автореферат диссертации по истории, специальность ВАК РФ 07.00.03
диссертация на тему: Внешняя политика Азербайджана: Европейские государства и США (1991-1996)

Полный текст автореферата диссертации по теме "Внешняя политика Азербайджана: Европейские государства и США (1991-1996)"

Беспшпно

Академия Государственного Управления при Президенте Азербайджанской

Республики

На правах рукапис

Гасанов Али Магомедали оглы

Внешняя политика Азербайджана: Европейские государства и США (1991-1996)

Специальность: 07.00.03-Всеобщая история

Автореферат

Диссертации на соискание ученой степени доктора исторических наук

Баку-2000

ГДК 94 ( 574)" 1960/1990 ": 338.43.01/.02

К,олжазба кук.ыгында

РГ6 ОД

РТ6 од

2 k G''-7 n 2 4 Ö Л i&tfrUÍEH CEPIKXAH АБДУЛЛАУЛЫ

КЕЦЕС МЕМЛЕКЕТ1НЩ КДЗАКСТАНДАРЫ АГРАРЛЬЩ САЯСАТЫ: АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫРЫНДАРЫ ЭКСТЕНСИВТ1 БАРДА? ЖЭНЕ ДАРДАРЫС (1965-1990 ж.ж.)

Мамавдыгы: 07.00.02- Отандык тарих (К,азак,стан Республикасыньщ

тарихы)

Тарих гылымдарынын, докторы гылымы дорежесш алу ушш дайындалган дисссртациясыныц АВТОРЕФЕРАТЫ

К,азак,стан Республикасы Алматы 2000

УДК 94 ( 574) " 1960/1990 338.43.01/.02 К,олжазба к.ук.ыгында

БАЙТШЕН CEPIKXAH АБДУЛЛАУЛЫ

КЕЦЕС МЕМЛЕКЕТШЩ КДЗА^СТАНДАРЫ АГРАРЛЬЩ САЯСАТЫ: АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫРЫНДАРЫ ЭКСТЕНСИВТ1 БАВДАР ЖЭНЕ ДАЕДАРЫС (1965-1990 ж.ж.)

Мамандыгы: 07.00.02- Отандык, тарих (Казахстан Республикасыньщ

тарихы)

Тарих гылымдарыньщ докторы гылымы дэрежесш алу угшн дайындалган диссертациясыньщ АВТОРЕФЕРАТЫ

К,азакстан Республикасы Алматы 2000

Жумыс М.Х.Дулати атындага Тараз Мемлехетшс Университетшщ жа тарих кафедрасында орындадды.

Рылыми кецссии:

тарих гылымдарыныц докторы, профессор К.Рыспаев

Ресми оппоненттер:

тарих гылымдарыныц докторы, К,Р УРА академии Б.А.Телепбаев

тарих гылымдарыныц докторы, профессор К.А.Берденова

тарих гылымдарыныц докторы, профессор Ч.Мусин.

Жетсию уйътм:

Абай атьшдагы АМУ-жаратылыс тану факультетшщ К,азакстан тарихы кафедрасы

Диссертация 2000 жылы 19 казапда сагат 14.00-де К,азакстал Республик Бшм жэне гылым министрлотнщ Ш.Ш.Уэлиханов атындагы Тарих ж этнология институты«да (480100, Алматы каласы, Шевченко кошеа, жанындагы ОД 53.33.01 Диссертациялык, Кецестщ мэжшсшде коргалады.

Диссертациямен К,Р БжРМ Орталык гылымя ытапханасында таньк

болады.

Автореферат 2000 жылы

Диссертациялык. кецестщ гылыми хатшысы, тарих гылымдарыныц докторы

Абылхожин Ж. Б.

Жумыстын. халпы сипаттамасы Зерттеу так.ырыбыньщ езектшп. К.азакстан Ресейге гасырлар бойы тэуелдд, ал, эты гасырдан астам уакыт бойы алдымен сталиндк жосыксыздыктардыд, ;ан кейш волюнтаризм мен субъективизмнщ, токырау ахуалы мен 1Хологиясыныц шырмауында болып келда. Рсспубликада экономика мен сатга орын алган успрт езгерютер акырында ауыл шаруашылыгьш туйыкка :д1 жене экономикалык дагдарыс жагдайына алып келдд. 1965 жыл мен 1990 л аралыгында Кедес Мемлекетшщ К,азакстанда журпзген элеуметпк-шомикалык, реформаларыныд дегенмен де озшдЬс курдел1 тарихи epeKinùiikTepi щы. К,азакстанда демагогтык уравдармен журпзшген аграрлык саясатгьщ cÍ3flÍKKe ушырауьшын салдарынан шын мэншде ауъш шаруашылыгьш генсивтенд!ру тиянакты кершю таппай оныц экстенсивл жолмен дамуына цнен жол беридг OkímuiLi-bmíphiüi жуйе кезшде журпзшген реформалар эатьш - булдарунй сшита, сонымен катар орасан зор ecenci3 к,аржы тачадаетш ;ымды мазмунда ic-жузше асырыдцы. Бул кезенде ауыл шаруашылыгьш кару жуйесшде GHflipicTÍ уйымдастырудыц экономикадан тыс Кедес укшетшщ мшшш-бюрократиялык тэсш жаппай устемдцс курды жэне сонымен катар бул ада 8Mip, уакыт талап еткен нарыктык катыныстарды тшмслздйсхе, жокка таратын кондептуальды теория басты орын алды. Сондыктан 70-80 жылдары экономикасындагы токырау ауыл шаруашылыгында пакты коршш, терец [ыкты. Мувдай экономика саласындагы дагдырыс халыктьщ турмыс халшщ [ендеуше, ауыр жагдайга экелш соктырды.

GkLfiíujkc орай кедес дэу1ршде ауыл шаруашылыгы саласында орын алган арыда керсеткген келедйз жагдайларды гылыми талаптарга сэйкес объектигт дайтьш, курдел1 ецбектер мен аталмыш кемшшктердщ шынайы себептерш сететш батыл-ой пшрлер болмады, б1ржакты коммуниста: аграрлык саясат емдш бугаи мумкшдкте бермсдг Ол кезде шынайы тарихи приндиптер 1з1нде аграрлык зерттеулерден сыни талдау жасайтын гылыми гармышылыкты талап ету Кецеспк тоталитарлык жуйе кезецшде мумии CTÍ.

Бул жуйеищ аграрлык саясатын сынау, ол жылдары коммунист ологияньщ езш жоне «кемелденген социализм» жетотдагерш жокка шыгару ¡нде кабылданатын, ал мундай эрекетке баргандар батыл кудаланатын еда. Буйнде Казахстан ез алдына тэуелаз мемлекет жагдайына кол жетизгенде ихымыздагы осы олкылыктьщ орнын толтыруга жагдай жасалуда. Сондыктан тоталитарлык жуйе кезшде бгржакты, кейде субъективи жене коммунистас ология рухында зертгелген аграрлык мэселелер/ц K03ipri заманнын талабына , еткен тарихка сын кезбен карап, оларды жацаша зерделеп, сараптау мшдеп ндайды. Осыган байланысты ауыл шаруашылыгы тарихымен белседщ алысып журген зерттеуди Т.Омарбековтыц мына nÏKÏpi колдауга турарлык,: рих тагылымы мынаны уйретедк кез-келген мэдениегп халык езшщ ултгак глаздшн алып, баска мемлекетгщ саяси ыкпалынан босанган сэгге бурын эшылдык бугауында бурмаланган тарихын кайта караута жэне улт тарихыныц ардан тыс калган мэселелерш толык камтып жазу маселесш жедел колга алуга ылады»./1/ Жогарыдагы себептерге байланысты Кеде с мемлекетшщ акстандагы 1965-1990 жылдар аралыгында журпзшген аграрлык саясатын та карап, бугшп жада методология тургысынан талдаудьщ манызы зор.

Муныц e3i автордыц осы такырыпты езшщ зертгеу нысанасы ретн карастыруъша басты себен бодцы.

Тоталитарлык идеологияныц шектеущ ойлау жуйеа К,азаксташшц улан-гас даласын тек жаппай кырып-жойгыш карулардыц гана емес, а> шаруашылыгында журпзшген epiypjii элеуметак экспериментгердщ де сьн аланына айналдырып бакты. Осы тарихты зерггеп, кайсыб!р OMip шындыг •жазгандар эдшетаз жазаланды, ал шамадан тыс б и лисп шогырландыр! орталыкты шекс1з мадактагандарды «су бетше калкытып шыгарды», koi олардьщ «едбектерш» марапаттады. Тоталитаризмнщ k,aciperihe вкпе айту арп К,азак,стан Реслубликасыныц тэуелаздшне арналган салтанатгы жиналы жасаган баяндамасында Н.Э.Назарбаев тарих тагылымдары жоне K.a3i заман жайында бьшай дедк Социалисток угопияны жузеге асырамыз ; электенген большевиктж эксперимент казак халкын неше 6ip Kacipe' кди куйлы кезецдерге душар еткеш ма;пм. BipaK, ол кундерд! умыту дегеш канды режимнщ миллиондаган курбандарыньщ эруагын корлау деген свз./2/

К,аласак,та каламасакта бул да б1здщ, озтшдщ тел тарихымыз. Тарихымызд осындай кайшылъщты процестерге толы ауыр кезендерш де зертгеуге мшдетш Муныц G3i 6i3re тарихи сабактар берш каиа коймай, сонымен катар бЬде болашакта осы тэр1зд1 солакдй кателцстерден сактандырады. Сондыктан да зертгеу нысаны ретшде альш отырган такырыптыц мацыздылыгына кудцс тума тик деген ойдамыз.

К,азакстанныц шын тарихын халкымыз 1991 жылдан, тэуелс1зд1кке ко жешх, ез жерше 63i ие болтан кезден гана бше бастады. Кептеген шынд акикат, купия жэне халкымыздыц тарихьш айкындауда 1зденю устшде жур) елшюдщ белгш галымдарыныц зертгеулер1 аркасында казак халкыныц кецес дэу1рде басынан кецпрген нэубат, сан-алуан киындыктар ашык айтылып, жа£ болуда. Мэселен, зерттелш отырган кезевде сез жузшде гана орталыкпен с кезде терезеа тец, туыскан аталып келген республикалар арасындагы кары», катынастардын «коленке» тустары буркемеленш, кейшгшердын отарл тэуелдшш ешкашан айтылмаганы шындьщ./З/ Олар барлык салада, ocip саясатга Москвадагы оргалыкка теуедд1 болды, б^ртутас империянын экшшш аумактык белггше айнадды. К,азакстанныц экономикасы тек шишзатгак 6ai непзшде, ойластырылып, еркендедь К,азакстанныц кен даласы азык-ту мэселесш шешетш миллиард путгык астык отанына айнаддырылды. Осы уи аяусыз тшмхиздап шамалы жайылымдык жерлер коса игершд1. Сейтш Facbipj бойы терт тулцс малдыд epici болтан кунарлы жайылым езшщ дэcтYpлi мэ) жойды. Жергшюп халыктыц рухани еьнрще сурецыздене туей. «Мазму социалистк, тек Typi гана ултшк мадениет» ушш курес ерктедо. Осы уранн астарында жаппай орыстандыру саясаты белец алды. К,азак тшнщ колдань аясы тарылды, ic кагаздары, жиылыстар, мэжшетср, сондай-ак ер сал! дайындалган ресми кужаггар тек орыс тшвде журпзшда. Муныц ау шаруашылыгыныц рухани жэне мэдени децгейше Kepi ыкиалы да аз болнады.

Кргамдагы барша TipniK — ауыл шаруашылыгы ендарюш баскару, элеуметт саяси саладагы жалпы бишк шын мэншде КОКП Орталык Комитетшщ <-аш алаканында, жумса-жудырыганда» ед1./4/ Кадрлар, негашен, партиял номенклатурада болды. Оларды орналастырудыц букш TeTiri Мэскеудеп ортал партиялык жэне аткару органдарыныц колына шогырланды.

Республиканын басшы кадрлары - ец жогары децгейдеплершен бает облыстар басшыларына дейшгшердыц баршасынын тагдыры орталыкта шеш'

,рды./5/ Бул айтылгандар ауыл шаруашылыгана да катысты болды. Ужымшар кдрмалары терагалары жогарыдан усынылды. Ужымшарлар оньг колдауга дето болды.

Сол кезецдеп ерескел кемшшктер кезге Kopinin тургандыктан олар арнайы тия отырыстарында айтылыпта журд1. Буган OMipjiin талабы мэжбур ета. селен, КОКП ОК 1985 жылгы cayip Пленумында партия кол жеткен ктжтерд! багалай отырып, саяси жэне практикалык ic-эрекеттердеп шшктер туралы, экономика мен элеуметпк, рухали салалардагы келецаз дайлар жайында, талдау жасап, унамсыз кубылыстардыц себептерш халыкка .ш айтып берд1/6/ вшметшс жэне баскару жуйеспще авторитарлык юкратиялык тэсш устемд1к курды. Партиялык-мемлекетпк бюрократияныц ;и озбырлыгы, демократия мен жариялылыкка тозбеушЫк, идеологиялык ;мдйс халыктьщ жасампаз куш-Ж1герше тусау болды. Сейтш ic жузшде шитарлык; жуйе, казармалык, социализм устемдйс курды./7/ SO-жылдардагы экономикалык реформалар, 70-80-жылдары белпленген даегпк сипатгагы шараларды жузеге асыру саяси курылымдардагы кайта умен, когамньщ элеуметпк жэне рухани дамуына кед жол ашумен к,атар пзшмедь Сондык,тан да олар сотазджке ушырады. Жаца жагдайда, когамдык 1дщ барлык салаларыньщ 6ip-6ipiMeH тыгыз байланыста болуына орай кайта удын ксшещп сипаты туралы, саясат пен экономиканын 6ipniri женшдеп еле ерекше мацызга ие болды. Алайда партия съсз/iepi шеш1мдер1 кешенд! зтга болмагандыктан экономикалык, базисдч камтыган саяси кондыргыларды picTep камтылмай калды.

