автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.09
диссертация на тему: Устные свадебные песни таджиков Гиссарской долины

Текст диссертации на тему "Устные свадебные песни таджиков Гиссарской долины"

Душанбе — 2001

Душанбе —2001

сарсухан

3

БОБИ I. ЭТНОПОЭТИКА ДАР СУРУД^ОИ АРУСИИ

тодакони водии х;исор.......................................................\з

а) Истилох,и этнопоэтика ва оинхри пеш аз ^ашни арусй.................

б) Ч,их,атх,ои этнопоэтикии пеш аз бур дани........................................31

арус ба хонаи домод...................................................................

в) Этнопоэтикаи ч,ашни арусй ва таомулхри баъди он......... ................52

БОБИ II. ПОЭТИКАМ СУРУД^ОИ АРУСИИ тодакони ВОДИИ %ИСОР.......................................................85

а) Мафхуми поэтика ва санъатх,ои бадей

дар сурудх,ои арусй...............................................................................85

б) Лугати басомад дар чанд суруди арусй................ ............................119

ХУЛОСА..............................................................................................140

АДАБИЁТ.............................................................................................145

САРСУХАН

Точ,икон анъанах,ои ^олибе доранд, х,ар кадоми он бояд ба таври муфассал омухта шавад. Агар му&ак,к,икон дар бораи он^о маводи даркорй гирдоварй кунанд, дар асоси он мавод изхрри назар намоянд ва аз х,ама мух,им хубих,о ва номатлубихри онх,оро ба мардум бифах,монанд, х)алли бисёр масъалахре, ки роч,еъ ба он намояндагони дилсузи давлат фикр мекунанд бо тадрич, х,алли худро хох,ад ёфт.

Аз ин ру так,озои ч^омеа буд, ки президенти кишварамон мух,тарам

3.Рах,монов дар суханронии худ та^ти унвони "Танзими расму оин^о — талаботи замон", ки дар мач,лиси умумич,умх,уриавй дойр ба танзими расму оинх,ои халк,й, дар таърихи 9 июли 1999 баргузор гардид ба ин нуктаи мух,ими замон тавач,^ух, карда, таъкид намуда буданд:

"Танзими расму оин ва анъанах,о ^анбаи хеле мух,ими масъалаи миллй мебошад. Аз ин хотир, мо вазифадор растем, ки пеш аз х,ама боигарих,ои маънавии к,адимаи халкдмонро х,амчун манбаи нодиру гаронбахр дар тарбияи

4,авонон истифода барем.

Вале ин кор муносибати о^илона мехо^ад. Маълум аст, ки рушду ободии кишвар танх,о тавассути мардуми босавод, сох,ибмаърифат ва равшанфикри ч,омеа имконпазир аст.

Бунёди ч,омеаи мутамаддин так,озо менамояд, ки расму оин^оро аз зухуроти барои имруз ва ояндаи ^амъият номатлуб тоза созем, онх,оро мутобик,и вазъи кунунии сиёсй, и^тимой, ик,тисодй ва фарх,ангй танзим намоем. Мух,имтарини онх,оро х,амчун к,исми таркибии тамаддун ва фарх,анги миллй х,амач,ониба инкишоф дих,ем" [Рах,монов, 1999, с.5].

Ин гуфтах,ои сарвари давлатамонро сармашк,и кори худ к,арор дода, нуктах,ои мух,им ва ба х,аёти маънавии мардум таъсиркунандаи яке аз ин анъанахр, яъне издивоч, ва маросимх,ои онро мавр иди тах,лил к,арор медих,ем.

Аз ин ру х,ар лах,заи раванди арусиро ба мушох,ида гирифта, зебоих,о ва гох,е зарур бошад нук,сонх,ои дар он них,онро барои нишон додан кушиш намуда, зимнан ба баъзе нуктах,ои мух,ими эстетикии раванди ару ей, ба монанди этнопоэтика ва поэтикаи сурудх,ои он, а^амияти бештар медиз^ем.

