автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.19
диссертация на тему:
Азербайджанско-тюркские слова в современном персидском языке

  • Год: 1998
  • Автор научной работы: Рагимова, Д.М.
  • Ученая cтепень: кандидата филологических наук
  • Место защиты диссертации: Баку
  • Код cпециальности ВАК: 10.02.19
Автореферат по филологии на тему 'Азербайджанско-тюркские слова в современном персидском языке'

Полный текст автореферата диссертации по теме "Азербайджанско-тюркские слова в современном персидском языке"

?тв 0» п

2 ^^ЙЗУЧАН РЕСПУБЛИКАСЫ ТЭЬСИЛ НАЗИРЛШИ М.в. РЭСУЛЗАДЭ адына БАКЫ Д8ВЛЭТ УНИВЕРСИТЕТИ

Элjaзмa Ьугугунда УДК 809.154-809.436.2

ДУРДАНЭ МИРЗв гызы РвЬИМОВА

МУАСИР ФАРС ДИЛИНД9 ЛЗЭРБАЛЧАН-ТУРК С03ЛЭРИ

10.02.19 - Дилчилик нэзэргщэси

Филолокща елмлэри намизэди алимлик дэрэчэси алмаг учун тэгдим олунмуш диссертасщанын

АВТОРЕФЕРАТЫ

БАКЫ - 1998

Диссертааца Лзэрбгучап Елмлэр Академщ'асы Нэсими адына Дилчшп Институтунун Нэзэри вэ тэтбиги дилчилик ше'бэсиндэ jcpin ]етирилмишдир.

Елми рэЬбэр

филолохща елмлэри доктору, профессор Т. И. Ьачьцев

Рэсми оппонентлэр - филолоыуа елмлэри доктору,

профессор h. М. Зэрбэлщев

филолокща елмлэри намизэди Б. Т. Абдулла]ев

Апарычы муэссисэ - Н. Туси адына Азэрба]чан Педогожи Университети

Мудафиэ " Ш 1998-чи ил саат 14-дэ М.6. Рэсулза,

адына Бакы Девлэт Университети нэздиндэ филолокща елмлэри докто] алимлик дэрэчэси алмаг учун диссертасщаларын мудафиэсини кечир; Азэрба]чан Республикасы ТэЬсил Назирлщ'и вэ Азэрба]чан Елмл; Академщ'асынын Бирлэшмиш Ихтисаслашдырьшмыш Шурасынь (Д. 054.03. 15) ичласында олачагдыр.

Унван: 370073, Бакы, 3. Хэлилов кучэси, 23.

1 са]лы тэдрис корпусу, III мэртэбэ, 304-чу отаг.

Диссертасща илэ М. 9. Рэсулзадэ адына БДУ- нун китабханасында таны олмаг олар.

Автореферат" /3 " М&^/ал^- 1998-чи илдэ кендэрилмищцир.

Бирлэшмиш Ихтисаслашдырьшмыш Шуранын елми катиби, филолоюуа

елмлэри доктору, профессор:

ИШИН УМУМИ C34HJJ3CM

Мввзунун актуаллыгы. Азэрба]чан эразисиндэ туркдилли халгларын гэдимдэн мевчуд олдуруну вэ Азарба]чан-турк дилинин XII! эсрдэн чох-чох эввэл олдуруну субут едэн эн дэ]эрли мэнбэлэрдэн бири кими Азэрба)чан халгы илэ гэдимдэн гоншу олан дикэр халгларын диллэринин, о чумлэдэн, фарс дили илэ Азбрба]чан дили арасындакы гаршылыглы элагэлэрин е|рэнилмэси 6ejyK oheMnjjoTO маликдир. Чунки, мэ"лум олдугу узрэ тарихэн hep ики дил бир-бириндэн сез алмыш вэ С03 вермишдир. Азэрба]чан-турк дили илэ фарс дили арасында гаршылыглы элагэлэрин тарихи чох гэдимдир. ГоЬум олма;ан мухтэлиф диллэрдэ данышан бу ики халг арасында узаг кечмишлэрдэн мевчуд олмуш cnjacn, ичтимаи, игтисади вэ с. гаршылыглы элагэлэр бу . диллэрин бир-биринэ гаршылыглы та'сири учун элверишли шэраит ¡аратмышдыр. Бу гаршылыглы тапсирин бир нэтичэси дэ фарс дилинэ гэдим доврлэрдэн чохлу Азэрба]чан-турк дили сезларинин кечмэси фактыдыр. Бу сезлэри конкрет мэнбалэр асасында ахтарыб тапмаг, онларын hap биринин турк диллэринэ мэнсуб олдуруну муамэн-лашдирмэк:

а) турк диллэринин лугат таркибинин инкишафыны ©¡ранмак;

б) Азэрба]'чан дилинин ]'азы]'агэдарки тарихини арашдырмаг вэ Азорба^ан еразисиндэ чох гадим деврлэрдэн туркдилли халгын мавчудлугуну конкрет фактларла асасландырмаг;

в) дилимизин фарс дилинэ гэдимдэн бу куна гэдэр давам едэн тэ"сир кучуну ашкара чыхармаг бахымындан тэкчэ Азарба)чан дилчил^и учун де]ил, умуми^этлэ турколоки]а учун зЬэми^этлидир.

Бу истигамэтли арашдырма rohyM олма]ан диллэрин гаршылыглы элагэлэринин сосиолингвистик сэчиЦэсини ашкар етмэк учун дэ оЬомиЛэтлидир. Демэли, умуми дилчилик планында да актуалдыр.

Фарс дилиндэ ашкар етди]имиз турк мэншэли алынмаларын турк диллэринин чох гэдим деврунэ аид лексик-семантик чэИатлэри муасир дэврумузэ гэдэр ropyjy6 сахламасыны нэзэра алдыгда мэ"лум , олур ки, арашдырдыгымыз мавзу Азэрба]чан дилинин етимоложи-тарихи лугатини ¿аратмаг учун, елэчэ дэ Азэрба]чан дилинин пугвт ■ тэркибинин семантик планда инкишаф тарихини даИа этрафлы ишыгландырмаг учун эЬэмиЛзтли вэ актуалдыр. ,

Тэдгигатын мэгсэд вэ вэзифэлэри. Тадгигатын эсас мэгсэди мэнбэлэри арашдырмаг ¡олу илэ муасир фарс дилиндэ мевчуд олан Азэрба]'чан-турк мэншэли алынмалары ашкар етмэк;

- Фарс дилиндэ ашкар едилмиш Азэрба]чан-турк мэншэли созлэрим hop биринин гэдим турк ]азылы абидаларинин, бутевлукдэ умумтурк характерли мэнбэлэрин фактлары эсасында етимоложи, семантик вэ структур тэ1глилини вермак;

- Фарс дилиндэки туркизмлэрин бу дилин сез ¡арадычылыры просесиндэ фэалийэтини муэм'энлэшдирмэк;

- Тэдгиг олунан сезлэрин фарс дилиндэ мэ"на тутумуну вэ фэали^ат даирасини муэ^энлэшдирмэк;

- Фарс дилиндэки Азарба/чан-турк мэншэли алынмаларын лексик-семантик синкретикл^ини ва грамматик мэ"на ортаглыгыны муайэнлэшдирмэк;

- Азэрба]чан-турк сезлэринин фарс дилина кечмэсинин тэхмини да олса вахтыны муэй'энлэшдирмок;

Тэдгигатын ¡енили]и. Илк дэфэ олараг: 1) Фарс эдэби дилиндэ, фарс данышыг дилиндэ ва фарс дилинин диалект ве шивэлэриндэ мевчуд олан 190-а гадер сезун Азарба]чан - турк мэншэли, апынма олдуру муэ^эн едилмиш, мущисэли-тарихи ва тиположи методлар асасында бунларын hap биринин етимоложи, семантик вэ структур таИлили верилмиш, hap ики дилин лугэт таркибиндаки мевгфи муаиэнлашдирилмишдир; 2) Фарс дилиндэ мевчуд олан Азэрба]чан - турк мэншэли сезлэр ¡алныз фарс эдаби дили манбэлэри асасында де]ил, фарс данышыг дили вэ фарс дили диалект вэ шивэлэри асасында арашдырылыб тадгиг олунмушдур;

3) Фарс дилиндэки Азэрба]чан - турк мэншэли сезлэрин h3M лингвистик-етимоложи таИлили, Иэм да гурулуш вэ мэ"на сачийаси системли вэ элагэли шэкилдэ арашдырылмышдыр; 4) Азэрба]чан - турк мэншэли сезлэрин, фарс дилинин саз]арадычылыгы просесиндэ фэалицэт дэрэчаси муэцанлэшдирилмиш, хусусан дилимизин бир сыра лексем вэ морфемлэринин haM фарс дилинин ез сезлэринэ, haM да бу дилэ араб, рус вэ Авропа диллэриндэн кечмиш алынмалара бирлэшэрэк ¡ени лексик ваЬидлар ¡аратмасы вэ фарс дилиндэ фэал сез]арадычы васитэлэр кими ишланмэси ашкар едилмишдир; 5) Тэдгиг олунан сезлэрин hap ики дилдэки семантик тутумунун диахрон вэ синхрон планларда гаршылашдырылмасы нэтичасиндэ фарс дилиндэки Азэрба]чан - турк мэншэли апынмаларда ашкар едилмиш мэ"на вэ мэ"на чапарлары фарглэри эксэр Иапларда турк дияпэринин гадим даврлэринда как сезлэрэ хас олан полисемантикл^ин горунуб галмасы кими ги]мэтлэндирилмиш, фарс дили шэраитиндэ баш вермиш ма"на да)ишикли|и олмадыга heca6 едилмишдир; 6) Фарс дилиндэки Азарба]чан - турк мэншэли апынмаларда лексик-семантик синкретикли]и (haM исим, Иэм да фе"л ма"насыны дашьцан кек сезлэр) вэ грамматик ортаглыгыны (нев вэ та"сирлилик-та"сирсизлик категори]алары узрэ формача а]рылмамыш фе"ллэр) сахламыш сезлэр ашкар едилмиш, бунларын лингвистик ги)мэти верилмишдир; 7) Фарс дилиндэки Азэрба]чан - турк мэншэли алынмаларын фарс дилина кечмэси тарихинин муэ^энлэшдирилмэси истигаматиндэ арашдыр-малар апарылмыш вэ бир сыра сезлэрин фарс дилина кечмэси девру, е1тгимал шаклиндэ дэ олса, кестэрилмишдир; 8) Турк мэншэли сезлэрин фарс дилина кечмэси просесиндэ A33p6aj4aH - турк дилинин тарихан кечиричи васитэ-керпу ролуну о]намасы вэ апарычы Meareja малик олмасы фикри ирэли сурулмуш вэ бунун конкрет фактларла эсасландырылмасына ca"j кестэрилмишдир; 9)Азэрба]чан - турк дилинин фарс дилина тэ'сиринин - Аззрба]чан - турк мэншэли сезлэрин фарс дилина кечмэсинин, муасир деврдэ дэ давам етд^и муэйанлэшдирилмишдир; 10) Фарс лексикологлары тэрэфиндан паИлэви (орта фарс) дилиндэ ишланмиш олдуру кестэрилэн вэ бу дилэ аид едилэн бир нечэ сезун Азэрба]чан - турк мэншэли алынмалар олдуру субут едилмиш, бунунла да мэншэчэ дилимизэ аид сезлэрин

фарс дилина кечмэси тарихинин гэдимли]и конкрет шэкилда эсасландырылмышдыр.

Тэдгигатын нэзэрм вэ практики оЬэмиЦэти. Азэрба]чан эразисиндэ туркдилли халгларын тарихинин лап гэдим (илк) деврлэрдэн мевчуд олмасы лингвистик фактлар эсасында тэсдиг едилмишдир.

Азэрба1'чан-турк дилинин фарс дилино та"сир костармэси фактынын гэдимдэн башланмасы вэ бу кун да фэал шэкилда давам етмэси конкрет дэлиллэрлэ эсасландырылмышдыр.

Фарс дилиндэ ашкар едилмиш Азэрба]чан-турк сезлэринин лингвистик-етимоложи характеристикам вэ семантик сачи^эси Азэрба]чан дилинин тарихи-етимоложи лугэтини вэ кек сэзлэрин семантик инкишаф тарихини ]аратмаг учун е"тибарлы нэзэри эсаслар вермиш олур.

Тэдгигатын объект и. Тэдгигатын об)'ектини муасир фарс дилиндэ мевчуд олан АзэрбаНан-турк мэншэли сезлэр тэшкил едир.

Тэдгнгатын методу. Тэдгигат муга^сэли-тарихи, етимоложи-тарихи вэ тэсвири методлар асасында апарылыб.

Ишин апробаси|'асы. Диссертаси)'анын башлыча муддэапары республика ми^аслы конфранс вэ семинарларда музакирэ олунмушдур. Тэдгигатын асас мэзмунуну аИатэ едэн 6 елми магала чап едилмишдир.

Диссертаси]анын гурулушу. Всэр ишин умУми сэчииэси, кириш, ики фэсил, нэтичэ вэ эдаби^ат си]'аЬысындан ибаратдир.