^.Горбачев тусында усынылган кайта куруды жеделдету тужырымдамасына се с 1985-1987 жылдары Ka3ipri заманныц талаптарына сай алга басуга умтылыс 1лынды, 6ipaK толгагы жеткен проблемаларды шешу ушш ecKi дэстурлерге гып оралып, Toprinxi ныгайту, маскунемддкке тиым салу жене экономиканы г epi милитаризациялау ез нэтижесш бермедь

Ц-ъгл шаруашылыгы жумыстарын зертгеу жэне оны талдау эр уакытта 1мдык, гылымдардьщ соныц шшде отандык тарихтыц мацызды мшде-п болган е солай бола бермек. BipaK токырау заманында когам ем1ршде олардын рол! е мацызы соз жузшде багаланганымен, зерттеулердеп усыныстар накты >де KepiHic таба коймайтын. Бул женшде КОКП ОК кадтар (1987ж) 1умында да когамдык. галымдар зерггеулершде жаца ойлар жэне :труктивт1 талдаулар, саяси пгсаймдерд! ко л да улар болмай отыр,-деп атап :етшд1./8/

^огамдык гылымдар жеке адамга табынудан жэне бюрократтык эдюпен арудан, догматикалык ойлардан жэне 1ске жетйс бишей жешаз араласудан з KacipeT шект1/9/ Билос жуйесше катац бакылау жасалынып, сешмсзздгк та, жеке адамга бас ию букш социалиспк жуйеге тарады. К,азак,стандагы ipi от курылыстарды салу, елд1 коллективтендару, индустрияландыру, тын жэне 1йган жерлерда игеру сиякты аухымды жумыстарды журпзуге байланысты 'О-нщ еуропалык аудандарынан осында миллиоцдаган адамдар келдь Сонын арынан казацтар ез ел1нде, ез жершде азшылыкка айналды. 1931-1932 цары казак тарихында больпт кермеген улкен апат - саналы турде журизшген цидгщ жалгасы болган тыц игеру шаралары салдарынан жуздеген казак дары бхржолата жойылды. Олардыц тургандары жаца жерде орналаскан lap орталыктарына коппршдь «Халыктар турмесЬ атанган патшалык й тусында казак жерше орыстар экелшсе, енд! ол Кецес оюмет-i

заманында, эртурш жалган урандармен адданып коныс аударган сан-ал> халык,тардыц, еюлдершщ отаньша айнадцы. Сонымен, казак, дала тоталитарюмге ceнiмciздiкпeн карайтын халыктардын, ягни, туткдн хальвд мекенше айналды./10/

Элеуметпк эдшетхшдис халык букдрасы тарапынан наразылык- булж шыгуы басты себегаш болды жэне ол Heri3ri факторга айнадцы.

Коммуниста партия коммунизм орнатуга баштталган багдарламасын же саясатын каншалыкты куш жумсап кажырлы жумыс журпзсе де 0M¡p завдылыгын корсет.

Казакстанда ауыл шаруашылыгыныц артта калуы, партия каулыларьи дэрштелгендей, интенсивтещйру багытымен емес, экстепсивт) жолмен жур орын алган ерескел олк,ылык.тар, кабыдданган багыт-багдарлардыц, кепштгй жузеге асырылмай аяксыз калуы, химиялавдыру, сондай-ак сулацдъ жумыстарыныц табиги ортага, экологияга жасаган орасан зор киянаты coi дэлел./11/

Алайда цайта куру басталганга дейш партия мундай ерескелдцггерд1 аш айтудан жасканды. Кецес Одагы Коммуниста партиясы Орталык, Комитета копте ген багдарламалары мен кабылданган каулылары, немесе партияныц Са* бюросында Одактыц эр республикасыныц Коммунист партиясы Ортал Комитетгершщ ауыл шаруашылыгы мэселелер! жайлы жумысын, ecel тыняаганда жинакталган кужатгар купия сакталды. Сондай-ак, республи облыс, немесе аудан партия басшкларыныц Саяси бюрода есеп 6epi материалдары, Tirrri ауыл шаруашылыгы бойынша кабылданган каулылар купия сактальш, халыкка, ауыл шаруашылык, басшыларына, мамандарга жетпе мундай шеигшдер ашык талкыланбады. Олардыц мазмунынымен тек облыс же аудан партия басшылары гана таныстырылатын. Ельшз тэуелшз мемле! болганда гана тарихи шындыктыц анык-каныгына коз жетюзуге мумкшдш ту отыр.

Жогарыда айтылгандардьщ 6opi партияныц К,азакстандагы аграрл саясатыныц кептеген мэселелерш тарих гылымында кайта к,арап, осы такырьи жаца зертгеулер журпзуд! кажет етед] деп ойлаймыз. Осыган байланысты кощл белш отырган кезецшц тарихнамасын жан-жацты зерделе] О.Мухатованыц мына пшрш 6Í3 толык, крлдаймыз: «К,азакстан ау шаруашылышныц ауыр жагдайын тарих гылымы непзцще зертгеудщ, мацъ: зор. QñTKeni бугшп шынайы ахуал ретйзде орын алый отырган мэселе ерте KyHi тарихк,а айналады. Жеткшшек урпактыц откенш окып-уйренш, болашаг зерделеуде тарихи тургыдаш зертгеулер квптсп жарияланып, олкылыктыц ор толып, жойылуга тик.»/12/

Кецес мемлекей ыдырап, Коммунистж партия оз кызметш догарганнан ке; 15 одактас республикалар вз алдына тэуелаз мемлекет болды. Казаке зерттеупйлерше да егеменда ел болган жагдайда жогарыда айтылган Kyi болып келген партияныц кужаттарымен танысуга мумкшдж туды. Булар архив' тарихшы - галымдардыц колына тшп, сурыпталып, зерттелше бастады, халы! жария етшщ. Сондыктан 1зденуин, осы ецбек авторы 1965-1990 жылда К,азакстандагы Кецес мемлекетшщ журпзген аграрлык саясаты жени буган дейшп кептеген зертгеулерде тарихи шындыктыц буркемеленш келге: ескерш, бар шындыкты гылыми тургыдан жан-жакты терец талдап керсет езше басты максат етш койып отыр.

[ешц зерттелу деагеш. Ауыл шаруашылыпл проблемаларын объектшш да методолошялык, квзкдраспен к,айтадан зерттеу K83ipri кезде когамдык эдьщ мадызды мшдстч болып отыр дед ¡к. Омфдщ ез\ тарих галымынан man етуде. Бул жоншде кезшде КОКП Орталык Комитетшщ к,анхар Пленумыныд каулысында орынды атап керсетщц./13/ Жогарыда да атап , когамдык гылымдардьщ хеке адамга табынудан, бюрократгык одаспен j б1ржакты дэрштеуден, догматтыкпен жвне ieri жегпк бшмеушшктен ма карауга мэжбур болуы салдарынан 6ipa3 KacipeT шеккенш кдйта бастанкы кезедшде Коммунисте партияньщ баскарушы тобы fra мэжбур болды./14/

бул шынайы мойындау емес едо. бйгкет партия басшылыгы когамдык эдьщ, соньщ ппшде тарихтьщ «сарай гылымы» болып кдла 6epyiH, япш саясатгы дэрштеуден жене соган к^азмет етуден бас тартпауын табанды tan erri. Ал муньщ o-ii 6i3 зерттеп отырган кезендеп аграрлык саясат щ ycripT, б1ржак,ты жене жогарыдан TycipbireH шепимдерда непзшен марапатгау жэне барынша колдау рухында жазылуына жол ашты. спк идеологая баска когамдык пллымдар Topis/u тарпхты да езшщ ца тапжылтпай устады.

ля жуйеде жан-жактылык, жспспедь Крзакстан бойынша тарихи ъщ непзшдс орын алган аграрлык oirepicrep/xi объектшш тургыдан цап зерггеу мумкш болмады. Мэселе зерттелсе де ycripT каралды. »1 ескерген диссертант аталмыш кезенде, партиялык жэне мемлекегпк цлц сан-салалы ауыл шаруашылыш проблемаларын шешу жешндеп ына сын кезбен, жене жан-жакты талдау тургысында кдрап, сонымен )ихи едебиеттерде жене арнайы зертгеулерд1 жацаша кезкараспен белгш галымдар ецбектерипц жогарыдагыдай ауыр ахуалда owipre ;cKepin, сондай-ак осы такырыпта диссертацияньщ коргалмаганына баса арды. Жалпы алганда, бгииц 3eprreyiMi3 камтитын кезеднен бурынгы , соньщ пшндс К,азак,станда осы такырыпта ем}рге келген гылыми, блицистикалык шыгармалар, творчестволык ецбектер аз емес. Алайда, сегичпздей, олардыд эр кдйеысына талдау жасалгацца каралатын дар сол кезде устемдак курган жоспарлы орталыктанган экономика 1на, коммуниста идеолотяныд ауыл шаруашылыгындагы :ьша лайык жазылганын естен шыгаруга болмайды. riK тарихшылар, баскд да когамдык, гылымдар екщдер!. непзшен Кецес оммунистш партиясы Орталык; комитетшщ немесе оньщ жергшкп .1ныд ауыл шаруашылыгына басшылык, кызметш жэне ужымдар мен ;ыц осы салада партия саясатын owipre енпзу жумыстарын зертгейтш. :ктанда кезшде Кдзакстанда ауыл шаруашылыгын еркендету жэне оны к, баскэру icTepi мэселелер1 бойынша, коргалган диссертацияларда, ияларда, макалалар жинактарында, баска да гылыми ецбектерде осындай шык ыкдал орын алып, б1ржакты талдаулар мен жалпылама немесе шык багалар бершген./15/ Бул жумысгарда аграрльщ мэселе партияньщ ) дурью саясаты ретвде дорпггелш, айтылды. Кебшссе Лениннщ итк жоспары марапатгалып кейшп кезец соньщ занды жалгасы ретдзде жэне партияньщ ауыл шаруашылыгынын, материалдык-техникалык шгайтудагы, когамньщ ощцрпш куиггерш ©ркендетудеп орталыктанган >рны бейнеленда.

Б1з зерттеп отыршн кезецдеп партияныц аграрлык, саясатыныд теорт непздер1 Букшодактык, галыми-теориялык конференцияныц матсриалдар; /КОКП ОК наурыз (1965 ж.) пленумынын, 10 жылдыгына арна; айкындалды./16/

Отан согысынан кейшп хылдарда КСРО-да ауыл шаруашылыгыныц да оныц болашагы, ауыл-селоньщ экономикалык-елеумегпк проблемаларын шец жолдары, тыд жене тынайган жерлерда игерудеп тарихи тож1рибслер, шаруашылыгын, АПК-ныц баска да салаларын индусгрияландыруды жогар] белпленген жолмен дамытудагы партия уиымдарыныц кызмсп б1рк жинактарда жене аукымды ецбектерде еюмшш-ем1рши1 рухта, догма' тужырымдармен баяндадцы./17/

Зерттелш отырган кезенде Коммунист партияныц саяси-идеялык, : уйымдастыру жумыстары жешнде кептеген ужымдык шлыми ецбе] монографиялар жарык керген еда. Олардыц бер1 непзшен ресми ка карарлардагы тужырымдарды к,айгалаудан ауыткып керген емес./18/

Ауыл шаруашылыгына партиялык басшылык жасаудьщ турлер1 мен теси женшдеп идеологаялык сарындагы ецбектерде жекеленген тараулар бел1мдер бар./19/ Б1рак олардыц кепшшшнде К^закстан ; шаруашьшыгыныц мэеелелер1 женшде, соныц ншндс мал шаруашылы епншшк жуйесш интенсивтенд1ру жене химияландыру, мелиорация жумыс туралы, ауыл-село ецбеккерлерщщ аткарган к-шаралары туралы меселелер м камтылмаган. Бул ецбекгер аталмыш мэселелерге назар аударганныц оз'вдд зерттеу коммуниспк арнадан шыга алмас еда.

Ужымшар шаруалары мен кецшар жумысшыларыныц арасындагы ка{ катынастардыц, селодагы элеуметпк курыльшныц тубегейл1 езгеруше, ауыл, елеуметтж жагдайга, ауыл шаруашылыгьшьщ материалдык-техникалык Саз; ныгайтудагы жумысшы табыныц аткарган рол1не когамдык галымдар еюлдер! кецш белген./20/ Бупнп кун! оншалык,ты мацызы жок осынау мэселелер жылдары зерттеушшердо катты толгандырды. Муныц себептер1 б1здщ ойымы социализмнщ капитализмнен артыкшылыгы элеуметпк салада керщу1 тшс л ейгш тезисп дэлелдеу кажетппнен жэне жумысшы табыныц когамдагы жет релш непздей тусу, сондай-ак осы непзде Компартияньщ билий о кажегпгш адамдар санасында берж орпыцтыру муддесшен туындагап Бупнде тарихи зерттеулерде тар еркгп таптык кезкараека орын калмаган к керсетшген зертгеулер оздершщ мацыздылыган жойып алды. Оныц устше бул да диссертацияда зерггелщ отырган меселелер кетершмеген.

Бурынгы Кецес Одагыныц ер аймагында ом!рге келген тадцау, зе; жумыстарын талдайтын камтигьш тарихнама, атап айткднда облыстык,, ©лю республикалык партия уйымдарыныц ертурл1 елкелердеп ауыл шаруашыльи басшылыгы женшде жазьшган ецбекгер де аз емес. Б1рак оларда Кдзакстан ; шаруашьшыгыныц проблемалары, б1здщ зерттеуде кдралып отырган кезец ар! каралмаган.

Ауыл шаруашылыгыныц дамуына партиялык басшылык мэселелерше б1рк монографиялар, кандидаттык диссергациялар арналган./21/ Б1рак оларда К,азак,станлыц ауьш шаруашылыгы жуйесшдеп ютелген жумыстар проблемалар ез керШсш таппаган.

Казакстаидагы XX гаеырдагы аграрлык езгер1стерда зерттеуге бугал эа арнаган жэне артында кыруар мура калдырган Э.Б.Турсынбаевгын, ¡] монографиясы/22/ б1здщ зерггеу1м1чге кезещ жагынан да такырыбы жешне

,ьш. Алты тараудан туратын бул монография озшщ методологиялык багыты йнен бпддц гылыми кезкарасымызга туб!ршсн кайшы келетшш айтааска майды. Автор езшщ ецбегшде партиялык саясатгы басшылыкка алып, ауыл >уашылытьшыц 613 зертгеп отырган кезевде шггенсивтен/пру жолымсн ыганы туралы корытындьшы дэлелдеуге куш салады. Бул оныц «прежде всего дует отметить, что сельское хозяйство значительно поднялось в своем зитии и уверенно превращается в высокоразвитый сектор экономики»/23/ :н тужырымынан да кершедо. Б1рак бупнп кунп зерггеулер шын мэнйзде ' л шаруашыпыгыаыц б1з зерттеген кезевде токырауга ушырап, зкстенсивп сга гускенш керсетп.

