автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.02
диссертация на тему:
Узбек халк эртаклари тилида аникловчилар

  • Год: 1994
  • Автор научной работы: Досанов, Нуратдин Халиллаевич
  • Ученая cтепень: кандидата филологических наук
  • Место защиты диссертации: Ташкент
  • Код cпециальности ВАК: 10.02.02
Автореферат по филологии на тему 'Узбек халк эртаклари тилида аникловчилар'

Полный текст автореферата диссертации по теме "Узбек халк эртаклари тилида аникловчилар"

УЗЕЕКЛСТОН РЕСПУЕЛИКАСИ ФАНЛАР ЛНАДЕШГСИ

т.шшослш института

ЭДдёзма зсукучада . УДК 398.21 /575.1/

ДОСАНОВ Нуратдян Халвдлаевцч.

?ЗБЗК ХАЛК ЭРТАКЛАРИ Т1ШЩА АНИРОВЧШР 10.02.02 - Узбек тали

»ялологзя фаяяарв номзодя алгдий даражясзгаз олаш учун такдш этялгая дяссарташя

АВТОРЕФЕРАТ!!

Г г СА

5 г

Тоикеяг - 1994

Тядкпкот 'Нивомай нсаздакз -Тощав? .даьгь? педагогика инстпгутп узбек тилпупосляги кафедраспда баяарилган.

йлмвй рахбпр

Россия Федерацйяси халк гаълики академпясвкинг мухбир аъзосп, филология фанлари докгоря, профессор Ы,АСКАРОМ

Раскяй^фшовеятяар

Узбекисгон Республикам! Оанлар академиясининг акадешги, фппопогяя фаняарк докгорк, профессор Ш.ШОАДДУРАХМОЫОВ

• -о

• филология фацларз поазоди, доценг СЛУРС7Н0В %

Етакчи влми& ыуассаса - Хоразм давлат университета

Хемоя 1994 йкя ойньинг ^ куни соат $

да узбекнстон Респубгакасп ©авлар академяясинквг Тилцуносяик института хузурвдагп Д 015.31.21 ракам ли докторзшк плмий да-ракаснни бернш учук диссертация хтлоясн буйича ихтпсос яасгирпл-ган кенгаш Ёирннишэда ^тказнивди (700170, Топшецт шахри, й.М?~ мипов кучаск,9-уй).

Диссертация бплая Узбекистон Республикам Оанлар академия« нинг Асосий кугубхонасида (Топкант Еахра, И.Мунянов кушей,-13-уй) тавивиш мушган.

Автореферат 1994 Ева ойпнннг ^ купи

жунатидди.

Ихтисослаитирйягав кенгаш илмнй котибв, филология фаннарв доктор»

У.А.ШРОВ /

ТАДЩОШИЙГ шмй : ТАВСИСИ

"г.ягярбязгя, Маьдумкн, вдданий» каънавий ¡герое авлод-аздодларимиз томонвдан неча-неча асряар давомида ярагиянб, авайлаб-асраб келинаётган бут хаэинадир. Бу хазинанв чу кур бил-май ту риб авлод-авдодларимиз босиб угган й?лни, миллий исти«долями з, эркимаз ва озодлигимизнинг туб мохиятини тераи ангяаб булмайди,

Хозкрги кунда ма-ьнавяят масаласи ыустакияликни мустахкам-лаш, истиклол сэра игсонч билан боришнинг асосг хисобланада. Щу-нияг учун лам "хя линии г маънавий рухини мустахкамлаш ва ривог-лантириш Узбекистонда давлаг ва «амиятнинг энг мухим вазифаси-дир"* деб бежиз айтилмаган. Чунки маънавияти юксак даражада ри-воЕлангая маялатгина порлон истиклол, мустакиллик учун курапща узида куч-кудрат гопала. Зеро "маънавият уз хавдшияг тарихи-ни, унинг мопанияги ва вазифаларини чучур билига ва тущуниб етиш-га суян ганда гена кудратли кучга аЯланади"^.

Маънавзгятимизни юксаииряш, маданиягимизн» бойитиб рявош-лантирияща хялк огзаки игодиёти асарларини ургавишнинг мохияти *уда катта» Айникса, узбек халки утмшгонинг бадиий кузгусига айланган эртакяар гаягай тилимизнинг турли кнрраяаринв тулали-гича узида саклаб келаётган нодир мавбадир.

Узбек тишунослигида халк огзаки икоди асарларивянг тил ху-•сусиятларк »уда кам урганилгая булиб, бу сохада бармок билан санарлигина ишлар »лавжуд. Халк огзаки вводи асарлари гилинн. ур-ганиш узбек тищунослиптинг бар канча долзарб муаммоларини хал зттзда ва шу билан бирга мазку р асарларнинг ыохият ва мазмуни-ни, жанр си^атида узига хослигини очиш ва иврок килищда мухим роль уйнайда. Айникса, узбек халк эргаклари тилининг сингактик хусусиятяарини урганша бунииг гувохидир. Узбвкхалк эргаклари гили, айникоа унинг синтакгикхусусиятлари деяря* урганиллаган.

Маьлумки, узбек халк эргаклари тили хам узбек адабяй тили хам хали суэлащув ти лини узида акс эттирадиган тня маибасидир.

£ Каримов„И.А. Узбекистониинг уз истиклол ватараккиёт Нули. -Тошкеят: ?8бекисгон, 1992, 70-бвт.

2 Каримов И.А. Курсатияган манба,71-бе*.

Эртакларда аникловчиларнинг ифодаланищи, тузилзгаи ва булаклари орасвдаги синтактак алока хамда синтактик муносабагда узига хоо гомонлар мавкуд булиб, бутар эртаклар спнтактик курилишини ало-хида урганишнитакозо этади. Шунинг учун хам бу муаммо узбек тилтунослигининг энг долзарб масалаларидан биридир.,

Тадкикотнинг максади узбек ханк эртакларикинг синтактик ху-суснягларййи анинЗйвчиларнинг куяланиши, йфодаланиши, маъно ва таркиба асосвда гахлил килиш ва щу асосда эртак тили га хос хусу-сиягларни аниклапщан иборат. Шу муносабат билан тадкиког овдига куйидаги вазифалар куйилгав:

- анихловчилар, уларнинг ифода, маъно ва таркибий хусусияг-ларини ёрагиш; .

- аник'ловчили бирихмаларнинт кулланиш колипларини курсатгап;

- ушган ва уюшмаган аншдовчияарнинг узига хос гомон Ларина белгилаш;'

7 иураккаб суз бирикмалари (сифатдошли мураккаб суз бирик-малар, предикатов колипдаги мураккаб суз бирикмалар)нинг аник-ловчи вазифасида кеяиш, уларнинг ифода, маъно ва таркибий хусу-сиятдаринн ёратиш;

« ханк удумлари билан богланган ракамлар ва уларнинг аник-яовчи вааифасида келаиидаги узига хос томонларини белгилаш;

- изохжовчининг таркибий ва маъно гурлари белгилаш, тахлил кияяо ва таснифлаш.

Тадкикот манбаи узбек хал« эртаклари тупламининг I ва П том-ларидир.

Тадкикотнинг мвтодояогик асоси. Узбекистоннинг Дав лат тили хацидаги Конуни, «умхурият президента И.А.Каримовнинг чаънавияти-мизни тикпаш, «галлий тил ва миллий маданиятамизни ривсжлангириш хакидаги фикрлари хавда таницли гилщунос ва фольклориуносларнинг тадкикотларидаги алмий карашлари диссергацияни ёзиода умумий метод о логик асос булди.

Шу билан бирга тадцикотда баён килиш, тавсифлаш, таснифлаш, киёсий тахлил каби умумий мегодлардан хам фойдаланидци.

Тадкикотнинг идмий янгиляги. Узбек халк эргакларининг синтактик хусусиятлари текшириш объекти сифатида баринчи марта ур-ганилиб, унда эртаклардагя аникловчиларнинг ифода, маъно ва тар-кгбий хусусиятлари уларнинг нуллакзш ко лип лари; у го гая ва у сама гая аникловчиларнинг узига хос лик ларя; мураккаб суз бирикма-

лари ва уларнипг аникловчя зазгтЗасада «уялапиш; нфода, маъно ва таркибпй хусусиягяарп; хат ."лултари бялая боуланган радам-лар ва уларнинг аяшиовчл вазифасида келишя; нзохловчининг бойка аникловчи (сифатловчи ва караткпч)лардан фаркли томонлари, унинг таркибпй ва намо хусуслятлари хамда урни каби маеала -пар изохлаб берялдн.

