автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.02
диссертация на тему: Творчество поэта XV века Умми Камала

Текст диссертации на тему "Творчество поэта XV века Умми Камала"

БАШКИРСКИЙ ГОбУДАРСТВЕННЫЙ УНИВЕРСИТЕТ

На правах рукописи

ФАТХТДИ НОВ ФАЙЛ КАМИЛОВИЧ

Творчество поэта XV века Умми Камала (Художественные и философско-этические проблемы)

Специальность 10.01.02 - литература народов Российской Федерации (татарская литература)

ДИССЕРТАЦИЯ НА СОИСКАНИЕ УЧЕНОЙ СТЕПЕНИ КАНДИДАТА ФИЛОЛОГИЧЕСКИХ НАУК

Научный руководитель - кандидат филологических наук, доцент Давлетшин К.С.

Научный консультант- доктор филологических наук, профессор Сибагатов Р. Г.

Уфа 2002

ЭЧТЭЛЕГЕ

Кереш.....................................................................4 бит

Беренче булек. Эмми Кэмал шэхесе Иэм

иж,аты турындагы карашлар, аларга фэнни

менэсэбэт мэсьэлэсе.............................................14 бит

Икенче булек.©мми Кэмал поэзиясенец фэлсэфи-эстетик нигезлэре....................................35 бит

Оченче булек, ©мми Кэмалнын, фэлсэфи карашларыныц сэнгатьчел-эстетик гэудэлэнеше.

1) Шагыйрь и>к,атында лирик герой, аныц рухи халэтенец эдэби чагылышы................................69 бит

2) ©мми Кэмал шигырьлэренец жанр узенчэлеклэре....................................................128 бит

3) ©мми Кэмал шигырьлэренек тел-стиль узенчэлеклэре...................................................139 бит

Йомгак...................................................................144 бит

\

Библиография.......................................................153 бит

Кереш

©мми Кэмал - урта гасырлар терки шигъриятенец куренек-ле вэкиллэреннэн берсе. Аныц туган Иэм вафат булган елларын документаль рэвештэ раслый торган тарихи чыганакларныц хэзергэ табылганы юк. Яшэу чоры иж,атында булган аерым мэгъ-луматлар буенча якынча билгелэнэ. Аны XIV гасырныц икенче яртысы - XV гасырныц азаклары дип исэплэргэ була. Шагыйрь-нец иж,аты XIX гасыр ахырларына кадэр, нигездэ, Идел-Урал тебэ-гендэ кульязма ж,ыентыклар рэвешендэ таралган. 1884 елда Ка-занда беренче тапкыр типография ысулы белэн басылган китабы чыгарыла. 1897, 1898, 1899, 1906 елларда бу китап яцадан нэшер ителэ. Безнен кеннэргэ кадэр 143 шигыре сакланып калган.

Буген ©мми Кэмалньщ иж,тимагый хэлен Иэм XIV-XV гасыр-лардагы тарихи вакыйгаларга менэсэбэтен ачык билгелэу кыен. Шулай да аныц урыны уз чорыныц акыл иялэре, укымышлылары арасында булган дип уйларга кирэк. Ул чор ечен "укымышлы", барыннан да элек, теологик белемле кеше дигэнне ан,лата. Шагыйрьнен деньяга карашы дини тэгълиматлар йогынтысында формалашкан. Лйкин шул ук вакытта тормыш чынбарлыгы ацарда деньяви хислэр, фикерлэр Иэм инанулар ечен сэбэп булган. Социаль шартлар шагыйрь алдына реаль проблемалар куйган Иэм аларны реалист буларак хэл итэргэ кирэк булган. Рэсми