Кдзакстандык авторлардын монографиялык жумыстары ауыл ¡уашылыгындагы езгерктерд1 керсетуде, элеуметпк озгерхстерд! таптык гыдан болса да талдап, корыткан кецестак тарих гылымына косылган арлыктай улес. Оларда ужымшар шаруалары мен кецшар кызметкерлершщ [I ецбеп, ецбек ен1мдипгшщ алга басуы баяндалады. Сондай-ак авторлар умета к талдау аркылы ауыл шаруашылыгындагы езгерктерд! озык тож1рибе :нде тадцап корытады. Олардыц шшвде б1здщ такырыпка катысты галымдар ектер1 баршылык/24/

Алайда буларда унамды тэж1рибиеш б]ржакты корсету жогарыда айтылгандай гптерге байланысты тарихи шындыкты айкындауга едоу^р кедерп кeлтipдl. иы Б.А.Толепбаевтьщ томендеп тужырымы анык корсетедд: «...успешно юлнено историческая задача, поставленная мартовским (1965 г.) Пленумом КПСС, выработавшим основы аграрной политики партии на современном ге, вооружившим весь народ подлинно научной, реалистической программой д гейше го развития сельского хозяйства»./25/

Эсылайша ауылдагы барлык езгерктер, тек партиялык дурыс басшылык ижесл ретшде корсетше бастады.

Кейб1р зертгеулерде ауыл шаруашылыгын дамытуга партиялык басшылыктьщ екп де табанды журпзшушщ коршкл ретшде ауылдагы элеуметпк :рютер арнайы баяндалады. КОКП-ц аграрлык саясатын жузеге асыруда акстанда кол жеткен жспстжтер айтылатын ецбектер цшнде диссертациялык ггеу1м1зге Х.М. Мадановтын монографиясыньщ жакынырак екенш айту керек. ы улкен тараулардан туратын бул ецбек/26/ непзшен К,азакстан шшарлары мен кецшарларын техникалык жагынан жарактандару юшдеп, сгрлещцрудеп, химияландыру мен сула1едырудагы, ауыл шаруашылыгын :андандыру мен шогырлавдырудагы, кадрлар мэселесш шешудеп, каланыц лга комегш камтамасыз етудеп Компартияньщ жумысшы табыньщ ролш груге байланысты шараларын талдайды. Автордыц «Деятельность КПСС, равленная на усиление роли рабочего класса в осуществлении аграрной итики в Казахстане, была исключительно плодотворной в изучаемом нами иоде, в 1946-1975 г.г.ц/27/ деген басты корытындысымен бугшде тнылардыц толык келке коюы еюталай. Ецбектщ озшщ аты-ак оньщ , идеологияландырылган концепциямеп жазьшганьш анык байкатады. £ептеген авторлар ез ецбектершде ауыл шаруашылыгындагы езгерштерд! жене вдагы экономикалык, элеуметпк жагынан оркендеугп аграрлык ощцрк'п устрияландыру процес1мен байланыстырады. Алайда осы мацызды ¡ске перация мен интеграция процесстершщ ыкпалы тарихи эдебиеттерде терец телмеген. '

К,азак,стандык, галымдар С.И.Абдулпаггаев, М.Т.Кенжебаев, К.Рысла АН.К,удайбергенов, К.С.К,аражанов жэне т.б. ездершщ докторл диссертациялары мен монографияларында мэселенщ ертурл1 кырларын тадцаг Б ¡рак буларда жетштштердщ бэр! республика партия уйымдарьшыц баскарул жузеге асырылганын дэлелдеуге багыт устаган. Оларда эрине сын материал; жоктын касы./28/ Партия уйымдарыньщ жетекшшгш керсетудц, олар сынаумен катар журпзу ол кезде мумкш емес едь Аграрлык мэселелердщ кел' жарык Kopyi iprejti ецбектерда тана емес, макалаларды да жан-жакты талдайт тарихнамалык талдауда кажет erri. Осындай алгашкы ецбек Х.Маданов г Т.Омарбековтьщ «Историография атрарной политики партии в Казахстане» i аталатын келемда макаласы ед1./29/

М.Горбачевтыц жариялылыгы рухында жарык керген бул макала пег: енбектерд! талдап гана коймай. оларда орын алган кемшшктср;ц де сынады, жг осы багы'пагы жаца зертгеулер багыттарын белпледг Алайда бул жумыс ал i Компартия билт тусывда жазылгавдыктан онда коптеген мэселелер назар; тыс калды.

Аталмыш кезещц зертгеушшер арасында докторлык галыми дереже алу уи дайындалган Б.Г.Аягановтьщ ецбеп/30/ 6i3re жакьшдау. Ол 1970 жэне 1990 ж аралыгандагы Кдзакстанньщ элеуметгж-зкономикалык жэне когамдык - caí дамуын, нарык катынастарына кошудщ жолдарын, когамдык б1рлестйстер .v уйымдар кызметш арнайы зерттеп ортага салады. Алайда бул гылыми едбе] Кецес мемлекетшщ К,азакстанда журпзген аграрлык саясаты арна

карастырылмаган. Тарих гылымындагы жана кезкараспен жазылган бул ciif сондыкдан да б1здщ такырыптыц мэселелерш нетшен назардан тыс калдырды

О. X. Мухатованыц докторлык диссертация непзшде жарык Kepi монографиясыныц/31/ Teprinuii тарауы «60-90 жылдардагы аграрлык o3repici тарихнамасы» деп аталады жэне б1здщ зертгеу кезацмдзге катысты жумыста] накты токталады. Бул 6Í3 зертгеп отырган кезевд! жацаша кезкараспен талдайт алгашкы тарихнамалык ецбек екешн атап керсеткен жен. Автордыц «жар: ко pre п монографиялык зертгеулер мен макалалардыц, жазьш диссертациялардыц молдыгы мэселенщ кед аукымдылыгы мен озектш ацгартады»/32/ деген корытындысы толык шынайы.

Сонымен катар зертгеушшщ «70-80 жыддардыд 6ipiHiiii жартысында Kei когамыныц барлык салаларында дагдарыстык кубылыстар орын алганды белгш. Алайда кецес дэу1ршде жариялангаи зерттеулерде ауыл шаруашьшыгыг да дагдырыстыц етек жайгандыгы жайында жумган ауыз ашылмайды. Себ «кемелденген социализм» eMip cypin турган кезшде устемдж еткен идеология жайында айтуга катац тиым салды»,/33/ - деген iibcipi де бугшп кезкар О. Мухатованыц осындай кунды тужырымдарга непзделген едбегщщ жар: керуше байланысты 6Í3 мэселенщ тарихнамасын ыкшамдап карастырдык.

1999 жылы Эл-Фараби атындагы К,азак Мемлекегпх Улттык Университета «К,азакстандагы аграрлык озгерктер тарихнамасы /XIX гасырдыц соцы - ] гасыр/» такырыбынан О.Х.Мухатова тарих гылымдарынын докторы гылы дэрежесш алу ушш диссертация коргады. Онда XIX г. соды-ХХ г. курд аграрлык мэселелерге катысты жарияланган ецбектер-монографиялар, макалал; диссертациялар талданган.

1992 жылы осы бхз кетерш отырган мэселеге жакын такырыт К.АБерденова тарих гылымдарынын докторы атагын алу ушш диссертация/1 к,оргады. Жумыс непзшен К,азакстан енд! гана тэуелаздш алып жаткан, же

лх гылымы езшщ тэуелс1з методологиялык нринциптерш аныкгамаган ге коргауга усынылды. Ал оныд дайындалуы жопе жазылуы Компартия билт де сакталган кезецмен тустас келдь Сондыктан да бул ецбекте Компартияньщ флык саясатын интенсивтен/пру жолы решаде керсетеин сипаттаулар орын ы. Шын мэншде бул багыттын экстенсивтипгше сондыктан да мэн бершмедг Рас, арада ей жылдан сод К.А.Берденова мен С.И.Иманбердинанын йрлескен ;а едбеп/35/ жарык кердь Мунда тоталитарлык жуйенщ Казакстандагы флык саясаты жан-жакты сынга алынды. Ауыл шаруашылыгындагы ауыр ш осы саясатгыц салдары ретшде корсетшда. Алайда авторлар тагы да ауыл >уашылыгыныд иптепстт емес, экстенсивй дамыганы туралы батыл ытындыга бара алмады. Бул тусшжп де бул кезде Казакстан ауыл )уашылыгы ал! де жол айырыгында, отпел! кезед бастауында тур еда. Откснге ш куннщ кез1мен бага беру сондыктан да бул жумыста жеткпей жатты. Б.К.Бр1мжановтыц 1997 жьипл коргаган докторлык диссертациясы «Село ахстана в 60-е - 80-е годы: конкретно-исторический анализ по материалам здных областей»/36/-деп аталады. Атынан кершш тургандай, бул зертгеуде тек лстагы торт-ак облыстардагы ауыл и г а р у а ш ы лыгын да г ы жагдай зерделенген. : аймакла мал шаруашылыгы жаксы дамыган, ал епшншктщ алатын орны 1алы. Макта, кант кызылшасы секщщ техникалык, курии, кунбагыс, картоп, з, собп, жугер1, жузгм т.б. дакллдар мунда енд1ршмегендисген енбекте иис таппаган. Оньщ устше диссертант тек кана ега-ак облыстьгц щекетпк архивтерцвдеп материалдарды дайдаланган. Сондай-ак диссертацияда пы 1980 жылга дейшп кезевдеп жергшкп ауыл шаруашылыгына катысты гриалдар пайдаланаланылып камтылган.

Бгздш енбекте республикадагы ауыл шаруашылышнын жан-жакты дамыган зг1 аймактарыпдагы астык пен мат шаруашылыгы, оспресе сут малы, кус, ика, мал бордакьшау шаруашылыгы жайлы мэселелер кедшен айтылады. щай-ак Огггуспк елке камтылган.

\йта кеткен жен жогарыда аталган диссертациялар мен монографиялардыц тыгы-дерлгк орыс тшнде жазылган, ал мемлекетпк тщце коргалган енбектер ;гыц касы. Осы такырыптан б1здщ едбегМз туцгыш рет мемлекетпк тшде ылып отыр.

Диссертацияньщ такырыбын белплеуде жэне оны гылыми тургыдан жан-,ты зертгеуде К,азакстан Республикасыныд президент! Н.Э.Назарбаевтыд ;нде аткарылган ¿с пен каз(рп отпел! кезец экономикасы, эаресе адда длен ген мшдеттер жешндеп тужырымдары, ауьш шаруашылыгын дамытудыц >1Т-багдары методологиялык непз болды./37/ Ол «Казакстан бурышы ;ерияныц коленкесшдеп бас саугалап келген ем1рден губегешп жэне тупкишсп тартып, нарыктык экономикасы элеуметпк дамуга багытталган жэне жаца шшггп турдеп когамдык карым-катынастарга непзделген кушт1 егемен лекет куруга юркт»/38/-деп атап корсет.

Гонымен, жогарыдагы кыскаша гылыми тарихнамалык талдаудан сон [андай корытындыга келдш

1. Куш бугшге дейш Кецес мемлекетшщ 1965-1990 жылдардагы акстандагы аграрлык саясаты объективи не годе зертгелмеген. Бул женшде губликалык колемде жада методологиялык козкарастагы докторлык ;ертацня коргалмаган, сондай-ак бул такырыпта галымдардыд комакты >честволык ецбектер! де жоктыд касы. Кезиаде кедестж дэу1рде жарык керген га жумыстар бугшп кун талабьша сай емес.

2. Ауыл шаруашылыгы салаларын интенсивтендору, химияландыру ж мелиорациялау жэне оларды баск,ару сиякты курдел! жумыстарды журпзу шаралардыц барысы, кайшылыкты тагдыры, ем1рге енпзшу эдаи, тур1 ] тэж1рибелер1, аталмыш саланыц материалдык- техни калык базасыньщ тын; жагдайы, сол сеюдщ аграрлык саясатгын ащы сабактары, киыншылыктары ] зардаптары дэйехтшкпен, кешендо зерггелмеген, олар женшде тар тэж1рибиеге непзделген саликалы корытындылар жасалмаган, арнайы талдау жеткпейдц. Ал мунын бэр1 осы такырьшты бугшп куш отандык, тарихга жац; зерделеу кажетпгш дэлелдей туседь

Зерттеу жумысыньщ мак,саты. Диссертациялык, жумысымызда Кеце< кезендеп, партия жене мемлекет органдарынын, кужатгарында корсета кезенд! зертгеген, галымдардьщ, мамандардыц ецбектерше, сонымен кг орталык жэне обдыстык мурагаттар корларыныц кужаттарына суйенш, 1 - 1990 жылдар аралыгындагы Кецес мемлекетшщ Кдзакстандагы аграр.1 саясатыиа, бугшп жаца методологиялык тарихи квзкараспен талдау жа отырып, мэселет жан-жакты зерделеп, оныц зертгелу децгейш аныктауды, ол болса гылыми тургыдан объектив'п турде ашылмаган кырларын ашып керсс-алдымызга максат етш койдык.

Аталмыш кезевде К,азакстанда аграрлык саясатгы журпзудщ б1ржа] зертгелгенш жогарыда атап корсеток, Алайда будан корытындылар унам> тургыда болуы тик деген корытынды тумайды. К,ол жеткен жеттисгердо тер1 шыгаруга болмас. Бул мэселете терец зертгеу ушш гылыми ужымдар ме галымдардьщ ел! де кажырлы ецбектенуше тура келед!. Зерттеудщ мщцетгерг

• 1965-1990 жылдардагы К,азакстан ауыл шаруашылыгындагы реформалар; мэн-мазмунын, сипаты мен салдарын айкындау. Бурынгы зертгеулер, кунды ой-пшрлердо, тужырымдарды, ауыл шаруашылыгындагы ка курулардын теориялык-методологиялык мэселелерш, аграрлык катнастард езгерктердо айкывдау;

• Баскарудьщ эим1шл-ем1ршш жуйесщщ К,азакстан ауыл шаруашьии ендарюш бурын дэрштеле айтылып жургендей интенсив-п жолмен ел шындыгында экстенсиви багытга журпзгенше талдау жасап, бул проце объектют бага беру;

• Ауыл шаруашылыгы ещцрганщ материалдык-техникалык базас ныгайтудагы орын алган кемшшктер мен оралымсыздыктардьщ себептс тарихи шындык непзшде ашып корсету;

• Епстж жерд1 мелиорациялаудыц жэне егшшшкп химияландыру; коршаган ортага типзген орасан зор залалдарын ашып корсету;

• 70-80-жыдцардагы ел экономикасывдагы токыраудыц а; шаруашылыгындагы керщюш толыгымен айкындай ашу. Республик журпзшген Кецес мемлекетшщ аграрлык саясатыныц шынайы багыт-багдар; мэш мен сипатын жэне кдйшылыктары мен зардаптарын айкындай тусу.