Таддякотикнг иазаоий ахамиятд. Ушбу тадкикотда баён нилин-ган пл?ляй хулосалардан узбек гили синтаксисига оид назарий маса-лаларни ёритшцпа ва халд огзаки ияодининг бошка жанр пара тили-ни урганишда фойдаланпш муикта.

Тядкякол'нинг амапий ахамиятп. Иида узбек халк эртаклари тилига оид бой материал гупланган'ва тахлил килинган. Ушбу инь. • дан ?рга ва олий мактаблар учун дарсяяклар, нулланмалар яратиш-да, шунингдек, махсус курс учун к?лланма тарзида фойдаланиш мум-КИН. ' ' _ "' '

Тадкикзтнинг уовяйланпш. Тадвднотнинг асосий мазмуни Узбекистан ОА Тялшувэсляк институтида (1991,1992,1994), Низомий номля ТЖИдя (1994) утказилган иший-назарий анжуыанларда укил-ган маърузаларда ифодаланган. Диссертация мавзуи буйича Узбекис-тон ФА Тилтунослик института томонвдан тайёрланган ва нашр ки-линган ёш олимлар ва Низомий номли ТДЩ тйлщуносларининг иший тупламларяда уч мацола ва уч тезис эълон цилингаи. * - ■

Тад^янотнкнг таркибпй тузиляши. Диссертация "Кирии", уч боб, "Хулоса" ва адабиётлар руйхатвдан иборат булиб, 141 сахифани. гаш-кия.килади.

тщвдошинг АСОСИЙ мазуунй • . , .

Кчрищца мавзунинг дэлзарблиги асосланади; тадкичотнинг мак-сад ва вазифалари, методологии аооси ва методлари, манбаларн, илмий ахамияти, корийланиши ва тузилиш хакида чискача маълу -мот берилади. Узбек халк эртакларкнинг уз и га хос гомонлари, канр табиати хусусида мул о хаза юригилади; туркологияда шу вум-ладая, узбек тилшунослигида хал« огзаки ияодп асарларининг тил хусусиятларини урганиш борасида Кплинган ишлар кузагяляб, мавзунинг пс.!яй урганилиш даракаси аничланади.

^рточп боб - "Эргакларда сифатловчи аницловчилар*да узбек халч эргакларидаги сифатловчи аникловчиларнинг ифода, маъно ва ;

гарвибий хусусиятлари урганилади. Боб беш булимдан иборат буляб, аввало сифатловчилар ифодаланшпига кура тавсифланади. Эртаклар-да сифагяовчи аникловчиларнинг адабий тилдагвдек сон, спфат, олмош, свфатдош, таклидий сузлар билан ифодаланилтдан тасщяри от билан ифодаланиш холати куп учраЦди. Отларнинг сифагловчи ва-зкфасида куп ишлатилипи халк ижодиёти асарлари тилига, айникса эргах ва'достонлар тилига купрок хосдир. Масалан: Бэйваччгшинг болида сувсар гелпак. эгнида уимхоб тун. белида одтин камар.оёги-да яхии этик бор еда (3026) *Шу билан бирга сифатловчилар купрок сифат (уринга муносабат биддирувчи), олмош (курсагиш) ва си-фатдош билан ифодаланади.Буни куйидаги яадвяллар тасдпцлзПди:

Бетиар : Сифатловчи вазифасида : Уринга муносабат бил-

келган сифатлаадинг дирувчи си^аглар мик-

-: .уотмиЯ ^микдори , , : дори ,

59 6 3

69 7 3

79 5 2

Хами 18 6

3-уалвал

Бетлар'.Сифагловчи ваэифасида : б£ : келган оямошлао микпоои:олмоии: ¡щ, : £ : о галоши: олмоши: о лмопи

61 9 I г I ■ ..:.- •

71 8 . 3 I I I

81 7 ' I. I 2 3

91 15 . 6 г 3 3

Хами 44 II 6 7 7

Биринчи булинда эртаклардаги уппган ва уиямаган сифатловчи аникловчилар хакида фикр юритилади. Гапнинг уюшик булаклари зр~ такларда «уда кевг куяяанияада. Айникса, сифатловчи яникловчи-ларнинг уипиши увага хосдир. Ну бвгив эмас, впбвтта. Чунхи у тик булаклар фикрнианвк.тулик.образпи ифодалаб, ну гада ифо-далилик, эмоционаялик ва кутаринкилик бериш учун хизмаг килади. Булар айникса артак гили учун иуда зарур булгая хусуеияглардир.

Зртанларда асосав сифатлаш йули билан уюиган аникловчиларнинг турли куриниталарк учрайди: - Насиб булса мэна бу Нуши равон

ад о лат ля, саховатгш, маърифатзш подаю булади (1916).

Эргакларда сифатловчи аникловчиларнинг кУлланишида щундай бир узига хос 310лат борни, бунга дарсяак ва нулланмаларда уму-мая кам эътибор берилган. Бу сифатловчиларнинг сифатланмиш олди-да катор кйтяг холатидир. Баъзи илмий итларда* бу «асалага дояр маълум бир факряар баён цилинган. Аммо бундаЯ сифагловчи анин-яовчиларнйяг таркибий ва маъно хусусиятлари тулик очиб беришаган.

Эргакларда айрим-айрим тасаввур килиш мумкин булгаи икни ва уадаи ортик мустакил сузлар бир предмет бепгисини бирин-кетин анкклаб келади. Бундай сифатловчи аникловчилар бир царащца уюи-ган аникловчяларга ухшаб кетади, леккн бу ерда уюшш ходисаси йуц. Масалан: Русгамнинг кулогига кандайдир инграган таниш овоз этигилибди (151(3).

Эртакларда катор келган (уюшмагав) сифатловчи аникловчилээ тузилишига кура вдйидаги турларга булинади: а) икки булаклп ск-фатловчилар: Подшо юахаддаги хамма уламо-фузало, табиблар ва фолбянларни чакиртирибди (636); б) уч булакли сифагловчилар: Щунда халата калган айёо урри фолчига ялиниб елворди (3776); в) турт ва ундая ортич булакли сифатловчилар: Кайси кузи билан курсив, иккпта бялдур шмели катта био дев унинг олдида таъзим ,цпяяб турган эмиш (2076).

Иккинчи булимда эргакларда куп ишлатидаднган сонлар тахли-ли берилади. Узбек халк эртакларидаги сонларнинг статистик тах-лилз пуни курсатадики, унда бирдан' ш мингтача булган сонлар яш-яагияар экан. Айникса буяар ичида 1,3,7,9,40 сон лари куда кенг куляанкладн. фольклорщунослар халк огзаки ияоди асарларвдаги хар бир сонаинг муайян мифологик асоси борлигини зьтироф эттла-да. Бу тугри, албатга. Чунки сонлар туркий халклариинг нафакат фольклорида, балки.турки маросим ва удумларида хам кенг шллата-. лада. -

Эртакларда куп игоитиладагая 3,7,9,40 сонлари аждодлари-мизнин^ квдамий тасаввурлари асосцда шлсимлаштирилган мивдор

* Ащурова Д.У. Хозирги замон узбек адабий тилида гапнинг ушган иккинчи даражали б?лаклара. НДА. -Ташкент, 1961; Абдул-лаев X. Хозирги узбек ададай тилида ran булакларингшг агпалмас спнтактяк консгрукциялар бвлан ифодалашгаги. -Самарканд,

1959; Иухамедова Д. Стоуктурнне особенности однородных синтаксических единиц в совр.узбекском литературном языке. -АКД.-Ташкент, 1977.

белгиларидир. Бу соигарга «адам заменлардан бери эътинод к?йиб кедивгани боис; халк дунёкарашнинг гурян куринишларига сингиб кетган. Улар эртакнарда турли хил маъноларни ифодалаш учун хиз-маг калади. Масалав, эртакларда знг кув «улланиладиган сонлар-шяг бири булган бид соии барча санок сонлар ичида узига'-хоелк-ги билан ахралиб туради. Еиз бу узига хосликни укинг кулланишк-дац'вазвфасида ва маъносида кУрамиз. Бир. сони синтактик хусусия-гига кура эртакларда анинлоэчи таркабида булиб, аникловчидан ол-дин, аникловчининг уртасида ва аникловчидан кейин авикланкяш ол-дида келиб купрок возникли« маадосинк ифодалайда; йувда кетаёг-са. бир ок ачки Докиб юрган каширни курибди (646). Бир вакт ур-нимдан таосам. у,уда хам келишган бир чиройля низ ёшщда угириб-ди (3566). Унинг ёнига бориб отдан гушибдв, уйга кириб «араса, ун, саккиз ёияарда буигар. кэддя комаги' келишган бир. йигиг ухда-гандай бехуш булиб ётгаи эмии .(-5406).