ишин мэзмуну

иалныз Сэфэвиларин Иакими^эти деврунда (1499-1736) фарс дилиндэ ишлэнэн Азэрба]чан-турк мэншэли сезлэри топла]ыб илк дэфэ монографик планда тадгиг етмиш коркэмли Азэрба]чан алими Ь.Заринэзада бела бир нотичэ]'э кэлмишди ки, онун топладьты вэ эсэриндэ ачыгладыгы сезлэр анчаг Сэфавилэр деврунда фарс дилиндэ ишлэнэнлзрдир, муасир фарс дилиндэ да1па чох мигдарда Азэрба]чан-турк мэншэли алынмалара раст кэлмак олар. Азарба]чан-турк дили ила фарс дили арасындакы элагэлэрин тарихи кеклэри чох гэдим деврлэрэ кедиб чыхыр. Чографи ва тарихи шэраит кенетик гоИумлугу олма]ан, лакин эразичэ гоншу олан бу ики мухтэлиф дилин дэшьцычыларыны-Аззрба|чан вэ фарс халгларыны си]'аси, иггисади, Иэрби, мэдани, эдаби, дини вэ с. йадисэлэрин ортаглы ¡арадычылары вэ иштиракчылары етмишдир. Ерамызын эввэллэринда Бе]ук турк хаганлыгы ила сасанилар арасында мухтэлиф зэминдэ (си]аси, игтисади, мэдани вэ с.) сых элагэлэр олмуш, Ьэтта девлэт башчылары сэви^эсиндэ гоЬумлуг элагэлэри ¡аранмышдыр. Ина]этуллаЬ Реза езунун "Сасанилар деврундэ Иран вэ турклэр" эсэриндэ ]'азыр ки, милади 550-чи илдэ Иранла турк хагаильга арасында багланмыш сазиш I Хосров 9нуширэванын турк хаганынын гызына евлэнмэси акты илэ ме1жамлэндирилди . I Хосров Энуширэванын олумундэн сонра онун |ерини тутмуш IV Ьермузд бу шаИын Иэмин турк хаганынын гызындан догулмуш оглу иди. О, езунун турк хасиЦэти, турк давранышы,

умумий'этла турклу/У илэ хусуси фэрглэнирди1. Р.Ина]атуллаИын Ьэмин эсэрдэ кастард^ина кара IV Ьермузд Ьаггында Табэри бела ¡азмышдыр:' о- ¿ь^^уу-

.jji CrijrJÍ)

"Ьормоз Иэмиша гапиб калирди ва hap истэд1фнэ наил олурду, ашллы вэ макрли бир адам иди, ез турк халаларындан тарб^а апмышды"2.

Мэ"лум олдуру узрэ бу кун Иран эразисинин ела бир нагтаси ¡охдур ки, орада Азэрба)чан-турк дилли халг ¡ашамамыш олсун. Бунун тарихи кеклэри вардыр. МаИмуд Кашгаринин "Дивану лугат-ит турк" асаринда верд^и xapniajo асасланан Ь.Зариназада ¡азыр ки, "Азарба^анлыларын ]ашадыры аразинин Иудуду гарбда гадим Cypnja сарИоддино гадар узанырмыш", "Эбу-PejhaH Бируни... Ьал-Ьазырда Ираг республикасында ¡ерлэшмиш олан Мосул шаИзрини Азэрба]чан сзрИэдди дахилиндэ ¡ерлэшэн бир mohap кими ге|д етмишдир"3 . Каркэмли Азэрба]чан турколог алими Т.Ьачьцев ерадан аввалки сон ¡узилликларда, ерамызын илк асрларинда, елэчэ да XI- XIII эсрлэрдэ Азарба)'чана туркдилли та]'фа вэ габилалэрин калмэси факгларыны дузкун г^мэтлэндирэрэк кестэрир ки, hap эсрдэ калан туркдилли гэбилэлэр, халглар Азэрба^чандакы туркларин устунэ кэлмишдир4 . Бутун бунлар Азэрба^чан эразисиндэ турк дили факторунун тарихэн илкинли]ини тасдиг етмакла барабар гоншу диллэрлэ алагада онун лингвистик та"сир кучуну, фаал MeerejnHH шартландиран, асасландыран амиллэрдир.

Фарс дилиндан топладыгымыз Азарба]чан-турк мэншэли алынмаларын тадгиги да дилимизин фарс дили ила гарщылыглы алагаларинин гэдим тариха малик олдуяуну, хусусан фарс дилинэ тэ"сиринин чох узаг кечмишдэн 6auinajapar бу кун да фаал давам етд^ини лингвистик фактларла тэсдиглэ]ир. Бела фактларын бир нечасини кестарак. Ма"лум олдуру узра сездузалдичи шакилчилар бир дилдан башга дилэ алынма сезлэрла бирликда, онларын таркиб писсэси кими калир ва бир га/да олараг кзлдиклори дилдэ мустагил сез]арадычы морфем кими ишланмирлар. Лакин турк мэншэли олмасы фарс дилинин тэдгигатчылары тарафиндэн тасдиг едилмиш -чи {-чы, -чу, -чу) шэкилчиси5 фарс дилиндэ Азарба]чан-турк маншэли алынмаларын тэркибинда олмагла ¡анашы, мустагил сездузалдичи шэкилчи кими heM фарс дилинин ез сезлэрина, haM да бу дилин араб, рус вэ Авропа диллэриндэн алмыш олдуру сезларэ гошулур, |ени лексик ваИидлар ]арадылмасында фаал иштирак едир; Myrajnce ет, фарс дили сезлэоиндэн: ^¿^(харакчи) "eujtuajn суран адам, ешшак са|1иби",с?лЧ?у{5 (карханечи) "завод ва ja фабрик саЬиби, фабрикант", ¿А)-(бэндобэстчи) "зирак, ишашыран, дирибаш" вэ е.; араб мэншэли сазлардэн: > (то"теечи) "суи гэсдчи", C/rj^

2 Бах, Иэмин эсэр, с.92

3 Бах, Ь.Зэринэзадэ. Фарс дилиндэ A3ap6ajnaH созлэри (Сэфзвилэр девру), Бакы.1962, с.8

4 Бах, Т.И.Ьачьчев, К.Н.Вэли^ев. Азэр5а]чан дили тарихи. Бакы, 1983, с.15.

Бах, Л.С.Пейсиков. Лексикология современного персидского языка. М.1975, с.50-51; Т.И. Джахан-гиров словообразующие синоморфсмы в персидском языке. Автореферат к.д., Тбилиси. 1984

(хэбэрчи) "хэбэрчи,„чурулчу, сез каздирэн, деди годучу" вэ е.; рус дили сезлэриндэн: (подратчи) "подратчы", (калхозчи)

"колхозчу" вэ с.;^АвЪопа диллэри сезлэриндэн: (телефончи)

"телефончу", ^¿Щ^ (телеграфчи) "телеграфчы", вэ с1.

Л.С.Пе^йков кестэрир ки, фарс дили турк мэншэли евзлэрлэ ¡анашы бир нечэ турк мэншэли сездузэлдичи шэкилчилэр дэ алмышдыр вэ бу шэкилчилэр Иэм фарс дилинин ез сезлэриндэн, Ьэм дэ араб дили вэ дикэр диллэрдэн олан алынмапара бирлэшиб jeни сезлэр ¡арадырлар. О, бу гэбил шэкилчилэр сырасына -чи, -таш, -улу, -лу морфемлэрини аид едир. Муэллиф вуррула]ыр ки, бунлардан -чи морфеми фарс дилиндэ инди дэ ез сез ¡аратма фзали^этини чох актив шэкилдэ сахламышдыр2. Л.С.Педиков турк мэншэли алынмапара Фирдовсинин "ШаЬнамэ" эсэриндэ еэ ондан эввэлки фарс мэнбэлэриндэ тэсадуф еднлдимни кестэрэрэк бела бир догру нэтича]о кэлир ки, турк мэншэли сезлэр фарс дилиндэ еЬтимал едилди]индэн гат-гат чох ола билэр3.

Мэ"лумдур ки, бэдэн узвлэринин адларыны билдирэн сезлэр дилин лугот тэркибинин эн гэдим ла)ларындан бирини тэшкил едир вэ бунлар бир гаща олараг башга дилдэн алынмыр. Бунунла бела экэр бир дилдэ бу гэбил сезлэрдан ибарэт алынмалара раст кэлиниреэ, бу, саз вермиш вэ сез алмыш диллэр арасындакы элагэлэрин, елэчэ дэ сез верэн дилин сез алан дилэ тэ"сиринин гэдимли]'индан хэбэр верэн лингвистик факт кими п^мэтландирилмалидир. Топладырымыз фактлар кэстэрир ки, фарс данышыг дилиндэ, хусусэн бир сыра диалектлэрдэ гаш, бэбэк, бэгур (<багыр), энк, буд кими Азэрба]чан-турк мэншэли сезлэр вардыр (бунлар диссертаси]анын мувафиг фэсиллэриндэ шэрИ едилмиш вэ мэнбадо кестэрилмишдир). Фарс данышыг дилиндэ Сгу <гл}\г> (халегези) "хала гызь£[Аммане-106], амбачи) "ханым бачы" [Аммане-107], сСо О'енке) Чекко" вэ с. бу кими гоИумлуг алагэлэрини ифадэ едэн "Азэрба]чан-турк мэншэли алынмалар вардыр. Бу сезлэр дэ, мэ'лум олдуру кими лугэт тэркибинин гэдим л^ына аиддир.

Азэрба]чан-турк дили ила фарс дилинин гаршылыглы элагэлэрини шэртлзндирэн тарихи-чоррафи вэ лингвистик амиллэр бу ики дилин мунасибатлариндэ бело бир спесифик чэИэти ен плана чакир ки, Азэрба|чан дили фарс дилинэ данышыг дили хэтти ила дэ кучлу тэ"сир етмишдир вэ едир. Буну тэсдиг едэн фактлардан бир нечэсини кестэрэк. Мэ"лум олдуру узра фарс дилиндэ аИэнк гануну /охдур, лакин фарс данышыг дилиндэ артыг бунун аламэтлэринэ раст кэлмэк олур. Бела ки, фарс эдэби дилиндэ "экэр сезун биринчи Ьечасында э вэ икинчи Ьечасында а сэслиси варса, данышыг дилиндэ (фарс данышыг дилиндэ Д.Р.) биринчи сэсли э дэ икинчи сэсли а кими тэлэффуз олунур: чэЬаз-чаМаз, баИар-баИар, нэИар-наЬар, чэЬар-чаЬар,

1 ДаИа гениш ма'лумат учун бах; Д.М.РаЬимооа. Азорба|чан-турк мэншэли швкилчилэрин фарс дилинин сез ¡арадычылыгында иштиракы. "Дил вэ эдебидат. Нззэри, елми, методик журнал", 1(16), Баш, 1997, с.46-51

2 Бах, Л.С.Пейсиков, Лексикология современного персидского языка. М.1975, с.51.

3 Бах, Иэмин эсер, с.51.

лаИаф-лаИаф, маИал-маИал, таароф-таароф1 Бу факты Азэрба]чан-турк дили аИанк ганунунун фарс данышыг дилинэ тэ"сириндэн башга бир Иадисэ кими ги)'мэтландирмэк олмаз.

Мэ"лумдур ки, диалект ва шивалар дилин даЬа гадим сезлэрини (умумийэтлэ, лексик ва грамматик хусусинэтлэрини) гору]уб сахла]ыр. Буна кора да бэ"зэн мухгалиф сабэбларэ кара (башга сезлэ эвэз едилмэ, архаиклэшма вэ с.) эдэби дилдэн чыхмыш сезлара, о чумлэдэн да алынмалара мэЬз диалект вэ шивэлэрдэ раст кэлмэк олур.

Бу кун фарс дилинда "рапира (мэшг гылынчы, низэ, чида)" мэ"насында ишлэнэн (сохме) сезу вэ "рапира ила зэрбэ

ендирмэк, низэ илэ вурмаг" мэ"насында ишланан ¿ч^г*-*** (сохме задан) фе'ли хусусэн идман истила("!Ы кими артыг эдэби дил нормасына чеврилмиш лексик ваИидлардир [бах, ПРСИ-24]. Лакин 38 ил бундан эввэл С.М.Чамапзада |азмышдыр ки, бу саз анчаг ИсфаИан диалектинда "бирисинэ агач ва ¡а силаИла Ьучум етмэк" ма'насыны билдирэн ОХ^"*^ <г\рС1*з (сохме рэфтэн) мурэккэб фе'линин тэркибиндэ ишланир [бах, Ами]ане-199]. Хатырладаг ки, Иэмин сохме сезунун ¡аранма езулуну тэшкил едан сог— сох- фе"ли гадим турк ¡азылы абидэлариндэ "вурмаг, зэрбэ ендирмэк; хырда-хырда дофамаг; овуб текмэк; димдиклэмэк; сохмаг" мэ'напарында ишланмишдир [бах, ДТС-508].

Азэрба]чан-турк маншали сезларин фарс дилинэ данышыг дили васитасилэ кечиб ¡а}ылмасы вэ меЬкэмлэнмэси просесини а]дын кестэрэн фактлардан бири да дилимизин бутев синтактик ваЬидинин фарс дилинда бир лексик ваЬид кими ишланмасидир. Муасир фарс дилинда "кобуд саз демэк; се]мэк, се]ушмэк; таИдид етмэк, Иэдэлэмак" мэ"наларыны билдирэн (^^у^/Д/ г*УОД\(олдорэмболдорам кардан) мурэккэб фе"ли ишланир [бах; ПРС1-116] ки, бунун биринчи компоненти Азэрба)чан-турк дилинэ мэхсус бир еллиптик чумлэнин Ьэмчинс фе"ли хабэрлэридир ва бу хэбэрлэр дилимиздэки олдурмэк вэ билдирмэк фе"линин ге]ри-муанан кэлачак заманын I шахе тэки илэ ифада олунмушдур: елдурэрам билдирэрэм> елдуррэм билдиррэм>олдорамболдорам. Бутевлукда бу чумла Азэрба]чан адаби дилинда "мэн сэни елдурэрам вэ сана Ьэддими (кучуму) билдирэрэм", данышыгда "мэн сэни елдуррэм, кучуму санэ билдиррэм" шэклинда олмушдур. Бу ики хэбэр мэтни семантикасы эсасында фарс дилиндэ "Иэдэ, горху" ма"налы бир лексик ваИид кими гавранылмыш, бу дапдэ е вэ у саитлэри олмадыгы учун "олдорамболдорам" шаклина душмушдур. Керунду]у кими, Азэрба]чан дилиндэ ики мухтэлиф фе"ллэ ифадэ олунмуш ики хэбэр фарс дилиндэ бир сез кими ишланир.