• Зертгелш отырган кезендеп жинакталган мол гылыми материалда] коммуниста ыкпаддан азат, жаца кезкараспен зерделеп, ола] проблемалык тургыда талдап, практикалык мацызы бар кортындылар, каж! усыныстар жасау.

Зертгеу такырыбыныц дереклтк непз1. Автор гылыми зерттеу1 барысы Кецес Одагы Коммунисте партиясыныц жэне К^азакстан Компартаясьп; с*>ездер1 мен пленумдарыныц, конференцияларыныц шепимдерш, сондай

млекетгш аткару органдзрыныц ауыл шаруашылыгьша к,атысты жатгарьш, статистикалык, материалдарды кещнен пайдаланды. Республика ,тл шаруашылыгыныц op турл! аумагьшдагы epeKJiicjiiKTepin ескере отырып, ;сертаит жергшк-п аймактардыц материалдарын да пайдаланды. Атап айтканда маты /685; 625; 484; 448 кор/, Жамбыл /282 кор/, Оцгустпс К,азакстан /40/, мей /103 кор/, Акмола /1 кор/, Крстанай /72 кор/, Кекшетау /1 кор/ шстарыныц архивтерлерпщеп материалдармен танысты. Сондай-ак, зергтеуте ;публика колемшдеп деректемелердц корытыидылау: К,азакстан Республикасы езидснтшщ /708 кор/, Укзметгщ /1481 кор/, ведомстволык мекемелер /153 з/ мурагатгарындагы материалдар neri3 бодды. Сонымен катар зертгеуге ;публикалык, облыстык, аудандык басылымдардагы ауыл-село ецбеккерлершщ кырлы ецбектер! женшдеп кужаттар, саяси-когамдардыц, козгалыстардыц эгылары мен багдарламалары жошндеп материалдар кеншен пайдаланылды. Жогарыда корсетшген мурагаггар кужатгарындагы коптегеи мэлшеттер 1Ыми айналымга туцгыш рет косылып отыр. Мурагатгар ерекшел^ктерше карай гендевдей бел1мдерге топтастырыдды:

I, бьнршипк-оклмшь1! баскару Giuiiri колывда болтан партия оргаидарьшьщ опары.

КОКП жэне К,азакстан КП съездер1 мен пленумдарынып шеплмдерк ОК [ференциялары мен пленумдарынып каулылары, олардьщ арасындагы катынас аздар. К,азаксган КП ОК бюросы мен Секретариатыныд хаттамалары, ауыл эуашылыгына байланысты тур.ш аныктамалар, акпаратгар. К,азакстан КП ОК жэне . облыстык партия комитс-nepi жауашы шеткерлершщ ауыл шаруашылыгьша байланысты к-сапарларыидагы гакталган тэж!рибелер жайындагы аныктамалары, хабарламалары. Облыстык, аудандык, бастауыш партия уйымдарыныц есеп беру ференциялары мен пленумдарында, паргия-шаруашылык активтер1 1алыстарында каралган мэселелер бойынша кабылданган шеппмдер т.с.с. И. КСРО жэне Кдз.ССР Жогаргы Кецестершщ, облыстык жэне аудандык ык, депутатгары Кедестер1н1д сессияларыныд ауыл шаруашылыгьша ланысты кабылданган каулы-карарлары. Сондай-ак кэсшодак комитеттершщ, сомол уйымдарыныц зертгелш отырган проблема бойынша аткарган шстары жэне кабылдаган кужатгары.

[II. Республикалык министшктер мен ведомствалардыд ауыл шаруашылыгы ;есше байланысты мэселелер бойынша кабылдаган кужатгары. [Y. Республикалык жэне жергипк-п статистика органдарыныд баспадап к,к.ан материагщары. Рылыми-зерттеу жумысын журпзу жэне диссертацияны у барысында диссергантгыд жеке ¡здешстер!, бит« жэне кеп жылдар бойы ее, партия, комсомол жэне шаруашылык басшылык кызметтерш аткарганда актаган о.шрлж тэж1рибес1 кэдеге жарады.

iepxrey жумысыныц методологиялык жэне теориялык непздерь Зерттеу ысышга мэселеге коммунисте идеология кез1мен караудан бас тартгак. ш дерекгер катарындагы партиялык органдар кужатгары сын кезбен, тоуелси лекет муддеа тургысынан сарапталып, тарихи-салыстыру o;iici непзшде андьь Осы ретте ecipece кейшп тэуелаздце кезецшде жарык керген зерттеу ;ктер, макаладар откещн теориялык тургыдан талдауда кецшен 1аланылды. Айта кеткен жон, тоуелаз К,азакстан Республикасынын туцгыш идешз Н.Э.Назарбаевтыц аграрлык мэселе жоншдеп шыгармалары мен KTepi диссергацияныц методологиясы мен теориялык непз1 болды. Оларда

ауыл шаруашылыгыныц еткеш бушт кун кез1мен талданып, сондай-; К,азакстанныц каз1рн кездеп элеуметглс-экономикалык дербес сая> OMipiiiÄcri курдсл1 ахуал, кайшылыктар мен кемшшжтер, когамдык ем1рд эр саласывда журпзшш жаткан реформалар барысына жан-жакты талдаул жасалып, практикалык усыныстар айтылгал.

Ауыл шаруашылыгындагы озгерютерд1 бурынгыша талтар арасындш катынастар непзшде емес, жалпы ауыл шаруашылыгы едбеккерлершщ кызм( ретшде карастырдык- Мундайда партияныц науканшыл саясаты гыльи тургыдан талданып, сынга алынды.

Автор ел1М13 егемендкке ие болганнан 6epri кезенде отандык тар гылымында калыптасып жаткан жана багыпагы гылыми ой-пшрлер mi тужырымдарга, сонымен катар жетекни когамтанулш галымдардг ецбектернщеп аграрлык реформалар туралы кезкарастарга суйендг Зертг <5арысында накты салыстырмалы тарихи, жинактау жэне корыту o;[icTepi, таддг сондай-ак логикалык, статистикалык зертгеу тэсщцер1 колданылды.

Зерттеу жумысыньщ гылыми жаналшы. Кдзакстан непзшен аграрлык

катыныстар ел i. BÍ3 зертгеп отырган кезевде 1965-1990 жыддары оюьщ ayi шаруашылыгында кептеген езгерктер болды. Эм1ршш-аюмшш баскару непзделген ауыл шаруашылыгы езшднс мумкшдктерш сарка пайдаланып, акы] тыгырыкка 'прелдь Эрине бул жолда жетгстктер мен кайшылыктар да болмады. Сондыктан да бхздщ зерттеудщ жацалыктары бар. Byrii жагдайда откенге жаца кезкарас тургысынан орындалып отырган туцгы аукымды гылыми зерттеу ретшде бул жумыста ауыл шаруашылыгыш экстенсивт1 жолмен вркендеу проблемасынын теориялык-методологиялг непздер1 жан-жакты терен талданган, К,азакстандагы аграрлык саясат п Катыныстар угымдары Шртутас аграрлык проблемалар ретщде карастырылы олардын мазмуны Ka3ipri заман тургысынан сыни талдаулар непзшде ашылга Сондай-ак ецбекте кврсетшген кезендеп К,азакстан ауыл шаруашылыгында! токырау кубылыстарынын себеятер! барысы жэне салдарлары мерзвдок ни тэуелаз тарихымызда буггнп куш орныга бастаган принциптер непзш зерттелш, осыган катысты корытындылар жасалган.

Тарихымыздан белг1гд, токырау кубылыстары непзшен 70-80 - жылдары opi алды. Онын ce6e6i - тоталитарлык жэне эшмпш-эм^ршш жуйенщ ecipece ayi шаруашылыгында нарыктык катынастарга мэн бермей, тштен оган кедервд жасауынан туындады. Бул сала сол кезевде интенсивп даму деген капщи басшылыкка алды. Дегенмен, бугшп б1здщ гылыми талдауларымыз Kepcei отыргандай шын мэшнде экстенсивт1 жолмен дамыды. Едбекте осы мэселел объектива талданып, жаца методологиялык зертгеу тургысынан багаланд Зерттеуш1зде ауыл-селоны элеуметпк жагынан кайта КУРУ саясатынын тарихы катысты жада корытындылар мен тужырымдар да баршылык- Жаца жагдай бурынгы кецестк кезедд1 б1ржакты, тек каралап жазатын зерггеушш кателйстерш кайталамай 6Í3, бул багытта кол жеткен жепстЬсгерд1 де кецшен ат керсетпк.. Диссертацияда сонымен 6ipre Кдзакстанда аукымды колем журпзшген мелиоративтш жумыстар мен егшшшкп химияландыруда коршаг табиги ортага Kepi эсер еткен экологиялык зардаптар дерек-ri материалдар, зерттеу непзшде анык корсетшген. Бурынгы кецестк кезенде бул жайында aii мумии болмагандыктан, муны да б1здщ зерттеудац жацалыгы ретшде тол! кабылдауга болады.

тып отырган ецбекте Кецес мемлекетшщ 1965-1990 жылддр аралыгында 1нда журпзнген аграрлык еаясатыныц барысы, аткдрылган жумыстардыц емд1 аукымы, ак.ик,ат шынайы астарлары, орын алган к,айшылык,тар ры мен зардаптары накты архив материалдары непзшде бупнп тарихи :пен зерделешп, дэйекп турде терец талданды.

¡лисп жагдайдыц ерекшелектерш ескере берме йтщ, сыцаржак коммуниста шныц ауыл ецбектерлерш мейшшше тукыртып, олардыц жеке :арын наукэншылдык сипатта колдап, шын меншде ауыл адамында ; кожа болу психолошясын орныктыра алмаганы да белгш. Сондыкганда ^rici, ортурл! социалисток жарыстар ецбек адамдарыныц рухани QMipiiuie к,алдыра алмады.

:ы, ез1м1здщ зерттеу1м1зде эшкерелей ашып керсету аркьшы, мэселешц »леуметпк жактарын талдауда шлыми, жаца корытындалларга келдк. Бул I зертгеуд1 мацызды ете туседа деген ойдамыз. Сонымен жалпы алганда ертге^пзде тарнх гылымында ejii де ашылмай отырган курдел1 :рд[ц Keíí6ip тустары, кырлары жацаша кезкараспен каральш, объективт1 едар жасалынды деп айта аламыз.

yjiiii гылыми-тадымдык_нале_тодарибслнс__мапыздылыгы.

1ЦИЯНЫЦ непзп коргындылары мен тужырымдарыныц кундылыгы иг сцякты ауыл шаруашылыгы дамыган елдщ эк1мшш-эм1ршш жуйешц кезендершдеп теж1рибесш корытып, одан tiiíctí, кджегп сабавдар алу .н гылыми непздеушде дер ед1к. Оныц устте бул осы салада орын алган кезещ жайлы туцгыш курдел1 ецбек.

кеткен жен, «токырау» аталып журген когамымызда орын алган улкен Кдзакстанньщ нарыктык катыныстарга ету кезещмен, ягнн огп 1ел1 уштаеып жаткдны, алгашкысыныц салдарларыныц кейшпсше, ягни кунге ejii де материалдык-техникалык, саяси-пснхолошялык, жэне ¡к тургыдан орасан зор ыкпалдар жасап отырганы купия емес. Муныц iri ауыл шаруашылыгындагы киыншылыктар бастауларыныц 6Í3 зерттеп кезенде жатканын дэлелдей туседа. Сондыктанда ауылдагы бупнп до шешу шараларын накты жузеге асыру ушш б1здщ зертгеу ¡деп ауылды жаксы бшу керек жене бурынгы кундылыктарды мулде иыгарудан, жене оларды бупнп жаца жагдайга бешмдеп накты ем1рде [удан бас тартпау керек. Осы тургыдан келгенде откеинщ т;ж1ри6иесш шдайтын бпдщ сцбетпзлщ жаца аграрлык саясатты жетшдаруде, ауыл шыгында тарнхи тэж1рибиелерда кещнен пайдалануда мацыздыда кажет цамыз.

ii'í-ак, б1здщ диссертация Кдзакстан ауыл шаруашылыгы женшдеп ipi тарихи шыгармашылык ецбек ретшде республиканыц элеуметик-¡сасыныц аграрлык секторыныц моселесше катысты кужатгарды а пайдаланылуы мумкш. Бул ецбектеп тужырымдар жогары оку л ir да К,азакстан тарихын окыту барысында дэрютерде, семинар ын журпзуде, арнайы курстарды белплеу барысында кажет деген з. К,азакстан Республнкасыныц тарихын жазуда да бул жумысты :уга болады.

п;е аграрлык сала жаца калыптагы ецбеккерлер мен мамандарды ггыруга муктаж. Оларды дайындайтын арнайы оку орындарыныц жене >уашылыгында осы мэселемен айналысатын мекемелердщ де ездершщ рында ецбекп пайдалануларына болады. Сонымен катар жумыстыц

теориялык, тужырымдарын Республиканыц зац шыгарушы жэне атк,а органдары, к,ошмдык, б1рлеспк уйьшдары жуйелераде пайдалана алады. Жалг алганда бул снбск зертелш отырган кезендеп ауыл шаруашьшыгы саласын орын алган кемшшктер мен олврллыктардан ауыл шаруашылыгым' айналысатындардыц бэрш сак,тандырады, бупнп устанган нарьщтг багытьшыздыц дурыстыгын дэлелдей тусед1 дер едок.

Зертгеудщ мерз1мдк шеп. Оаресе кецеспк кезенде К,азак,станда ау! шаруашылыш жуйесшде жогарыдан белпленген ортурл! к,айга к,урулар болмады, осы курдел1 саланыц ер турл1 моселелер1 бойынша ксцеспк кезец кептеген б!ржак,ты ецбектер жазылды. Осыныц Gзi 1965-1990 жылд аралыгындагы 1\азак;станныц ауыл шаруашылыгындагы шынайы хал-ахуал, онь экстенсивт1 жолмен дамуы, сондыцтан да дагдарысты токырауга урынгандьп жене т.б. жайында жогарыда атап керсетпк. Курдсл! де 1ргел1 гылыми сцбскт бурын жазылмады. Бул зертгеу осы олкылык, орнын толтырудан туындап оты Сондай-ак,, бул кезещц зертгеу нысаны етш алуымызга «токырау» аталган тари; белестщ ауыл шаруашылыгындагы оргур;л жактарын, себегтгерш, мен-мазмунь терен, зертгеуге тарихи сураныстыц болуы да эсер егп.