Учявча булимда сифатдош аничловчиларнинг синтактик ху су снят лари ёритиладй.: Туплаган иагериадларимиз курсатадики, эртакларда сифатдош авицловчилар содда, сосгавли ва мураккаб аник-яоэчилар куринтпида.учрайди ва »суда кенг кулланиши билан алохи-да авралиб туради. Бу фикрни '"Узбек халк эртаклари" тупламинивг 41 ва 51 бегларвдаги аникновчи парни тахлил килиш натикасида юза-га келган статистик маълуиотимиа хал) тасдиклайди.

З-уаявал

Бетяар : Еамк - : - Цараткич : Сифатловчи : Шундан сифат-_^ани^ловчилаоганяк ловчи лар:аникдовчд дар; дош аник ловчи

41 37 4 33 14

51 34 9 . 25 12

Содда сифатдош аягосдовчилар бу ёлгиз бир суздан иборат бу ган аникловчилардир. Еундай аникловчилар вазифасида сифатдош-нинг купрок -гая аффякси билан ясалган тури келади. Масалан: Бу саФар сувсагац каовон ахли куддкдан ив олмокчя булса, хеч сув чикмабдя (246),-

Сифатдошкинг -диган, -ёггав, -(а)р аффикелари билан ясал-ган гурлара эртакларда маъдум дарагада кам кУлланади.

Составлю сН^тдош аник ловчи лар иккита таркибий киемдан иборат булиб, куйидаги куринишларда учрайди: а) равивдош + си

фатдор куринипидагз аникловчи: Шу ?г,р якикпда бир дарахтда кекса-йиб кояга» ардар куш хам даар эказ(40б); б) оглашган сифатдош + сифатдот куринишидаги аникловчи: Уен-улгании тирилтирадиган сув-ни олиб келаман(165б); в) .сифая-сифатдош куринишидаги аниклов-чи:_ууп килган. к1,лсиз[ колдиоган уз подиохларидан учларини олиш-га я?наб кетишибда (836); г) от+сифатдои куринишидаги аниклов-чилар. Эртакларда бундай аникловчиларнинг вдйидаги куринишлари учрайди: Тушум келишигидаги от+сифагдош куринишидаги аниклов-чи: ТЛен га давни курган одам лап керак,-дебди (1666). Куналиш ке-лишигадаги от+сифатдои куринишидаги аникловчи: Кампир кетидан т.уялаога оогилган заоу мэллар подтонинг саройига кириб кела бе-рибди. (1256). Урин-пайт келишгидаги от+сифатдош куринишидаги аникловчи: Зиндонда ёгган. камбагалларни озод килибди (4226). Чидап келишигидаги от+сифатдои кУщнишдаги аникловчи: ... тил-ладан. ясалгзн пагнисга солиб бардорма-бардор, кутарма-кутар килишиб, тахтга утиргазипмбди (1846).,

-ган аффиксини олган сифатдошнинг оглашиш холати эртакларда ууда кенг кулланилади. Бундай ходатда улар эгалик аффикси би-лан ёки уларсиз игалатилади ва отлар каби гапда тур ля вазифада келадн: ... нима куп, моя йУкотган кУп. бнрови булмаса бирови келиб сизга фол очгирар (3716); $лгодатнг .удласидаи чиккани хон-нинг киэини олар экан (41Гб).

Эртакларда сифатдош аникловчипарнивг ушиб келишида айрим холатлар мавжуд. Сифатдош аникловчиларнинг ушик булаклари ора-' сида богловчи воситалар »уда кам куляанади. Масалан: Буки билц-диган. кУоадиган. ишлатадигар одам йУк, Углимиз ёщ,- деди(ЗТОб).

Тургинчи булимда сифатдот ли мураккаб оуз бирикмаларининг сифатловчи аникловчи вазифасида кеятлй вауларнингтаркибий ху-сусиятлари тахлил килинади. Сифатловчианикловчивазифасидя калган сифатдошли мсб* тузилишига кура адйидаги гурларга булинади:

1) икки компоненгли сифатдошли мсй: Кани Узига иионган ку-лоллар булса чика берсин (1896); .

2) уч компонентш сифатдошли мсб: Сарвигулни кумибдилар, ке-йин подшо вд хабару етказган канизакни чакиртирибди- (3176);

3) тур? компоненгли сифатдошли мсб: Бу шум хабарви асттган сувчи хаддан.ташка ри газабланибди (3756);

1 Иш давомида сифатдошли мураккаб суз бирикмаларини "сифатдошли мсб" каклида куллаймиз.

4) беш компонент ли сифатдош ли мсб: Абдуазиз Угтизта акта туя билан чудукдан олиб чиика^ гавхарини бар одам оркали хотинига юборди (506).;.

5) олтс ва ундан ортик компоненгли мсб: Бу бог жахояда бор мева дарзхглади билан безанган ажойиб вой экан (126).

Бешинчи булимдв сифагловчи аникловчи вазифасида калган предикатив цолипдаги мсб ифода, маъно ва таркибий хусусиятлари ур-гпЕйлади. ''

Эргаклар да предикатив «олипдаги мсб сифагловчи аникловчи вазифасггда куда кенг ишлатилади. Бу албатга, эргак гилининг жонли сузлащув тилига якинлиги билан богливдир. Чунки жонли суз-лащув тилида предикатив колипдаги бирикмалар иштироки нихоятда кенгдир. Бундай бирикмаларнинг узига хос хусускяти щундаки, ях- . лиг бир бирикмани гашкил этувчи «исмлар бир-бири билан узаро ваклан "эга+кесвм" сиятактик муносабатида шаклланган булса ^ам булардаги эга+кесим алочасиханичий эга+кесиммуносабатини кур-сагувчи бирликлардан фарк килади. Чунки уларда гапга хос буя-ган тугал фикр, интонация ва модаллик йук.

Эртаклардаги предикатив бирикмаларнинг* хоким булаги купин-ча -ган кургмчасини олган сифатдош, "бор","йук" сузлари ва си-фат, сон, "равиш ва от туркумларига хос булган сузлар билан, "зга" аса купинча от ва олмошлар билан ифодаланади: Х,уснбон.у танлаган . кой шахардан ташчарида, бир тогаинг этагида, дарёнинг буйвда экан (3116). Бундай бирикмалар тарнибида "зга" ёки "кесим" тар-киби узига гобе сузлар билан бирга ёйик ходда келиши, шунингдек, уюшиб келиви мумкин: йигит рози булиб аждар куш ятпагач пр томон-га йул опибди (416). .

Предикатив колидцаги сифатловчиларни вкесим"нинг наадай суз билан ифодаланшшга «араб гуриб куйидаги турларга ажрагшл мумкин:

1) "кесвм*и.-гав аффиксли сифатдош билан ифода лан ган пкс: Подшох кампио куосатган, й?л билан бориб нУргонни топибди(53565.

2) "кесим,1и бод ва Й^Л сузлари билан ифодалшгган пне: Уча-ламиз шул чироц бор уйга кирсак (3556). Ушандан кейин кунлардан бир куни бот хам оёги дам й?к. ^ули.хпм йук бир хурмача угол турибди (776).

3) "кесим^и сифат билан йфодаяанган пне: Еуда узокда, Нил дарёси буйида, тияла нУрговда: Узя хуп. тиилари дур, сочи с.умбул

' 1 Бундай биоикмаларни„тп гявомида "ш{сГ(предикатив колип-даги сифагловчи; иаклида к?ллакмиз. • •

бир Мислпбу дегая низ бор (5326).

4) "кесюУ'и сон билан ифодаяанган пне: Сиз энг дахшатли, Кули г у от. оёги олти «opa девни енгиб, кизни кугчариб колдин-гиз (1406).

5) якеснм"и равиш билан ифодаланган пке: ...бурунги утган за^оидз бар юртнияг цол-дунёси к;'щ подшоси булган экая(836).

6: "1кесжпи от билан ифодаланган пке: Подшонинг бир к?ли гцд.* yíí курадиган устаси бор энан (866).

Тдр бир пце узига хос маъно хусусиятлари га эга булиб.улар ища багафеил ёритилади.

Икк1'нчи_ боб - "Эртакларда караткичли аяикловчилар"да узбек хатп^ эртакларидаги каратцичли аникловчиларнинг яфодаланиш, тар-кибий хусусиятлари, кулланигаидаги холатлар ва уларнинг куриниш-лари урганилади.