ислам тэгълиматында аларга ж,авап табылмаган. Шуньщ ечен 9мми Кэмал, хакыйкать эзлэп, суфичылык фэлсэфэсенэ мерэжэ-гать иткэн. Мондый хэл Кенчыгышныц башка акыл иялэренэ дэ хас икэнлеге эдэбият белемендэ кик билгеле. "Урта гасырларда меселман зыялыларыныц зирэк акылы, рухи таянычын югалта барганда, еш кына суфичылык ягына авыша башлаган".1 бмми Кэмал иж,атында да ике теп агымныц - берьяклап, ислам схоластик фэлсэфэсенец Иэм, икенче яклап, типик суфичылык тэгъли-матыныц кушылганлыгы ачык куренеп тора. Тагын шунысы игъти-барга лаек: аныц шигырьлэрен дини вэгазь тэгъбире булган Ьэм хакыйкать эзлэученен рухи халэтен, уйларын, хыялларын чагыл-дырган ике теркемгэ булеп карау да катлаулы мэсьэлэ. Ченки ши-гырьлэрдэ алар берсе икенчесе белэн органик рэвештэ бэйлэнеп килгэннэр.

0мми Кэмал кешене ходай биргэн илаИи кечкэ - акылга ия булган бердэнбер ж,ан дип карый. Иж,аты белэн шагыйрь кеше-нец haM табигатьнек матурлыгында ходайныц кодрэте гэудэлэн-гэнен исбатлый. Аньщ мондый карашлары АллаИы Тэгалэнец, ж,ир-суныц Иэм кешенек субстан циаль берлеген раслаучы пантеизм принципларына барып тоташа.

Теманын актуальлеге. Совет чоры эдэбият белемендэ Идел-Урал буе терки телле Урта гасыр эдэбияты вэкиллэре иж,атына фэнни анализ идеологик кысалар белэн чиклэнде. Иж,ат иялэренец чынбарлыкны сангатьчел чагылдыру алымнары нигезендэ яткан узенчэлекле фэлсэфи-эстетик карашларньщ тарихи-иж,тимагый тамырлары ачыкланмады. Эдэби эсэрлэрнец шул заман укучыларыныц рухи деньясына тээсир иту куэтен ейрэнугэ игътибар ж,итмэде. Бигрэк та, дини-суфичыл образ-

1Давлетшин К.С. Идейно-художественные особенности татарской поэзии XVII века. - Уфа:БГУ, 1984. - 7 б.

символлар белэн сугарылган эсэрлэрнен идея-проблематикасы, кеше концепциясенец сэнгатьчел хэл ителеше гаять сай Иэм беръяклы гына кузалланды, авторларныц эдэбият тарихына керткэн елешлере тулы бэИаланмады. Нэтиж,эдэ, бер бетенне тэшкил иткэн эдэби хэрэкэтнен аерым буыннары тешереп калдырылды. 9мми Кэмал иж,атын бу хезмэттэ ейрэну, иц, беренче чиратта, тарихи буыннар арасындагы эдэби бушлыкны тулыландыруга багышланган булуы белэн актуаль. Ченки эдэбият тарихынын объектив картинасын тулы кузаллау ечен усеш-узгэреш процессыныц hep буынын бердэй дэрэж,эдэ фэнни анализлау бугенге эдэбият белеме алдында торган ин, меЬтм проблемалардан санала.

Элегэ кадэр ©мми Кэмал иж,атына пессимистик рухтагы дини-суфичыл эчтэлекле эсэрлэр дип кенэ берьяклы бэя биру естенлек итеп килде. Бу диссертациядэ Урта гасыр шагыйре иж,атына куп яклы, объектив караш булдырырга тырышыла. Ул чынбарлыкны сурэтле гэудэлэндеру нигезендэ яткан фэлсэфи-этик карашларныц иж,тимагый-тарихи жирлеген, шагыйрь иж,аты-ныц идея-эстетик эчтэлеген, образлылык табигатен анализлауга багышланган. 0мми Кэмал шигъриятен куп гасырлар дэвамында туплана килгэн эдэби традициялэрнец конкрет дэвердэге эстетик гэудэлэнеше буларак ейрэну эдэбият фэне алдында торган башка кенузэк мэсьэлэлэрне хэл иту ечен дэ естэмэ материал бирэ.