Диссертация ныц сараптан етщ, сыналуы. Диссертация М.Х.Дулати атыщкн Тараз мемлекеттж унивсрситстшщ жалпы тарих кафедрасында жэ] Ш.Уэлиханов атындагы этнология жэне тарих ииститутыньщ Кецеспк кез< тарихына байланысты арнайы бол1мшде талкылапып, крргауга усынылд Диссертацияньщ непзп мазмуныньщ келем1 15 баспа табак; монографияда жэ! жалпы колем1 13,5 баспа табак; 5 оку кдоалдарында жене 3 баспа табак,тан астг мак,алаларда жарияланды. Диссертацияньщ б1р шама материалдар! тужырымдамалары М.Х.Дулати атындагы Тараз мемлекетик уншзерситс профессор-ок,ытушыларыньщ гылыми-практикалык;, Республикалык; жэ] Халыкдралык, гылыми-педагогакалык жэне методикалык, конференцияларын, баяндалды. Ецбектердщ жалпы келем1-35 баспа табак,к;а жуык,.

Диссертацияньщ непзп мазмуны

Диссертация курылымы. Усынылып отырган жумыс юрюпедеп, те; тараудан, корытындыдан, пайдаланылган деректер мен эдебиеттер т1з1мпк турады.

Юрюпеде каралып отырган такырыптыц езекгшп, гыльши жацалыгы, зсртг. децгеш непзделш, зертгеудщ мак;саты мен мшдеттер1, деректж, методологаяль непздер1, мерз1мдак шеп, теж1рибелж мацыздылыгы, диссертацияньщ сараггп етш, сыналуы, к,урылымы керсетшген.

Б1ршцн тарауда — «К,азак,стан ауыл шаруашылыгындагы дагдарыстар же] олардан шыгу жолдарын 1здеспруде» 60-80 жылдардагы К,азак,стан ауь щаруашьшыгы саласындагы журпзшген реформалардыц еим1шл-эм1рш жуйесшщ ауьш шаруашьшыгы ендщмсш еркендетуге басты кедерп болгаи керсетЬюдК Тарауда К,азак,стан ауьш шаруашылыгындагы болган дагдарысть непзп себептер1 жэне одан шыгу жолдарын 1здеспрудеп шаралардь кдйшылыцты сипаты жэне нэтижеа нак,ты тьщ деректер непзпвде кецпк айтылады.

60-жылдардыц басында КСРО-ныц жалпы экономикасындагы жагдг бурынгьщан да ауырлай тусп. Кргамга басшылык ету пракгикасын, субъективизм мен валюнгарнзм оривд. Партия басшылыгы эюмшт-эм1рш билисп ныгайту ушш кецестердш, ролш жаеанды турде темендете туе Партнялык, курылымдар мен мемлекепж басцару органдарыныц кызметш,

>рмализм, бюрократизм, кезбояушылык, даурыкпалык сегалд! келедаз 1 |йтгер айкьш керше бастады.

Мундай демократия элементершен шьш мэншде журдай, жат кубьыыстар . беюш букараныц аткарып журген мшдеттерше, жумыстарына немкурайл1.1 рауларын, жауалсыздыкты тугызды. Муныд о'з1 ауылдык омфге оаресе рухани эгыдан зардабыи типздь Едбекке деген кулшынысты тудыратын басты непз-териалдык ынталаидыруды моральдык ынталандыру-ордеидер мен медалдар ру, мактау кагаздарын беру, затгардыц курмет тактасына суреэт мен аты-ндерш жазу, жиналыстарда жалан сездермен кегермелеп мадактау сскитд] [ралармен алмастырылды.

Шын мэншде партия органдарыньщ вз\ осындай, материалдык жспспеуншпк гдайында ом1р сурт отырган халыктын турмысыи жаксартудыц жолдарын .шдап {здеспрудац орнына, еыжузд1 насихаггау, жалац котермелеу шараларын птеп уйымдастыруды талап ета.

Мувдайда гылымныд да ерю1 тарылып, ол партиялык науканшылдык засыпан шыга алмады.

Белгш аграрлык галымдардыд оздер! кун зацыныд нормеид1 эрекетш щализмде узшд1 кесиад б1р ауыздан жокка шыгарды. Ужымшарлар ушш руашылык есеп ошмшщ езйадж куны, пайда сиякты ехвдрши журпзуде, рапайым едбеккерд1 ынталаидыруда мацызы зор экономикалык категориялар гимаркстж болып есептелдь Баспасозде жекелеген миллионер ужымшарлар йында даурыкпалы-дангазалык айкай-шу етек алды. Шын мэашде копшшт ггабелдшш темен шаруашылыктардан туратын ауыл шаруашылытыныд сапсыз миллиондаган борыштарын мемлекет кеипрш берешек етпей коятын. айда нарык завдарын елемеген мундай взш-вз1 актамайтын ужымшарлар зызга кайтадан белшесшен бататын./39/

60-шы жыддардыд басында жалны табыс келем1 миллион сомга жеткен руашылыктар миллионер санальш, дэрштедц1, мудыд 031 тштен жогары пспк ретпще багаланып, Буюлодактык ауыл шаруашылыш кермесше [ардыд ошмдер! улп ретшде койылды. Алайда шын мэншде мундай руашылыктардыд миллиондык децгейге жетуз ушш канша шыгын мсалынып, еншнщ кандай шыгынмен енд^ршген! есепке алынбады. Партия тететтер! мэселенщ мундай «келецкелЬ жагын бшсе де, бул жайында ундемедь "келп мундай «миллионерлер» негурлым коп болса аудан, облыс шыларыныд кызмел согурлым жогары багаланатын. Ал к жузшде мундай ык шаруашылыктарда» енд1рихген ешмнщ копнйдт залалды еда, дэл1рек сак, олардыц сату багасы жумсалган ишгьишьщ оннан б1р болншщ де орнын тпады. Мысалы, бip тонна картопка телем акы оны кабылдау базасына лазуге жумсалган шыгынды да актамады. Сол сиякты, сауылган бгр литр сут ш мемлекетке сатылганнан тускен пайда оган жумсалган шыгыннан эдде [да кем болды./40/

Елдеп жагдай одан эр! тезуге болмайтын шегше жезкен/п Партия мен мекеггщ жада басшылыгы ед алдымен ауыл шаруашьшыгындагы жагдайды ыктыруды коздеп, бул меселсш 1965 жылы наурыз айында еткен КОКП ОК гнумында арнайы карады./41/ Онда кабылданган шеппмде когам ем1ршдеп [ мадызы зор салада калыптаскан жогарыда атап керсетшгендей келедсп дайды адцагы уакытга болдырмау уш1н тутас б1р шаралар жуйес1 белгшендк лсалатын курдел1 каржыньщ квлемш улгайту, ауыл шаруашылыгыныд ериалдык-техникалык базасын ныгайту, кеншарларда шаруашылык есешз

енпзу, олардыд рентабельдшк децгешн катеру жэне т.б. осындай шындыши, да аса мацызды мвселелер котерщгп.

Пленумныц к;арарлары1ща К,азак,стан ушш ауыл шаруашылыгы ен1мдер сатудыц негурлым жогары багасы белгшендо. КОКП ОК наурыз /1965» Пленумы бул багьгггы ауыл шаруашылышн интенсивтещиру деп атады жэне ос Пленумда «... партиянын каз^рп аграрлык саясатыныц негЫ каланды», -д< керсето./42/

Ауыл шаруашылыгынын салаларын интенсивтещцрудщ непзп максаз колда бар ресурстарды /епстпсп, мал баеын, шабындыкты, жайылымды жэне т.С техниканы, жаца технологаяны, гылым жетктатерш тшмд! пайдалану аркасыц он/дркн жетщщргп, арттыру. Оган жетудщ жолы курдел1 каржыны барган сайь коп мелшерде жумсауды кажет етедь Осы максаткд торт бесжыддыкта /1966-19: жылдары/ 740 миллиард сом курдел1 каржы белшда. КОПК ОК наурыз /1965> Пле1гумынан кейш когамдык ауыл шаруашылыгынын непзп оцщрк коры 4,5 е-осш, 300 миллиард сом акшаны к,урады. Осы саланы энергиямен карула] жумысы 3,6 есе вел./43/ Минералдык тыцайткыштарды ауылга берудщ колем! еседей естхОсыньщ непзшде КСРО-да аграрлык кешеншц куатхы ендарктг техникалык потенциялы жасалынды. Аграрлык секторда вндерши куштер артшрудыц аркасында ауыл шаруашылык ошмдер1н егццрудщ орташа жылдь колем! сепзшпп бесжыддыкта жетшнн бесжылдыктагыдан 83 миллиарда оныншы бесжыддыкта 124 миллиардка, ал 1983 жылы 135 миллиард сомга артп Республикада тогызыншы бесжыддыкта бурынгы бесжылдыкка Караганда 3 миллиард сом каржы кеп жумсадцы./44/

Эимш1т-ам1ршш жуйешц варесе мал шаруашьшыгына типзген зардабы болмады. 70-жылдардьщ аягында Мэскеуде орталык Кдзакстанда кой малыш, санын 1985 жылга карай 41 млн., ал 1990 жылы 50 млн. баска жетизу женш, жан-жакты ойластырылмаган, уст^рт шеш1м кабылдады. Мундай ойд; шыгарылган тым кетерщю жоспарды орындау мумкш емес едк Ойткет он орындауга кажегп жагдай жок сд1. Б^ршнвден, соншама малга маусымдь жайылым жеткпейтш: 20 млн. гектарга жуык кунарлы малдыц ерк! нешетур эскери сынактар мен жабык, аймактар шецбершде калып койды; екшшще соншама малды багуга жумыс колы да жеткиедь

70-жьшдардыц аятыида-ак халыкты азык-тул1кпен жабдыктау отк проблемага айналды. Щетелдерден астык жэне баска да тамак ешмдерш сата алу колем 1 жылдан жылга улгая беретш болгандыктан халыкты азык-тулнак камтамасыз с ту/ц шешудш, жолдары уздкс1з карастырылды. Партияль басшылыктыц макулдауымен 1982 жылдыц мамырынан 1990 жылга дейн кезецге арналган эйгш Азык-тулж багдарламасы да бекшлдо. Онда барыш к,ыска мерзгм шшзде халыкты азык-тулштщ барлык турлер1мен туракт кдмтамасыз ету, жугымды тагамдар есебшен адамдарыныц тамагыныц сапаль курылымын едэухр жаксарту мнадета койылды./45/ Б1рак осыган дейтшп бург кабылданган аса мацызды саналган багдарламалар, реформалар сиякты Азы тулгк багдарламасы да кагаз жузйще кке аспай калып койды. 1983 жылдь б1ршпп кацтарынан бастап 1р1 кара малды, шошканы, койды, сутп, астыкт кант кызылшасын, картопты, кокешеп жэне баска да ауыл шаруашыльп вн1мдерш сатып алу багалары квтерищ. Орталык осылайша ауылдыц жагдайг жаксартпакшы болды. Алайда еюметгщ мундай орекет! елеута озгершке К1 жетк1збед1./46/ вйткеш ауыл шаруашылыгьшда берж орын алган эымшш-кушт жуйес: село ецбеккерлершщ ынтасын тежеп, олардыц мол етм ендарулерг

дерп бодцы. Ауыд едбеккерш кожа ететш материалдык ынталандыру 'ileci орныкпады, жеке адамныд турмысын тузеу эрекетше, ериндгкке жол ршмедд, барлык ic-эрекет бурынгыша куштеу аркылы журпзше бердг Зерттеп отырган кезецшд саясаты мен экономикасынын дагдарыска душар лганын жэне оныц неге экеп сокканьпг, оныд себептерш ел басшымыз Назарбаев пакты дэлелдеп бердг «К,азакстан тэуелаздш: тарих таглымдары iHe Ka3ipri заман» деген гакырыпта ПрезидентМздщ К,азакстан Республикасы уелаздтнщ 5 жылдыгына арналган салтанатгы жиналыстагы баяндамасында: 'рине, КСРО-нын кулауынын себептерш сез еткенде, геоеаяси бэсекелестщ гад кысымы да бар екенш байкамау ушш барып турган идеалист болу керек iirap. BipaK муны ешюм жасырып-жауып та жаткан жок- Солай бола турса да, пзп себеп-жуйенщ шгтей ipireni ед1.»/47/

Бул арада ец алдымен экономиканын бугшп заман талаптарына сай еместггш ту шарт. Кедестйс жуйешц кирауыныд алдындагы хал-ахуалыи козге елестету iíh магазиндердеп кажети тауарларды алу жолындагы узыннан-узак ,'батылип жататын кезектердг талон-карточкасыз ештеде бермеуге айналгап этпт, куны кетш, кад-ipi кашкан акшаны еске алсак та болады. Рас, киындыктан шьну ушш К,азакстанда ауыл шаруашылыгы саласында 60-шдардын соцгы кезецшд е жэне 80-жылдары Азык-тулж багдарламасын былдау, агроенеркэсш б1рлеспктерш КУРУ, ауыл шаруашылыгын интенсива рде дамыту багытында cjieyjii аграрлык реформалар журпзищ. Эйтсе де ауыл Фуашылыгы алга басудыд орнына Kepi ке-rri. Атап айтсак, 70-80 жылдары )арлык саланы букш кенес елйвдеи дагдарыстык кубылыстар пакты жайлап хы. К,азакстандагы ауыл шаруашылыгынын дагдарыска душар болуыныд mri себептер1 ретпэде мыналарды айтуга болады: кедес okímctí дэу1ршде ктап орныккан 0KÍMinüi-9MÍpinLi жуйе кезшде журпзшген реформалар ратып-булд1рушх сипатга, орасан зор каржы талап етстш мазмунда ic-3íhc асырылды; шаруашылыкты баскару жуйесшде одщрютс уйымдастырудыд эномикадан тыс экшшшЬс-бюрократиялык то с ¡л i устемдш erri; адамгершшк гидаларына карсы элеуметпк саясат epicin жайды; экономика саласында тыкты катынастарды TepicKe шыгаратын кондептуальды теория бекем такты, нарыктык катынастарга кешудт ауыл шаруашылыгын реформалауды 1рдщ 03Í талап еткешмен 8юмшш-ем1ршш баскару oFaii жол бермедг Муныд >ихи бастаулары мен ceöeirrepi 6Í3 зерттеп отырган кезеднен gpipeicre жатыр. Кешшрек Л.И.Брежнев К,азакстан партия-шаруашылык актившщ 1973 жылгы тамызда Алматыда откен республикалык жийналысында сойлеген созище: :спубликадагы екшин тыд мал шаруашылыгы. К,онаев жолдаспен 6ip ¡мелескешмде мен, атап айтканда, кой шаруашылыгы женшде мэселе козгап, :публикада кой санын таяу жылдарда аз дегенде 50 миллионга жетизу туралы >шыс 03ÍpTey/ti ойнген едам. К,аз1р бул цифрдыд оз! де жеткшказ деп гаймын» - деген сд1. Ал К,азак КСР-ше «халыктар достыгын орденш тапсыруга юл гаи можиисте ол бул цифрды «елу-алпыс миллионга жетазу» мшдетш щы./48/ Муныд 03Í республика ауыл шаруашылыгын улкен дурбеледге ыратты. ЖерплЬш жердегшер кой басын кебейту науканыныд мстырылмаган, уст1рт шеинмппц барлык ауыртпалыгын оздер1 котер/д Ken шкпей-ак бул мшдетп орындау мумкш еместшне республика басшылыгыныд KG3Í жете бастады.