Биринчи булимда эртаклардаги караткичли аникловчиларнинг кандай сузлзр билан ифодаланиии тугрисида фикр юритилади.

Иккинчи булимда эртаклардаги караткичли аникловчиларнинг кулланиш хусусиятлари ёритилади. Бунда караткичли аникловчиларнинг белгили за белгисиз шаклда келиш, уларнинг ифодалаган маъ-нопари, караткич белгили к?ллаганда, каралмишинг сифатловчилар билан биога куллаяиши, бу сифатловчияинг еодда ва мураккаб тузи-лишига эга эханлиги каби масалалар хакида фикр юритилади.

Эртакларда караткичли бирикмаларяинг кулланишига кура хо-зиргя узбек тилидагидек уч хил куриниши ишлатилади. Аммо улар бир-биридая кулланиш даракаси гихатидан фарк килади. Биринчи турдаги карагкичли бирикмалар узининг куда кенг иияатилиши билан бошка турдаги аницловчилардан ажралиб туради. Эртакларда иш-латилган карагкичли бирикмалар хар иккала кисми хам белгили ке-либ, куйидаги маъноларни ифодалайди: I) бир предметяинг иккин-. чи бир предметга хослигини, карашли липши: Подиохяинг хизматкор-лард кампирни уилаб, подиохяинг олдига олнб киришибди (3346). 2) предметлар ораеидаги табиий алокани: - Меяга кур кузни очади-гая дарахтвд курсатикглар. Утла дзрахгнинг пустяоги билан барги-дан олииимга ёрдамлаяинглар (386). 3) бугуянинг кием га булган муносабатини: Кизяинг юз-кузидаи яур томиб, кирк кокили бир тутам булиб ётгяя жойига сигмай. тургаямиш (446). 4)-каралшщда ифодалангая харакагнияг бажарувчиоики: Малика Асаднинг айггар- . ларяни килдирди (2556).

^арагкичли барита бе лги ли нуяланганда каратами сифатловчи-иар билан бирга келиши мумкин. Бундай бирихмалар вдйидага кури-нишларга эга:

1. Эртакларда .бундай шаклдаги караткичлл бирикмаларнинг вдсмлари к'упинча дистант (бир-бирларидан ажратилган холда, эра-га суз киритилган холда (1Ц- С^- Кщ чолипида) кулланади. Карат-кичли бирикма кием лари орасига кирган сузлар каралмиига тегашдк Султан сифатловчи аникловчи вазифасида келиб, сифат, сон, олмош, равиш ва сифагдош билан ифэдаланади. Масалан: Охирида у кизнинг улмматбахо кийимларини ечиб олиб, уз кизига кийгизибди (1386).

2. Куп холатларда эртаклардаги караткич билан каралши ора-сида маъдум бир суз гуркумига хос булгак сифатловчигина змас, балки тзрли хил суз'туркумларига хос сузлар билан ифодаланган сифатловчи аникловчи хам (Кч- С,- ' КцКолипвда) келиши мум-кин. Бу аник ловчи лар содца ва мураккаб тузилипга эга буяади. Масалан: а) караткич билан каралмиш орасида икки ва ундан оргии, сифатловчи.аникловчи келади: Бир вант ог^инг каттщ кишаган _мунгли. овози эш талиб, Тукшнинг враги уйнаб кетибди (696).

б) караткич билан каралвди орасида мураккаб сифатловчи аникловчи келади:. Мохисгара кайси уйга кирса, у в,ирг ту от кун лик ой-дек намоли коронги уйни ёритар экан (3916). в) караткич билан каралмиш орасида предикатив колиццаги мураккаб сифатловчи аникловчи келади; Бир куни кал ошпаз уйига гушт-ёг олиб бориб, эш~ пазнирг бУйи егган кизига берибди (3816). г) караткич билан каралмиш орасида сифагдошли мураккаб сифатловчи аникловчи келади: Подшонинг, ?рг к^л вазпоига беоган буйпуги эсига тушибди (4216).

3. Баъзи вактларда эртакларда караткич билан кар-.лшга орасида тот суз лар хам кела одади: Подпои о лам, бу балик ёлгиз булмаса керак, бунинг албатга шериги булиши керак (676).

4. Караткич аникловчиларнинг биринчи гурида караткич билан каралшшнинг ушиши узига хос булиб, бу эртакларда жуда куп уч-райдиган ходисадир: а) караткичли аникловчи угазади: Мажид иу вактга кадар гидам,, каллок. хассанинг оирини айтмаган экан(213б). (К, - Кч - 1Ц - Кщ). 6) царалмиш уюшади: йигитвкнг ота-онаси. зка-дкзец.. кавм-капинпошлаби келиб димоглари чог булибди(418б).

- Кш - % Баъзан каралмиш узига сифатловчи олиб хам

уюшиб келиши мумки- : Сайёрзкинг ойдек яако ли ва утдек суз лари шахзодани .жуда хаь. мафтун килди (3816). (1Ц - - З^).

Иккянчи гурдяга (караткич «^тенчася катнашаган)

нярагкпчли бипякvh озтаклшда ¿«ряяча турга яисбатан камрок уч-

оайди. Бундай бишкмзнияг tw.r* с?злшув тпщда кам пвшатилиши

т

баъзи иотарда хам эътиро^- ?т:ыган » Уния г эртакларда кач ишлати-лишга сабаб эртак тияининг жонли сузлапув тялига якинлиги би-лан богллклигидпдк'.-и •■ _

Капаткичлп бирикмаларнинг белгисиз шаклда Кулланган турида хам предмет но pansa лак й?ли билаи аникланада. Аммо буядан карат-кстчли пникловчилаонинг белгили ва белгисиз шаклда кулланадиган турлап» орасида барк йук дегая ху'лоса келиб чикмаслиги керак. Чувки vnap Т'ргосэда мяъдум фарк б?либ,' белгисиз иакддаги карат-ничлк яникловчиларда умумий ,цараплилнк - пседмегяи сифатлаш ор-каяи янпклашгя мэйплляк сезилади2, Бир томондан бундай караткич ' актеловчилап снфатловчи аникловчиларга хам якин туради. Аммо улап аниклатлпининг жинсини, турини анпкласа хам, уяи ?лаълум бир предоегга хослик нуктаи назаридая Егаохлайди.

Тилиунослар Х.Хэлиёпов, Х.Аб.дурахяояовлар белгисиз шаклда-гп караткич аникловчилярнинг факат хослик, карашлилик маъяолари-ни змас, балки сифатловчи аникловчига ухиаб белга маъносини хам ифадалатяя таъкидлайдялап^.

Х.Абдурахмояов бундай аникловчиларга кимнинг?, ниманинГ? саволяни эмас, балки кандай? саволининг берилишняя уктиради ва куйидаги мисолни кеятипади; Умр савдоси - мушкул савдо.

Булардан пуядай хулоса килиш мумкикки, баъзи вактларда белгисиз караткичли аяикловчилар карашлиликнигина эмас, беягини ифо-далайди. Лекия баъзи тялщуяослар белгисиз шакддаги бундай аник-ловчиларнинг факаг предмет, нарсанинг маълум бир пахсга, пред-мегга б?лган муносабатини ифодалашини гаъкидлайдилар^.

Эртаклардаги белгисиз шаклда нулланган караткичли бирикма-ларяияг узига хос хусуоиятшридан бири пуки, уларда караткич би-

1 Fyломов А., Асхарова М. Дозирги узбек адабиП тили/. -Синтаксис. -Тошкент,1967, , 106-107-бзтлар.

2 Абдурахмонов F. ва б. Яозирпг узбек адабий тили. Синтаксис, -Тошкент ,1979^,- -73-бет.

3 Хялияров X. Именное словосочетание в современном узбекском языке.-АКД.-Самарканд,1966,-С.17; Абдурахмонов X. Особенности синтаксиса узбекского устного народного творчества.АДД.-Ташкент,1977.

4 Аслиддинов С. Категория принадлежности в совр.узб. лит. языке, -Самарканд,I9C4.

лан караямии асосая контакт холатда кеяада. Чуикв бундай «арат-кичли бирикмалар ичидага кучли семантик вдиосабаг бунга йул ку£-майда. Масалан: Бодшох бу тун шаха.Р хэлкини йигиб г?ю томоша дар •вдлиб, цизини йигитга никохлаб Оерибди (3396). -Етте .и^пим, ,под-иоси булиб, сендек хусндорни Кух;икофдан хам топмадим (2696).