Фарс данышыг дилиндэ вэ диалектлэриндэ Азэрба]чан-турк мэншэли ела сезлэр вардыр ки, фарс эдэби дилиндэ онлара тэсадуф олунмур. 0зу дэ алынмапар ичарисиндэ белэ сезларин мигдары аз де]илдир. Мэсалэн, фарс данышыг дилиндэ "парчанын сапларыны секмэк ]Олу илэ ал иши Иазырладоа, бу усулла Иазырланмыш ке)нэк ва ¡а дон" мэ"насында (сокме), "гэнди ча]а сапыб ичмэ"

("дишлэмэ"нин антоними) мэ'насында (салме), БеИдинан

1 Н.З.Ьатэми. Фарс данышыг дили, Бакы, 1965. с.11.

диалектиндэ "талик" ма"насында ¿^(тепа), "фитнэ, hnjfla, фасад" мэ"насында <^\(эленч) ва с. бу'кими Азэрба]'чан-турк маншэли дузэлтмэ свзтр вардыр ки, бунлара фарс адаби дилиндэ раст кэлинмир. Ьалбуки, Иэмин сезлэрин japaHMa асасыны ташкил едан лексемлэр мэИз алынмаларын тэркибинда чох гадим мэ"насыны сахламыш фе"л кеклэридир;

Фарс дилиндэки Азэрба|чан-турк маншэли алынмаларын муэ^эн Ьиссаси ja ма"нача, ¡а да формача муасир деврдакиндан фэргланир. Тэдгигаг косторир ки, бу фэргли чэЬатлэр Ьамин сезлэрин фарс дилиндэ уградьты дэ|'ишиклик де]ил, эслиндэ турк диллэриндэ малик олдуглары гадим форма вэ ма"налары ropyjyö сахламасыдыр. Мэсэлзн, фарс дилиндэ "гэдимдэ муЬарибэлэрда галаларын диварларыны дагытмагдан етру даш, ¡анар Maje илэ допу чэллэк вэ с. атмаг учун алэт; манчанаг" ма"насында ишлэнмиш ^Оь (¡елкэн) свзу, "астма, тэнкнэфаслик" ма"насында (¡елпик} сезу, елэчэ дэ бир сыра

дикэр бела свзлэр Ьэмин фикритойдиг едан фактлардыр (бунларын hop бириси мувафиг фэсиллардэ кениш ачыгланмышдыр). Бутун бунлары нэзэрэ апараг, биз Азарба|чан-турк маншэли сезлэри haM фарс эдэби дилиндэ, haM до илк дэфэ олараг фарс дили диалектлэриндэ вэ фарс данышыг дилиндэ ахтарыб топламыш вэ онларын лексик-семантик вэ лингвистик-етимоложи тэИлилини вермишик.

садэ с03лэр

Фарс дилиндэ ашкар етди]имиз Азарба]'чан-турк маншэли лексик вайидлорин бир Ьиссэсини гурулушча сада свзлэр тэшкил едир. Бурада Иэмин сезлэр лексик-семантик мэзмунуна, грамматик синкретикли{ина, тарихи инкишаф сачиЯэсина вэ бир сыра дикэр хусусицэтлэри.нэ керэ ашашдакы груплара белунэрэк тэИлил едилмишдир.

1. Турк диллэриндэ исимлэ фе"лии мо"нача а]рылмадыры (дифорснсиаллашмадыгы) допрэ аид оланлар.

Мэ"лум олдуру узра турколоки|ада фактларла субуг вэ тасдиг едилмиш бела бир фикир вардыр ки, муасир деврдэ фе"л кими танынмыш вэ фе"л кими фэалийэт кестэрэн сезлэр - фе"л кеклэри турк диллэри инкишафы тарихинин ан гадим мэрИэлэсиндэ haM исим, haM дэ фе"л мэ"насыны ифадэ етмишдир. Эсасэн гэдим деврда фарс дилинэ кечмиш бу гэбил синкретик сезлэр исим кими да Иамин дилдэ горунуб галмышдыр. Ьалбуки, онларын^ксари^ати муасир Азэрбаран

дилиндэ фе"л кими галмышдыр. ,__I (энк) "тэхмин, фэрз, куман"

[Ашт. 6]. Турк диллэриндэ, о чумлэдэн Азарба)чан дилиндэ а~э сэс дэ^'ишмэсинин варлыпыны нэзарз алсаг, бу сезун турк маншэли гэдим ан, (анг) олдугу шубИэ догурмур. Бу сез ан шэклиндэ дилимизда "¡ада сапмаг, хатырламаг, ¡ад етмэк, ¡ада кэтирмэк" мэ"насыны ифадэ едан анмаг [ИЛ 1-109], "баша душмэк, ганмаг, душунмэк, дэрк етмэк" мэ"насыны билдирэн "анламаг" [ИЛ 1-109] фе"ллэринин, Иабела онларын мухтэлиф фе"ли терэмларинин (анлатмаг, анлашылмаг, анлашдырмаг вэ с.) кекунда фаали^эт костзрир. Мэ"лум олдуру узрэ Азорба]'чан дилиндэ -ла, -лэ шэкилчиси ад нитг Ииссэлориндэн фе"п дузалдир. Демэли, "анламаг" фе"ли до Иомнн усулла ¡аранмышдыр. Чох

куман ки, тарихэн бу сезун тэркибиндэки самит сас гадим турк дили абидалэринда ишланмиш, умуми^этла гадим турк диллэринин асаслы фонемлариндан бири Ьесаб едилан ц (иг) самити олмушдур ки, бу кун дилимизин гэрб групу диалект вэ шивэлэриндэ кениш ¡а^лмышдыр [Дэс-76]. Гадим ац. (анг) сэзунун фарс дилинда энк шаклинда ишлэнмасини Иэмин сезун фарс дилинэ кечдикдан сонра фонетик да]ишикли)э уграмасы нэтичэси Несаб етмэк олмаз, hap ше^дэн эввэл она керэ ки, гадим турк дили абидэлариндэ е]ни мэ"наны ифадэ етмэк учун haM ан,(анг), haM да ек^(енк) сезунун ишлэнмасинэ дайр кифа]ат гадэр факт вардыр, масалэн "тааччублэнмэк, чашыб галмаг" мэ"насында haM arç-, haM дэ фе"ли тэеччублэндирмэк мэ"насында а дот, haM дэ ен^т- фе"ли "уз, ¡анаг" ма"насында haM ay, haM да е^ исми ишлэнир [ДТС-46, 47; 174, 175]<_Л^.(чэк) "сияпз/шиллэ" [Ами|ане-87] - бу кун дилимиздэ кениш мэ"на тутуму олан вэ фэал ишлэнан "чэкмак" фе"линин кеку кими танынмыш бу сез фарс дилинэ турк диллэриндэ исимлэ фе"л арасында мэ"на а]'рылыгы олмадыгы гэдим деврдэ кечмиш вэ ¡ад дил муЬитинэ душду)'у учун езунун илкин мэ"насыны ropyjy6 сахламышдыр. Фактларын тэЬлили белэ бир еЬтимал cejnaMaja эсас верир ки, гэдимдэ Азарба|чан дилинда "чэкмак" фе"линин "вурмаг" мэ'насы олмушдур. Чох куман ки, Ьазырда дилимиздэ ишлэнан чэкич сезу Mah3 Ьамин илкин ма"на эсасында ¡аранмышдыр. Хатырладаг ки, чэкмак фе"линин вурмаг мэ"насы гэдим турк дили абидэлариндэ чекук "чэкич" сезунда дэ ез аксини тапмышдыр [ДТС 143]. Ьамин сез фарс дили кемэкчи фе"ллэри ила бирлэшэрэксл^^^^!^ (чак хордан) "шиллэ}емэк, шиллалэнмэк", 0^<-&Лнэк задан) "шиллэ вурмаг" мурэккэб фе"лларини эмала катирмишдир [ПРС 1-472]. (гурт) сон, тамам олма, гуртарма

[АШТ. 129]. Азэрба]чан дилиндэ "битмэк, сона чатмаг, тамам олмаг" мэ"насында кениш ¡а)'ылмыш "гуртармаг" фе"линин тэркибиндэки -ар морфеминин тарихэн сездузэлдичи шэкилчи олдуяуну назэрэ алдыгда ащын олур ки, фарс дилинин AuiTHjaH диалектиндэ ишланэн Ьэмин "гурт" сазу дилимиздэ исим кими мустегил ишлэнд^'и деврдэ, ¡э"ни лап гэдимдэ фарс дилинэ кечмиш вэ исим кими дэ бу куна гадэр горунуб галмышдыр. Гэдим турк дили абидэлариндэ гурт исми эсасында ¡аранмыш гуртгар- (хилас етмэк, гуртармаг) вэ гуртул-(хилас олмаг) фе"ллэри ез аксини тапмышдыр [ДТС-469]. Сг^У(кос) гыса; кичик [БеГ)д.-124]. Муасир Азэрба|чан дилиндэ "кэсмак фе"линин кеку кими таныдыгымыз кэс лексемидир. Бу сезун Ьэмин мэ"насы дилимиздэ "эн ¡ахын, эн гыса (¡ол); гыса (данышыг)" мэ"наларында ишлэнан кэсэ сезунда [И/1 111-55], елачэ дэ "гыса, кедэк" мэ"насында ишланэн кэсик сезунда (мэс."кэсик сач, гыса сач, кедэк сач" ма"насында) [ИЛ 111-56] езуну сахламышдыр. <(сок) биз (улаг ва с. hejeaanapbi сурмэк учун истифадэ олунан алэт). Азарба^чан дилинда "батырмаг" фе"линин семантик гаршылыгы олан сохмаг фе'линин кеку кими таныдыгымыз бу сез гэдимдэ, исим кими ишлэнди]и деврдэ фарс дилинэ кечмишдир. М.Кашгаринин "Диван"ында бу кекдэн ¡аранмыш "охун уч тэрэфи олан учу" мэ"насында согим исми ишлэнмишдир [ДТС-509] ки, бу да фарс дилинэ кечмиш cor исмина мэ"нача чох ¡ахындый0~"(сиг) "гэм, гусса, кэдэр" (Бирч.97). Гэдим турк дили абидэлариндэ "атамаг, heHKyp-heHKyp агламаг" мэ"насында

сыгта- дузэлтмэ фе"ли, "Ьенкурту, Иычгырты, амама" мэ"насында сыгыт фе"ли-исми ишлэнмишдир [ДТС-502] ки, бунларын hap икисинин japaHMa езулуну ташкил едэн^Ьэмин турк мэншэли гадим сыг сезудур. Дилимизин бир сыра шиваларинда "агламаг" фе'линин синоними кими ишланан сытгамаг (Ссыгтамаг) дузэлтмэ фе"линин таркибиндэ да hoMHH саз - исим езул кими галмышдыр.

(чок), сJjZ(40k) - "cHTajnuj, пэрэстиш, тапынма" [Лар-84]. Дилимизда фэал ишлэнэн чокмэк (jepa чекмэк, диз уста чекмэк), чакэлмак, чекэк, чекмэ, чокук, чокуклук, чокунту лексик ваЬидларинин [ИЛ IV-450] илкин езулуну ташкил едэн Азэрба]'чан-турк мэншэли чок сезудур ки, гадим деврлэрда фарс дилинэ кечмишдир. Гадим турк дили абидэлариндэ "диз чокмэк" мэ"насында сада чок-(чекмэк) фе"ли (диз сазу олмадан) ишлэнир, мае. М.Кашгаринин "Диван"ында: ол беккэ чокди (о, 6ajnH гаршысында диз чекду, о, 6aja сита]иш етди) [ДТС-154]. Гадим турклэрин дилиндэ Мамин кекдэн олан чокэ исми "сэчда, та"зим, сита]иш; сачдэ етма, диз чекмэ" мэ"насыны билдирэн дини термин кими ишлэнмишдир [ДТС-154].

(Jli (ran). Фарс дилиндэ (бир uiejnH ке]фицэтини ¡схламаг учун ону) узун муддэтэ сахламаг, бир кэси сынагдан чыхармаг учун ]охламаг" [ВШК-417]; "(эввалдан вэ"дэлашиб кэруш ¡еринэ кэлмэмэк нэтичасиндэ бир коси) казлэ}э-казлэ]э rojMar"; "(бир кэси хэбэр вермэдэн japbi ¡олда, ja бир ишин ортасында rojy6 кетмак нэтичасиндэ) интизарда сахламаг" мэ"наларында [AMiijaHe-295] ишлэнэн (j^ (гал гозаштэн) мурэккэб фе'линин (Ьарфи тарчумэси: ran rojMar) таркибиндэ биринчи компонент, ]а"ии исим hnccacn кими чыхыш едэн бу сез Азэрба]чан дилиндэ "олдугу ]ердэ вэ Иапда дурмаг", "]'ерини да]ишмэмэк", ^ериндан кетмэмэк", "вар олмаг", "мевчуд олмаг", "hajaTAa олмаг", "jamaMar" ма'напарында фзали^эт кестэран "гапмаг" фе"линин [ИЛ I-407] каку кими таныдыгымыз гал сезудур ки, лап гэдимдэ - исимлэ фе"л арасында мэ"на сарЬэдди мавчуд олма]ан деврдэ фарс дилинэ кечмишдир. Гэдим турк дили абидалэринда гал сазу исим кими "гоча, flyHja кармуш (адам)" ма"насында ишлэнмишдир; масэлан, М.Кашгари "Диван"ында; гал сави гапмаз "гоча сезу (диггэтеиз) гапмаз" [ДТС-410]. j^jsj (6aFop) "багырты, барк

гышгырма, чыгырты" [БеИд.ЗО]. Дилимизда "барк гышгырмаг, чыгырмаг" ма"насында ишлэнэн багырмаг фе"линин [ИЛ 1-174] кекуну ташкил едан багыр- сезунун гэдим исми гаршылыгыдыр, башга сезлэ десэк, тарихзн haM исим, hoM да фе"л мэ"насы дашымыш Азарба)чан-турк мэншэли сездур. Фарс дилинин фонетик тэбиэтинэ yjFyH олараг "ы" саити "о" саити ила эваз едилмишдир. EjHH кохдэн (багыр) олан Ьэмин фе"л "чыгырмаг, 6ejypM3K" ма"насында гэдим турк дили абидэлариндэ да ез эксини тапмышдыр [ДТС-82].