Омухтани фарх,анги мардуми то^ик ва тах,лили ^ама^онибаи он тавач,^ух,и мУ5аКК.иК,они дохилию хорич,иро дар охири садаи XIX ва садаи XX ^алб карда бошад х,ам, х,ануз бисёр масъалах,ои нихрят мух,им, бо тамоми чузъиёташ мавриди тах,лили густурда к,арор нагирифтааст.

Яке аз чунин масъалахр омухтани раванди издивоч, ва оинх,ои вобаста ба он дар х,ар минтак,а мебошад. Албатта оид ба омузиши ин масъала чандин асарх,ои этнографй ва фолклорй таълиф гардидааст ва муаллифони х,ар кадоми ин асархр дар мавриди худ зих,атхри муфиди раванди арусии точ,иконро тах,к,иК намудаанд [муфассал нигар ба адабиёт: М.С.Андреев, Р.Амонов, В.Ершенко, Ф.3ех,ниева, Н.А.Кисляков, Н.Маъсумй, Л.Ф.Моногарова, И.Му^иддинов, Н.Нурчрнов, Р.Л.Неменова, Д.Обидов, Е.М.Пещерева, Н.Шакармамадов, Б.Шермухдммадов, Р.К,одиров, Х.Г.Эшонк,улов]. Дар аксари ин асархр бештар ^и^атхри этнографии масъала тах&ик, шуда бошанд ^ам, муаллифон дар мавридхри зарурй дар бораи матнхри фолклорй низ сухан рондаанд. Вале дар навиштахри Р.Амонов, Ф.3ех,нй, Д.Обидов, Н.Шакармамадов ва С.Бобоев ба матнхри фолклорй тава^^ух,и бештар шудааст.

Бо вуч,уди ин х,ама х,ануз корхри ба анчрм расида, нисбатан камтар мебошанд, чунки хрло низ дар байни мардум чизхреро метавон мушо^ида кард, ки барои гирдоварй ва тах,к,ик,и бештар ниёз доранд.

Х,ар к,адар дар байни мардум биравем ва рузгори он^оро аз х,ар нигох, ба мушох,ида гирем, чизхри боз х,ам тозатар ба пеши назар ч,илвагар мешаванд ва ё баъзе рафторхри аз анъанаи аслии мардум хори^ гардида низ ба чашм мерасанд. Пажух,анда бояд х,амаи инро ^амъоварй, тасниф ва тах,лил намуда, барои дар оянда боз х,ам бех,тар шудани баъзе нук,сонхри дар рузгори домеа ба

вузуд омада, фикри худро баён намояд.

Мардуми то^ик дар остонаи садаи XXI рох,еро интихоб кардааст, ки кишвархри пешрафтаи ч,ах,он бо он равонанд. Аз ин ру хох,у нохох, урфу одатх,ои мардумй низ тагйири шакл намуда, бо мурури замон ба сивилизатсияи башарй наздик шуда истодаанд. Баъзеи ин анъанахр хеле ох,иста тагйири шакл кунанд, баъзе бо суръат дигар мешаванд ва баъзе мутаассифона аз ч,ониби шахсони худнамо ва худхо^ шакли пурдабдабаро ба худ гирифта аз доираи суннатии аслии худ дур рафтаанд. Дар ин 50 вазифаи пажух,анда он аст, ки х,амаи ин падидахри дар ч,амъият ба вуч,уд омадаро омузад ва дар бораи онхр изхрри назар намояд ва сабабхри %ар як ^узъиёти пайдошударо тах,лил кунад, то ки дар асоси он хукумат низ барои рох,и дурустро интихоб кардани мардум ро^намой намояд.

Издивоч,и точ,икон аз он суннат^ое х,аст, ки бо ву^уди нигох, доштани асолати то^икини худ ба сивилизатсияи башарй сол то сол наздик мешавад, тагйири шакл мекунад ва нишонахри назаррасеро аз халк,хри аврупой ба худ мегирад. Хуб мебуд, ки х,амаи ин дигаргунихр аз огози издивоч,, маршала ба марх,ала дар як давраи кртохр ба мушох,ида гирифта шавад ва дар асоси далелхри гирдоваришуда тах,лил гардад.