Эртаклардаги бундай караткичли бирякмалар хозирги узбек тияидагидек купрок тургун бирикмаяар ва к?шма сузлар хосил ки~ шщда учрайди .

Каратцич келишиги аффикси хач, эгалик аффикси хам натнаш-маган учякчи гур эртакларда биршчи ва иккинчи турга нисбатан «¡•уда кам ишлагилади. Бундай бкрикмадаги ани^ловчипар продмегкггаг нимадан ишланганлигани, материаяини биддириш билан бирга хослкк маъносини хам сфодалайди. Масалан: Бар бури тепа деб улар пкка отдан айрилиб колишибди (2026).

Баъзи вацтларда бундай карагкичла аникловчи ухпаплик маъно-сини ифодалаии хам мумкин. Бу унинг кучма маънода нулланиши билан борлик. ву нарса.айникса эртакларда явдол куринади: |:!у кун-дан бошлаб Хол подвои ;7ша дарахтдагина буладиган олтин яппокни. кедгяриш учун йулга равова булибди (1396).

Н.К.Дмитриев, нараткичли бирикмаларнинг бундай (тешр йул; тури туркий тиялардаги эиг кадимги бирикма экан лигини таъкидлай-ди2.

Тадкицотлар шуни курсатдики, туркий тилларда дастлаб ании-ловчи морфологик курсаткичяарсиз ифодаланган. Буни халк огзаки ияоди тияининг синтакгик хусусиягларини урганган тилшунос Х.Аб-дурахмоков хам таъкидлаганй.

Бундай караисичла бирикмалар зртакларда хам икки Х'лч маъно-ни, яъни предаетнввг асосан щу материаадаи булганлигикп ва пред-мегнинг таркибида шу магериаддан кисман борлигини билдириб, хам-ма вакт контакт ходда куяланади.

Учинчи буливда каратиичли аникловчиларнинг таркибий хусуси ятлара тахлил килннади. Мавкуд адабиёгларда нараткичлп бирикка-лапнинг таркибий хусусиятлари, карагцичли бирикмаларнинг кисыла-

* Гу ломов А.,Аскарова М. Курсатилган асар, -Ю7-6ет.

^ Дмитиев Н,К. Детали простого предложения. -В сб.: "Иссле доваввя по сравйитеяьной грамлатике тюркских язиков". ч.Ш. Синтаксис.4?. ,1961, 0,47.

3 Абдуряхмонов X. Курсатилгав асар, 113-бет.

pa opa сада желтая аиик ловчи ларявау одокиби, учтг бирикма аник-ланкпип билан булган нуносасагл .гавда глратяичлз аликловчинияг хам онтданмиш сангара узята ":-:':ыяовчилар orad кенгайпш каби масалаяар ургаяилмагая, карагначли аникловчиларнинг тузилшпига, кулланишга кура ту <> лари хам белгиланмаган. •

Эртакларда кйрмккчяи аиик ловчи ларнинг кулланиии узига хос булиб, улпр соддя ва мураккаб куряяищца учрайди. Шу билан бирга, вдратничли аникловчи белтаяи ва белгнсиз шаклда келган бир неча кискдан ибораг булисти ва узига сифатлэвчи аникловчиларни тобе-лаятприши мумкин. ■•'..-.

туплангая киооллар асосида эртаклардаги «аратцичли аникловчиларни кулланшвига кура куйидаги; куринишларн мавкуд эканияи • аяикладик:

1) караткич+каралмиш ю?ринитадаги биоикмалар: Г^дизаклар-нинг кичиги иамолининг.мунавварянги билан кирган кишиникг куза-. -ки олар эди ^3896).

2) чараткич+спфагловча+каралмиш куринишпдагн бирикмалар:

а) караткич+содца сифа гловчи*капалмнп: Бинонинг ички-тшп^и бе- ■ заклали жуда яхгаи килпнибди (266). б) кара'гкич+мураккаб сифат-т ловчи+каралмии: Прлвоннинг олтия сопли кипичи. бор экан (416). в) карагкич+сифятдопли мсб+каралмиш: Мана бу оятинщг сиздинг кули кдкяа соврилган давяатингпз эвазига бераман (5186). г) на-раткич+прэдикагяв колипдаги мсб + каралмии: • Додаюрин.г урли боо ваз;;пи хам машкани келин килищдак умидвор зкав (B4Ó)

3) сифаглЬвчи+карагкпч+каралмип курипишядаги бирикмалар: " Гузал Цохистарпнин? таъриф^тавсифи ■ бутуя оламга котган (3766).

4) сифатловчи+карагкич^ифатловчи+каралмии куринипгадаги бирикмалар: Щу. ¡''n-,xanmmr одил портохи пзу куяи узинияг доно вази-ри билан маслахатлашди (3426),

5; карагкич*сяфатловчи4Сифатяовчим<аралш1П куриниш'идаги бирикмалар; "filo хн.инг катта ва уотаяча к,уёди ТУклига jc-'л булиб хизмат кила ботлаоди (656).

6) иккита караткичншг,катор келиши: а) караткич+караткич+ каралмит куривипидаги бирикмалар: Г/енинг бдлшлнинг беданаси учи б кетгаи эди (590). б) караткич+караткич+сифатловчи-к:пфатловчя+ кяралмига к?ринишдаги бирикмалар: У гпахар подтохидинг бир гузял Ядяи зкан (796). .;."-'., ■'.. ■■'■■•.

Икоридага кяраткпчли бирикмаларяи хяр бирининг узига хос

■■■'■■■■ 16

хусусиятдари мавжуд оуляо, улар батафсия тахлия кияинади. Маса-лан, белтали карагкич+каратдал кургшииидпги аникловчили бприк— ма таркибида.ги каравдгч микдорига кура куйидаги хусусиятларга эга булади : Иккита карагкич аншдоэчи ушиб битта анккланмишга тобеланада: Дусти тогнинг бпр томонига Шиоиннинг. иккинчи томо-;нига Фарходнваг■расмияи чизибди (5426).

- Унта караткич аникловчи угаиб битта аниклавмипга тобела-нади; Шу пайт гулки, бури, иогзлнинг овози эшпгплибди (2836).

- Туртга караткич аникловчи ушиб битта анаклашлипга тобеланада: Шавкатнинг* ад лори га эшигиягая айик. пер, йулбарс. бг-ри-ларнинг овозлари хамма ёвда дахшаг солар ади (3686).

Эртакларда каралмиш хам худця карагкич аникловчияар спнга-ри икки ва ундан ортик (ушиб) куллана олади: а) бир караткич икки каралмишга тобеланади: М,ухтабаохонларнинг соз билан аыу талари подшохнинг кулогига ашигдлди (3426). б) бир караткич уч каралмишга гобеланади:/Бу''Вбкеани курган халойик Р^стзщ.инг райпп-тига. шижоатига. к,уч-кувватига койил колиб. Опарин аити5ди"ТГ5?б).

в) бир карагкич гургга каралмишга гобеланади: Бу уйлаонянг бири яшил, бири кизил, биои сари«, бири зангори ва турпи хилдаги чпн-нилардан ишланган акан (3696).

Каралмшввивг бу хидца кулланищ эртакларда куп учрайди* Баъ-зи вактда каралмиш узига сифатловчи хам олиб келиши мумкин. Бу айникса иккига:каралмишнинг бятга аникловчи билан келган турида кенг учрайда. Бунда биринчи, иккинчи ёки учинчи каралмиш сифат-ловчи олиб келиши мумкин: Ахир, бировникг сигири, куй-эчкиси бор, биооввинг яши уй-жойи. хо.гау. бода-ча^аси бор (2576).

Эртаклардаги карагкичли бирикмаларда карагкичнинг кетма-кет кулданшпи «уда куп учрайдиган ходиса булиб, бундай б^рикма ичи-да висбай хоким буяак ва мутяак хоким булак мавкуд о'л?да. Ниобий хокик булак мутлак ховиы булакка караткич булиб келади. Бун-дай аникловчилар таркибидаги булаклар орасида икки хия синтак-тик муносабаг ыавжуддир: С,- Сщ сингакгик муносабатидаги ниобий хоким бунзги иутлак хоким булакка карагкич булган мураккаб аникловчилар: АЙёр подшох Уряининг еехртш бир оги бор экан (486).