J-(бер-бер) "hejpaTflaH, тээччубдэн бэрэлма (каз), кезу зиллэма" [Лар-40] Азарба)чан дилиндэ фэал ишлэнэн "бэрэлмэк" фе'линин илкин japaHMa асасыны ташкил едэн бэр исмидир, фарс дилинин Ларестан диалектиндэ гоша ишлэнир. Дилимиздэки "бэрэлмак" фе"линин "бэр" лексеминэ фе"л дузэлдэн -эл шэкилчиси элавэ етмэклэ ¡арандыры кез гаршысындадыр. Демэли, муасир дилимизда лексик ва(1ид кими аурыча ишлонмо]'эн "бэр" сезу гэдим деврдэ A3ep6aj4aH дилиндэ мустэгил исим кими ишлэнмиш ва о деврдэ да

фарс дилинэ кечмишдир. Гэдим турк дили абидэлариндэ "диггэт ¡етирмэк, керуб кечмэк" мэ"наларында "берик" фе"ли ишланмишдир [ДТС-Э6] ки, букун да илкин взулуну чох куман ки, Ьэмин "бер" лексеми тэшкил едир. .¿Ь>{чав)- фарс дилиндэ "сэс, ума сес, сода, кук арры та"сири ила чыхарйлан сэс, инилти, фэр]ад" мэ"наларында исим кими ишлэнан бу сез [Эмид-486] гэдим турк ¡азылы абидэлэриндэ даНа кениш семантик тугумда ез аксини тапмыш турк мэншали лексик ваЬиддир. Бела ки, гадим турк диллэриндэ чав исми "сэс, ю/Г. шеИрэт, мэшЬурлуг, ад-сан; хэбар; ша]иэ" мэ"напарында фаал ишлэнан сез кими ¡а]ылмыш [ДТС-142], Иэмчинин гэдим турк диллэриндэ "мэшИурлашмаг, шеИрэтланмак, ад-сан саИиби олмаг" мэ"насында ишлэнэн чавлан(маг) ва чавыг(маг) фе"лларинин [ДТС-142] эсасы кими чыхыш етмишдир.

Диссертаси]анын бу белмэсиндэ бунлардан башга О¿У (сун/сон) "чылпаг, ¡алый"; (тохт) "сакит, арам, асудэ";

(чер) "пара, парча;чырыг"; , (уг) "е]умэ Ьалы, урэ]и галхма";

ь^икуч) "кеч, кечмэ; кеч ¡ери, душэркэ"; (лэр) "меЬкэм

олш[ан, тэрпэнан, бош, лах"; (тир) "тир, дирэк, шалбан"; (Т^У (суг) "хэлвэт ¡ер; далдаланачаг, сыгыначаг"; <_3\ (эл) "мэс5<эрэ,

истеИза, ришханд, элэ салма"; (чул/чол) "канар едилмиш,

чыхарылмыш (о]ундан), о)унда невоэси' етмуш ва о]ундан кенар едилмиш шэхс"; А<с.(раз) "дар дарэ; ¡арыг; чат"; (тар) "дагытма, а]ырма, пэракэндэ, пэришан" вэ с. сезлэр ачыгланмышдыр.

2. Турк диллэриндэ фе"лин тэпсирлилик-тэясирсизлик вэ нов категоргцалары узрэ а|рылмадыгы (диференсиал-лашмадыгы) деврэ аид оланлар.

Бу гэбил Азарба]чан-турк мэншали сезлэр фарс дилиндэ ]а исимдэн фе"л ¡аранмасы модели узрэ дузэлтмэ фе"ллэр амэлэ кэтирэрэк ишлэнир, ¡а да исимла ¡ардымчы фе"лин тэркиблэшмэси усулу ила ¡аранмыш мурэккэб фе"ллэрин исим компонент кими фзали^эт кестэрир. ¿и(бар). Муасир фарс эдэби дилиндэ "баг (ме]вэ багы, нэбатат б эры), " парк" мэ"наларында ишлэнэн бу сез фарс диапектоложи эдабиматында "гу)'еше БеИдинан" (БеЬдинлэрин диапекти) истилаЬы ила бирлэшдирилмиш Кирман вэ иэзд зэрдуштлэринин лэИчэсиндэ Иэмин сез ¿Ь (баг), о (ба), (ба^), ¿й (бэ) фонетик вариантларында ишлэнир [*БеЬд.^16].. Бу лэЬчэлэрдэн топланмыш 4500 сезу эНатэ едэн ОЦг' у

•Бейдинлерин лурети" китабынын мугаддимасиндэ "бела бир фикир хусуси вурруланыр ки, Кирман вэ Jaзд зэрдуштлэринин лэЬчэсиндэ гэдим сезлэр даЬа чох галмышдыр [бах, БеЬд. -1 -5] .Зэрдуштил^ин ерамызын илк эсрлариндэ Сасанилэр деврундэ Иранда рэсми девлат дини олдуру фактыны нэзэрэ алдыгда Кирман ва и эзд зэрдуштлэринин лаИчасинда галмыш турк маншэли сез вэ сез тэркиблэринин эн азы ерамызын илк ¡узилли^ндэ фарс дилинэ кечди)ини душунмэк олар. Бу чэИэтдэн Гомин баг сезунун Кирман вэ и эзд лэИчэлэриндэ ишлэнэн фонетик вариантлары чох енэмлидир. Турколожи эдэби^атда гэдим турк дили абидэлэринин фактлары эсасында бела бир фикир артыг субут едилмишдир ки, баг сезу букунку багламаг, баглагдырмаг, батанмаг, багланылмаг кими фе'лларин архетипи олан гэдим ба-фе"линэ -г (<г) сездузэлдичи шэкилчинин бирлэшмэси васитасилэ

¡аранмыш исимдир [Сев.гл-57]. TejA едэк ки, ба- фе"линин "багламаг, сарымаг, банд етмэк" ма"насында ишлэнмэси гадим турк дили ¡азылы абидэлэриндэ кениш шэкилдэ ез эксини тапмышдыр [бах, ДТС-76]. Гэдим турк дили ¡азылы абидэлэриндэ "гандал, 6aF; баглама" мэ"напарында ишлэнан баг исми [ДТС-76] дэ Иэмин кекдэндир. Бу да Иэмин сазун ерамызын эввэлки деврлэриндэн фарс дилинэ кечмэси Ьаггында ¡ухарыдакы фикримизи тасдиг едир. "Древнетюркский словарь" асариндэ гадим турк дили {азылы абидэлэриндэ "ил, кэндир, баглама" мэ"насында ишлэнан баг илэ "бая (русча сад)", "узум багы" мэ"насында ишлэнан баг мухтэлиф мэншэли свзлэр кими верилир, биринчиси турк мэншэли Ьесаб едилир, икинчиси исэ мэншачэ Иран групуна дахил олан согди дилинэ аид едилир [ДТС-77].Белз фикирлэ гэти)]он разылашмаг олмаз. Чунки hap ики мэ"наны билдиран сез турк мэншэли ejun кэкдэндир вэ Иран групуна дахил олан hap ики дилэ -haM паИлави дилинэ, haw дэ согди дилинэ турк диллэриндэн кечмишдир. (семма) "parc; ojHaMa" [Кэр-29]. A3ap6aj4aH

данышыг дилиндэ сындырмаг фе'линин "Иэвослэ, шавглэ pare етмэк, о]намаг" мэ"насында ишлэнди[и факты [ИЛ IV-86] эсасында бела душунурук ки, фарс дилинин Кэринган диалектинда ишлэнан семма сазу гэдимдэ Азэрба]чан-турк дилиндэ haM тэ"сирли, Ьэм дэ тэ"сирсизлик ма"насына малик олмуш сынмаг фе"линдэн дузалмиш сынма фе"ли-исминин кичик фонетик дэ]ишикли1'э уграмыш формасыдыр. сынма>сснма>сомма. Чох ола билэр ки, "рэге" мэ"насыны бидирэн турк мэншэли гадим сынма исминдэ нм>мм Иадисзси Иэла фарс дилинэ кечмамиш Азэрба]чан-турк дили шэраитиндэ баш вермиш, сонра фарс дилинин Ьэмин диалектинэ кечмишдир. Тарихан сын- фе"линин азу дэ илкин форма де]ил, чунки, онун тэркибиндаки "н" га^дыш невунун кестэричисидир. Демэли, илкин форма *сы- фе"лидир. Тасадуфи де^ил ки, гадим турк дили ¡азылы абидэлэриндэ сы- фе"ли "сындырмаг; гырыб текмэк; парча-парча етмэк; гэлэбэ чалмаг" мэ"наларында ишланир [ДТС-502]. Муасир фарс эдаби дилиндэ бу мэ"нада ишлэнан (J&; (рэге) сезу, мэ"лум олдугу узрэ, араб дилиндэн алынмышдыр.

(сор) "сурушмэк. сурушуб ¡ыхылмаг" [Аммане-199]. Фарс данышыг дилиндэ ишлэнан (¿>jJ ^у-« (сорандэн) "бир niejn ¡ухарыдан ашагы)'а дорру сурушдурмэк", (¿/^(С0РиДан) сурушмэк" [Ами|ане-(сор хордэн) "сурушмэк, сурушуб ¡ыхылмаг" [Ами|ане-203], "Иундур ¡ердэн башы аша™ сурушдурмак, O-V^'Ov^' (сорсори хордан) "сурушмэк, сурушуб ¡ыхылмаг" [Ами]ане-208] фе"ллэринин haM гурулушу, Ьэм мэ"насы ачыг шэкилдэ кэстэрир ки, japaHMa езулуну тэшкил едэн сор сезу Азарба)чан-турк мэншэли сурмэк фе"линин кеку сур лексемидир; фарс дилиндэ у сэси олмадыгы учун о илэ эвэз едилмишдир. Бу кун фарс дилиндэ ишлэнан оу'у^ (сорсоре) "каток, буз мещанча"; "сурушкэн ениш", "буз уста сурушмэ",<и/-/(сорме) сурма (каза, гаша чэкилэн), jj^S (суртме) "хизэк", C&sj^ (сУРчи) "арабачы" кими сезлэр дэ кэстэрир ки, сур- (>сор) ф'е"ли гэдимдэ турк диллэриндэ букунку "сурмэк, сурушмэк, сурушдурмак, суртмэк" фе"ллэри ма"наларына малик олмуш вэ бу мэрИзлодо фарс дилинэ кечмишдир.

Фарс дилинэ кечмиш Азэрба]чан-турк мэншэли сада сезлэрин елэлэринэ да раст кэлинир ки, бунлар а]рылыгда ишлэнмир, ¡алныз ¿а фарс дилинин "идзн" сездузэлдичи морфеми ила ¡аранмыш дузэлтмэ фе"лин тэркибиндэ, ]а да фарс ¿ардымчы фе"ллоринэ бирлэшмэклэ эмала кэтирдиклэри мураккаб фе"лин биринчи компоненты кими чыхыш едир. Бу габил Азэрба]чан-турк мэншэли сезларэ ашагыдакы дузэлтмэ вэ мурэккар фе"лпэрин тэркибиндэ раст кэлмишик. (тукидэн) вэ о иХЛЗ (токидэн) - фарс данышыг дилиндэ "заифлэмак, арыгламаг, текулмак" мэ"насында ишланан гадим Азэрба^чан-турк мэншэли текмэк фе"линин кекуну тэшкил едан тек сезундэн дузалмишдир, бу да о вахт Ьюм тек-, Иам да твкул- семантикасыны азундэ бирлашдирмишдир. Фарс дилинэ гэдимдэ кечди]и учун бу дилда текулмак мэ"насында галмышдыр. (тапидэн) "тэпмэк,

дуртмак, сохмаг; зорла ичэри салмаг; бир'малы зорла бирисинэ сатмаг" вэ (тэпандэн) "тэпилмак, дуртулмэк, сохулмаг;

зорла }а сыртыглыгла бир jepэ вэ \а бир дэстэнин ичарисинэ кирмэк; дэ]унмак (урэ]а аид)" [Ами]ане-50,51; 9мид-374,375; ПРС 1-349]. Биринчиси тэ"сирли, икинчиси та"сирсиз олан Ьэр ики фе"лин Азэрба]чан-турк мэншэли тэп- фе"л какундэн дузалмиш олдугу кез габагындадыр. Гадим турк ¡азылы абидэлэриндэ бу фе"л илкин ма"нада ("тэпиклэмэк, тапикла вурмаг") ишлэнмиш вэ Иэмин кекдан терамиш "тапдаланмаг" мэ"насында тапил(мак), "тапикла вурмаг" мэ'насында тэпин(мэк), "да]улмэки ма"насында тапиш(мэк), "тапдалатмаг" мэ"насында тэпит(мак) фе"ллэри ез эксини тапмышдыр [бах, ДТС-552,553]. Бутун бунлар бела еЬтимап етмэ]а асас верир ки, Азэрба]чан-турк мэншэли тэп- лексеми фарс дилинэ гэдимдэ эн азы сасанилэр даврунда кечмишдир. Фарс лексикологу Ьэсэн Эмид тэпитэн фе"линин пэЬлэви дилинда ишлэнд^ини кастарир [Эмид-375]£» (чапидэн) - фарс данышыг дилиндэ "гарэт етмак, чапмаг; алверда гаршы тарэфи ачыгча алдатмаг" ма'наларында ишлэнэн бу дузэлтмэ фе"лин [Ами)"ане-78] )'аранма эсасыны тэшкил едан чап лексеми гэдим турк ]'азылы абидэлэриндэ вэ Азэрба^ан дилиндэ даЬа кениш мэ"на тутумуна вэ терамэлара малик "чапмаг" фе"линин кеку - Азэрба^ан-турк мэншэли сездур. Гэдим турк ]азылы абидэлэриндэ Иамин кекдан олан "де]мзк, вурмаг (чубугла), шаллагламаг; гамчыламаг, кэсмак, бо]ун вурмаг" мэ"наларында чап(маг) фе"ли, "Иучум етмак, шыгымаг, устунэ тулланмаг; (бо]нуну) вурдурмаг" мэ"наларында чапыт(маг) фе"ли, "гэтла ¡етирилмэк" мэ"насында чапыл(маг) фе"ли ишланмишдир [ДТС-111; 135; 139]. Муасир фарс адэби дилиндэ "гарэт етмак, чапыб таламаг" мэ"насында ишлэнэн чапидэн фе"ли ила ¡анашы, Азэрба}чан-турк мэншэли чап- кекундан чапэнде "гарэт еден, со\уб тала}ан" фе"ли-сифэти, Иэмчинин "гарэт, талама" мэ"насында чэпавол, "гаратчи, со^гунчу" ма"насында чапаволчи, чэповчи вэ чэпаволкэр вэ с. дузэлтмэ сазлэр ишлэнир.

