автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.02
диссертация на тему: Творческое наследие Фатиха Халиди

Текст диссертации на тему "Творческое наследие Фатиха Халиди"

/ ,/

АКАДЕМИЯ НАУК РЕСПУБЛИКИ ТАТАРСТАН ИНСТИТУТ ЯЗЫКА, ЛИТЕРАТУРЫ И ИСКУССТВА ИМЕНИ ГАЛИ М ДЖ АН А ИБРАГИМОВА

На правах рукописи

МУХАМЕТШИН ЗУФАР ГУМАРОВИЧ ТВОРЧЕСКОЕ НАСЛЕДИЕ ФАТИХА ХАЛИДИ

10.01.02,- Литература народов

Российской Федерации (татарская литература)

Научный руководитель: кандидат филологических наук, старший научный сотрудник Ахметзянов Марсель Ибрагимович

ДИССЕРТАЦИЯ на соискание ученой степени кандидата филологических наук

Казань - 1999

ТАТАРСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ФЭННЭР АКАДЕМИЯСЕ ГАЛИМЭ^АН ИБРАЬИМОВ ИСЕМЕНДЭГЕ ТЕЛ, ЭДЭБИЯТ ЬЭМ СЭНГАТЬ ИНСТИТУТЫ

Кулъязма хокукында

мехэммэтшин 36Ф0Р ГОМОР улы

Ф.ХАЛИДИНЕЦ ИЩАТ МИРАСЫ

10.01.02.- Россия Федерациясе халыклары эдабияты

Фанни я^итэкче: филология фаннаре кандидаты Эхматя^анов Марсель ИбраЬим улы

Филология фаннаре кандидаты исемле гыйльми даран^ага лаек булуны дагъва итеп язылган диссертация

Казан- 1999

Э Ч Т Э Л Е К.

КЕРЕШ. ХЕЗМЭТКЭ ГОМУМИХАРАКТЕРИСТИКА 3

I БУЛЕК. ТАТАР ЭДвБИЯТЫ ЬЭМ Ф.ХАЛИДИ:

1. Тормыш heM иж;ат юлын ейрэну тарихы 8

2. Ф. Хал иди - драматург. 25

3. Ф.Халиди - тэрщемэче. 42

II БУЛЕК. Ф.ХАЛИДИ КАЛЕНДАРЬ Л ЭРЕ:

1. вйрэнелу дэрэж;эсе. 65

2. Тарихи чыганаклар. 74

3. Милли- мэдэни традициялер. 80

III БУЛЕК. Ф. ХАЛИДИ ИЖ;АТЫНДА "1001 сох эр" эсере:

1. "1001 сэхэр" эсэреп ейрэну тарихы. 98

2. Эсэрдэ сурэтлэр системасы. 109

3. Эдип иж,атында дини Ьэм двньяви тэрбия. 122

4. Ан,-белем мэсьэ!Гэренец яктыртылышы. 155

5. "1001 сэхэр" Ьэм Кенбатыш Европа традици- 177 ялэре.

ЙОМГАК. 194

ШАРТЛЫ КЫСКАРТЫЛМАЛАР 197

ЭДЭБИЯТ ИСЕМЛЕГЕ 198

К Е Р Е Ш

ХЕЗМЭТКЭ ГОМУМИ ХАРАКТЕРИСТИКА.

ТЕМАНЫЦ АКТУАЛЬЛЕГЕ. XIX йез - татар эдэбияты тарихында тиран борьйплар чоры. Бу дэвердэ куренекле татар мэгърифэтчелэре - Х.Фэезханов, С.Кукляшов, М.Иванов, Ш.Мэр-л^ани, Р.Эмирханов, К.Насыйри, Г.Фэезханов, Ш.Рэхмэтуллин, З.Бигиев, М.Акъегетзадэ, Р.Фэхретдинов, Г.Ильяси Ь.б. яшэп ищат иттелэр Ьэм татар мэдэниятында кабатланмас хезмэтлэре белэн узлэренец эзлэрен калдырдылар. Эмма бу шэхеслэрнец тормыш Ьэм иждт юлы, алар калдырган бай мирасньщ зур елеше бугенге татар гуманитар фэнендэ тиешле бэЬасен алмаган яисэ кабат вйр'нуне сорый. Мэсэлэн, К.Насыйриньщ купкырлы бай иждты тврле яктан алып бэялэнгэне юк. Шулай ук XIX йвз ахыры - XX йез башы эдэби хэрэкэтендэ актив иждт иткэн Иэм татар мэгърифэтчелек эдэбиятында уз дэньясын булдырган Г.Фэезханов, Ш.Рэхмэтуллин кебек куренекле мэгърифэтчелернец иждтлары игътибардан читтэ кала.