Аз ин ру мо тасмим гирифтем, ки дар мисоли раванди арусии точ,икони водии Х,исор ва сурудхри арусии он, ки то ба хрл ба таври алох,ида рисолае таълиф нагардидааст, ибрози назар намоем; х,амчунин мох,ияти эстетикй, этнопоэтикй ва поэтикии онро нишон ди^ем.

Бо х,амин ният мо аз аввалхри солхри 90 садаи XX то ба хрл ^араёни арусии точ,икони водии Х,исорро мавриди омузиш к,арор додем, ки бо вучуди хрдиса ва вок,еахри ба х,ама маълум маводи фаровоне гирд овардем. Водии Х,исор бояд аз чрниби фолклоршиносон ва этнографхр бештар мавриди тах,к,иц {¿арор бигирад. Чунки дар ин Води гулчини фарх,анги маноти^и гуногуни Точ,икистонро метавон мушох,ида кард.

Модоме ки дар водии Х,исор мардумони манотик,и гуногун умр ба cap мебаранд ба таври мук,оисавй омухтан ва ба х,амдигар чи таъсирхре доштани он низ яке аз ах,амияти назарраси мавзуьи мо метавонад ба х,исоб равад.

Аз х,ама мух,им он аст, ки то ба х,ол этнопоэтика ва х,ам поэтикаи сурудх,ои тоники ба таври ч,иддй арзёбй нашудааст, ки инро мо дар асоси материалхри аз Водии Х,исор гирдовардаамон мавриди тах,лил к,арор хох,ем дод.

^£амин тавр дар рисола раванди маросими арусй бо х,ама унсурх,ояш мавриди тах,к,ик, кдрор гирифтааст. Маълумоте, ки дар рисола омада, тавре ки гуфтем мах,сули пажух,иши кори сах,роии солкой гуногун буда, аз дех,ах,ои Элок, Мискинобод, Шурой дех,оти К,алъаи Дашт, Гумбулок,, Ч,онварсуз, Даркиён, Сурхдара, Кангелй, Кафдон, Дубеда (Файзобод), Ч,иргинак, Белайдуз, Тошбулок,, Х,афттахта, Бобосурхон, K,ap0T0F (Х,исор), бархе мах,алх,ои атрофи Душанбе, дараи Ромит ва дараи Варзоб гирдоварй шудааст. Рисола дар асоси мушох,идах,ои шахсй ва ^ам дар натич,аи пурсишх,о таълиф гардидааст.

Дар натич,аи пурсишх,о маълум гардид, ки баъзе аз лах,зах,ои дар ёди мардум буда ва дар нигоштах,ои мо омадаро бо таассуф имруз дар раванди издивоч,и ару су домод дида наметавонем. Лих,озо мо кушиш намудем, ки бештар ба нак,лх,ои мардум такя намоем, ки х,амчун хотира ва лавх,ах,ои этнопоэтикй хеле му^им аст. Чунки калонсолон х,оло х,ам бо баёни х,амон хотирах,ои анъанавии ниёгонамон ба ^авонон завк,и эстетики мебахшанд.

Бояд ёдовар шуд, ки анк,ариб кулли раванди маросими арусй бо гуфтах,ои бадеии мардумй, алалхусус бо су руд дар пайванди ногусастанй аст. Ин аз як тараф аз тахайюли гании бадеии маънавии мардумй точ,ик дарак дих,ад, аз тарафи дигар мах,з х,амин СУРУД5° ба маросими арусй гановату шукух,и тоза мебахшанд; хамчУнин онро чун инъикоскунандаи рузгори моддй ва х,ам маънавии омма рангину пурназокат менамоянд, ки дар он орзую омол, тафаккур ва х,олати равонии мардум них,он аст. Аз ин назар, яке аз манобеи

асосии тах,к,ик, ва тах,лили моро сурудхр дар бар гирифтаанд.

