдег1 сездердз дыедарту ул-ricitieH жасалды.

Саздердх дысдартып айту TacLii ардылн жасалган сездер 6ipHenie топда белшдг. I/ Сездердхц бае арпхн дысдарту: OAK /орталык, атдару комитетi/, ЗДМ /жогары дзрежелх мектеп/, ЩШ Долдоз жастар мектебт/ т.б.,* 2/ Bipneire свздердхц басды буындары ?<;ыск;артылып алынган атау-лар: атком /атдару комитет!/, раппак /рабочий факультет/, ушком /учебный комитет/, т.б.;3/ BipiHmi сыцарыныц алгаяш;ы буыны дысдарты луп, екшшх. сыцары кысцартылмай толык, алынгак атаулар. Мысалы: пед-тецником /педагегйчаекиЙ ¥ехникут«г/госпурагьграм /государственная программа/, промпылан /промышленный план/.

Журнал т1Л1ндегх магынасы кецейген атаулар: а/ байыргы создердхн магынасынын кецеюх, 2/ кхрме сездердхц магынасынын кенеш болып екх ге ж!ктелед1.

Цорытындыда зерттеу жумысынын баяндалган мазаны тиянацталып, б1рв;атар ой-туйшдеулер мен усыныстар айтылган. Диссертацияныц со-цында цосымша ретшде eKi беллкнен дуралатын журнал тхлхнде долданы ган термкндердщ казадша-орысша cesfliri берЪхдк I/ Осы кунг1 эдеби тхлде чолданылмайган атаулар. Мысалы: аласылы - кредитор, алапа -минимум, акадеииешх - академик, айгайшы - агитатор, шанда аяд -коньки, эптэкше - аптечка, 6epecbii - должник, к;орыттыру - конспект ■ буркембелх. eric - теплица, эзгерхсшлдер - реформаторы, яеркембе -подвал, кхрешек сез - заимствованные слова, eciprim кестес! - тaбл^ умножения т.б. Журнал тхлхнде мундай свздердщ саны 300-ге жуыц;

2/ Осы кунгi эдеби тхлде колданылатын атаулар. Мысалы долтазба - р}

п/.сь, таратылыс тану - естествознание, к аулу - постановление, гыл-луи -зерттер - научнс-лссдедевательскяГ, то;гар;<а - 'прсизредзниеу хатгч -секретарь, терага - председатель, сараи - экспертиза, сакач белтнт -отдел статистики, уидву - обращение, коспар - план, салак - налог, тербием: - воспитатель, акт?» - администратор т.б. Еулатзлын саны 1Ь00-г жетедД.

Диссертациям^ нвртзр! • ¡¿&зщш .-.олчандай лгариялолздгрда *ер тл,п т:

I/ "Жана *ектеп" журналындагк оду-агарту теруиндерД тураль; // Дазак; Т1л1 '»лен едебиетД 1994, И1-12 , 65-68 б. ;2/ 1920-30 шлдардагы гы-лыми терминдер туралы /"ЖМ" материалдары бойынша/ /Л\Р ¥ГА-сыныь; хабарлары. Т5:л, едебиет сериясы 1994, 'Ж. 34-36 б.; 3/ "Жана »лек-теп" .»урналындаго терыиидер туралн //Казахстан кектебт, 1995, 'й-2 5-5 С. 4/ ТерчиндеолД ?"асаураг'-л гурна-тарДлГ рол! // Кдзак ттлт :.;ен едебиетз, 1995, 'V, 123-126 б.

%машева Гульжан Кенжегалиевна "Термины в языке журнала "Жана мект-еп" 10.02.02.

Исследование посвящено комплексному изучению терминов,ис -пользовавщихся в языке научно-педагогического журнала "Жана мектеп" (1У25-1933),сыгравшего большую роль в создании казахской терминологии в 20-е годах.Если учесть,что 20-е годы характеризуются интенсивным словотворчеством и заимствованием лексики русского языка,то этот период следует считать важным этапом создания терминологической базы казахского языка.

3 работе дана лексико-семантическая классификация терминов.

Выявлены отношения терминов к вариантам,неологизмам,архаизмам (поэтапное изменение в их употреблении)»варваризмам,окказионализмам и т.д.

Показана роль исконно казахской лексики в образовании терминов посредством использования способа семантической деривации.

Определены способы образования терминов используемые в журнальной публицистике.Установлены факты расширения функций многих исконно казахских суффиксов а образовании новых терминов того периода.Термины подвергаются различного рода классификациям : по лексико-семантическим группам,по активности/пассивности с учетом их функционирования в диахронии,по морфологическому составу.

: ' Значительное внимание уделено принципам орфографической нор мализации заимствованных терминов.

3 работе делается вывод о необходимости использования опыта журнала в современном терминотворчестве и обосновывается тезис о возможности широкого употребления терминов рассматриваемого перио да.Б конце исследования приводится казахско-русский словарь терми нов с двумя разделами : 1)термины,не употребляющиеся в современно казахском языке,2)термины,употребляющиеся в современном казахском языке.

Zhumasheva Gulzhan Kenzhegaiievna

Terms in the language of the magazine "Zhana mektep"

10.02.02.

The research is devoted the complex study of terms, used in the language of the scientific-pedagogical magazine "Zhana mektep"/1925-1933/, which played an important role in the creation of the Kazak terminology in 1920. Taking into consideration the fact that 1920s are characterized by the intensive word creation and borrowing Russian words, the period should be considered as a significant stage in establishing terminological basis of the Kazak language. In the work the lexical -semantic classification of terms is presented.

The relation of terms to the variant, neologisms, archaisms is also revealed, barbarisms, occasionalisms, etc.

The role of the genuine Kazak word stock in creation terms by the use

of the semantic derivation.

The ways of creation the terms used in the magazine publicity.

The author revealed the facts of extending the functions of many genuine Kazak suffixes in the formation of new terms that period.

The terms are classified in different ways according to lexical-semantic groups,activity/passivity taking into account their functioning in diachrony and to morphological structure.

A considerable amount of attention in given to the principles of the orphographical normalization of borrowed terms. In the work the author makes a conclusion about the necessity of use of the magazine's experience in the process of modem terminological creation and the thesis of the possibility of the wide use of terms of the considered period is proved;

The work includes Kazak-Russian dictionary of terms : 1/ terms which are not used in modem Kazak language; 2/terms, used the modern Kazak language.