XIX йвздэ Урта гасыр традициялэреннэн ук килгэн гуманистик идеялэр татар эдэбиятында яца формалашкан реалистик иж,ат методында да теп принцип булып кала. Ягъни, Урта гасыр шэрык Ьэм реалистик эдэбият узара урелеп, бер-берсен баетып милли-мэдэни ж,ирлек нигезен тэшкил итэ. Мондый алым куп мэгърифэтче язучыларньщ эсэрлэрендэ бергэ яшэде Ьэм Урта гасыр эдэби тенденциялэреннэн Европа тибындагы татар реалистик эдэбиятына кучудэ мвЬим рольне башкарды. Шундыйларныц берсе — узенец купкырлы иж,атында ике эдэби юнэлешне бер ук дэрэждцэ кулланган мэгърифэтче язучы Фатих Халиди.

Ф.Халиди татар укучысына нигездэ драматург буларак таныш. XX йезнец 20-еллардан башлап 80-еллар ахырына кадэр басылган фэнни хезмэтлэр Ьэм эдэбият дэреслеклэрендэ ул бары драматург итеп кенэ курсэтелеп килде Ьэм шуныц белэн аныц иждтына беръ-яклы караш тэрбиялэнде. Мондый тенденция, аеруча. Г.Сэгъдинец

v

югары уку йортлары ечен тезелгэн "Татар эдэбияты тарихы" (1926) дэреслегендэ ачык сизелэ. Бу традиция 30 елларда тезелгэн Ьэм М.Гайнуллин бастырган уку эсбабларында да дэвам итэ. /207, 129/.

Татар гуманитар фэнендэ Ф.Халиди драматург буларак ейрэнелсэ дэ, соцрак басылган мэкалэлэрдэ аныц иждтыныц кайбер якларына, бигрэк тэ У рта гасыр шэрык эдэбияты урнэгендэ язылган эсэрлэренэ кыскача тукталып утелэ. Х.ТаЬир эдипнец ия^ади эсэрлэрен санап чыга. /120, 5/. 30-40 елларда эдэбиятта канат ж,эйгэн вульгар социологизм принцибына яраклаштыруга карамастан, Л.Ж,элэй тарафыннан тезелгэн "1001 сэхэр" эсэренец (1941) кыскартылган вариантына язган кереш мэкалэсендэ эдип ижатына мемкин кадэр объектив якын килэ Ьэм эдэби процесстан тешеп калуга китергэн сэбэплэрне дэлиллэп уза. /36/. 50-60 елларда М.Гайнуллин /56/, /58/, /59/, /60/, /140/ Ьэм Х.Мехэммэтов /89/ тарафыннан Ф.Халиди иждтына карата уцай фикерлэр эйтелэ. Алар язучы эсэрлэрендэ чагылыш тапкан мэгърифэтчелек реализмыныц узенчэлегенэ тукталып утэлэр. 70-80 елларда исэ эдэбиятчы галимнэр С.Хафизов /125/ Ьэм Х.Мицнегулов /84/, /168/ эдипнец проза эсэрлэрен игътибар узэгенэ алалар. Эмма татар эдэбиятына бай мирас калдырган Ьэм заманында яратып укылган драматург, язучы, тэрж,емэче, календарь лэр авторы Ф.Халидинец иж,аты аерым мэкалэлэргэ Ьэм аларда эйтелгэн кайбер фикерлэргэ генэ сыймый. Бу узе ук аныц иж,атын киц планда, тирэн ейрэнергэ кирэклегенэ ишарэли. Ягъни, XIX йез ахыры - XX йез башы татар эдэбияты

тарихында сизелерлек эз калдырган куренекле мэгърифэтче -язучыныц иждты моца кадэр монографик планда ейрэнелмэде.