Диссертант тарафыннан Эмми Кэмал эсэрлэренен тэнкый-ди тексты булдырылды. Аны кип филологик планда ейрэну дини-суфичыл ейрэтмэ-тэгълиматларньщ XV йез Идел-Урал буе шигъ-риятенэ ясаган йогынтысын ачык кузалларга ярдэм итэ. Э суфи-чыл поэзиянек урта гасыр терки халыкларньщ эдэби хэрэкэтен-

дэге урынын билгелэу бугенге фэндэ дэ, уку-укыту практикасын-да да бик меИим месьэлэлэрнец берсе булып тора.

Димэк, XV гасыр шагыйре Эмми Кэмалнын, тормыш юлын, анын эсэрлэренен, идея-эстетик кыйммэтен, Идел-Урал буе шигъри хэрэкэтендэге урынын ачыклауныц эдэбият белеме алдындагы меИим проблемалар яктылыгында алып барылуы бу хезмэтнец актуальлеген бермэ-бер арттыра.

Хезмэтнен максаты Ьэм бурычлаоы. Диссертациянец теп максаты булып XV гасыр шагыйре 0мми Кэмалнын, тормыш юлын кузаллау, аньщ эдэби мирасын гомумфилологик планда анализлау, Идел-Урал буе терки халыклар эдэби хэрэкэтенэ керткэн елешен бэялэу тора.

Шушы максатка яраклы рэвештэ тубэндэге бурычлар билге-лэнде:

1. 0мми Кэмалньщ хэзерге кенгэ кадэр кулъязма несхэлэр-дэ h9M басмаларда сакланып калган эсэрлэрен туплау, аларны гарэп графикасыннан гамэлдэге язуга кучеру, терле чыганак-ларны чагыштырып ейрэну, шушы нигездэ шигырьлэренен тулы тэнкыйди тексты н булдыру.

2. XV йез Идел-Урал буе эдэби теленен грамматик узенчэ-леклэрен, лексик байлыгын, метафорик эчтэлекле образларга беркетелгэн мэгънэ тесмерлэрен мемкин кадэр тулырак кузаллау ечен ©мми Кэмал шигырьлэренен транскрипциясен биру; архаик терки h9M гарэп-фарсы теллэреннэн кергэн сузлэрне эченэ алган сузлек тезу.

3. 0мми Кэмалнын тормыш юлын ейрэнугэ караган фикер-кузэтулэрне туплау, аларны системага салу Иэм бугенге фэнгэ мэгълум булган яца тарихи-эдэби мэгълумат белэн тулыландыру; шагыйрьнец иж,ат иту ж,ирлеген heM яшэу дэверен ачыклау.

4. ©мми Кэмалны шагыйрь итеп тэрбиялэгэн иж,тимагый тирэлек, мэдэни хэрэкэт узенчэлеклерен heM эдэби традициялэр дэвамлыгын кузаллау.

5. XV йез Идел-Урал буе терки халыкларныц рухи деньясы-на утеп кергэн дини-фелсефи, иж,тимагый-этик ейрэтме-тэгъли-матларныц, эстетик идеалларныц эдэби хэрэкэткэ йогынтысы мэсьэлэсен ейрэну.

6. ©мми Кэмалньщ деньяны образлы сурэтлэу heM сенгать-чел бэялэу нигезендэ яткан дини-фэлсэфи, этик-эстетик караш-ларныц теп эчтэлеген ачыклау. Шушы нигездэ шагыйрь иж,атында кеше концепциясенен художестволы хэл ителешен кузэту.

7. Шагыйрьнен рухи heM фани денья, кеше heM аньщ яшэу мэгънэсе, матурлык heM мэхэббэт, изгелек heM кешелекле-лек кебек бик куп мэнгелек проблемаларга менэсэбэт белдергэн эсэрлэренещ мэгънэви тирэнлеген, сэнгатьчел эшлэнеш дэрэж,э-сен ейрэну.

8. ©мми Кэмал шигырьлэре теленен образлылык табига-тен, сурэтлэу чараларынын поэтик функциясен, жанр, стиль узенчэлеклэрен ачыклау.

Хезмэтнен фэнни яналыгы hdM теоретик узенчэлеге. ©мми Кэмалныц тормыш юлын ачыклауга багышланган чыганаклар ейрэнелеп, бер системага китерелде. Алар яца мэгълумат-кузэтулэр белэн баетылды. Шагыйрьнец яшэу дэверен билге-лэргэ ярдэм итуче естэмэ материаллар барланды.