0*>;/1>(чар задан). Фарс дилинин Шираз вэ Казерун диалектларинда "уча сэсла хабар вермэк" [ВШК-176], фарс данышыг дилиндэ "ИаЬку) салмаг; кизли бир иши (хэбэри) Иамьца билдирмак (сез сахламамаг)" мэ"насында ишлэнэн бу мурэккаб фе"лин [Ами]ане-66] биринчи компонентини ташкил едан чар лексеми гэдим турк ¡азылы абидэлэриндэ "чагырмаг; сэслэмэк; хэбэр вермэк (бору ила)"

мэ"наларында ишлэнмиш чарла(маг) дузэлтмэ фе"линин [ДТС-141] japaHMa езулуну тешкил едэн чар~чар' исмидир, озу дэ даИа гэдимэ кетсэк, *ча— *ча- фе"л кекундэн -р (ар, -эр) шэкилчиси васитэсилэ дузэлмиш фе"ли-исимдир. Демэк истэ]ирик ки, бу сез турк мэншэлидир вэ japaHMa формасынын да тэсдиг етд^и кими, лап гэдимлэрдэ фарс дилинэ кечмишдир.

Алынмаларын анла]ыш мэнсубиПэтинэ кара тэзаЬуру

мафЬумлары. билдирэм^свзлар. Мэ"лум олдуру узрэ бэдзн узвлэри вэ бунларла баглы сезлэр, дилин ан гадим гатына аид илкин лексик ваЬидлор групундан биридир. Буна керэ дэ белэ сезлэрин фарс данышыг дилиндэ вэ ja онун диалекглэриндэ ишлэнмэси умуми]]этлэ фарс дилиндэ турк мэншэли сезлэрин апынма тарихинин годимл^индэн вэ ahaTa даирэсинин кенишли]индэн хабар верир. LLIaph етд^имиз трупа аид фарс дилиндэ ашарыдакы садэ гурулушлу сезлэрэ раст калирик. s

¿jvb(Fam) гаш [£эр-27],^(буд) буд [Кэр-29], сЛм(бэбак) бэбэк [Аммане-14], (энк) энк [Кэр-32], (6aFyp) багыр

(тара KMjep) [Ами1ане-30], ^ (сэс) сэс [Кэр-31]. Бу сезлэрин

Азэрба(чан-турк маншали олдуру хусуси изаЬ тэлэб етмир.

sj^Z (чэпеш) "ики иллик кечи баласы". [Оразан -46]; "еркэк кечи; ахТал!нмыш еркек кечи" [ВШК-203]; (^¿-л£?(чэбаш), "бир илликдэн ики иллир гэдэр еркэюсечи" [Бирчзнд-82]; чэбеш)

"кечи баласы" [Ами]ане-81 ]. ¿тЛг(тэкэ) "еркэк кечи? [Ашт-30];' -(тэккэ) "дерд иллик еркэк кечи" [Бирч-77], e\$s (тэкке) "еркак кечи; сурунун габарында кедэн кечи" (9мид-414]. sjz^ (хеччи) "кечи" [Бирч-80]. Бизэ белэ кэлир ки, кечи сезу Азорбар^н дили вэ дикэр турк диллэриндэ кениш jajbmMbiuj кечмэк фе"линин кеку олан "кеч" ила -и шэкилчисинин бирлэшмэсиндэн дузэлмиш фе"ли аддыр вэ бунун илкин мэ"насы. (чотин ¡ердэн вэ hap ]ердэн) кечан, кечэ билан олмушдур2. (торли) "уч иллик диши rojyH" [Бирч.-77], s

(тоголи) "6 а]лыгдан 1 илл^о гэдэр rojyH" [Ашт-30]. ¿ЪJ (корпе) "лап кичик rojyH баласы" [ВШК-457]. Шираз вэ К&зерун диалекглэриндэ тэсадуф едилэн бу сез кестэрилэн ма"надан элавэ "керпэ тахыл" мэ"насында да ишлэнир. JT;\ (ерру) "нисбэтэн

зэИэрли njHacn (нештэри) олан сары рэнкли кичик ары" [Лар.-16]. Бу эслиндэ A3ap6aj4aH-TypK мэншэли "ары" сезунун фарс дилинин Ларестан диалектиндэ фонетик да'цш1икли]в уррамыш формасыдыр.

JejингимohcyллapынынaдлapыныбилдиpoI^^взлop(^-^{Fe]мгF) "таза гатырын узундэн дузэлмиш га]маг [Оразан-49]. Бу сезун Азэрба]чан-турк мэншэли олдуруну hap ше|дан аввэл онун формасы ашкар кестэрир вэ бунун хусуси субуга еЬти|ачы ¡охдур. Бу, тарихэн

1 Турк диллэринин инкишаф тарихиндэ ч~ч фонетик гаршылыгы субут едилмиш мэсэ-лэдир.

2 Буну да го|Д едак ки, истер -а, -а, истэрсэ дэ -ы, -и, -у, -у шэкилчилэринин турк диллэриндэ фе"лдэн ад дузэлтмэси артыг мэ"лум мэсэлэдир во бу барэдэ кифа]эт гэдэр ¡азылмышдыр /бах,Сев.Им.-239-265/.

Иэм фе"л, Иам да исим кими ишлэнмиш, муасир деврдэ исим мэзмунунда галмыш вэ анчаг исим кими фзали^эт кестэрэн -маг, -мак шэкилчили илкин мэсдэр формасыдыр ки, дилимиздэ инди да бу гэбилдэн олан илкин мэсдэрлэр аз де]ил /муг.ет: гармаг, илмэк, ¡ашамаг вэ е./.

Гэдим турк ¡азылы абидэлэриндэ "узэ ]ышлан, бишэн судун ¡ухарысына - узуна галхан (¡ыгылан) jar; rajMar" мэ"насыны билдиран rbijar сезу ишлэнмишдир [ДТС-441] ки, бу да гурулушундан керунду|у кими, фе"л кеку илэ -аг (-эк) шэкилчисинин бирлэшмэсиндэн дузалмиш фе"ли-исимдир. Бу сезун ¡аранма эсасыны ташкил едан Иэмин лексем гэдим турк диллэриндэ "¡ухары галхмаг, узэ ¡ьгалмаг, rajbiTMar" мэ"насында *гы|— *raj- фе"линин варлыгы вэ бунун мустэгил фе"л кими фэапийэт каста рд^и фикринэ кэлмэ^а тамамилэ эсас верир. Турк диллэриндэ тарихэн ы~а фонетик у]>унлуру факты да бела нотича]о KanMaja эсас верир ки, гэдим турк ¡азылы абидэлэриндэ ишлэнмиш rbijar фе"ли-исми илэ Азэрба(чан дилиндэ гадимдан фэaлиijэт кестэрэн rajMar фе"ли исминин ¡аранма езулуну тэшкил едан лексемлэр гэдимдэ е]ни ма"налы *гы)- вэ *raj- фе"ли олмушдур.

Бело душунурук ки, "rajMar" мафИумуну билдиран сез лап гэдимдэ Иэмин "гьцмаг" шэклиндэ оланда фарс дилинэ кечмишдир. Фарс дилиндэ "ы" саити олмадыгы учун Иэмин сез rejMar шэклинэ душмуш вэ бу шакилдэ ишлэнмишдир. Бу мулаЫзэнин керчэк олдугуна бизи инандыран мараглы бир факт да будур ки, муасир фарс дилиндэ "кезун устунэ ¡ыгылмыш чирк, кездэ эмэлэ кэлмиш чирк; зыг; ¡е]илмиш Luejn гадармаг истэмэ, ©¡ума, ypajn галхма" мэ"наларында (Fej) фе"ли-исми ишланир [9мид-949; ПРС 11-281; ФАС-251) ки, бу да турк диллэри тарихинин гадим деврунда haM фе"л кими, Иам дэ исим кими ортаглы семантика малик олмуш вэ Нзмин ортаглы мэ"на узрэ фэалийэт кестармиш турк мэншэли гэдим rbij- фе"ли ила Иам формача, haM дэ мэ"нача эдрунлуг, чох ¡ахынлыг тэшкил едир. Демэли, бу кун фарс дилиндэ ишлэнэн Fej (<*гьц-) вэ FejMaF (<гьцмаг~гщмаг) фе"ли исимлэри е)ни кевдэн олан турк мэншэли сезлэрдир вэ hap икиси чох гэдимдэ фарс дилина кечмишдир. Тэсадуфи де]ил ки, муасир фарс дилиндэ £ej„(<rbij) исминин иштйракы ила^^Т(J> (Fej авэрдэн) "ejYMOK", (jjsY^f (Fej керефтэн) "кезу чирклэнмэк, 3biF барламаг" мурэккэб фе"ллари дузэлмишдир [ПРС 11-281]. Иран лексикологу Эмид бу сезун Азэрба)'чан дилиндэн алынмыш олдугуну садэча гещ етмиш, лакин ¡аранмасы изаИыны вермамишдир [бах, Эмид-950]. Милл^атчо азорба{чанлы олан Б.БеЬзади бир нечэ ил эввэл Иранда чап етдирдия "Азэрба)чанча-фарсча сезлук"дэ "rajMar" сезунун Куне] Азэрба]чанда "FejMaF" шэклиндэ дэ ишлэнди]'ини кестармишдир [ФАС-819]. Умумийатлэ, A3ap6aj4aH дилиндэ rajMar сезу фарс дилиндэ верд^и мэ"на илэ ¡анашы бир сыра дикэр ма"на вэ мэ"на чаларларына да маликдир: "чох лэззэтли, дадлы: сон дэрэчэда ¡умшаг вэ aF ujej" ва с. [бах, ИЛ 1-399]. Демэк истэ^рик ки, бу сезун семантик тутуму фарс дилиндэкиндэн гат-гат кенишдир - бу да сез вермиш дил учун ганунаун^ун hamflbip.j^T(aF03) "тэзэ дормуш го]унун суду" [Ашт-2]; J^i-T (aFy3)^tT(aF03) "инак вэ ja rojyH догандан сонра илк уч кун арзиндэ сагылмыш суд", "aFbi3" [Эмид-35]. Азарба)чан дилиндэ "сармал

hejeaHnap догдугда сагылмыш илк суд" мэ"насыны дашьцан Ьамин сезун бу дилдэ дэ ики фонетик варианты ишлэнир: агыз/аруз [ИЛ 1-52].

(¡охни) - фарс дили лугатлэринда "¡аглы отдан Иазырланан, бир нав бозбаша oxmajaH херэк ады" [Ами]'ане-465], "cojyr бишмиш эт", "ади (сада) бозбаш"; "ehnijaT сахламаг учун биширилмиш ат"; "мал, пул вэ эрзагдан дар куна сахланмыш ehTnjaT" [Эмид-1219]; "эт cyjy, 6ynjOH"; "га]нанмыш эт"; "eh™jar сахланмыш эрзаг, пул вэ ja мал" [ПРС II-743] кими изаИ едилмиш бу сезун Азэрба]чан-турк дилиндан апынмыш олдуг/ ujy6ha догурмамалыдыр. Бела ки, бу сезун дилимиздэ гэдимдэн ишланди]и "Китаби-Дэдэ Горуд" абидэсиндэн мэ"лумдур.

Мухтолиф маишо т ааситолзриниилааарыны бушдиран_сезлэр (J L>1 (очаг). Умумийэтлэ, фарс дилинда кениш ¡а]'ылмыш бу A3ap6aj4aH-TypK маншэли сэз "Лугэт"лэрда кестэрилд^и кими фарс дилиндэ бир нечэ мэ"нада ишлэнилир: "очаг, бир iiiej биширмэк учун газанын го]улдугу jep; y4ajar; ханэдан; пир" [Эмид-76]. Бу сезун Азэрба]чан-турк дилиндан апынмыш олдугуну фарс лексикологлары да тэсдиг етмишлэр. Ь.Эмид езунун "Фарс дилинин лугати" эсэриндэ "очаг" исминин Азврба]чан-турк маншэли олдугуна ишара етмишдир [Эмид-76]. Лакин, бу сезун гурулушу, онун етимолок^асы барэдэ, ¡э"ни нечэ ¡аранмыш олдугуна дайр Иеч бир сез де]'илмэмишдир(5,^5(гондаг). Мэ"лум олдуяу узрэ A3apéa¡4aH дилиндэ бу сез эсасэн ики мэ"нада: ишлэнир" 1. Керпэ ушаглары сарымаг учун саргы лэвазиматы, бэлэк; 2. туфэнкин aFaw hnccacn, туфэнк гундагы" [ИЛ I-574; 244]. Фарс дилинэ дэ мэЬз hap ики мэ'насы илэ кечмиш бу сэз бу дилда "гондаг" шэклиндэ ишлэнир [Эмид-947; ПРС И-277]. Бу сезун гурулушу, тэркиб Ьиссэлэри, хусусэн -даг морфеми онун тарихэн дузэлтмэ олмасыны кастарир. Гадим турк ¡азылы абидэлэриндэ "rojyH, сина, кекс, гучаг" мэ"насыны билдиран гон исми ишлэнмишдир [ДТС-455]. Гэдим турк диллэриндэ о~у у]рунлуруну - ]'э"ни hap ики саитин е]ни мэ"налы фонем кими ишланди]и фактыны (муг.ет: голач~гулач "гулач", гочуш~гучуш "гучаг" вэ с. [бах, ДТС-451; 463]) нэзарэ anear fleja билэрик ки, гондаг-гундаг сазу "rojyn, сина, кекс" мэ"насы дашь^ан гэдим гун~гои исми илэ -даг шэкилчисинин бирлэшмэсиндэн дузэлмишдир^Ыдаш) - истэр фарс эдэби дилиндэ, истэрсэ дэ умумхалг данышыг дилиндэ азунэ фаал jep тутмуш бу сез "кэрпич, кил габларын вэ умуми^этлэ дулусчулуг истеИсапында истифадэ олунан, Иомчинин "сэнкэк" адланан черэк навунун биширилмэсиндэ истифадэ олунан печ, курэ, соба вэ атэшхана" мэ"напарында ишлэнир [Эмид-583; ПРС 1-602].