1Ц - сивтактик муносабатидаги нисбий хоким булак мутлак хоким булакка караткич булгав мураккаб аникловчилар: Урлк-нинг бйгошивг ,оги Рустамзод ва бирининг оги Шерзод экая (1256),

Учзнчк боб* - "Иа ох ловчи яа р " да из о ^ ловчя ла рнпнг боща аняк-ливчпягр (карр-ткич ва сифатловчи)дан фаркк, унинг тяркябий ва

лекснк-семангяк хусусиятларн урганилзди. Боб бет буливдан ибо-рат. Дпсглпбки буяимда изохловчи куаммосининг ишланиш гарихи ёрятплздя. Уябу муашога багаиланган рус тилиунослигидагп ва узбек тпягуносллгидагя иялар тахлил цилинади.

Иккянчи булимда язохловчига аникловчининг узига хос бир тусп сяфятивд каралиб, унинг бойка аникловчилардан фаркли томов-пари к?псатилади.

;1з ох ловчи узига хос хусусиятларн билан караткич аникловчи-Д1И сисатловчи аникловчидан хам кескив фаркланади. Эргаклар-цага изохловчиля бприкмалар сифатловчи бирпкмалардан куйидаги хусуснятларя билан фзрк килаци.

I1 Гоамматях муносабатнинг турига кура: Изохловчи грамматик муносабатнинг алпозитяв тппи оркали, сифатловчи эса битииув эркаяи боглянадя ва оу билан улар морфологик кихатдан тенг, се-"пнтик гахчтдан эса тобе алокага киришади. Цяёсланг: Отини Лун-дз потаон к-^бдя (100!. ^айбатидан .улуг дапахтлар йикияиб кета-оггагт s.vir? '410).

2! Семантякасига кура: Изохловчи субъекгнинг бир йула бир канча белгя-хусусияглзринп очяб берса, сифагловчи факаг биггаги-за 6'inviczKit очио бе ради, Диёсланг: Щахзода А с ад золимларпи Яуко-тяб, ::амлакагда ядолаг урнагди '2586). Сиз йувда ётган бир кук то;::га луч кэласнз '2106).

3) '{'лпшит упнкга кура: Изохловчи эркин равипда хам препо-зятяв, постпозитав куллана о лада. Сифатловчи эса фацат пре-позктив куллан:пп алкониятига зга. Масалан: Оина кузини очиб караси , карсисида эта Салом гурган змии (266). Бектемир богпо сок-кани кутариб, пргитиб отди (3246).

4) Булаклар орасида богловчиларшптирокига кура: Изохловчи-7ги бирикмаларда изохловчи билан изохланмиш баъзан пдеган","нои-ли" ."ясмля" ,"огля" сузлаои ёрдамида богланади. Еундай хусусияг сифагловчи билан сифатланмип ботланишда учрамайди. Ыасалан: Болани Сафдд деган дев иамол булиб кириб, олиб кегганэкан (2316).

5,' Морфологик кГфсагкячларнинг маьлум булакка тегиилигига кура: Кзохловчили бирикмаларда морфологик кУрсаткичлар хар икки б у лак учун хам у мумий булади. Сифагловчи га бприкмаларда эса у факаг сифатланмишгагяна тегяпли булади. Масалан: Келпн зерикиб цолмасин деб, синглиси Зулайхони ёняга куйибдв (4746).

Учянчи булимда изохяовчяывнг таркибиЗ хуеускятлари за ифо-

даланивга'хакида .фи'кр юритилади. Мав*уд адабиётлаода изохловчи-нинг тузилиши масаласига куда кам эътибор бералган. Баъзи йилар да унинг якка суз ва суз.бирикмаси билан ифодаланиши кайд згил-са*, баъзиларида унинг бирикмали кулланшл хогаги хам мавгуд эканлиги^таькидяанади^. Куигина ишлаода изохловчининг тузилиши-

О

га уму май эътибор берилмайди .

Бизнингча изохловчининг лексик-семангик хусусиягларини Ур-ганиш билан бир каторда унинг тузилиш хусусияткарини у,ам урга-нии мухим ахакиятга эгадир.

Эргаклардаги изохловчилар якка ёки бирдан ортик сузлар билан ифодаяанишига караб, тузилишига кура икки турга булинади: а) бир суз билан ифодаланган изохловчилар. б) бирдан ортик суз билан ифодаланган изохловчилар. а) бир с?з билан ифодаланган изохловчилар эргакларда жуда кенг кулланади. Улар бир суз билан ифодаланиб, изохпанмиш билан морфологии кихатдан текг, семэнтик кихатдан эса тобв алокага кирвшадв: Кахзода Дсад золимлаони йу-котиб, мамлакагда адолат урнатди (2586;.

Эргакларда бир суз билан ифодаланган изохловчпкарни ифода-ланишига кура икки турга акратиш мумкин:

1) от билан ифодаланган изохловчилар

2) рифат билан ифодаланган изохловчилар

' От билан ифодаланган избхловча.ларда купрок изохловчи вазифасида; турдош от келадп. Масалан: Чоп урт Рустркш багпига бз-сиб, очлик билан кайгуриб, оопшш ёстикка куйибди (1496).

Атокли отнинг изохловчи вазифасида келишя эргакларда кам учрайдиган холагдир.

Эргакларда бир суз билан ифодаланган изохловчи?ар морфологик таркибига кура куйидаги куринишга зга: атокли оч •+ турдош от; турдош от + атокли от; турдопз от +■ турдош от.

Сифат ва бойка сузлар билан ифодаланган изох ловчи ларда купрок изохловчи: вазифасида сифат ва сифатдош келади. Уларнинг морфо логик таркибига кура, куйидаги куриниялари мавяуд: сифат+аток-ли от; сифат+турдога от; атокли от+сифат; атокли от+сифатдош; си-

Узбек типа гпамматикаси.- П том. Сак таксис. 162-Ое т; Абду-

. оахмонов Р. ва б. ХЬзирги г'3бек адабиП тили. Синтаксис.-тошкент, 1979,77-бет.

: ^ лскаоова ва б. Узбек гита.-гопкенгД989,195-4ет. л в

сЬпдова Р.х. Узбек-тилида из ох лсвчилао.пЛд.-Тошкент,1В7Ь; Балакаев М.Б. Современней казахский сзик.-Синтаксис. -Аша-Ата,19Ь9. ;

■ хэ ■■ .

фатдои+ту'рдога от.

Бирдан ортпк с?з бялаз ифодаланган бирикмали изо);ловчилар. Бундай изохловчилар бирдан ортик суз билан бирикмали холда к?я-ланади. Изохланмяи эса факат атокли от бялан ифодаланадя. Уртэк-ларда бирикмали изохяовчияарнинг таркибига кура куйидаги кури-нишлари учрайдп: - икки суз бялан ифодаланган бирикмали изохловчи: Навкарлар гау шахардан харнай-сурнай чалиб утаётганида Хурли-нонииг уежн^йасч Зулайхо кУчага чикзб турган экан (2676). Бун-дай бирикмали изохловчилар купинча атскяя от + турдои от курини-шида кеяади. - уч суз билан ифодаланган бирикмали изохловчл: Бу-ни Кяйсар похкднг ?гля Дпгшфзук хам ашитибди (1436). (таркиби: атокли от+турдэи ог+турдош от). - беи ва задан ортпк суз бялан • ифодаланган бирикмали изохловчи: Мея Шодон пахоияинг подиося Кун ошик паояяянг кизи Ойсудув паоииар (2336).; (таркиби: агокли от+гурдош от+турдоп от+атокли от+турдоп от+турдоп от+турдоп от).

ТУплангая материплляр курсагадикя, эргакларда бирикмали изохловчилар таркибддаги изохловчи ичяда изохловчл иптирок этии холати купрок учрайдн. Бундай изохловчиларнинг юзага келипщда суз бирикмалари-пу жумладанцаратцичли бярикмалар мухим роль уйнаДди. Чунки изохловчи узидан ввдинги суз билая синтактип ало-кага киришлб, яхлит бир изохловчи сифатида изохлашиш маъносига аяиккпк таритади.

Туртинчи буотвда изохловчиларнинг лексик-семантик хусусият-лари ёрйтяладя ва тасниф дилинади. Мавжуд адабиётларда изохловчиларнинг лексикгсемантик хусусиятларига нам эътибор берияган. Шунингдек изохловчилар билдирган маъноларига кура ун турга бу-шнса*, баъзи бирларида саккиз турга акратилади .

Эотаклардаги изохловчилар азохланмиш бияан узаро семантик муносабатда булиб, турли хин ыаънопарни англатади. Щу гахатдан улар куйидаги турларга булянади:

а) насл-насабни бяддирадаган изохловчилар: Мен пул тог ор-касидаги Бордод шохинииг шахзодасиман. Отамни то£ Орил дейдилар (3726).