Орталыктьщ б1ржакты ектемдптаен миллиондаган гектар мал жайылымынын алакайы шыгарьшып кедейтшп жыртылъш, оларга эртурл1 дэнд1 дакыддар

себвдц. Республика мемлекетке жыл сайын 6ip миллиард пут астык тапсыр; мшдеттенш, жергшкп шаруашылыктарга кысым жасаумен болды. Жергйш басшылар сод жылдары халык камын ойлагандары ушш емес, орталыкл «тапсырмасын» орывдагандары ушш эpгYpлi наградаларм марапатгалатын. Ал халыктьщ турмыс дедгей! будан жаксара коймады, Kepiciin темендей бердо.

Республиканын селолык жердеп, непзшен байыргы халыктьщ 6ip миллим: жуык екшдер1 туратын ауылдардагы, ecipece шалгайдагы жене шагын ej мекендердеп ем1р суру жагдайы cm6ip салыстыруга келмейдг 205 селол! аудандардыц 71-íhíh олеумегнк жагдайлары канагаттангысыз болса, олардыц 3 нда бул tuití T03rici3 едг 800 селолар мен ауыддардыц тек 8-де гана канализад жене су кубыры болды, ал уйлерд1 ыстык сумей жьшьпуды сез етуге тшт болмайтын. Село тургындарыныц 40 пайызы сапасыз ауыз суды тутынды./49/

Зертгелш отырган кезецде тек Кдзакстапда гана емес барлык Одакт республикаларда да Москвадагы Орталыктыц ектемдт аскынып, ол екхмел курылымдардьвд бэрш, сонын шшде коммунисток партиялык билштщ де т!згш оз колына шогырдандырды./50/ КОКП ic жузшде 63Í тудырган эк1мш1л-8м1ри! жуйенш туткыпына айналды, ез кезегшде ол елдщ, республикалардын, т.с 6ipÍHuii басшьшарды орынсыз марапатгап, мадактауларын, макулдады. Орталь тагайындаган «кесемдерге« табыну жер-жерде осылай керйнс бердь i орталыктыц ектемднч елдщ тукшр-тукшрше жетш, ол байтак елда езшщ уысыц бурыцгыша устай бсрдь

Букш елде орныккан осындай унамсыз жуйе орталыктыц Кдзакстанда , езшщ «ей дейтш еже, кой дейтш кожа жокй билтн журпзуше мумкшд жасады: сынауга болмайтын жабык, аймакдар пайда болды, орталык «ездерш адамына)* жepriлiктi басшыларга к-эрекеттер! yniÍH жауапка тартылута болмайть жагдай жасады. Басшыларды сайлауга халыктьщ ыкпалы болмады, ал еиметт вылета органдары жалган декларацияга айналды. Республикадагы барлык ici» Кдзакстан Компартиясыныц ОК айналыста. Ол Мэскеудщ буйрыктарьп кулдык урнп, оларды булжытпай орындап отырды жене осылай ету/й жергша еимет органдарынан, когамдык уйымдардан талап ето./51/

Bcipece 80-жылдары КОКП ОК Бас хатшысы М.С.Горбачевтыц одак1 баскаруды кездеген еимшш-ем1ршш жуйеа Кдзакстанда ауыл шаруашыль ендоркш интенсивтещурудщ жузете асырылуына ерескел бегет жасады, кай КУРУ жумыстары тек кагаз жузшде калды. Соныц салдарынан 1990 жылы ма кус, сут жене жумыртка сатыл алу уш есеге кемщ./52/ Сондай-ак ауь шаруапшлыгыныц баска салаларында да томен кулдыраушьшык Kepinic алд] Корыта айткавда аграрлык саланыц аргга калуыныц басты ceGerrrepí, ол эымш! oMÍpuiúi жуйе кезшде жургхзшген реформалардын жасампаздык емес, киратьн булд!руш! сипатга, орасан зор каржыны талап ететш мазмунда ic-жузи асырылуы дер едок. Баскару жуйесшде eiwipicTi уйымдастырудь экономикадан тыс еймшшк-бюрократишшк тэсшнщ устемдш eTyi материалдк ынталандыруды еюнин катарга ысырды, ецбекшшер белее ндшп темендеп, ол< ез iciHe кожайын болудан мудде у mît узш, ресми баскарушы жуйеге кул болд] Адам факторьш багаламау, ецбекшшердо жогарыдан бершген буйрыкт орындаушы репнде гана тербиелеу ауьш шаруашылыгыныц еркендеу; айтарлыктай тeжeдi.

«Казакстан ауыл шаруашыяыгы ендоркшдеп материалдык-техникалы мэселелер жене кдыншылыктар» атгы exiuuii тарауда Казакетандагы ешппш

ен мал шаруашылыгындагы ецбскт! механикаландырудагы келедаздисгер жэне .шымды, оныц онды тэжрибелерш ауыл шаруашылык. ошир1сше енпзудеп ралымсыздыктар жан-жакты корсетшедг Тарауда К^азакстан ауыл шаруашылыгы щцргсищеп материалдык мэселелерш гылыми туриада зерттеуге кецшен мои :ршген.

Ауыл шаруашылыгыныц материалдык-техникалык базасын ныгайту, бул шаны интенсивтещцрудщ мацызды факторы. Бугаи жету уши! курде;й каржыны )Д1КС13, мол кол)мде алып отыру керек. Ауыл шарушылыгын интенсивтещцру {Л косымша каржы мен енбек жумсап, жердщ белгш б!р алацынан ошмд1 эбейту. Оныц мэш мынада: ешпрюгщ нэтижеа огаи жумсалтан шыгыннан пык болуы керек.

1965 жылы сеу1рде КОКП ОК мен КСРО Министрлер Кенесшщ «1966-1970 .ж. ауыл шаруашылыгьтн дамытуга кажетп курдел1 каржылар туралы>>/53/ 1улысьшда халык шаруашылыгыныц жоспарларында ауыл шаруашылыгы ласында онд1р1сз1к нысаналар /объект/, тургын уйлер мен мэдени-турмыстык айлар салуга, тыц игеринен аудандарда курылыс индустриясынын гсшорындарын жасауга жоне курылыс материаддарын шыгаруга курдел1 фжылар ¡здестсру кезделген. 1966 жылдан бастап ужымшарлардагы курдел! ,'рылыс кеншарлармен б]рдей децгейде материалдык-техникалык жабдыктармен мтамасыз етшетш бодды. Олар орталыктанган коздер есебшен фжыландырылатын бодды. Осындай сгратегиялык максатш жузеге асыру ушш >едит колем1 бесжылдыктарда барган сайын артты./54/

Ауыл шаруашылыгын дамытуга арналган каражаттар мен ресурстарды дурыс [йдалану, принцшт ерекше мацызга ие болды. Алайда жергшкп партия жэне цес органдары ужымшарлар мен кеншарларды, калалар мен аудан ггалыктарын коркейтуге каржылар мен материалдык ресурстар берш отыруга ндетгевда. Ужымшарлар мен кеншарлардыц каржыларына салынган уйлер мен грылыс гимараттарын ешГнр акысыз баска уйымдар мен мекемелерге беру кед ек алды. Сондай-ак уй-жайларды мекемелер мен уйымдар жыддар бойы акы лемей пайдаладды. Ауъш шаруашылыгыда арналган каржыларды пайдаланудыц ска да ерескел бузылуы болып жатгы. Осындай солакай саясатгыд кес1ршен 66 жылы республика бойынша курдел1 каржыны игеру 83 пайызга орындалган, лынган курылыстардыц сапасы болса темен. Астык коймаларын, мал |раларын салу женшдеп жоспар да орындалмады. Актебе облысы гак коймаларын салудъщ 1966 жылгы жоспарын 30,8 пайызга., соныц шднде еватор салуды-19,2 пайызга орындады, ал Павлодар облысында сыйымдылыгы ,6 мыц т. элеватор салу кезделсс, оныц Гпрдс-б1р! ккс косылмадыДазакстад йынша астык кабылдау кэсщорындарында астык коймаларын салу жоспары ,7, ал элеватор салу бар болганы 33 пайызга орындалды./55/

Зерггелхп отырган кезевде ауыл шаруашылыгыныц материалдык-шикалык базасын ныгайтуга келш тускен техника саны едэу1р кебейдг шмшарлар мен кеншарларды техникалык каруландырудыц каркыны шшацдады. Дегенмен куатты техниканы кутш сактауда улкен ксмпшйктер ын алды, шаруашылыктарда куттм жасайтын пушатер жетюпеда. Мысалы, жшетау облысында оныншы бесжылдыкта куатгы «К-700» тракторына купм сайтын жоспарланган 20 иунктгщ орныда 11 салыщщ, гараж курылысы да рдымсыз болды./56/

Кдзакстанда 1рд элекгр станцияларын салу нэтижесшде ауыл шаруашылыгын ;ктрлещнрудщ тиянакты жуйесш жасауга мумюнд1ктер туды.

Мэселец, оныншы бесжылдыктыд содында ауылдагы элеюр жуй< желгсшщ узындыгы 300 мыц км. жетп, ал оны пайдалану мелшер! eKi ect ecri./57/

Алайда мемлекетпк кеншарлар мен ужымшарларга кажетп энергиял болшгенлмен ауыл шарушылыгыныц жалпы материалдык-техникалык денге шаруашылык егщрюшщ жылдам ерге басу талабына сэйкес болмады. Qcipece м шаруашылыгына кажетп жогары emMfli техника мен турл1 агрегатгар жетюпедо.

К,олда бар техника тшмдшгш арттыру жагы аксап жатгы. 1961 жылы ауш техникалык кызмет керсетудщ жада жуйеа - «Сельхозтехника» торабы курылд Одын курамына жендеу техникалык стансалары /РТС/ юрдь Ол тракторлар м ауыл шаруашылыгы машиналарын жендеу жене техникалык кызмет кореек сондай-ак жана техниканы курастыру жэне сынактан еткззу уш шаруашылыктарды жабдыктармен, косымша белшектермен жарактандыру кер ед1./58/ 1969 жылы КСРО Министрлер кецеа «Колхоздар, совхоздар жэне бас мемелекетпк ауыл шаруашылык кэсшорындары мен уйымдардаш машин трактор паркшщ техникалык, жагдайына мемлекетпк бакылау 1уралы»/59/ кау: кабылдады. Онда машина-трактор паркшщ техникалык кызметш жаксарт селода инженерлпе-техникалык, кызметп ныгайту, техниканы пайдалану тэрпб бузбау жешндеп жумыстардыд багдарламасы белгшендг

Жендеу oimipiciniu «Сельхозтехника» жуйесшде шогырлануы, ош кэсторындарыныд мамадцануы жэне олардыц жумысыныд техникалы экономикалык керсетюштершщ KCTepinyi ушш жагдай жасалды.

Алайда эртурл! осыншама кыруар техника ауыл шаруашылыгы втмдерш молшылыгыта кол жеткпбе/ц. Муныд себептер1 адца ондаган жылдар бог калыптаскан жоспарлы экономиканыц тшмаздш мен баскару оргаддарыш барлык. дедгейшдеп лауазым иелершщ жауапкераздт, шенеунжтердщ ауы жаласып, астыртын ез жагдайын жаксарту сиякты кед етек алган келедс жгйттар. Сапасыз техника, оны кырсыздыкпен пайдалану Kecipiiieir тез icr< шыкты, оны кке косу ушш республиканыц тукшр-тукшршде жонд гсеберханалары салынды. Сондыктанда колда бар техниканыц ен1мдшт в темен болды. Мэселен, 1965 жылы Жамбыл облысы бойынша 15 атгык купи б; oip трактор 93,7 га жер жыртты, кувдш жумысы 2,2 га-дан аспады. Ужымшарл; мен кеншарларда техниканы кутш устау, сактау тезпс1з жагдайга жетй, ол; ашык аспан астында усталды. Тот басыл ¡стен шыкты. Тек 6ip гана сол жьи облыс бойынша 487 трактор, 213 комбайн, 175 автомашина жэле баска . кэптеген эр rypjii техника ¡стен шыгарылып тасталды./бО/

Ужымшарларды, кеншарлар ды жэне баск,а ауыл шаруашыль кэсшорындарын материалдык-техникалык куралдарымен жабдыктауды барг; сайын ныгайта беру мемлекеггщ экономикалык стратегиясыныд аса мадыз; буыны болып саналды. КОКП OK Кдзакстанныд ауыл шаруашылыгь дамытуга баса назар аударып отырганын саналуан кабылданган кауш карарлардан айкын керуге болады. Мемлекет оган жада техниканы барынша к< берш турды. 1981 жылы К,азакстанньщ кедшарлары мен ужымшарларында 2 мыд трактор, 100 мыцнан аса аешк ору комбайны, 41,5 жук автомашинас: жуздеген мыд топырак ендейтш куралдары, тукым себетш, жинайтын жэ] баска турл! машиналар жумыс ¡стед1./61/

«КСРО халык шаруашылыгын дамытудыд 1976-1980 жылдарга арналган neri: багыттарында» мемлекегпк, ужымшаруашылык жэне шаруашылык мал жэне к

ермаларын техника мен жаца технологияиыц колданылуын есепке алый ъфьш кед колемде саду козделдг

Мал шаруашылыгындагы ауыл жумыстарыд кешснд! мехаиикаладдыру юблемаларын шешу КОКП аграрлык саясатыныц курамдас болшектершщ 6ipi :тшде кун тэрпбше койылды.

Сонымен, зертгелш отырган кезедде, егшшшгк пен мал шаруашылыгындагы Ъ1р ецбек процестерш механикаландыруда e/pyip алга баскандык байкалады. нын аукымы улгайын, сапалык жопе сандык. KopceiKiimepi арта тусть

Алайда шешшмеген проблемалар аз емес едь Кедшарлар мен кымшарлардагы ецбектщ энергетикалык куаттары мен карулаиуы кажетп :цгейге котерммедг Жекелеген операдиялар гада емес, ауыл шаруашылыгынын :ii6ip салаларында бурынгысынша кол едбегаш! арасалмагы зор колемде калыгт зйды.