Югарыда билгелэп уткэнчэ, XIX йез ахыры - XX йез башы татар эдэбияты тарихында Ф.Халиди иждты эЬэмиятле урын тота. Аныц эсэрлэре мисалында XIX йвз эдэбиятында меЬим роль уйнаган Урта гасыр художестволы фикерлэвеннан ящ^ реалистик эдэбиятка кучэ бару процессы яхшы курена. Бу проблеманы ейрэну шуныц белэн актуаль.

ХЕЗМЭТНЕЦ МАКСАТЫ ЬЭМ ПРОБЛЕМАЛАРЫ. Диссерта циянец максаты -Х1Х йознец икенче яртысы - XX йез башы татар эдэбияты мэйданында уз урынын тапкан Ьэм мирасы онытыла барган Ф.Халидинец иждт мирасын мвмкин кадэр тулырак ейрэнеп, аныц турында кицрэк мэгълумат биру Ьэм яца эдэбиятка кучу процессын тасвирлауда тубэндэге мэсьэлэлэрне хэл иту бурычы куелды.

1. Тормыш юлына Ьэм иждтына караган фикер каршы-лыкларын ачу, кайбер фактларга тегэллек керту;

2. Татар эдэбияты тарихында язучыныц татар драматургиясенэ алып килгэн яцалыгын курсэту;

3. Язучы мирасында XIX йознец 90-еллары - XX йез башларында Урта гасыр шэрык эдэбияты классик эсэрлэре Ьэм шулар тээсирендэ язылган хикэятлэрне барлау, бу эсэрлэрне кайсы телдэн тэрж,емэ итуенэ Ьэм иж,адилыгына игътибарны юнэлту;

4. Ф.Халиди тезегэн календарьлэрдэ нэфис Ьэм синкретик эдэбият урнэклэренец чагылышын, аларныц эЬэмиятен Ьэм яцалыгын ачу.

5. Ф.Халиди иждтында кулэмле Ьэм аеруча игътибарны ж,элеп иткэн "1001 сэхэр" эсэрендэ ике эдэби юнэлешнец традициялэрен билгелэу, шулай ук язучы файдаланган Урта гасыр шэрык эдэбиятыннан килгэн мотив 11эм темаларга эдип керткэн яцалыкны Ьэм мэгърифэтчелек идеясенец узенчэлеклэрен курсэту.

ХЕЗМЭТНЕЦ METO ДО ЛОГИК НИГЕЗЕ, Ф.Халиди ищтын ейрэнгэндэ Н.Ф.Катанов, Ж,.Вэлиди, Х.ТаЬир, Г.Сэгъди, Л.Щэлэй, М.Гайнуллин, Г.Мехэммэт, С.Хафизов, Х.Мицнегулов h.6. фэнни хезмэтлэре файдаланылды, тикшерудэ алар нигез итеп алынды. Хезмэтне язганда теп анализ методы итеп чагыштырма-тарихи Ьэм тарихи-типо логик тасвирлау принцип л ары алынды, язучыныц яшэгэн тирэлеген Ьэм иждт эволюциясен курсэткэндэ хронология сак ланды.

ХЕЗМЭТНЕЦ ФЭННИ ЯЦАЛЫГЫ. Язучыныц иждт мирасын тулы килеш монографик планда ейрэну татар эдэбияты тарихында беренче мэртэбэ эшлэнэ. Диссертациядэ язучыныц яцалыгы Ьэм эйтергэ телэгэн фикере Ьэр булектэ курсэтеп барыла. Аеруча, еченче булектэ Урта гасыр шэрык эдэбиятыннан ук килгэн мотив Ьэм темаларны аерып, чагыштырып ейрэнеп, язучыныц аларга яцача тесмер бируен Ьэм hap6ep мотивка узенчэлекле яцалыклар естэве ачыклана. Мондый система белэн тикшеру эсэрнец эчтэлеген Ьэм эдипнец эйтергэ телэгэн фикерен ачып бируне купкэ ждцелэйтэ, аныц мэгърифэтчелеген билгелэудэ ярдэм итэ.

ХЕЗМЭТНЕЦ ТЕОРЕТИК ЬЭМ ПРАКТИК ЭИЭМИЯТЕ. Мэгърифэтче язучы Ф.Халидинец иж,ат мирасын мемкин кадэр тулы куз аллау максатыннан диссертациядэ эдэби эшчэнлегенэ Ьэр яклап, терле аспекттан чыгып бэя бирелде. Хезмэт Ф.Халиди иждты белэн кызыксынучыларга, югары уку йортларында татар мэгърифэтчелек эдэбиятын ейрэнучелэргэ ярдэмче чыганак була ала. Шулай ук монографиядэ урын алган материаллар эдэбият дэреслеклэре тезегендэ файдаланырга мемкин.