б) касб-хуяарни билдярадиган изохловчилар: Ыана'шу махбус-лар орпсида Сидтг.т'лмоклтаинг кизи хам бор экан (1656).

в) лавозимяи биддирадиган изохловчилар: Бу бог цу иамла-'—* -"у —•

Рулонов А.,Аскарова М. Хозиргл узбек адабий тили. Синтаксис.-ТопкеятД961,-Ц2-бет.

о

л Узбек тилинякг акалий грамматикаси.-Тошкеят,1976, 153-бет.

'¿о .,

кат подпрхи ЫаУ»?дпохнпнр боги экан (606).

г) лакабни ва физик холагдаги кямчкликни билдирадиган изох-ловчилар: Дгмад ^йчи яна кдръа гагслаоди '876).

д) каравдотлик муносабатшн биддирадигап изохловчилар: Кэ-лин зерикиб комасин деб. ."синглисп З.у яай^онп. ёнпга к^йибдис-Шб;.

■в) уинсни билдирадиган изохловчилар: Узокдаги тепашк уств-да Ун т?рт ешлик угил бола бир куй билан тургяпмип /1590/.

ё) гоифа-хурматни биддирадиган изохловчилар: Кечкурун Шав-катбекка Взлиз дарини никохладя лао (39У0'.

к) миллагни билдирадиган изохловчилар: Шахэода момир билан Сомяога хам яхш шохона уйлар оериб, бир неча кун тупкнаи. ггохи-нинг келганига зиёфатлар Оерибди (5006;.

Эртакпардаги бу изохловчилар куллании доирасининг тор ёки кенглиги тихатидан бир-биридан фарклавади. Масалан, насл-насаб-ни билдирадиган изохловчилар эртакларда кенг кулланиши гихатдан алохида агралиб туради. Чунки эртакларда кяхраноннянг аник хапак-теристикаси берилмаиди, фанат анъанага айланган белгилприпша курсагилада. Шундай белгилардан оири кахрачоннпнг келлб чидига?, яъни насл-насабидир. Масалан: Шахарда бир атокли Сэбио бой деган савдогар бор (й21б). Эртакларда лакяб ва физик холятдаги .камчн-ликни билдирадиган изохловчилар хам кенг «ул лаки лади^ Сабаб эр-так иерсонажлари факат исмнинг узи билангина эмас, балки у бирор белги ёки лакабни курсатадяган с?з билан биога ифодаланади. Масалан: Бу носковок Салимбойнинг гияни, к?са Бупгшйки (1196,1.

Эртяклардаги лакаб ва физик холагдаги камчиликни биддипадя-ган изохловчилар семантак гихатдан бир-бирига ядин булган изох-ловчилардкр. Чунки лакаб копрой физик холагдаги камчиликни к?р-сагодкгая сузяар асосида юзага келади. Бундай изохловчййро фа-каг якка суз билан ифодаланиб, иэохлаимивнинг жксмоний камчили-гини курсатади. Масалан: Унинг оти Мухаммяд кал экан (4296).

Эртакларда васл-насабни, ланабни ва физик холатдагк камчи-ликни биддирадиган изохяовчилардан гапцарн касб-хунарни хамда кариндоилик муносабатини билдирадиган изохловчилар хам гуда кенг к'лланилади.

Бевинчи буяивда изохловчи лапнинг урни ва угоятс масаласи та> лил килииади.

Изохловчи'тия гаранкиётининг барча даврларида хам изохлан-мишга насбатая кятьий бир уринда кулланмаган. У узи тобе буягая

ZI .

буллглардпн оядян, кейин кулпана берган. Эртакларда хам пзохлов-чилгр изохяанмшгп насбатая икки хил урпнда,.яъни ундан оддин ва кеГ;ин кулланзди. Бундзи тяпзсапи изохловчиларнинг "изохловчи+изох-панкап+изохяэвчя" шаклпдари тури хам борки, бунда изохловчи <$и» вацтнииг "зидз пзохланмищден хам оддин, хам кейин кулланадя.. Шу яттхатдан ударна уч турга агратиы мумкин:

- пзохланмиодан олдин /препозигив). куллациладиган изохлов-чялпр: Иау.зрда. Бахт хупсанд булиб, киэни уз. юртига олиб борибди '17564.

- изохлонгяктан кейин (постпозатив) кУлланиладиган изохлов-чилар: Бирининг оти "сan кукнопн. дккинчисинияг оти Мадямин к,?к-нодПл учик-гксинанг оти К?чко*> к*кког>я эдя V35I6).

- бир вакэдпнг ?зипа изохлаимипдан хам олдин, хам кейин КГллаяалбдягян азэхловчиляр: Мен уст? Аллавиддян ёгчпнинг киз ларя б?яп'.'ая í 4536).

Екогпдг таъкядлаганямаздек, эргакларда изохловчилар бирик-мяли XPV кУлкакяб, уларда взохяэзчи нчида изохловчи иитирок эта-дя. Еярягагаяя изохловчилар язэхланмпгяга насбатан куйядаги гар-тпбцз гойлападя:

Бярик«:эля изохловчи фэкат изохланмявдан олдин кУлланади: Кавкят подпохяияг, кизи Окбялак эйимпинг таърифини эпитиб гойибо-нз опак булиб,.ёримнивг лоакал бпр корасияи курармикинман, деб кезщиг дебди r3¿Pñ?.

Агар пзохланмивдан олдин бяр яечта азохловчи кетма-кет кел-гэн булса, аввал бирикмали изохловчи, кейин эса якка с?з билан ифодаланган изохловча келади: Мен хам Цисо подтохининг ?рля. гаузолg Бзхрэм балаган" (3516)..

артакларда изохловчилар хам сифатловчи па каоаткпчли аник-ловчилар сингари ушиб яела олади. Кетмя-кет келгая икки ёки ундан ортик изохловчи хокям б?лак - изохлаямиши бяр томовдпк тул-дириб, аниклаб, яягяча яомлаб келгаяида ушади. Масалан: У Каньон гахпч н.одтяотананг ^гли. таузопа Кулом охлади (а-46б).

. AvKO яетма-хет келгая хамма изохловчилар хам уипавешайдп; Бу носковок Саллмбойяинг гияна, к?сп .Б^пиннка (1196).

Тадкикот куиилпгича хулзсагаяади:

НасряП асапларда гяянгяг сингактик хусусиятяари узияияг гула лиги ва табялйлпги билан акс этади. Бу оътиборга моляк Сякр сиятактик курилипи узяга хос булгая узбек халк эртакларп тилпга

" ■ . ¿г

хам хосдир. Зртакларда аникловчпларнйнг куллании хусусаятларини \ урганпб куйидаги хулосалэрга кеддик.

1. Узбек халк эртаклари гили хам халк сузлашув тилинн узя- 'да акс эттирадиган тил манбасидир. Эртак тили бплай здезиргв уз-Оек тили оинтактик курилигапда маълум фарклар мавжуд. Вундай фарк-ларнинг булшпя хам табинП.чуяга эргаклар огзакя пжод намунаскдир.

2. зртакларда аник ловчи лар гапнинг узвпй б? лаги сифатпда катнаимагая-б<?лса хам, улар упбу рано бадииягяни таъг>тавлайдяган асосий восита саналади.

3. Аникловчилар таркиоига кура факат содда кУринивда эиас, балки мураккаб к?ринппда хам квнг кУлланган. Мураккаб-тврквбли аникловчиларнинг асосини сифатдошли мураккаб суз бипакмалари ва предикатив колипдаги мураккаб с?з бирикмалари таткил этган.

4. Tan булакларининг уюииши зртакларда руда к"л учрайдиган ходпса булиб, бу айникса. спфятлэвчи аник ловчи ларнинг уюпптшдз кузга тапланади. Эртакла'бда^этгагловчялап фикрни пня к,, тутщ, обраэли ифодалаш, нутвда ифодалилик, эмощтоналлик ва кугаринки-лик бериш учун *ам кенг «улланади.

5. ?збек халк эртакларида аникловчи вазяфасида ракамлар-нинг, айникса бир, уч, етти, туккиз, кирк ргцауларицинг узига хос кулланиш холати мавжуд. Уларнниг кулланига тарихи куда узок, даврлапга бориб такалади.