©мми Кэмал шигырьлэре теркэлгэн кульязма h9M басма несхэлэр нигезендэ шагыйрь эсэрлэренец тэнкыйди тексты эшлэнде heM ул фэндэ беренче кабат буларак кик филологик нигездэ ейрэнелде. Шушы текстныц лексик байлыгын heM тел-су рэт чараларын анализлау XV йез эдэби теленэ хас грамматик

узенчэлеклерне кузаллау мемкинлеген тудырды.

Хезметнец фэнни яцалыгы Иэм теоретик узенчелеге тагын шунда: суфи шагыйрь иж,аты тарихи чор фонында, иж,тимагый-медени тирелек heM едеби традициялер белэн тыгыз менэсэбэттэ тикшереле. Шагыйрьнец сурет объекты heM тема сайлау, аларны сенгатьчэ эшкэрту, бэялэу принципларыныц фэлсэфи-эстетик нигезлэрен ачыклау узэккэ куела, кеше кон-цепциясен сэнгатьчел хэл иту узенчэлеген ачыкларга тыры-шыла.

Диссертациядэ шагыйрьнец деньяга карашы нигезендэ ят-кан фелсэфи-эстетик heM этик инануларныц гаять каршылыклы булуы сэбэплэрен ачыклауга да беренче тапкыр >к,итди игътибар ителэ. ©мми Кэмал шигъриятендэ гэудэлэнгэн лирик герой куцелендэге каршылыклы уй-хислэрнен, фикер-кичерешлэрнец бирелеше - рухи коллизиялернен субъектив heM объектив та-мырларын, иж,тимагый-фэлсэфи ж,ирлеген кузэту дэ хезмэтнец эЬэмиятле фэнни-теоретик юнэлеше булып тора.

Бигрек те суфичыл поэзиягэ хас булган дини-фэлсэфи эчтэлекле символик образларньщ ©мми Кэмал шигъриятендэ деньяви мэгънэ тесмерлэре белэн баетылуы бу диссертациядэ беренче тапкыр кип планда дэлилле итеп тасвирлана.

Методологик базасы. Тикшеренулэрнец методологик heM фэнни нигезенде герменевтика, ягъни текстларньщ мэгънэсен ачып, ацлатып биру теориясе тора. Герменевтика принциплары рецептив эстетика - едэби-фэлсэфи текстларны безнен ацныц кабул итуе белэн тыгыз бэйлэнгэн.

Диссертациянец теоретик heM методологик базасы татар, башкорт, рус едебияты галимнэренен, heM чиктеш феннэр белгечлэренец гыйльми хезмэтлэре тешкил итте. Аерым

алганда М.Гали, Э.Неж,ип, Ш.Абилов, Х.Мицнегулов, Ф.Яхин, Э.Сибгатуллина, А.Саяпова, К. Дэулэтшин.Р.Ганиева, Н.Хисамов, Р.Исламов, Г.Хесэенов, Г.Кунафин Иэм башкаларнык тикшере-нулэре методологик чыганак булды.

Суфичылык узенчэлеклэре Иэм аларнын, эдэби хэрэкэткэ йогынтысын ейрэнуче Е.Бертельс, И.Шах, А.Смирнов, М. Степанянц, Н. Пригарина Иэм Е. Фроловаларньщ фэнни хезмэт-лэре тикшеренунек гыйльми нигезен тээмин итте.