Роч,еъ ба тах,лили этнопоэтикй ва поэтикии сурудхри арусии точ,икон асаре ба таври алох,ида то имруз ба ву^уд наомадааст. Аммо дар пажух,иши фолклоршиносон ва этнографхр дар бораи ин масъала гох, гох,е ибрози назар шудааст. Масалан, дар навиштахри пажух,андагоне, ки дар боло номи онхрро ёдовар шудем, баъзан ба таври мухтасар ва гох,е ба таври муфассал, ро^еъ ба сурудхри арусй назари худро гуфтаанд. Ба хусус дар тах,к,и%оти Ф.3ех,ниева, Д.Обидов ва С.Бобоев сурудхри арусии минтак,ахри гуногун бештар мавриди омузиш gapop гирифтааст.

Дар рисолаи Ф.3ех,ниева "Сурудной маросимии туи то^икои" [Зех,ниева, 1978] мазмун ва мундарич,аи сурудхр тах,лил шудааст. Х,амчунин эшон сурудхрро ба х,ашт гурух, тасниф намуда, ёдовар мешавад: "Баъд аз ба таври пурра ва бо диктат омрстани даврахри туй ва мавриди ич,рои сурудхр, онхрро ба чунин гуру^хр тасниф намудем: сурудхри хабарй, тайёрй, ч,удой ва фирок,, табрикй, тантанавй, тавсифй, рак,сй ва х,азлу шухй" [Зех,ниева, 1978, с.66]. Пас аз ин суханхр Ф.3ех,ниева аз нигох,и мавзуъ ва мазмун сурудхри ба гурух,хри боло тасниф намударо ба таври муфассал аз назар мегузаронад. У бештар хрлати ич,ро ва мазмуни сурудхрро ёдовар мешавад. Дар бораи поэтикаи онхр 30-30 ба таври мухтасар сухан меронад, ки мо дар рисолаи худ ба ин масъала тавач,ч,у£и бештар хох,ем до д.

Дар рисолаи С.Бобоев "Мавк,еи назми шифох,й дар ^ашни арусии то^икони Бухоро" [Бобоев, 1997] чрйгох,и назми шифох,й ва х,ам китобй дар раванди арусии бухорихр нишон дода шудааст. Муаллиф дар рисола сурудхри хоси Бухоро ва ба хусус суруди "Саломнома"-ро ба таври муфассал тах,лил намудааст. Яке аз фикрхри муаллиф, ки тавазч,уХи моро ба худ ч,алб намуд, дар бораи ба кор бурдани истилох,и "туй", "суннат" ва муродифхри онхр мебошад, ки мо х,ам метавонем зимни тах,к,ик,и худ ба он такия кунем. У менависад:

"Калимаи "туй" аслан турки буда, миёни точ,икон хеле фаровон истифода мешавад. Вожах,ои "издиво^" ва "арусй" аслан арабй аст, ки низ ба мафхуми "туй" дар адабиёти илмй ва дар забони мардум ба кор мераванд. Аз ин ру, мо х,ангоми сухан рондан вожах,ои зикр шударо х,амчун муродифи якдигар ба кор мебарем. Дар Бухоро ва манотик,и гуногуни он х,амаи ин вожах,о, мувофик,и дарач,аи мутолиа ва ч,ах,онбинии одамон, вирди забон аст. Истилох,оти "суннат", "маросим", "анъана", "раем", "оин", "урф", "одат" агарчй аз нигох,и сабкшиносй маф^умх,ои Зудогонае бошанд х,ам, дар айни замон муродифи х,амдигаранд. То Хол мардумшиносон ва фолклоршиносон аз х,амаи ин калима^о истифода менамоянд" [Бобоев, 1997, с.6].

Истилох,и "суруд" х,ам дар байни мардум ва дар манбаъхри к,адимй аз назари пажух,андагони точ,ик дур намондааст. Дар бораи истилох,и омиёна ва китобии он Р.Амонов ва Д.Обидов дар асарх,ои худ ёдовар шудаанд. Р.Амонов мегуяд, ки: "суруд дар х,ар куч,о х,ар хел номида мешавад: байт, газал, мухаммас, найма, ашула, ва Fañpa. Дар як худи вилояти Самарканд назми лирикй байт, казалак, ашула, х,офизй, ^ушуй. мухаммас, кучабогй ва шар^й ном гирифтааст. Адабиётшиносон ва муаллифони лугатх,о дар гузашта нисбати суруд (алалхусус рубой, дубайтй) "тарона"-ро ба кор бурдаанд" [Амонов, 1968, с. 289]-Х,амин тавр Р.Амонов дар давоми фикри худ муфассалтар дар бораи истилох,и "тарона" низ сухан меронанд.