Эламат, ке1фиЦоТ-^лэзмунлу^свзлар Бир гаща олараг сифат сырасына дахил олан бу гэбил сезлэр ашагыдакылардыр: J^jdV, (jaiiF03), (janF03) "cy6aj, аилэсиз, так" [Лар-231]. jJiiL (janFy3) "TaHha, ¡алгыз55 [Ами)ане-463]. Такчэ Ларестан диалектиндэ д^'ил, фарс умумхалг данышыг дилиндэ ишлэнэн вэ турк маншэли олдуру Luy6ha догурма;ан бу сез .фарс дилинэ чох куман ки, гэдим деврлэрдэ кечмишдир. (Денч) "pahaT, гoлaj; сакит, динч; хэлвэт, TaHha

(куша)" [ВШК-288]. ьу сезун турк мэншэли олдугу ujy6ha догурмур. hap uiejAOH эввэл сезун формасы вэ гурулушу а|дын шэкилдэ буну кастарир; муг.ет, севинч, кулунч, гысганч вэ с. Jji&J? (челгуз) "ахмаг, кич, ¡елбе{ин, ¡ункул" [БеИд.-55]. Бурада чел лексеми jen

сезунун гыпчаг групундакы гаршылыгыдыр, Fy3 исэ, керунду]у кими, сездузэлдичи морфемдир. Бунлардан алава Иэмин белмада <_31? (raF) "гуру", (Jfa (кал) "дэ]мамиш, ]етишмэмиш, кал", jyj (дару) "дэрин" сезлэри дэ ачыгланмышдыр. Сэмт, истигамэт, мвнге анла/ышы ифадампан—свзлэр C/>lsi-(i°xapH) "jyxapbi"; *_-^(теб) "диб, алт"; (jL (jaH) "jaH" Оахынлыг мэ"насында). И ал, вазщаг_ма!^аш_йилдиран свзшр- рХ (ач) "пулу cmMajaH, пулсуз; пула чох е1гпфчы олан;

варлы Ta6araja мансуб олуб лакин чибиндэ тара гэпи]и дэ олмгуан

адам";^Ц/с31__(caf) "cafnaM"; jJ j> (дэлу) "дэли, диване"; jj3

(тур) "дэли"; ¿З^(чаг) "caF, саламат" , „

Мухтлиф гуш адпарыш билдиронсвзлар (гуш) "гырты,

uuahwH, ов гушу неву", /(карта) "гарта"; Дикэр анла/'ышлы сезлэр

(JT(an) "гырмызы", "ал анасы, ал арвады", (гаш) "jahapnH

гашы; дилим (гарпыз, jeMHUJ^flnnHMH)", ЦС^сок) "бурун cyjy", oj'„I (ирэ) "сакит ол, кири", ^ГДОсук) "чох ири тикиш, кек", (гоч), ¡?у

(гуч) "кучлу, гуввэтли адам", у\ (огор) "raptubija чыхачаг хош вэ ja пис Иадисэдэн хэбар верэн эламэт; хошлуг вэ ja наИслик эламэти"Ц^ (сук) "аза, матам; гем, гусса" вэ с.

дузэлтмэ сезлэр

Фактларын тэЬлили кестэрир ки, а) фарс дилинэ кечмиш Азэрба1чан-турк" мэншэли дузэлтмэ сезларин тэркибиндэ дилимизин ела сездузэлдичи шэкилчилэринэ раст кэлинир ки, бунлар муасир даврда ja ишлэнмир, ja да фэргли мэ"нада ишлэнир; б) дузэлтмэ сезлэрин japaHMa асасыны тэшкил едэн лексемлэр ¡алныз Иэмин дузэлтмэ сэзун таркибинда азунун илкин ма"насыны сахламышдыр, муасир дэврдэ Ьамин лексем ja ишлэнмир, ja да тамамилэ ajpu ме"нада ишлэнир; в) дузэлтмэ сезлэрин бир сырасынын тэркиб hnc-сэлэри - Ьам лексем, haw дэ сездузэлдичи шэкилчи заИиран муасир деврун фэапиуэтда олан лексем вэ морфеми кими керунурсэ дэ, бу кун учун семантик бахымдан чидди фэрглэнди|'и езуну кестэрир. Бу габил дузэлтмэ сезлэри муга)исэли-тарихи планда арашдырдыгда мэ"лум олур ки, дилимиздэ гадимдэ формача ejHH, ма"нача тамам ajpu олан ики вэ ¡а даЬа чох мухтэлиф сездузэлдичи шэкилчи мевчуд олмуш, лакин бунлардан бири Ьалэ кечмишдэ фэал^атдэн душмуш вэ буна керэ дэ муасир деврдэ танынмаз олмуш вэ омоним Tajbi илэ семантик чаИатдан е}нилэшдирилмишдир. Фарс дилинэ кечмиш Азэрба]чан-турк мэншэли дузэлтмэ сезлэрин гурулушча тэИлили A3ap6aj4aH дилинда (елачэ дэ турк диллариндэ) сездузэлдичи шэкилчиларин дэ инкишаф тарихини, онларын haM формача, haM дэ мэ"нача ташаккул просесинин мухтэлиф чэЬэтларини ашкар етмак, даЬа атрафлы ишыгландырмаг имканы ¡арадыр. Азэрба]чан-турк мэншэли сездузэлдичи шэкилчиларин бэ"зилари онлары фарс дилина кэтирмиш дузэлтмэ сезлэринин тэркибиндэ чыхыш етмэкла бэрабар, haM фарс дилинин аз сезлэринэ, haM дэ фарс дилинэ эраб дилиндэн, елэча дэ Авропа диллариндэн кечмиш сезларэ бирлэшарак фарс дили учун ¡ени сезлэр дузэлдирлэр. Бу бахымдан, фарс дилинда бир фонетик вариантда чыхыш едэн (j?

(чи) шэкилчиси даЬа фэал вэ даЬа характерикдир. Фарс дилиндэки Азорба]чан-турк мэншэли дузэлтмэ сезлэр сездузэлдичи шэкилчилэрэ керэ груплашдырыяыб тэИлил едилмишдир.

чма.мо иткилчиси^илэ дузалмиш^сезлор Мэ"лум олдуру узрэ, фарс дилиндэ свз сонунда "а" саити бир гаща олараг ишлэнмир [бах, Ьатэми 1 -23-28]. Буна кара да фарс дилинэ кечмиш -ма, -ма шэкил-чили Азэрба)чан-турк мэншэли дузэлтмэ свзлэрин, демэк олар ки, Иамысынын сонунда бу морфем ¿Ъ- шэклиндэ ¡азылараг -ме кими тэлэффуз едилир, ¡э"ни бир вариантда ишлэнир. <ги^Т (ашорме) "паланын арха Ииссэсиндэ ¡ерлэшэн енли га]ыш" [БеЬд-2]. ШубИэ ¡ох-дур ки, бу сез дилимиздэки ашырмаг фе"линин кеку ашыр- ила -ма (-мэ) шакилчисинин бирлэшмэсиндэн эмэлэ кэлмиш фе"ли исимдир. с^ъ(басме) - "чап, чап етмэ; парча узэринэ басылмыш, басма усулу ила чэкилмиш (мухтэлиф нахышлар); парча узариндэ басма усулу ила алынмыш шэкил"; "гэлб, сахта, гондарма". Гадим турк ¡азылы абида-лэриндэ "сыхмаг; басмаг; эзмэк; басгын етмэк; тапдаламаг" ма"наларында ишланмиш вэ бу кун дилимиздэ (елэчэ да дикэр турк диллэринда) Иэмин мэ"наларла ¡анашы чохлу башга ма"наларда фаали|1эт кестэрэн басмаг фе'линдан1 дузалмишдир. (башаме)

"чадра; гадын баш ¡а}лыры; чаргат" [Эмид - 238; ПРС I - 170]. Гэдим турк ¡азылы абидэлэриндэ "тикинти учун кэсилмиш агачлары бир-биринэ дирамэк, ¡апышдырмаг" ма"насында ишлэнэн баша(маг) [ДТС-87]. фе'линдэн дузэлмиш исимдир. Керунду(у кими, Иэмин фе'лин ифада етди]и Изроетлз башаглс сезунун фарс дилиндэ ифадэ етди)и мэзмун арасында дахили семантик элагадан доган охшарлыг, е]нилик вардыр: Изр икисиндэ "нэ^нсэ устуну ертмак" мазмуну эсас ¡ер тутур.

(богме) "халта, бо)унлуг; бо]унбары" [Эмид - 273]. Гэдим турк диллэринда, о чумлэдэн АзэрбаНан дилиндэ "батамаг, сарымаг" мэ"насында ишлэнэн бог- фе"линдзн дузэлмиш исимдир. Гэдимдэ Иэм исим, Иам до фе"л олмуш бог сезу букунку дилимиздэ "ичинэ дэ^шэк, парча вэ с. го]улуб букулмуш барлама" мэ"насында ишлэнэн богча [ИЛ I- 298] дузэлтмэ исминин тэркибинда Иэмин мэ"нада галмышдыр. Елэ бу Азэрба]чан-турк мэншэли дузэлтмэ исмин езу дэ фарс дилинэ кечмиш вэ е}ни ила дилимиздэки мэ'нада фарс дилиндэ (богче)

шэклиндэ ишлэнир.

(пДзо.(борлэме) "гарны ддлдурулараг трндирдо ¡а печда биширилмиш го}ун"'[Аммане - 20]; <г*о(докме), <г<о(докме), п^С (токме)

"ду)мэ ики мэ"нада: палтарда ишлэдилэн ду|мо; бармаг басмагла мухтэлиф механизмлэри ишэ салмаг учун ДYiмэ, ду)мэчик-кнопка" [Эмид - 414; ПРС 1-391; 648; БЕЬД.- 78; Ашт -77]. Бу сезун фе"л кекунэ -ма. -мэ шакилчисинин бирлэшмэси ¡олу илэ эмэлэ кэлмиш Азэрба(чан-турк мэншэли дузэлтмэ исим олмасы ащын мэсэлэдир. Бу дузэлтмэ исмин ¡аранма асасыны ташкил едэн лексем фарс дилиндэ док, док, ток кими уч фонетик шокло душмуш олса да, аслиндэ гэдим турк ¡азылы абидэлэриндэ "багламаг, ду]унламэк; дартмаг, чэкиб

' Азерба|чан дилинин изаЬлы лугэтиндэ басмаг фе'линин дилимиздэ 22 мэ'нада ишлэн дНи костэрилмишдир. /ИЛ I- 202-203/.

батамаг" мэ"наларында ишлэнмиш тук- (тукмэк) фе"линдэн башга бир ujej де]илдир. [ДТС-595] (долме) "долма" (¡емэк ады)

[Ами]ане-141; ПРС I -647; Эмид -608]. (дэлэме) "пендир

Ьазырламаг учун MajanaHMbim суд; дэлэмэ" [БеИд-78]; "пендир Majacbi вурулмуш вэ бир гэдэр гатылашмыш суд; cyjy сузулмуш чурумуш суд" [Эмид-608]; "лахталанма; гатылашма; уз баглама, бэркимэ (ма]елэрдэ)" [Ами]ане-141]. ^vLi-J (тешлеме) [Ами]ане-55], (nJJu^j* (дишлзме) [Аммане-157; Эмид-625; ПРС 1-693] "дишлэмэ 4aj". " (дагме) "баркимиш (бир ujej): додагларын гурумасы" [Аммане-123]; "дамра; гыздырма вэ ja дикэр хэсталикдэн сонра додагын учугламасы" [ALLIK-258; Эмид-57^]; "дэринин бэркимэси (¡араланандан сонра)" [ПРС I-604]. (текме) "зэрли сапла ипэк парча узэринэ нахыш вурма;

зэрли сапла узэринэ нахыш вурулмуш ипэк" [Эмид-414]. (де]ме) "арамсыз, фасилэсиз jaFaH ]арыш; анчаг jaFbiiu cyjy илэ битмиш тахыл, A9Mja" [Эмид-626; ПРС 1-695]. ¿Ъб' (FejMe) "чох хырда