6. Зртакларда сифатдошли ва предикатив коляпдаги мураккаб суз бирикмалари сифатловчи вазифасида яуда кенг к?лланадп. От-лашганда эса эга, туддирувчи, караткичля анпкловчи, баъзи хэлат-ларда хол вазифасида келади. Тадкикотда сифатдошли мураккаб суз бирига-аларв тузилишга кура олги турга, предикатив колипдаги мураккаб с?з бирякмпларп зса икки турга ажратиб урганвдди.

7. Эртаклардаги караткинла бирикмалар купрок, клсмяари ора-спга кпрагилган (дастант.) ко ада крлланяда.

8. Караткичля бярякма олдида келган сифатловчининг факат караткичга' ёкп бугун бирикмага хос лиги караткичнинг "бе лги ли" ва "белгисиз" паклда кулланиши билан богликдир. Лекин эртаклардаги караткичли биппкмаларда сифатловчи асосан "белгили" карат-кич оддица к^лланада. ва караткичнинг ?зигагвна тегяшли булади. сжгагловчининг "белгисиз" «араткич олдида келиб, бутун бирпкма-гя хос булпш зртакларда деяряп учрамайди.Шу гих'атдан эртак тили хозярги узбзг тилидян маьлум даражада фаркланади.

у. Изохловчи "збек тили таравдабттшинг барча босхичяарада кенг. к^лллнган. Буни эотяклар тили мвсолида яуодии. Tjhkh, эр-гаклар тили ров ли халк таллнпнг тьщи бир босвдчида ишяатилиб* кейакгя боскичлпгда барпкма таркибидаги с?зларнинг архаиктшшии натигасяда исгеъмоддан чякиб кегган f лапжаР бопяипг Бекзодхон. п.ахзэда Махмуд лан.г кяби) пзэхловчиларни саклаб келаётган манба-дир..

10. Изохловчялагнинг лвкспк-ссмантвк жихатдан саккиз тури эрта::лапда яплагилади. Лммо улар бир-бирядан куялаиип дара-гася ¡гихатядан Фарк кгладя.

11. ?з0ек хал« эртахлара тл лпнянгеянтакгик курилишдофних-ловчк лар асосида) ^ргании халк огззнп яжодвнивт богтна ганрлари- • тпляня упгании учуи назапий асос оулияя табиийдир.

Тадникот кавзуп буйичз эълон «илянган мацолалар:

1. "збек халк эптаклапида эта таркибидаги аникловчаларнинг к?лтгангтии//республика йш сило-лог олмяарийпят анмвавзй илмий конСеренцияся матаогя ллари.-Тошкёкт,199 75-76-сахпфалар. :

2. Узбек халк эрмкларидаги сяфатярвчи аникловчинарнинг. тартшбий хусусият лари/'Узбек тяящуносявгггга оид тадкякотяар Гуг'хуряят era ташуносларинянг анъанавий'илмиЦ котференЦияси материпллаоа. -Тоикент,1992, з4-3ъ-сахифаяар.

3. Узбек халк эргакяарпда сифагловчя адикловчяяарннкг к?я-ланигаига жотЦъСек тили тараккиёти ыуаммолари. Низомяй-коняк ЩИ. илмий асарларя тупяами. I китоб.-Т»ткент,1992,93-94-сахи-фавар. , ^ " , •

4. "Бир" сонининг йоаииктоя мамосвви ифодвжаш (Узбек хат эпгакяари материалпарЛ асосида). Туркий тиллар тараккибг« муаммолари. Низомий помяв 'ЩЩ илиийасарлартУшткр. I хятоб, -Тогакент,1993,81-8&-сахифалар.(Х.Саиддоёзова бияан хвмкоряявда).

5. -ли афцлксли спфатяовчпаникловчияар (Узбек халк эртак-лари матеряаллари асосидаЛ Тилщуносликка оад тадкикотлар. Республика ёш гплщуносларянинг анъан'авий илмий конференцияся материв ллари. (У1 чикит).-Тошйент,1994,'27-28гса*и$алар.,

РьЗЮМ'й

Диссертация Досанова Нуратдина Халиллпевича лосвяшеня еще неизученной проблеме узбекского языкознания - исследованию синтаксических особенностей узбекских неродных скрзок.

Работа состоит из введения, трёх глав, заключения и списка использовэнной литературы.

Ьо введении освещаются вопросы истории научного изучения языковых особенностей в произведениях устного народного творчества и степень изученности выбранной темы.

Первая глава исследования называется "Качественные определения в сказках". В ней изучаются выражение, семантические и структурные особенности качественных определений. В главе пять разделов, В первом разделе освещаются однородные и неоднородные качественные определения, во втором - разбор многоупотребляемых количественных числительных в языке сказок, в третьем - синтаксические особенности причастных определений, в четвертом и пятом - употребление в функции качественного определения причастного и предикативного модуля сложного словосочетания и их структурные особенности.

Вторая глава - "Относительные определения в сказках"' - пос-вяиена изучение выражения, семантики структурных особенностей относительного определения. В ней подробно аиалмэируктся разике виды относительных определения, находящихся вне внимания узбекского языкознания.

Третья глава называемся "Приложение". Б ней изучаются структурная и лексико-семангическая особенности приложения. Глава делится на пять разделов. В первом разделе освещается история изучения приложения. Второй раздел посвящается изучению приложения как особого вида определения, и указывается его различие с другими определениями (качественное и относительное). Б третьем идет речь о выражении приложений и их структурных особенностей. Ь сказ К8х приложение по структурным особенностям делится на две группы: а) приложение, выражающееся одним словом; б) приложение, выражающееся несколькими словами. Чаще встречаются примеры употребления приложений, выраженных одним словом. В четвертом освещаются и кяг сифицируются лексико-семантические особенности. В языке сказок приложения по лёкснко-сеыантическим особенностям делятся на восс1 видов. Они различаются друг от друга по широте сверы употребление В пятом разделе развирается место приложений и их однородность.

В ¿включении обобщены результат исследования.

25

S U M I,I AHI

)

Jhe thc3id of DOSA'JCV :iuretdln Halilloevich is devoted to the non-nti'.dicd probleia of the Uzbek linguistics - research of syntactic neculiarities of the Uzbek folk-tales.'

'.'ho invocti'?" tioa consists of introduction, three chapters, conclusion ■jrjd ib» list of literature used.

In '.he Introduction the history of the scientific study of the lin 'i:i3tic peculiarities in the works of • folk-tales and the level of 3turi.v of trie chosed problem ore elucidated.

The first chf.otcr of the thesis ia entitlod; "The 'qualitative Attributes in the folk-tales". It ig devoted to the study of cx-oresoion, semantic end structural feature a of qualitative attributes. rhere ore 5 p~rtn in this chanter. In She first part' of it the homogeneous and nonho.-io'-eneous qualitative attributes pre studied, the fiflcond^part is devote^ to, th? analysis of Cardinal liu-merals which are often used in the language' o'f*folk-tales; In the third port the syntactic features of pnrticioial attributes ere studied and the fifth part, deels with the us.?.,?® of oualitstive

tributeu in the function of participial and predicative rcodul of the conjclex v.'ord-co^bina tiono and their structural featurf-s.

.he socond chanter of the thesis entitled "¿'he Relative Attributes in the folk-tales" i3 devoted to the study of expressions, the ser-nntic find structural oeculiarities of the relative attributes. Different kinds' of relative-.', attributes ' which are less studiod in.the Uzbek linguistics are analysed in this chanter.

2he third chaoter is called "Appositions". In this chanter the structural and lexico-eenantie features' of•aopositions are studied. ihe chapter is devided into 5 parts and such problems as: the history of study of an-;osi tions, the particular type of aoso-sition3 and its differences froa.other types of at tribute (qualitative and relative);She expressions of.apoositions and their structural features are studied. According to that the apnositions are devidai into t"<o croups, they ere: a) the aoDositions which are expressed- by or.e v;ord; b) the appositions eyoressed by several -.vor-Ju. ?he appositions of the first proup are used core freouontly than the v.'ords of the other nrouo. The classification of nanositiona recording to their lexioo-ser.antic features is also given by the rut.:.j,r.

In the conclusion the results of-the-investigated work are surtr.s-i up.

ЕОСМАХОНЛСНГЛ топшиииши Ü ^ Я. БОСИШГА

ГОХСАТ атилди * .IW. а цогоэ бичими ю*м i/n. .

^^ВОйГуСУДИ.МЛОВИ НУСХА. БУЮРТМА U0

" '■ - ИР «А «КИБЕРНЕТИКА» ИИЧБ СИГА КАРА1ШШ «toÄml ÄTVTHHHHr БОСМАХОНАСВДА ЧОП ЭТИЛГАН. ^^^ MiA т$аяйт. екучасз» м УЯ