ХЕЗМЭТТЭ КУТЭРЕЛГЭН МЭСЬЭЛЭРНЕ ФЭННИ Ж.ЭМЭ-ГАТЬЧЕЛЕК СЫНАВЫНА КУЮ. Хезмэтне язу барышында диссертант Г.Ибракимов исемендэге Тел, эдэбият Ьэм сэнгать инсти-

тутыньщ ел йомгаклары конференциясендэ тема буенча (1991, 1992, 1993, 1994, 1998) докладлар укыды. Матбугат битлэрендэ - 4 мвкалэ фенни я^ыентыкларда, 3 макале журналларда Ьам 3 мэкалэ газета битлвренде двнья курде.

ДИССЕРТАЦИЯНЕЦ СТРУКТУР АСЫ. 9ч булектэн Ьам йом-гактан тора. Азактан диссертациядэ файдаланылган эдвбият исемлеге бирелэ.

I БУЛЕК

ТАТАР ЭДЭБИЯТЫ ЬЭМ Ф.ХАЛИДИ 1. ТОРМЫШ ЬЭМ И2ЦАТ ЮЛЫН 0ЙРЭНУ ТАРИХЫ.

XIX йез - татар халкыныц ил^тимагый тормышы Ьем едеби процессында вакыйгаларга бай чор. Мода, елбетте, 1789 елда Екатерина II тарафыннан чыгарылган Указ нигезенде Уфа шеЬеренде Диния нвзарэте тезелу белен милли Ьем дини изу астында яшеген татар халкында уку-укыту алымнарын, мегариф системасын устеруге Ьем камиллештеруге беркадер юл ача. Инде XIX йездэ та-тарлар яшеген шеЬерлерде, Ьербер тебекте мечетлер белен янешеде ресми ревеште мектеп-медреселер де салына башлый. Карл Фукс бу куренешне тубендегече тасвирлый: "Они (муллалар - З.М.) стараются Восточное просвещение распространять не только по городам, но и в самых бедных деревушках и в этом очень успевают. Почти каждый мулла имеет у себя домашнюю школу, за малую цену учить мальчиков и девочек арабскому языку, читает и толкует им Алкоранъ и нравоучение своего строгого закона, который, к сожалению, не смягчает сердца и не укрощает жестокости и грубости нравов, что можно выделить из образа их жизни и свойств. /188, 37/. К. Фукс курсеткен фактларны архив документлары да раслый. /203/. 1800 елньщ 25 маенда Павел I Указы нигезенде китап басарга рехсет алына. О.Керимуллин хезметлереннен куренгенче, XIX йез башында Казан гимназиясенец "Азия" типографиясенде дини эчтелектеге китаплар белен берреттен, Апанаев арендалаган вакытта беренче матур едебият есере "Сейфелмелек" (1807) басылып чыга. /74, 31/. Татар басма китабы XIX йезнец башларында Казан универ-

ситеты типографиясенде Ьем швхси басмаханелерде денья куре. Башлыча, гасыр башыннан алып, XIX йезнец 60-елларына кадер купчелек Урта гасыр Шерык едебиятыныц гуманистик идеялерене корылган дини-мифологик есерлере, меселен, "Сейфелмелек", Мехеммедия", "Бедевам", "Рисалеи Газизе" Ьем "Нафтияк", "Коръен" кебек дини китаплар нешер ителсе, соцрак уку дереслеклере, календарьлер, чын татар ж;ирлегендэ язылган реали-стик вдвби всэрлэр басыла башлый. Алар арасында татар реалистик эдвбиятына нигез еалучылардан Муса Акъегетзадэ, ЗаИир Бигиев, Габдрахман Ильяси, Риза Фехретдинов, Ф. Карими h.6. есерлере бар. Шулай итеп, XIX йезнен, соцгы чирегенде hep елны 100-170 исемде миллион, миллион ярым татар китабы укучыга тарала киле. /75,122/. Ф.Халиди некъ шул чорда узенчелекле едеби алымнар белэн едебият мейданына килеп кере.