Тикшеренунен. фэнни-практик эЬэмияте. Элегэ кадэр 0мми Кэмал шигъриятен тулы кулэмдэ фэнни кулланышка керту мемкинлеге гаять чикле иде. НиМаять, диссертант тарафыннан шагыйрь эсэрлэренен тэнкыйди тексты эзерлэнеп, ул киц фило-логик планда анализланды. Нэтиж,эдэ XV гасыр эдэби хэрэкэте-нен усеш-узгэреш тенденциялэрен, бу чор шигъриятенен, идея-эстетик кыйммэтен ейрэну ечен фэнни эИэмиятле эдэби чыганак булдырылды. Димэк, бу фактик материал ©мми Кэмал иж,атын ейрэну ечен генэ тугел, э конкрет чор эдэбиятыныц гомум дэрэжэсен билгелэу, эдэби тел тарихын эзлекле процесс буларак куз алдына китеру ечен дэ унай шартлар тудыра. Шагыйрь яшэгэн дэверне Иэм ул иж,ат иткэн ж,ирлекне тегэлрэк билгелэу ечен кирэк булган яца мэгъпуматларньщ фэнни кулланышка кертелуе дэ Эмми Кэмал эсэрлэренец идея-проблематикасын, эдэби-эстетик кыйммэтен фэнни бэялэу мемкинлеген арттыра.

©мми Кэмал эсэрлэрендэ гэудэлэнгэн эдэби образлар-ныц , поэтик фикерлэрнец асыл мэгънэсенэ утеп керу,шагыйрь иж,атыньщ урта гасыр Идел-Урал буе терки халыклар шигърия-тенэ керткэн елешен бэИалау ечен дэлилле нигез була ала.

Шагыйрьнец деньяга карашына, чынбарлыкны сурэтлэу

принципларына хэлиткеч йогынты ясаган эдэби традициялэрнен, h9M тарихи шартларньщ, дини-фэлсэфи ейрэтмэлэрнец, эхла-кый-эстетик идеалларныц каршылыклы табигатен анализлаган хезмэт эдэбият белеме ечен дэ, уку-укыту практикасы ечен дэ кулланма булачак. Моца кадэр эдэбият белемендэ 0мми Кемал иж,атындагы поэтик образлылыкныц узенчэлекле табигате тиешле дэрэждцэ ейрэнелмэгэнлектэн, аныц эсэрлэренде деньяви мотивларныц суфичыл символик heM дини-фелсэфи карашлар белэн тыгыз урелу сэбэплэрен фэнни нигездэ ацлату ж,итешми иде. Шуныц нетиж,есенде XV гасыр шигъриятенец мэгънэви эЬэмиятенэ шик белэн каралды.

Димэк, диссертациядэ куз уцында тотылган эдэби-фэнни проблемаларныц заман талэплэренэ ж,авап бирердэй методологик heM методик нигездэ ейрэнелуе едэбият белемен делилле кузэтулэр, яца мэгълуматлар, гыйльми нэтиж,элэр h9M гомуми-лештерулер белен тулыландыра дип карарга була.

Эмми Кэмал эсэрлэренец кушымта итеп бирелген тенкый-ди тексты галимнер heM укытучылар ечен фэнни эшкэртелгэн эдэби чыганак булуы белэн эЬэмиятле.

Теманын апробаииясе. Диссертация буенча тикшеренулэр Стэрлетамак педагогия институты, Башкорт деулэт педагогия университеты уткэргэн фэнни-практик конференциялэрдэ, Башкортстан укытучылар белемен камиллештеру институты каршында "Татар эдэбияты" курсыннан уткэрелгэн лекция-лерде апробациялэнде. Шулай ук Эмми Кэмал иж,атына арнал-ган мэкалэлэр республика яшьлер журналы "Тулпар"да, Стерле-тамак пединституты, Башкорт дэулэт педуниверситеты нешер иткэн фэнни ж,ыентыкларда денья курде.

Хезмэтнен структурасы. Диссертация керештэн, еч теп бу-

лектэн, йомгак, библиография Иэм кушымта елешлереннэн тора.

Теп елешнен беренче булегендэ ©мми Кэмалнын; тормыш юлын, иж,ат иту дэверен кузэтугэ багышланган чыганаклар барланды, шагыйрь эсэрлэренен эдэбият белемендэ ейрэнелу дэрэж,эсе билгелэнде, бэхэсле яки ачыклауны талэп итэ торган фикер-карашларга менэсэбэт белдерелде. Икенче булектэ шагыйрь иж,атыныц фэлсэфи-эстетик, иж,тимагый-этик нигезлэ-ре ачыкланды. Шактый каршылыклы дини-фэлсэфи ейрэтмэлэр-нен ©мми Кэмалнын деньяга карашына йогынты ясау сэбэплэре тикшерелде. ©ченче булектэ ©мми Кэмал шигъриятендэ гэудэ-лэнгэн лирик геройнын рухи деньясын поэтик чагылдыру оста-лыгын ейрэну Ьэм кеше концепциясенен сэнгатьчел хэл ителу мэсьэлэлэре узэккэ алынды, шагыйрь эсэрлэренен образлылык табигате, тел-стиль узенчэлеклэре дэ шушы булектэ анализ-ланды.