дорранмыш эт; дejYлмYШ вэ ja эт машынындан кечирилмиш эт; хырда де)улмуш этдэн Иазырланмыш {емэк; ги^мэ" [Ами]ане-312; АШТ-130; ПРС II-283; Эмид-950]. ¿"Цл** (говорме) [ВШК-437], <а.уУ(горме) [Ами)ане-311; Эмид-938; ПРС П-278], ¿T,J(FopMe) [ПРС И-265]. Фарс данышыг вэ эдэби дилиндэ вэ онун бир сыра диалект вэ шивэлэриндэ (Шираз вэ Казерун) ишлэнэн бу сез эсасэн ики мэ"нада фэалийэт кэстэрир: а) ез ¡агында говрулуб дэр^а долдурулмуш rojyH эти (гыша сахламаг учун), говурма; б) гызардылмыш эт, гызартма (¡емэк неву). гТ^*(гэтлэме) "гутаба oxiuajaH ширин черэк" [Лар-153]. ¿"VU (ратме) "галын вэ кобуд ип (палан, чувал вэ с. тикмэк учун)" [Ам^ане-290; Эмид-930]; "¡ун вэ ja гаратувдэн Ьэрулмуш ип" [Лар-153]; "меЬкэм jyH ип, чаты" [ПРС 1-250]. Орхон JeHncej абидэлэриндэ, Иамчинин AnTaj дилиндэ "ajnpMOK, ешмэк (сап, ип)" мэ"насында раст кэлинэн гат-(маг) фе"линдэн дузэлмиш исимдир [бах, Сев.им.-367]. (раблеме) "мис вэ ja алиминиумдан дузэлдилмиш габ" [Ами}анё-289], "ичэрисинэ херэк текмэк вэ ja херэк биширмэк учун ranaFbi олан 6ejyK дэмир габ, газан" [Эмид-930; ПРС 11-249]. Дилимизин бир сыра диалектлэриндэ (Газах, Шуша, Канчэ, Шэки, Товуз) инди дэ "газанча, агзы гапалы мис габ" мэ"насында "гавлама" сезу ишлэнир [ДЛ-104],

(салме) "гэнди 4aja салыб ичмэ"; "дишлэмэ"нин антоними. Дилимиздэ "салма", "салма 4aj" сезлэри "ширин 4aj" мэ"насында ишлэнир. О^я&У (сохме) - "рапира (мэшг гылынчы); низэ; чида" мэ"насында ишлэнир, Иэм дэ "рапира (вэ ja низэ) зэрбэ вурмаг; низэ (вэ ja чида) батырмаг, низэ (вэ ja чида) сохмаг (кимэ исэ)" мэ'насыны билдирэно->/*^/[сохме зэдэн) мурэккэб фе"линин тэркибиндэ чыхыш едир. ¿tAL-j (соголме) - "думсук, дуртмэ; думсуклэмэ; дуртмэлэмэ; ¡умрурун учу иле вурма" [ВШК-348, Ашт-100, 101; Лар-135; Эмид-743; ПРС II-49; Ами]ане-215]. Гадим турк ¡азылы абидэлэриндэн "вурулмаг, зэрбэ алмаг" мэ"насында согул- фе"ли мэ"лумдур [ДТС-509]. Фарс дилиндэ ишлэнэн соголме сезу дэ Ьэмин фе"л эсасында дузэлмиш Азэрба]чан-турк мэншэли алынмадыр. Бу сез, демэк олар ки, бутун фарс дилиндэ (эдэби вэ данышыг дилиндэ, бир сыра диалект ва шивэлэрдэ) jajbinMbiuJAbip. Лакин бу сезун фарс графикасы илэ

¡азылышында бэ"зи хырда фэрг нэзэрэ чарпыр: пА*^ (соголме) [Ами]ане-64}й)>>-»(сугулме). Элбэтта бунларын арасында мэ"на фэрги ¡охдур, амма. Бэ"зи фэргли мэ"на чаларлары вардыр. Эслиндэ бу дузэлтмэ сез Ьамин фе"лин мэзмунундакы Ьэрэкэтин ичра васитэсини-бир нев алэтини билдирэнн фе"ли исимдир. JernH буна керэдир ки, о, фарс дилиндэ даЬа чох ¡ардымчы "вурмаг" фе"ли ила бирликд4^>''ь11_ (соголме задан) "думсук вурмаг" шаклинда ишланир [ВШК-348; Эмид-743 ва б.]. Фарс данышыг дилиндэ бу сазун а]рылыгда, ja"HH фе"ли исим кими "езуну кеза сохма; инадкешлик етма" мэ"наларында ишлэнди)и rejA олунмушдур [Ами]ане-64]. Мараглыдыр ки, фарс дилинин Шираз диалектиндэ "соголме зэдэн" мурэккэб фе"линин синоними кими сАд"'^ (соголи зэдэн) фе"ли да ишлэнир

[ВШК-348]. Бу мурэккэб фе"лин биринчи компонентинин согол лексеми вэ "и" морфеминдан ибарэт дузэлтмэ исим олдуру ащын масэладир. Демэли бу тэркибда да согол лексеми ¡ухарыда Иаггында данышдыгымыз сохул-(маг) фе"линдэн башга бир ujej де]илдир. /1Д_/(сокме) "Парчанын сапларыны секмэк jcmy ила эл ищи Ьазырламаг пешэси, эл сэнати" фарс данышыг дилиндэ cf j->> Oji^ (сокмедузи) мурэккэб фе"линин тэркибинда ишлэнир [Ами|ане-216]. Чит парчанын сапыны секмэклэ мухтэлиф "фигурлу, шакилли" ал иши ¡аратмаг гадим деврлардан туркдилли хапглар арасында jajbmMbiuj санэт олмушдур. ¿о-jC^- (секерме) "гашларын AyjyHy, эсэбилэшдикдэ, овгат тэлхли]и заманы гашларын ду]унлэнмаси; алын гатлары, апындакы гатлар" [Ам^ане-218; Эмид-746; ПРС 11-52]. Гадим турк ¡азылы абидэлэриндэ "сычрамаг; jyxapbi галхмаг" мэ"насында ишлэнмиш секри-(мэк) вэ "сыхмаг, сыхлашмаг, сыхышдырмаг, сыхлашдырмаг" мэ"насында ишлэнмиш секрнт-(мэк) [ДТС-494] фе"ллэринин hap икисинин мэзмунуна малик олмуш секирмэк~сэ]'ирмэк (>сэ]римэк) фе"линдэн эмэлэ кэлмишдир. (сахлу). "гарнизон,

гаровулчу вэ ja горумаг мэгсадилэ муаЦан ¡ерда го]улмуш эскэр дастэси" [9мид-706; ПРС 11-8]. Ь^(чатме) "бир нечэ (3 вэ ja 4) туфанки баш-баша го|'ма, чатма; бир нечэ нафэрлик дэстэ шэклиндэ бир ¡ердэ дуруб гаровулчулуг етма" [BLDK-197; Эмид-482; ПРС 1-435]. Гадим турк ¡азылы абидэлэриндэ "бир jepa jbiFMar, топламаг" ма"насында чат-(маг) фе"ли ишланмишдир [ДТС-141]. Дилимиздэ бу фе"лин "(бир-биринэ) говушмаг, (учлары бир-биринэ) бирлэшмэк" ма"насында ишлэнмэси ва бу фе"лдэн дузэлмиш чатмс сезунун "учлары бир-биринэ говушмуш, бирлэшмиш" мэ"насы дашымасы мэ"лумдур [ИЛ IV-420]. лД^-(чокме) "узунбогаз чэкма" [Ашт-47; Эмид-500; ПРС 1-143]. <гу~Ь^>5(чомбатме) - "чембэлтмэ, чамбэлэрэк

отурма" [Ами)'ане-90; Эмид-503, ПРС 1-476]. ¿tP/>> (¡ортме) "лаЬрэм jepMiu, ¡ортма ¡ериш, jopTMa" [Ами]ане-473; Эмид-1223; ПРС 11-751].

(тохме вэ тохэме) "Мэддиндэн чох ¡емэк нэтичэсиндэ гиданын мэ"дадэ h93M олунмамасы вэ ja чох пис h93M олунмасындан japaHMbiiu ваз^эт; гиданын ha3M олунмамасы; кэ]ирмэ вэ Ьычгарма терадэн мэ"да позулмасы" [Ами]ане-52; Эмид-381; ПРС 1-359]. (суртме) "кирша, хизэк" [Эмид-762; ПРС 11-68]. Бу сазун ифада етди]'и предметин мэзмуну ajflbin кестэрир ки, о суртмэк фе"линин кеку ила -

ма, -мэ шэкилчисинин бирлэшмэсиндэн эмэлэ калмиш Азэрба]чан-турк маншэли дузэлтмэ исимдир: сурут+ма >суртмэ >суртме.^С'(сачме} "ов туфэнкинда ишлэтмэк учун гуррушундан дузэлмйш хырда курэчиклэр; сачма, сечмэ, гырма". (jaFMa) "гарэт, талан,

со]рунчулуг, гэнимэт, трофей [Эмид-1221; ПРС lí-745],

шэкилтсиузалмиш^свадар Фарс дилинэ кечмиш бу шэкилчили сезларин Азэрба]чан-турк мэншали олмасы дилимизин фактлары асасында ез тэсдигини о дарачэдэ ащын тапмыш олур ки, дикэр турк диллэри фактларына се]кэнмэ)э хусуси elrrnja4 ду)'улмур. (долаг), (долах) 1) "гэдимда гадынларын куча

ва базара чыхдыгы вахт кещ^и ajaFbiH алтындан камара гадар олан Ьиссасини вртан чох енли вэ кен шалвар, чахчур"; 2) "узаг ¡ола чыханда ajara дрланан парча, долаг" [Аммане-155; Лар-115; Эмид-£19; ПРС I-662(дошак) [Лар-113], jCL(TOLLiaK), ^(тушэк),(душак) [Эмид-398, 434, 618; ПРС 1-374, 409, 688] "дешак^ЦД^гачаг) "алыныб сатылмасы rejpii-гануни олан вэ гадаган едилмиш uiej, гачагмап" [Ами)ане-295]; чэлд, ити, jejnH, сур"этли, чевик, кизли шэкилдэ бир иши вэ ja Ьэракэти ичра етмэ; девлэт инИисарында олан, идхал вэ ихрачы вэ ja алыныб сатылмасы гадаяан едилмиш (мал); контрабанда (Эмид-930; ПРС 11-250]. \(отрар) "сэфэрэ чыхмыш адамларын ¡олда динчэлмак учун мувэгтэти да]аимасы, да^аначаг, душэркэ" [Эмид-72; ПРС 1-43, 95]. сЗ \Л (j^paF) "гылынч, галхан, ох-каман, туфэнк ва бу кими силаНлар", "ат ¡эИэри вэ мувафиг лэвазимат", "назик метал мэфтилдэн Ьорулмуш лент; гошгу uuejnapH, гошгу лавазиматы", "cyBapnja лазым олан ше]лэр" [Ашт-198; Лар-231; Ами]ане-466; Эмид-1219; ПРС Н-743]. (jL¿ (jsTaF) "гаровул, невбат, кезатчилик; гаровулчу, кезэтчи дэстаси, муЬа"физэ дэстэси" [Эмид-1218; ПРС 11-741]. Гэдим турк ¡азылы абидэлэриндэ "кезэтчи, гаровулчу" ма"насында ]атар сезу ишланмишдир [ДТС-247]. Азэрба]чан дилиндэ jcTHK сезунун "бэлэд, таныш, хэбэрдар" ма"насы илэ ¡анашы "кез rojaH, нэзарэт едэн" мэ"насыны дашымасы [ИЛ II-542] фактлары белэ душунма)а эсас верир ки, haM фарс дилиндэки ¡этаг сезу, Иэм дэ бу сезлэр е]ни фе"л кекундэндир.

(copaF) "биринин han вэ вэзийэтини сорушма" [Лар-131]; "эламэт, нишан" [ Ашт-97; Эмид-724] "copFy, сорушма, бирисинин ¡ерини^урдуну сорушма" [Эмид-724]; "ахтарма, арама, сорушуб билмэ, сорушуб мэ'лумат алма, мэ"лумат, хэбэр" [ПРС И-29]. (сэнчаг),

¿Уг-' (сэнчаг) - ики мэ"на дашь^ыр: 1) 6ajpar (бир ¡ерЗсанчылан), 2) сайчаг [Эмид-750; ПРС П-60]. Гэдим турк ¡азылы абидэлэриндэ санч-фе"ли hOM "батырмаг, тахмаг", haM дэ "галиб калмэк, маглуб етмэк" мэ"насында ишланмишдир [ДТС-483]. Бэлкэ дэ санчаг сезунун "6ajpar" мэ"насы бу семантика эсасында ¡аранмышдыр.

(гатёг). "Гатыг (агарты неву)"; [Оразан-62; Ами]ане-289; ПРС II-250]; "Черак илэ ¡е]'илан хуруш, ¡аванлыг" [Ами]ане-289; Эмид-930; ПРС И-250]. AFapTbi ма"насы дашьцан гатег сезу "бэркимэк, бэрклашмак, гатылашмаг" мэ"насында олан гэдим гатмаг фе"линин кекундэн "¡аванлыг, черэкла '¡е\тэн uiej" мэ"насында олан rarer сезу исэ A3ap6a¡4aH дилиндэ "элавэ етмэк, бирлэшдирмэк, ичэрисинэ

дахил етмэк, гарышдырмаг" мэ"насыны билдирэн гатмаг фе"линин [ИЛ 1-452] кеку гаг- илэ -ыг шэкилчисиндэн эмэлэ кэлмишдир. (jli¿(reusFepeF) "haj-Kyj, 4biFbip-6aFbip, гышгырыг, cgc-kyí, гапмагал, дава" [Ами]ане-301; Эмид-889; ПРС И-268]. ¿JJU (релег) "хасидат, рэфтар, runbiF" [Ами|ане-305; ПСС 11-273] фарс данышыг дилиндэ Aaha кениш jajbmMbtuj бу сез тарихэн Азэрба]чан дилиндэ "етмэк, кермэк, ичра етмэк, ¡еринэ ]етирмэк" мэ"насында ишлэнмиш гылмаг фе"линдэн емэлэ кэлмишдир.

Азэрба]чан дилинин бир сыра диалект вэ шивэлэриндэ пэмин гыл- фе"ли эсасында гылых "xacujjOT, рэфтар" (Шэки), "чур, cajar, таЬэр" (Кэдабо)), гылыхлы "хош хаси^этли" (Шэки), гылдыхсыз "инсафсыз, амансыз, ит хасийэтли" (Товуз, Газах, Шэмкир) сезлэр инди дэ^ишлэнир [АДЛ-134].