XIX йезнец 80-елларынде едебият мвйданына килген Ьем гоме-рен мегърифет таратуга багышлаган Ф.Халидинец биографиясене ка-раган материаллар аз сакланган. Бу куренеш язучыныц иж;ат лабора-ториясен ейренуде, барлауда зур комачаулыклар тудырды. Шунлык-тан, едипнец тормышына, ия^атына караган hep6ep чыганак фенни ейленешке алынды.

Фатих Халиди 1850 елда Тетеш еязе Яца Сала авылында (хезерге Татарстан Республикасыныц Кама Тамагы районы) Хаммад бине Хал ид гаилесенде деньяга киле. Фонде язучыныц туу елы 1850 дип курсетелсе де, 1851 датасын атау очраклары да бар. Меселен, "Безнец юл" журналында Хесенгата ТаЬир аныц туган елын тегел ачыклый алмаганлыктан, 1850-1851 елларда деньяга киле диген фи-кер белен гене чикленерге мел^бур. /120,4/. 1939 елда тезелген Тел, едебият институтыныц татар едебияты тарихын ейрену буенча 1940 елгы тематик планында да шушы ук хата кабатлана. Анда Ф.Халиди

1851 елда туган дип курсэтелэ. /205, 24/. Тарихчы Х.Х.Хэсэнов язучы 1851 елда туган дип яза. /190, 139/.

Фэндэ Ф.Халидинец тууына карата тврле фикерлэрнец булуын истэ тотып, Татарстан республикасыньщ Узэк Загс архивына мерэ-ж,эгатъ ясалды. Узэк Загс Ьэм Кама Тамагы Загс булеге архивла-рында 1850 елга караган материалларньщ булмавы язучыныц туу турындагы датаны шик астында калдырды. /178/. Гомумэн, Тэтеш ©язенэ караган архив документлары системалы рэвештэ бары 1864 елда^башлап кына алып барылганлыгы билгеле булды.

XX йезнец башларына якынрак торган Ьэм XIX йэз татар эдэбиятын ныклап ейрэнгэн галимнэр - Л.Ж^элэй, М.Гайнуллиннар нэкъ 1850 елны алу ягында торалар. Татар эдэбияты тарихында мондый мэгълумат китерелэ: "Атасы Хаммат мулла Фатихка бер яшь вакытта Казанга кучэ. /115, 492/. Ф.Халиди узе болай яза: "1850 нче елныц ахырында Tay ягыннан Яца Салада медэррис дамелла Хаммад бине мелла Халидны китереп имам Ьэм медэррис кылдылар /—/ 1864 нче елда маЬ шэрифенец эувэл кенендэ вафат. РэхмэтуллаЬе галэйЬи бу зат шэриф кэлимэцез- мэхдум Фатих Халидинец пэдэре, газизедер". /23, 59/. Ш.Мэржани дэ Хаммад мулланьщ Казанга килу вакытын 1850 ел дип курсэтэ. /81, 88/.

Ш.Мэрждни Хаммад мулланыц Закир, Сабир, Шакир Ьэм Фатих исемле дурт улы Ьэм бер кызы кгьлуын хэбэр итэ. /81, 88/. Риза Фэхретдинов хезмэтендэ кызыньщ булуы хакында мэгълумат юк. /130,402/. Чыганак нигезендэ, Хаммад мулланыц Закир, Сабир~Ьэм Фатих турында азрак чыганаклар булса да, Шакир Ьэм кызыныц язмышлары билгеле тугел. Чаллы шэЬэрендэ яшэуче Радик Халитовта Хаммад мулланыц Мехэммэдзакир Ьэм Мехэммэдсабир сызыгы буенча нэсел шэжэрэсе саклана. Лэкин анда Фатих Халиди курсэтелмэгэн. /132/.

Шул рэвешле, Ф.Халидинец туган елына карата конкрет делиллер булмавын иске алып, авторнын, язмасына Ьем галимнернец фикерлерене таянып, 1850 ел дип курсэту кулай табылды.