©мми Кэмал эсэрлэренен тэнкыйди текстынын транскрип-циясе диссертациягэ кушымта итеп бирелде. Транскрипция хэзерге татар алфавиты нигезендэ эшлэнде. Мемкин кадэр транслитерациягэ якынайтылды. Сузлэрнен укылышы дерес булсын ечен алфавиттагы хэрефлэргэ "к , г" билгелэре естэп

алынды. Кулъязмадагы ^ , ^ хэрефлэре бер билге - "с" белэн бирелде. j, Ji, ^ - хэрефлэре - "з", iа , о - хэрефлэре

- "т", £ - хэрефлэре - "х" белэн транскрипциялэнде. Ьэр

шигырьнен ритмик тезелешеннэн чыгып бэетлэрдэге сузлэргэ аерым аваз, и>к,ек яки суз естэлде. ©стэмэлэр "( )" ж,эялэр эченэ алынды. ©мми Кэмал эсэрлэренен телен ейрэнуне

13

ж,ицелэйту телэге белэн шигырьлэренде кулланылган гарэп-фарсы алынмаларыныи, Иэм бугенге укучыга авыр анлаешлы борынгы терки сузлэрнен кыскача сузлеге тезелде .

Беренче булек

©ММИ КЭМАЛ Ш0ХЕСЕ ьэм ижлты ТУРЫНДАГЫ КАРАШААР, АААРГА ФЭННИ

менэсэвэт мэсьалэсЕ

XV гасырда иж,ат иткэн фикер иясе, куренекле шагыйрь 0мми Кемалньщ эдэби мирасы шактый еЬемиятле, узенчэлекле h9M, Иичшиксез, игътибарга лаек. Авторнык иж,аты турындагы беренче фенни мегълумат едебиятчы Мехеммэт Гали тарафыннан бирелэ. Ул 1941 елны "©мми Камал китабы" дип аталган мека-лесен "Совет эдэбияты" журналынын 5 нче санында бастырып чыгара. Бу хезмэт шагыйрьнец басма китаплары турында гомуми мегълумат бире. Борынгы татар эдэбиятында суфичылык heM аны тудыручы сэбэплэргэ кыскача кузэту ясала. Мэкалэдэ шагыйрь эсэрлэренен эчтэлеге Иэм аларда табигать куренеш-лэренек бирелеше, шигырьлеренец тезелеше heM образларньщ гэудэлэнеше, эсэрлэренец теле, ©мми Кемал иж,атынын, ацар-дан сон,гы Идел-Урал буе поэзиясенэ йогынтысы кебек мэсьэлэ-лэр - Иэрберсе кыскача анализлана. Бугенге кенде де элеге мека-лэ ©мми Кэмалньщ тормышын heM иждтын куз алдына китереп

бастырырдай бердэнбер кулэмле хезмэт булып тора.

Билгеле булуынча, ©мми Кэмал эсэрлэре 1884, 1898, 1899,1906 нчы елларда2 аерым китап булып нэшер ителэ. XIX йез ахырында Иэм XX йез башында анык иж,атына игътибар шундый артканда,1941 елга кадэр ©мми Кэмал иж,аты бетенлэй эдэбиятчылар игътибарыннан читтэ кала. Элбэттэ, моньщ теп сэбэбе1917 нче елгы инкыйлабтан сок бетен "искелектен" баш тартып яка тормыш тезергэ, яка эдэбият иж,ат итэргэ омтылуда. Мэгълум булганча, ул елларда мейданга "...мирасларыбызны инкяр иткэн пролеткультчылар, имажинистлар, вульгар-социоло-гизм ед