KcîiGip жагдайда жоспарладган колемдеп техника шаруашылыктарга >Mroieicrici3 келш жети, машиналардыд жумыс органдарын шыгару артга калды, тын салдарынан тракторлардьщ энергетикалык куаты толык пайдаланылмады. irri келш тускен жана механизмдер мен жабдыктар орнатылмай «eni жук» >лып коймаларда тот басып жататьш. Бул жайында К,азакстан КП XY съезшде олай дед атап корсетйдг «Кедшарлар мен ужымшарлардыд жекелеген сшыларыныд, республика ауыл шаруашылыгынын Kinocineir 29 миллион 'мныд жабдыктары орнатылмай «e/ii жук» болып жатыр»./62/

Ауьш шаруашылыгы oiwipiciH механикаландыру ушш техникалык ¡■ралдардыц xericneyi техиологиялык операдиялардыд Mep3iMiir созып ж1бср/ц, муныд 031 егпмд! аз алуга экелш сокты. Осыныд Gopi тунтеп келгенде, шмшарлар мен кеншарлар экономикасын anciperri, мал басыныд ecyine лкынын типздд. Республикада малы коп Семей облысында жемшеп дайындау, ш басыныд кобеюшен артта калып отырды. 1971-1974 жыддары сут ощпруде :i6ip алга басу байкалмады. Облыс мемлекетке 30 мыд т. erri, 36 мыц т. cyrri, 5 мыд т. жудда жоспарладганнан кем тапсырды. Ет тапсыру жоснарын ¡лыстагы 121 шаруашылыктьщ 86-сы, сугген 63-Tin 23-i, жуднен 101-дщ 74-i >ындамады. Муныд басты ce6e6i жемшоп корын жасамауда болды./бЗ/

BÏ3 зертгеп отырган кезевдеп ауьш шаруашылыгынын материалдык-хникалык базасын ныгайту, епншшкпен мал шаруашылыгын гдустрияландыру nponeci томендегщей корытындьшар жасауга мумкшдш реди

ауыл шаруашылыгынын материалдык-техникалык базасын ныгайту зертгелш ырган кезеднщ алдындагы осындай мерздмге Караганда ец алдымен en/iipic грал-жабдыктарын ощйрудщ курамы жэле каркыны жагынан анагурлым тык болды, ар аймактыд ерекшелистер1 ескершп, жада негурлым ошм;й 1шиналар шыгарыдды;

гылыми-техникалык прогресс ауыл-шаруашылыгыныд материалдык-шикалык базасын ныгайтуга елеул1 ыкпал жасай бастады. Алайда зертгелш отырган кезевдеп ужымшарлар мен кеншарлардын шшнамен карулануы жэне техниканы ти1мд1 пайдаланылуы талапка сай лмады. Олардыд денгейш енеркэсш катарында дамыту алдагы уакытгып нде-ri болып кала бердг

Ауыл шаруашылыгы ешйркйндеп ауыр жумыстарды механикаландыру ici артга лып отырды. Шын мэншде айтылган сез, кабылдадган шешш кед болды. огарыда отырган партия органдары жэне Кедес оимей жергшктгп накты

мумкщщкп ескере бермеда. Накты ic аз болды ейткеш ек1мшш-ем1р1шл жуй непздеген жоспарлы экономиканыц катац T9pri6i жергшгкй жерле рдеплердщ € бетшше ic-эрекет жасауларына жол бермедг

Осы багытгы жузеге асыруда жогары оргавдар тарапынан тшси ic-шарала колданылмады, буган жеткишеи назар аударылмады. Ал муныц оз) ауы шаруашылыгын Kepi тартып, оныц интенсивтецщру емес, керкшшс экстенсив' жолмен журуше себепкер болды.

Ауыл шаруашылыгы саласындага гылыми потенциал жьшдан жылга едоу] ныгайып, олардыц аткарган жумыс аукымы кецейе тусгп./64/

Рас, жогарыдан эгамшш-эм1ршш непзде журпзшген бул зерттеулер сапасын ешш мэн бере коймады. Сан жузшде галымдар кобейгешмен олардыц гылым зертгеулерццц ощцркте колданылуы, ягни тупи нэтиже мардымсыз болдь Жалпы алганда тупк! нэтижеш бакылаудыц алаздцт, жерплЬсп басшыларды бюрократгак кезкарасы галымдарды туйыкка Tipe;y. Осыныц эсерше галымдардыц зерттеулер1 кеп жагдайда кец колданыс таба бермеда.

Алайда К,азакстан КП XIII сьезцзде атап кврсетшгендей, Республик экономикасыныц осы 6ip басшы саласында елеул1 кемшшктер орын алды. Bopi; «жогарыдагылар» шешетш жагдайда жергшкп жердегшердщ белсендели айтарлыктай томендедг Keii6ip шаруашылыктарда мамандардыц жауапкершпп] томепдедг Олар кундел1кт1 агымдагы шаруамен айналысып, болашакка кызме ететш табындарды асылдандыру iciii аксатты, зоотехпикалык жумысты бетше шберд1, мал тукымыныц сапалык децгейшщ темендеуше назар аудармадь Ocipece кой шаруашылыгыньщ дамуы жуйес1з болды. Мал корлары, жемшо жетпспеда. К,ойлардыц тукымы азгыпдады./65/

Еылымныц, техпиканыц, материаддык ендорктщ озара байланысы, гылыми техникалык жепспктер! ауыл шаруашылыгын гылыми непзде уйымдастыруд] камтамасыз етедд. Тэжрибе корсетш отыргандай, мундай жагдайда егшшшк пе: мал шаруашылыгы ошмшщ всу каркыны, олардагы ецбек ошмдшпшц артуы ко: жагдайда ауыл шаруашылыгы ецбеккерлершщ гылым жетктжтерц; жацалыктарын каншалыкты жаксы мецгергендерше тжелей байланысты.

К,азакстанныц басшы органдары республикада ауыл шаруашылып саласындагы гылыми-зерттеу мекемелерщщ санын кобейтумен катар оларды: жумыс сапасын жаксаргуга багыггалган накты шараларды да жузеге асырды. Еге 1956 жылы республикада 68 ауыл шаруашылыктык гылыми-зерттеу мекемелер. сонын шшще 7 институт, 6 селекция жэне 9 тож^рибе, б1ркатар тэжзрибе алаш мен TipeK пункттер1 жумыс ктесе,/66/ 1967 жылы олардыц саны едоугр ecii: ауы шаруашылыгы жонйще 13 гылыми-зерттеу институты, 12 мамавдандырылга: жэне 13 облыстык тэжрибе стансалары мен гылыми-зерттеу институггарыныг оку ипститутгарыныц курамына кгретш филиалдар, ipi тэж1рибе алаць; аймактык конструкторлык бюро жэне Гос НИТИ-дщ филиалы жумы жасады./67/

Соцдыктанда болар 6i3 зерттеп отырган кезенде гылыми жацалыктард! вщцркке енпзуде тындырьыган ктер баршылык. 1957 жылы курылга: Букшодактык астык шаруашылыгы гылыми — зертгеу институтыныц Шортанд! филиалынын галымдары академик АИ.Бараевтыц басшылыгымен егшшшжта топырак коргау жуйесш эз1рлеп, оны oxmipicxe кец келемде енпздо. Бул же. эрозиясьша карсы куресте, астык oimipyfli турактандыруда жене оныц eiiÏMii барган сайын артгыра тусуде шешуип рол аткарды.

Осы аса ipi институт галымдарыныц eric даласында озш ак,таган жуйеа йынша республикада 20 млн. га жердщ топырагы кыртысы аударылмай, сыдыра 1ртылып овделдг 0зш тэж1рбиеде актаган бул одкпен топырак, оцдеу колем1 ш сайын улгайды. 1985 жылга лей in осылайша топыракты аудармай оцдсу лемш 24,4 млн. гектар га жеткдзу мшдеп алга койылды. Кдзакстандык аграрлык шмдардын бул жаналыш баска аймактарда да кед колданылды: СлСирде, пуста Оралда, Поволжьеде, Солтуспк Кавказ аудандарында, Украинанын »катар облыстарында - барлыгы 40 млн. гектарга жуык жерде колданылды./68/ закстанда туган бул ¡ргел! гылыми жацалык кейшрек 6ipKaTap шыгыс жэне галык Еуропа елдерщде де колданыла бастады.

Ауыл шаруашылыгы галымын дамытуда шешшмеген мнадетгер мен эблемалар аз болмады. Кемшшкгерд1 амалсыз мойындайтын Казакстан КП XY ;зшде былай деп ашык айтылды: «республиканыц галымдары ауыл руашылыгы дакылдарыныц тусМ жогары жаца сортгарын, малдардыц жогары 'мд1 тукымдарын жасаудагы, мал шаруашылыгыныц жемшеп базасын гайтудагы жумыстарды сылбыр журпзуде»./б9/ 1982 жылы маусымда откен закстан КП ОК Пленумында бул сын айрыкша аталды. «Каз^р-делйщ! онда,-:публикада 58 гылыми-зертгеу институтгары мен тэжарибе стансалары бар. >ак олардын кайтарымы аз болып отыр, ал республика бурынгысынша ауыл руашылыгы дакылдарыныд жогары тшмд! сортгарына, будапдарьпга жене мал ;ымына, ауыл шаруашылыгы оцьчдерш уксататын жене сактайтын машиналар I жана конструкцияларга, ещирктш технологияга катгы зэру болып отыр»./70/ Еылыми атакка жету/u алдына максат eiin койгандар аз болмады. Бул ретге публика басшысы Д.А.Конаевтыд 1979 жьшгы 14 наурызда откен тыд игерудщ жылдыгына арналган Республикалык кедесте жасаган баяндамасында ауыл руашылыгы гылымы атына айтылган мынандай катан сынды кедпрген жон: "мзде гылыми-зертгеу мекемелерпнд кед жуйес1 бар, оларда кептегед галымдар иыс ктейдх. Олардын Ko6i ещиркке елеул) улес косып келедг Алайда б1зде, 1алык иесш сут беретш сиыр деп карайтын адамдар да бар. Ондай мдардан гылым арылуга тшс»./71/ Ия, айтса айткандай, коптеген аймакта мм жетктнстерш, озык тэж1рибеш eiwipicKe енпзуде ерескел кемшшктерге I бершц./72/

Булардан баска тагы 6ip кезге урып турган кемштк-сол гылыми мекемелер H-6ipi кайталаган проблемалармен айналысты. Оларга кыруар каржы -гсалды. Кепшшп ©3iH-e3i актамады. Гылыми-зертгеу мекемелср1 арасында гармашылык босекеге жол беришедк Буларга да атышулы эшшвдк ршищк жуйе озшщ кырсып.ш типзбей коймады: кезбояушылыкка, болмашы icriKTi ос ¡реле rr багалауга, дангаза насихахка жол берьт/ц. Кейб!р кезде найы мол eiiiM беретш сортгарды ecipy орнына тамыр-таныстык колдаумен зшала сортгар онд!ркке енпзщш де, овдайлар тштен аспандата мадакталды. шдыкты ашуды кездеген жекелеген галымдардьщ умтылысы кудаланды, еалмаушылыкпен, штарлыкпен жагымсыз сипатгалды.

Б1з зерттеп отырган кезедде, гылыми мекемелер, аграрлык-галымдар жогары <ОТ жаца сортты дакылдар шыгару сиякты мацызды мшдеттерд! шешуде ауыл-) едбеккерлер! аддында кеп карыздар болганын ашык айту керек: зерттеу ымеи алынган жерплнсп селекция сортгары там аз бодды. Сондыктанда акстанныц байтак астыкты алдабында бидайдыц жергипкп емес сортгары-ратовская-29» жане « Б е зе нчукска я - 9 8» тукымдары себшш келдг Еалымдар эдщ e3i талап еткен куашиылыкка тоз1МД1. жатып калмайтын, дэншде белой

кеп, солгу стпс аймакка арналган кыска мерз1мде тсетш, жергшкп жагдай жаксы бешмдслген сорггарды шыгаруга багыпалган гылыми-зерттеу же] селекциялык, жумыстарды сылбыр журпздо. Шаруашылык басшылары, маманд партия кызметкершщ алдында жак,сы жагынан кершу ушш кешшлктерда 6i тура онЫдо аз беретш сорта« жерлерда жыртыц, оган атагы шыккаи жога{ ошмд1 тукымдарды ceyin, рапорт 6epin, кезге тусш мактауга швд1. Мундай жер мол ешм алу туши себшген тукым да алынбады. Мэселен, 1975 жылы масак' дакылдардыд эр гектарынан 5,7 ц. астык бастырылды, ал оган 2 ц. тукь себмген, жерда жыртуга, багпауга, тукым себуге, оруга, тасуга шаш етект жумсалган шыгын акталмай калды. EipaK мемлекетке кеп астык; тапсырыдцы д рапорт берадщ. Ал к,аншама астык кырмандарда дер кезщце тазаланба кеттршмей коймага куйылмай mipin, ¡стен шыгып жататын. Ал овдай астг мемлекетке бершген есепте ещцршген миллион, миллиард путгыц шшде журет1 ягни кагаз жузшде астык кеп жиналды, ал к,амбада соншама дэн жинакта койган жок- Мэселен, 1966 жылы сол кездеп тын елкесшщ астык кабылдау жэ: сактау пунктерщде 20,9 мын тонна астык uiipin кеткен. Олардын 13,5 мыц Крстанай, 5,6 мын т. Целиноград облыстарында орын алган /73/

Ауыл-село тургындарынын менннкп косалкы шаруашылыкпен айналас] ужымшар-кецшар когамдык eimipicffliii, халыктын азык-тулжке деген ескел суранымын канагатгандыра алмай отыргандыгынан туган шара болаты К,осалкы шаруашылык социализм принципше кайшы келмейтш болгандыкт; оган кец жол ашылды. BipaK мешшкп косалкы шаруашылыктыц, жалшы жадд ягни басканыц ецбегш пайдалану аркылы табыс табу кезше айналмауы мемлекетгк органдар тарапынан катац бакылау журпзшп отырды. 80-жылдард! басында село тургындарыныц когамдык ei^ipic есебшен жекеше малды кеп уст факгшер1 аныкталып, оларга тежеу салынды, кодда устайтын мал саны защ норма мелшершен аспауы керек болды. Осылайша шкер адамдардыц косал* шаруашылык,тар есебшен байып кетулерше мумкшдак бершмеда. Алайда ayi ецбеккерлершщ кепшшгшщ косалкы шаруашылыкты жем-шеппен камтамас] етуге мумкшджтер1 бола бермедь Ужымшарлар мен кецшарлардыц бул мэселе комектер! шамалы болды. Оныц устше тац атканнан кун батканга дейш ei даласында журетш ецбеккерлердщ ездершщ косалкы шаруашылыктарг еркендетуге деген мумкщщкгер1 де, ыкыластары да шамалы болды. Непзш кэсшорындар мен мекемелердщ ужымдык турдеп косалкы шаруашылыкта{ еркецдей адды. Муныц ез! ужымшар-кецшар жагдайывда ауыл шаруашылы1 ецбеккерлершщ турмысш жаксарту мумкщщктершщ шектеул! екендшн тагы дэлелдей тустг