Югарыдагы чыганаклар раслаганча, Фатих гаиледе дуртенче ир бала була. Шуда куре де ада елкен абыйлары Мехеммедзакир heM Мехеммедсабир кебек Бохарада гыйлем эстерге насыйп булмый, э белки башлангыч белемне шактый елкен яшькэ щиткен атасы Хам-мад хезреттен (ул 66 яшенде уле). /130, 402/ алганнан сод, ул зама-нында билгеле медреселернед берсе - Кышкар медресэсенэ, укырга ките. Ул Кышкар медресесен темамлый алганмы, юкмы, анысы мвгълум тугел. Булачак едип мэдреседэн турыдан туры Казанга кай-та höM XX йвз башында мэгълум сэудагэр Мехаммэдсадыйк Мусин-ныц атасы Гайса хаж;ида приказчик хезматен башкара. Соцрак узе да сауда белен шегыльлене. Эдебият галиме М.Гайнуллин гомерен едеби хезметке багышлаган Фатихныц китап сеудесе белен де шегыльленуен курсетеп уза: "желая как-то приблизиться к печати, в 1906 году Ф.Халиди поступил приказчиком в книжную лавку одного из казанских книгопродавцов и прослужил там вплоть до Октября". /140,284/. Язучы узе де 1906 елгы календарендэ китап кибетебезде фелен китаплар бар дип кат-кат хеберлер бастырып киле. /6/. 1900 елгы календарьде де узенец адресын курсетеп тарих китапларын ж,ыюы хакында игълан бастырып килуе мегълум. Шулай ук 1899 елгы календарьде де Шемсетдин Хесеенов вересесе китап кибетенде узе терж;еме иткен "1001 киче", "Л^иЬанабад падишаИ..." Ьем К.Насыйри, Галимжан Баруди китапларыныд сатуда булуын хебер иткен юллар бар. /23, 78-85/. Димек, Ф.Халидинед китап сеудесе белен 1906 елдан тугел, е белки сакланган мегълумат курсеткенче,

1899 елдан ук шегыльленген. Дерес, ул медресэдэн сод ук сеуде эшене кереше. 1900 елгы календаренде чагылган материаллар расла-

ганча-, аныц сэуДэ эшен шактый яхты узлаштергэн булуы ачыкла-на.

1912 елгы календаре басылып чыкканнан сон, адипнец иж;аты heM тормыш биографиясе алега ачык тугел. Архивлардан эзлануга карамастан, тулы мирасын чагылдырган документлар очрамады. ©Ь.вмиятле факт: Ф.Халидинен, туганнан туган энесе, СССРнын, халык артисты Фоат Халитов исталегеннан куренганча, ул гомеренец соцгы кенена кадар иэ^ат белан швгыльлангэн. Ул: ..."большей частью, конечно, Ф.Халиди писал. Писал стихи и рассказы, сочинял песни и пьесы. Вообще Фатих абый очень осторожно относился к своему творчеству".- дип яза. /170/.

Ф.Халидинен, иж;ат белан шегыльлануен раслап, далиллап та уту кирак. Г.ИбраИимов исемендэге Тел, адабият haM сангать инсти-тутынын, кулъязмалар Ьэм текстология мирасханасенда "XVIII нче гасыр Бохараныц кыскача ахвале" исеме астында язучынын, бер кулъязмасы саклана. Аны институтны оештыручылардан берсе Вали ara Хащиев тапшырган. Бу чыганак 1921 елда матбугатка басар ечен тэкъдим ителэ. Анда: "На рассмотрение редакционной коллегии. Полезно было бы использовать как материал и перередактирования. Подпись 18.05.1921",- дип имза куелган. /13/.

Хасангата Tahnp Ф.Халидинец куп кена драма, хикаятлар язып та, 1920 елгы янгын вакытында аларньщ юкка чыгуына басым ясый. "Садыйк Иманколый курсатуе буенча югарыда саналган (матбугатта басылып чыкканнардан тыш - З.М.) асарлареннэн башка тагы "Гыйшык хале бик яман", "Ишек кагучы Мирза" (Радде бичара кыз-дагы Мирза тугел - Х.ТаЬир искармасе), "Мегъфира карчык" h.6. асарларе да булган, имеш. 1920 елгы машЬур янгында бетен асарларе янып талаф булганлыктан ул асарларе хакында бернэрса да белмедек". /120,5/. Шунда ук календарьларенда басылган шарык

хикаятлареннан башка, тагы 11 хикэясе барлыгын айтеп уза. /120,5/. Монда икенче сабапне