Д.Обидов бошад ба гуфтахри Батоломе, С.Тюберг ва С.Н.Соколов такя намуда аз замон^ои бостон дар манбаъх,о ва то ба имруз вирди забони мардум будани худи истилох,и "суруд"-ро ёдовар мешавад: "Калимаи "суруд" дар матни китоби "Авесто" ба шакли sraata ва дар осори па%лавй ба сурати srot ва srut истифода шудааст, ки ин аз замонх,ои к_адим дар байни мардуми кишвархри ориёинажод рои^ будани вожаи мазкур ва аз х,ама мух,имтараш масъалаи таърихи тулонй доштани шеъру суруди то^икиро ба субут мерасонад"

[Обидов,] к.1, 2000, с. 5Аслан дар бораи лах,зах,ои этнографии маросими арусии водии Х,исор ба чузъ ишорахри пароканда дар асархри М.Андреев, Н.А.Кисляков, Е.Ершов, Б.Кармишев, Ф.3ех,ниева, А.Мардонова, Р.Ч,умъаев ва дигарон [муфассал ниг.: Адабиёт] рисолаи алох,идае ба назар намерасад. Ахиран мо дар бораи коркой ба ан^ом расида ва таъриху анъанахри марбути он зери унвони "Ч,ашни арусии то^икони Водии Х,исор" тах,к,ик,отеро ба ан^ом расонидем, ки дар он ^о аз коркой шуда ба таври муфассал ёдрас шудем, ки дар ин рисола онро такрор нахох,ем кард [муфассал ниг.: Ч,умъаев, 2001.]

Х,амин тавр мак,сади асосии мо ин аст, ки раванди арусй ва жанри сурудро аз нигох,и поэтики дар мисоли суннатхри издиво^и точ,икони Водии Х,исор аз назар гузаронем; бадеият ва ^их,атх,ои таъсирбахши эстетикии онро нишон дих,ем. Барои х,алли ин масъала^о мо дар рисола ба истилохрти гуногун муроч^иат менамоем, ки зимни та^лил дар атрофи он мафхумх,о низ бах,с хо^ем кард. Нуктахре, ки мавриди тах,к,ик,и мо сурат гирифтааст инхрст:

— Вак,те ки матнро дар мух,ит мебинем ба пеши назар бадеияти комилан дигар, поэтикаи дигар намоён мегардад. Он лавх,ахр ва он гуфтахре, ки дар бораи ин ё он маросим, гуяндагон х,икоят мекунанд назари хоси худро доранд. Ин назари поэтикии мардумй дар фолклоршиносии байналмилалй "этнопоэтика" ном гирифтааст. Пас мо х,ам зери ин мафхум х,амон диди эстетикии мардумиро мавриди тах,лил к,арор дода, зимнан маф^уми аслии истилох,и этнопоэтикаро низ чун як навъ поэтика шарх, медих,ем.

— Дар рисола пеш аз х,ама ба он расму оинхре, ки пажух,андагони мухталиф, аз маноти^и гуногун, борхр ёдовар шудаанд, мо х,ам бори дигар, бо ниго^и этнопоэтикй ба он^о муро^иат менамоем.

— Накрои гуяндагон, ^икоят^ои ^олиби онх,о ва го:£е диалогхри байни иштирокчиёни раванди ^ашни арусй дик,к,атч,албкунанда аст, ки дар мавридхри муносиб мо ба ч,их,атх,ои таъсирбахшии онх,о х,амчун воситаи бадей ишорат кардем.

— Маводи мо дар асоси муш0х,ида£0и шахсй бо к,аламу когаз, дар сабти касети магнитофон, дар тасвири суратх,ои лах,зах,ои ару ей, дар Сабт дар навори видео ба даст омадааст. Аз ин ру дар мавридхри зарурй айнан бо лах,ч,а х,амон чизеро, ки сабт намудаем меорем ва онро чун маводи этнопоэтикй ва поэтикй тах,лил мекунем.