(Уу^ {cepier) "таре, инадкар, инадчыл, ипэ-рапа jaTMajaH, ипэ-сапа KonMajaH" [Ами)ане-202; ПРС И-32]; „ (У" (totof) "чадыр, алачыг,

xejMa" [Эмид-375; ПРС 1-350]. ^Jy(ropoF) "Иэр Иансы бир jepa муэПэн муддат эрзиндэ hes кэси 6ypaxMajbio ораны бир шахеин истифадаси учун сахламаг, горуг етмэк; силап чэкиб горхутмаг, Иадолэмаклэ ¡олу кэсмак" [Амфне-299]. ^ ^

"гатышыг, гарышыг, гарышма" [Ами]ане-296; ПРС 11-250]. ^Ь(пати) "гарышмыш, гатма-гарышыг, гарышыг, гатышдырылмыш" [Ами]ане-37]. . -ыр, -ир^-ур,_-ур-Шоюшчтари васитосило дуззлмиш сезлэр J (гесер) "гысыр" [Вэфс-85; AMnjaHe-301; ПРС Н-267]. -Ol3(ÍoFop) "joFyH (адам), ¡екэпэр, ¡екэ чуссэли, габа, кобуд, ¡онулмамыш (адам)" [Ашт-199; Ами]ане-468; ПРС П-745].

)р (FaTep) [Ашт.-120; Эмид-931; ПРС II-252], (гаттор) "гатыр"

[Оразан-48].

zap, ор_шакитиси_ васитосилз д узолмишеозлэр

(салар) "башчы, pah6ap, дастэнин башында кедэн; гошун башчысы" [бмид-710; ПРС 11-12]. Гадим турк ¡азылы абидалэриндэ сал- (маг) фе"ли "вурмаг, зарбэ ендирмэк; талиб кэлмэк; атмаг, тулламаг; тэ^ин етмэк, муэй'энлэшдирмэк" мэ"наларында ишлэнмишдир [ДТС-482]. ^ДгПачар) "винт, га]ка, болт вэ с. ачмаг вэ бошалтмаг учун алэт -ачар" [AMnjane-2; Эмид-15; ПРС 1-50].

_-а,_ -а шокилчисмш1Н-васи7эсиломузолмиш_свзлвр ¿ul (тепа) "тэпик" [Behfl-41]. (паре) "пара, чырыг; hncca;

парапанмыш. чырылмыш" [ПРС I-262; Эмид-307]. ¿II (эленч)

"фитнэ, фэсад, Ьи)ла"[БеИд.-9]. '1(сулэ) "нов, новча" [Вэфс-42].

(элди) "пул" [БеИд.-Э]. и

-лы, гчи, -чу, ^яу-шакк1шиси_вастосилэ^узалмиш^созлдр fsy (сурчи) "арабачы, араба сурэн, суручу" [Ами]ане-257; ПРС 11-68]. " ¿^"(Fej4H) "га)чы" [Лар-156; 8мид-949; ПРС И-282]. (гамчиУ,7 (гамчи) "гамчы, шаплаг" [Эмид-946; ПРС И-254].

S (hTnIi) фарс дилиндэ "еэфир; чапар, гасид" [Эмид-224; ПРС 1-149Jr¿j¿J (ropoF4H) "горугчу, ropyFy ropyjaH" [ПРС II-264],

(гача^чи) "гачагчы, контрабандист" [8мид-930; ПРС II-250 ОурдчЪ) "квартир]ер (гошун учун мэнзил Иазырламагдан етру габага кендэрилмиш Иэрби туллугчу)" [ПРС 11-751], Ju Ir (rajeF4n) "га|'ыгчы,

га]ыг сурэн" [ПРС 11-255], (гапуни) "гапычы" [Эмид-930;

ПРС 11-250], (гатерчи) "гатырчы" [ПРС 11-252],^ у^Ь(башмагчи) "мэсчиддэ ибадэтэ каланлэрин башмагларыны сахгафн адам; чакмачи" [ПРС 1-171], г^(чэпаволчи) "чапгынчы, таланчы, гарэтчи" [Эмид-487; ПРС 1-461 ]7с^^ф(чоркечи) "ову^овчу]а тарэф гован дэстэнин адамы" [Эмид-460;' ПРС 1-430], /- (кешикчи) "кешикчи" [Эмид-977; ПРС 11-332] . ^ "

^1>^орх^ор)^арх£тыгМЛар.-15; БеЬд.-^Эшщ-ЮО; ПРС 1-62], 1тэмчинин е^и мэ"нада (архгпор) [Эмид-100; ПРС 1-62];

(З^Ь (башлог) "¡агыш ¡аганда папарын устунэ чэкилэн ерту, башлыг" ТЭмид-238; ПРС 1-171]; (_Х^>Ягозлик) "кезлук, е]нэк" [кэр.-3,1]; ¿Л^](вмлек) "¡ени догулйуш гузу, эмлик" [ВШК-39]; ^^ (голлор) фушвэт; гэдимдэ девлэт мэ'мурларына верилэн (инди ишлэнмир; ]аш-лыларын дилинда раст калмак олар)" [Ами]ане-305].

Диссертас^анын «Нэтичэ» Ииссэсиндэ тэдгигатын есас муддэа-лары умумилэшдирилмишдир.

Азэрба]чан-турк маншали апынмапарын чох бе]ук Ииссаси Нам фарс адаби дилинда, Ьэм да фарс данышыг дилинда ез ишлакл^ини фаал шэкилдэ сахламышдыр. Азэрба]чан-турк дилиндан фарс дилина сазлар Ьом адаби дили, Ьам да данышыг дили ва диапектлари васитасила кечмишдир. Дилимизин фарс дилина чох гадимлардан башламыш та"сири бу кун да ез фааплыгыны, актуаллыг кучуну давам етмакда олан бир просесин натичаси кими сахламышдыр.

Тарихан гадимли]'и, лексик-семантик тутумунун кенишли]'и ва чохчаларлыгы ила фэрглэнэн Азарба]чан-турк маншали апынмапарын фарс дилиндан тасаввур едилди]индэн гат-гат чох ола билэчэ)и е(ггималы калачэкдэ да бу саЬэдэки ахтарышлары давам етдирмэ]и Азэрба)чан дилчили]инин асас вазифалэриндэн бири кими гаршьца гс^ур.

Фарс дилинда Азарба]чан-турк маншали апынмапарын тадгиги бу ики дил арасында гаршылыглы тэ'сирин (алаганин) бир истигаматли тасаввуруна (фарс дилина устунлук вермак) сон го|ур.

Фарс дилиндаки Азарба]'чан-турк маншали апынмапарын муИум Ьиссэсини, турк диллари инкишафы тарихинин чох гадим девруна аид олан хусусииати - семантик синкретикликни гор^уб сахламыш сезлар тэшкил едир ки, бу да (пэмин алынмаларын фарс дилина чох гэдимдэ кечмэсини тэсдиг едир.

Тарихи-чографи, си]аси, ичтимаи, игтисади вэ умуми^'этла гоИум олма]ан диллэрин контакты просесиндэ эсаслы ролу олан дикар факторлар зэмининдэ турк маншали сада вэ дузэлтмэ гурулушлу алынмаларын эксэр Ииссэси билаваситэ Азарба]чан дили васитасила фарс дилина кечмишдир.

Турк мэншэли сезлэрин фарс дилинэ кечмэси просесиндэ Азэрба]чан дили васитэчи, кечиричи ролуну о]намыш вэ о^'ыр.

Авторефератда верилзн ихтсарлар. 1. Аммане «jlaUbI.<JL^.« ^Ujl^cA*

I р и i ojy^ 1 у i^b^l с rùL^U

• - w oW^r^/ gTjbi^-

^ ^ ¿s

A^bjUV < G^ i

IW.kpoJ/ ^^Uooj/'c/ l^A- o\i>o^Li^b'

i^oV . f^, " Y , ,> » .

p^Jx1 ^ ^ ^ V ûW^t/ 6. Вшк. o^^.^^^J^l^yU^

ThrroJvO^ ivrrcpb ^UuT-cjJ^-

10. Ju/ C/yU c-J^-

^ f .

11. вэфс. JorsJCr\^j;

1 ^ГА^У

12. ПРС.-Персидско-русский словарь. Изд. 2-е, 1,Пт. М., 1983.

13. Гаф.-М.А. Гаффаров. Персидско-русский словарь. Изд. «На ка», 1,11 т., М., 1976.

14. ДТС.-Древнетюркский словарь. Изд. «Наука», Ленинград, 196

15. ЭСТ «б».-Э.В. Севортян. Этимологический словарь тюрксю языков. Общетюркские и межгюркские основы на букву «б», М., 1978

16. ИЛ.-Азэрба]чан дилинин изаИлы лугэти, I чилд, Бакы, 1966; чилд, Бакы, 1980; Ш чилд, Бакы, 1983; IV чилд, Бакы, 1987.

17. АДП.-Азэрба]чан дилинин диалектоложи лугати, Бакы, 1964.

18. Дэс.-Азэрба]чан диалекголок^асынын эсаслары. Бакы, 1968.

19. Сев. гл.-Э.В. Севортян. Аффиксы глаголообразования в азе байджанском языке. М., 1962.

20. Сев. им.-Э.В. Севортян. Аффиксы словообразования в азе байджанском языке. М., 1966.

диссертаскианын мэзмуну.чап олунмуш ашагыдак!

мэгалэлэрдэ эск олунмушдур

1. Муасир фарс дилиндэ Азэрба^ан дили алынмалары (Мурэкк; сезлэр). Нэсими адына Дилчилик Институту. Азэрба]чан дили муас! мэрИэлада (Кэнч дилчилэрин П республика конфрансынын материалл ры). Бакы, Елм 1990, с.76-77.

2. Азэрба^ан эдэби дили тарихи лексикасынын тэдгигиндэ фа| дилиндэ туркизмлэрин ролу. Нэсими адына Дилчилик Институту. Азэ ба^ан дилиндэ норма вэ нормалашма мэсэлэлари. Бакы, Елм 192 с.67-70.

3. Иран эразисиндэ -лу шэкилчили топонимлэр. Азэрба^ан он мастикасы проблемлэри IV (Конфранс материаллары, 26-27 март). Ба1 1993, с.122-124.

4. Муасир фарс нэср эсэрлэриндэ ишлэнмиш Азэрба]чан-ту мэншали бэ'зи алынмалар. Нэсими адына Дилчилик Институту. Дил I эдабирт (VIII бурахылыш). Бакы 1994, с.28-31.

5. Азэрба]чан-турк меншэли сезлэрин фарс дилиндэ сез вэ ист лаИларын ]аранмасында иштиракы. Нэсими адына Дилчилик Институ (VI бурахылыш). Бакы, «врнэк» 1996, с.85-89.

6. Азерба]чан-турк мэншэли шэкилчилэрин фарс дилинин сез ] радычылыгында иштиракы. Дил вэ эдеби^ат (нэзэри, елми, методт журнал). Бакы 1997, с.46-51.

Д.М. Рагимова.

Азербайджанско-тюркские слова в современном персидском языке

РЕЗЮМЕ

В диссертации в сравнительно-историческом и сопоставительно-писательном плане исследуются заимствованные персидским языком пова азербайджанско-тюркского происхождения. Материалами иссле-ований служат факты собранные из двуязычных и толковых словарей овременного персидского языка, также из словарей и словников раз-ичных диалектов и говоров персидского языка, опубликованных в Ира-е. Впервые дается историко-этимологический анализ около 200 функ-ионирующих в современном персидском языке слов азербайджанско-юркского происхождения, определяется семантический объем каждого з этих слов-заимствований в современном персидском языке и соответ-твенно в азербайджанско-тюркском языке. Делается попытка устано-ить приблизительное время перехода целого ряда слов в персидский зык.

Диссертация состоит из вводной части, двух глав, заключения и писка использованной литературы. В вводной части диссертации обос-овывается актуальность темы, научная новизна. Теоретическая и прак-ическая значимость работы, даются сведения о целях, задачах и мето-ах исследования. Дается анализ экстралингвистических факторов бусловивших процесс перехода азербайджанско-тюркских слов в пер-идский язык. В первой главе - «Простые слова», освящаются простые о структуре азербайджанско-тюркские заимствования в персидском зыке. Во второй главе - «Производные слова», анализируются произ-одные по структуре слова азербайджанско-тюркского происхождения, эункционирующие в персидском языке. В заключении даются основные езультаты и выводы исслдедования.

D.M.Ragimov

Azerbaijani-Turkic words in modern Persian language

SUMMARY

In this thesis, in comparative-historical and confrontive-descriptive pic the loan words of azerbaijani-turkic origin adopted by persian language a studied. Facts collected from bilingual and explanatory dictionaries of mode persian language, as well as from the dictionaries and glossaries of vario dialects and patoises of persian language published in Iran, served as math rials of research. For the first time, thehistoric-etimological analysis of a proximately 200 words of Azerbaijani-Turkic origin functioning in mode persian language is given, semantic extent of each of these words-lo words, in modern persian and accordingly in azerbaijani-turkic language determined. An attempt to fix approximate time of transition of whole numt of words to persian language is made.

The thesis consist of introduction, two chapters, "conclution" and the I of the literature used.

In introduction of the thesis, the actuality of the theme, scientific t theoretical and practical importance of the workis sabstantiated informati about aims, problems, methods of the research is brought to notice. T analysis of extra linguistic factors conditioning the process of transition azi baijani-turkic words to persian language is given. In the first chapter - "Sim| words", simple, according to their structure, azerbaijani-turkic loan words persian language are elucidated. In the second chapter - "Derivative word words, derivative according to their structure, of azerbaijani-turkic orii functioning in percian language are investigated. In "Conclution" main rest, and suggestions of the reseach are given.