— Ч,олиб аст, ки дар солх,ои охир дар ч,ашнх,ои аруей ба хусус дар шаби базм анъанае пайдо шудааст, ки "гулбазм" ном дорад. То х,ол ДаР бораи ин базм мух,ак,к,ик,он сухан нарондаанд, ки мо дар тасвири видеой ин расми ^олибро аз назар хох,ем гузаронид.

— Барои дак,ик,тар ом^Ьстани масъала матнро дар мух,ити он мавриди тах,лил к,арор медих,ем, ки инро дар адабиёти илмии аврупой зери мафхуми "текст дар контекст" тах,к,ик, менамоянд. Аз ин ру, мо х,ам ^о-ч,о ба ин истилох, муро^иат намуда, матнро дар х,амон мутите, ки ба мардум чи таъсир дорад аз назар мегузаронем.

— Солхри охир масъалаи Мифопоэтика тавач,ч,ух,и пажух,андагонро ба худ ч,алб намудааст, ки ин масъала дар раванди маросими аруей ва х,ам дар сурудх,о хуб ба назар мерасад. То х,аДи имкон дар ин хусус низ ибрози назар менамоем.

— Зарбулмасалх,о, дуох,о, боварх,о ва байтной халк,иро дар раванди аруей метавон зиёд мушох,ида кард, ки мо х,ангоми та^лил ба ин жанрх,ои мардумй низ ишорах,о хо^ем кард.

— То х,ол сохт ва санъати бадеии сурудх,ои аруей, яъне поэтикаи онх,о муфассал тах,лил нашудааст, ки ба ин нукта тавач,зух,и махсус хох,ем кард.

Х,ангоми пажух,иш аз бех,тарин дастовардх,ои илми муосир, осори муаррихон, мардумшиносон ва фолклоршиносон Р.Амонов, М.С.Андрееев, В.П.Аникин, В.Асрорй, А.Афанасьев, Р.Бауман, В.Г.Белинский, Б.Гаспаров, Н.А.Кисляков, Ю.Г.Круглов, С.Г.Лазутин,

Е.М.Мелетинский, Н.Маъсумй, С.Ю.Неклюдов, Н.Нурзонов,

Э.Б.Тайлор, Б.Тилавов, О.М.Фрейденберг, Б.Шермух,аммедов,

B.FacpypoB ва дигарон истифода намудем ва ^амчунин дар ч,араёни кори худ арусии то^икони Водии Х,исорро ва ба хусус сурудх,ои онро бо су рудной манотик,и дигар то х,адди имкон мукриса кардем. Х,амчунин ро^еъ ба лах,зах,ои туи точ,икон ва халк,х,ои дигар, аз ^их,ати типологй, ба таври мук,оисавй сухан рондем.

Рисола аз пешгуфтор, ду боб, хулоса, лугати чандомади чанд суруд ва адабиёт иборат мебошад.

Дар сарсухан ро^еъ ба мох,ияти масъала, мак,сад, вазифах,о, омузиши мавзуъ ва х,амчунин равиши гирдоварии мавод ran задем.

Боби аввал " Этнопоэтика дар раванди арусии точ,икони Водии Х,исор" ном дошта, дар ин боб мо дар бораи суннатх,ои к,абл аз ч,ашн: "га^во-рабахш", "интихоби арус", "хостгорй", "идй ва ту^фах,ои арус", "парчабуррон", "домодбарон" ва суннатх,ои рузи ч,ашн, суннатх,ои баъди ^ашн сухан рондем. Тамоми маросимх,оеро, ки ба ин оини ниёгон иртибот дорад аз нигох,и этнопоэтикй мавриди пажу%иш к,арор додем.

Боби дуюмро "Поэтикаи сурудх,ои арусии точ,икони Водии Х,исор" номгузорй кардем. Дар ин боб дар бораи х,амаи анвои назми шифох,й, ки суруда шудааст сухан ронда, он санъатх,ои бадеиро, ки дар суруд^ои арусй роич, аст аз назар гузаронидем.

Барои ба таври дак,ик,тар нишон додани поэтикаи сурудх