Республиканыц ужымшарлары мен кеншарлары ушш мамандар 7 жогары о орындары мен 38 техникумдарда даярланды. Оларда жыл сайын 15 мыннан аст; мамандар даярланды. 1965-1975 жыддары Республиканыц ауыл шаруашылыкп техникумдары 84407 мамандар даярлады./74/

К,азакстанныц ауыл шаруашылыгы ушш кадрлар РСФСР жэне Украи жогары оку орындарында да даярланды. Осы республикалардыц ayi шаруашылыгы жогары оку орындары 1966-1969 ж.ылдары Кдзакстаннан 19 студента кабылдады./75/ 1980-1981 оку жылы Республиканыц жогары ayi шаруашылыгы оку орындарында 40 мыцнан астам студентгер окыды./76/

70-жылдардыц ортасына карай республиканыц ауыл шаруашылыгында басшы кадрлардыц курамында елеут езгерю бодды: 1976 жылы кеншарл дирехсгорларьшьщ 99, ужымшарлар терагаларыныц 95 пайызы жогары жэ

1ык жогары емес бтМ болды. 1980 жылы К,азакстанныц ауыл руашылыгында 100 мьщга жуык агроном, зоотехник, мал дэриер1, женер, экономист жумыс ¡стедк Олардыц бшмдер1 жогары жэне толык жогары ее едг Эр шаруашылыкка 33-тен дипломды маман келдг/77/ Муныц оз1 руашылык журпзуде эз ¡сш жетЬс бшетш мамандардын келгенш, осш-гшгенш керсетедг Бул жетютж еда. Алайда мамандар тагдыры огарыдагылар» колында болды. Олардын мумкшдктер1 шектеуш ед1. Б1ркатар аудандарда кеншарлар директорлары, ужымшарлар терагалары, ашшелер баскарушылары жэне баска басшы кадрлар мен мамандар орынды-мнсыз жш ауыстырылып отырды.

Аудандык партия комитетшщ б]'рипш хатшылары ездертщ айтканын гана ындайтын, принцштаз жэне езшдок пшрлер1 жок, адамдарды, оныц устше жен [ынан жалгасуга оцтайлы, кадрларды шаруашылык басшылыгына тагайындап лрды. Кезшде мундайды ашык айтуга болмайтын, уйткеш, жауапты партия :зметкерлерш «твменнен» сьшаган адамдар кудальшатын. Кадрлар айындауда 1скерлнтне емес, тамыр-таныстыкка баса мэн беру де улкен ¿ске п кес1рлерш типзетш.

Кептеген шаруашылыктарда кейб1р жогары партия комитей басшыларыньщ запынан мундай кадрлардын турактануына тпеелей кдгсдау жасалып, «б1ршшЬ> лиыга жол тапкандар ез жагдайларын жасап жагга. Жогарыда айтылгандай, Шр партия комитеггер! хаттаыларыньщ суйенйнтерше иек артып, ¡ске уапсыз караган, когам мулкш талан-таражга салуга жол берген басшылар аз ггган жок. Мундай кеншарлар мен ужымшарлар басшылары, бас мамандар 1рде аз кездеспеда. Тштен фактшер аркылы кылмысы дэлелдентеннщ нде де мундай кадрлар ешкандай жауапка тартылмады. Жеке партиялык ктатуранын тусында-ак ' уйымдаскан кылмыстын, коррупцияныц ауыл [руашылыгында да жасырын турде болса да орын алганы жалпы халыкка белгш латын. Б1рак бул туралы ресми бас косуларда ешкш 110 жарып ашык сынап (теце айта алмайтын. бйткеш адамдарды жазалайтын кукык коргау гандарыньщ басшылары партиялык номенклатурада тургандыктан олардыц вз! партия оргавдарывдагы басшылар талсырмаларын орыпдайтын жэне оларга .ш мэнщце зац журмейтш. Олар партия комитетгер1 хатшыларыныц ргауында болып келген. Кейб1р врескел фактшер тек партия съездершщ ибелершен айтьшатын. Мысалы, К^азакстан Компартиясыныц XIII съезшде салган есеип баяндамада былай делшда: «¡шы шаруашылык муктажына» ген сылтаумен квп мал ешмсЬ болса да шыгыцдалатын. Ал муныц аргы жагын дтэштеп жатудыц эрине кажетс жок, бул жалпыга малим жэйт. Кейб1р фуашьшыктарда лауазым иелер! малды таран-таражга ушыратга. Мемлекет гбшен калтасын ойлап сан-алуан кулыкка барды./78/

Мундай кецестпс жуйенщ каареэт, когам есебшен калтасын калындату б!з лтеи отырган кезевде эдетке айналды. Жеке меншйевд болмауы, адамдарды гам есебшен баюга итермеледг

Ауыл шаруашылыгын интенсивтендарудщ есуше байланысты букаралык аби кадрлар мен механизаторларды даярлау жэне тэрбиелеу проблемасы озектз юге ие болды. Ол ец аддымен ауыл шаруашылыгандагы маманданган ецбектщ жеттшигшен туындады. Рылыми-техникалык революцияны дамытудыц екпшд! ркыны-ауыл шаруашылыгын техникалык тургыдан кайта жабдыктауда туб1рл1 гер1стерд1 жэне ауыл шаруашылыгыныц салаларын механизатор кадрлармен

толыктыруды талап ¿rri. Окншдке орай 70 жылдьщ басында бул проблема еп куйшде, кагаз жузшде калып койды.

Сонымен, осы тарауда келпрш-ен фактылар мен накды мысалдар непзш мынавдай туййщ пшрлер айтуга болады:

Бдршшщен, ауыл шаруашылыгын интенсивтендору женшде шарал экстенсивтенд1ру басым жагдайда жузеге асырылды. Егшшшк пен м шаруашылыгандагы ецбекп коп талап ететш жумыс процесте{: механикаландыруга едоу1р куш жумсады. Алайда олардьвд аукымынын все ту< иитенсш1гепд1ру1е улкен кедергшер койды.

Екшнцден, eiwipicTin тшмдшгш артхыру, eiwipicri одан api когамданды! оган гылымныд, техниканыц жэне т. б. озык тэжгрибе жетктктерш енп жолымен журпз ищ. Дегенменде сапаны емес санды кебейту мунда да орьш алд1

Ушшпвден, гыльши мекемелер, аграрлык галымдар жогары ohínuí жа сортш дакылдар шыгарды. BipaK окстенсивп eimipic оларды (лрден кабылд коймады. Мал тукымын асылдадцыруда да бгркатар ic аткарылды. Алайда ол ауыл шаруашылыганда кецшен таралмада.

Терпншщен, мемлекетгщ аграрлык саясатын жузеге асыруда барль дедгейдеп кадрлардын рол! жэне жауапкершшп кетеркмей калды. Бэр «жогарыдашлар» шешп. Аткарылган аукымды жумыстарга карамастан 70-жылдары КСРО-нын буюл экономикасындагы сиякты, Кдзакстанныц аут щаруашылыгында да дагдарыс дендеп кетт!. Оныц басты себей бул сала еддар бурынгысынша карадурсш оюмшшк - OMipmümuc жолмен баскарылд Интенсивт! факторлар жузеге асырылмады, керкшше экстенсивтш тугыр, шаруашьшык жумыстары кептеп журпзщщ. Галымдар мен енер тапкыштардь егшшМк пен мал шаруашылыгындагы ауыр жумыс нроцестер механикаландыруга багытгалган кунды усыныстары внд!ркке енпзшме; Экстенсивп еркендеу буган ынталы бола коймады. Материалдык котермел дацгаза моралдык колдаумен / Орден-медаль, Грамота беру, Курмет тактасы] жазу т.с.с. / алмастырылды. Ецбек адамдары да материалдык тургыд; ынталалдырылмады. Басшы кадрлар мен мамандардын, кке деген жауапкершш: твмендеп кетп. Олардьщ арасында еш стандарт 6epÍK орын алды: турл! рес\ жиындардьщ мшбелершен кадырлардьщ партияныц саясатын жан-тэнш1зб< Куатгаймыз, тапсырмасын орындаймыз ! -деп кеуде согып сойлеу! одеп айналды. Ал практикалык 1ске келгенде туб^ршен баскаша эрекет жасалды: ше) шекпен, орден алу ушш жалган акпарат беру етек алып кетп. Жокты бар ет кврсету сиякты кезбояшылык, косып жазу, бурмалаушылык ауь шаруашылыгында кед етек алды. Партия комитеттер1 барлык билцсп колдарьп шогырландырып, ецбек адамдарыньщ, мамандардын ынта-жнерш ерктетуге бол жасады. Сыбайластык, жемкорлык, езьчбьлерлщ, санаспаушылык, жен ушыпг жалгасу кед етек алды. Ictíh аксаганына жауапты партия комитеттерш басшылары узак жылдар бойы сол орындарында отырсада ешканд* жауапкершшкке таршлмады.

Баспасвз болса демагогияга салынды. Науканшыддык эдетке айналды. Басш органдарда усп-устше каулы-карарлар кабылданды. вюншке орай олар каг, жузшде калып койды. Ал ауыл шаруашылыгындагы жагдай болса шиелдйс ауырлай берд), экстенисивп даму озшщ мумкшдцсгерш сарыкты. Одан шыгаты жолды шындан ¿здесяру байкала коймады. Халыкты азык-тулшген жабдыктау/ ерескел кемшшктер кецшен орын алды. «Болашакта молшылык болад! Батысты азык-тулш вн^мдерш ещцруде куып жетш басып озамыз»,-деген Tepi3,

Fax, уэделер когамды дщкелета. Мше осынын салдарынан К,азак;стан ауыл уашылыгы ощйркинц материалдык-техникалык базасы да эларей туей. ■Мелиорация жэне химияландыру - окшшш-эшршш жуйенщ Казахстан ауыл уашылыгын дагдарыстан шыгару орексп» атгы yniiiniii тарауда eriHUiLniKTeri норация моселеа жене ауыл шаруашылыгын химияландырудагы жетктпсгер олкылыктар жан-жакты айтылады. Сондай-ак оида мелиоративтк шстар мец химияландырудыц коршаган ортага типзген залалы жэне югиялык, ахуалдын ауырлауы жайлы кецшен зерттелген.

5ертгелшш огырган кезецде Ресиубликаныц ауыл шаруашылыгыи одан api ; бастыру ушш суармалы жерлерд1 пайдаланудыц ти1мдшгш артгыру глесшод Gipiimii дэрежел1 мацызга ие болганы айкын кершдг (дзаксташшц суармалы епншшк жэне су шаруашылыгы министр.шп Су уашылыгы министрлш болыи кайта курылды./79/ Бул министрлж су уашылыгы курылыстарымен, сонымен 6ipre шаруашылыктык, суару елерш пайдалану моселеамсн шугылданды. Ресиубликаныц оцтусттнде 1водхоза жуйесхнде ирригациялык жуйелер салу жэне курки совхоздарын мдастыру женйгде ipi уйым курылды. Бул уйымга суармалы жерлерда игеру ¡нде зор мшдеттер жукгелда.

'еспубликада тек 1975 жылы гана 100 млн. га епспк суарылатын болды. Суару сатына арналган 6 мыц шыцырау скважина салынып кке косылды. ымен катар К,азакстанда узындыгы 3400 км каналдар мен 230 км су арлары да салынды.

1ерттелш отырган кезецде Тобыл, Есхл озендериаде, баска да жерлерде ipi-ipi ндар курылысы журпзшдо. Б1рак олар ауыл шаруашылыгыныц кажетг ушш dîiiKTi децгейде пайдаланылмады. Жамбьш облысыидагы Киров жене >ткел тогандары, Семей облысыидагы Шар, Актобе облысындагы К,аР?алы ндары непзшде суландыру жуйелерш салу узакка созылды. Олар сол кезде сакалдъщ курылыстар - деген атпен ел арасында сез болатын. Бул ллыстарга кезцще кешецщ кезкарас болмады. Талаи кушейтйгенде гана, ic :ейшнен женделе бастады./80/

Салык шаруашылыгын дамытудыц 1976-1980 жылдарга арналган жоспары лнша жерд! мелиорациялауга арналган 2 миллиард 800 миллион сом курдел! кыны игеру, 410 мыц гектар суармалы жерд! жэне 24 мыц га жайьшымды кке бурыннан суландырылган аймакта 500 мыц гектар жерд! евдеп жаксарту Lnenxti. Бесжылдыктыц аягына дейш терт мыц километрден аса тораи су ары салынып, оларга 360 елд1 мекендерд1 TipKey квздед/ц./81/ Слайда жалпы алганда республиканыц кеп жерщце суармалы гектардыц 6epepi ;н болтан. Ocipece, Шыгыс Казакстан, Семей, Талдыкоргаи жэне баска да атар облыстарда жагыдай осындай едь Шыгыс Казакстан облысында малы жерлердщ эр гектарынан бар болганы дэнда дакыл-6 ц., сурлемд!к :pi-123, кеп жылдык шеп-17, картоп-91 центнер гана ошм берда. Талдыкорган 1сында кызылшаныц, Алматы облысывда куршггщ тус'ш! элде кайда темен ан. К,орыта айткавда, жумыстыц бул саласывда елеу;п олкьглыктар орын I. Ецбекнплер жалпы алганда когамдык жерд! кугш-баптауга немкетп да. вйткеш будан оларга тусер материалдык пайда шамалы едг Динстрлшсе карайтын бе.'ймшелер облыстык жэне аудандык агроонеркэсптк естжгердщ курамына юрдг Буныц ©3i аталган б1рлестйстер жузеге )атын аса мацызды мшдетгсрд1 шешудеп олардыц ролш артгыра тустг ныц бэрш ескере отырып, «жогарыдагылар» минстрлиске карайтын

кэсшорындар мен уйымдардыц жумыста кемшшктерге жол бермеуле талаптарга сай дамуын, жоспарланган суармалы жерлерда жак,сы сапа; пайдалануга берулерш кадагалап оларга кемек корсетш отырды.

©кшйяке орай зерттелш отырган кезенде барлыгы да жэне барлык, же ойдагыдай болмады. Жумыста кездескен киыншылыктар мен катар орес олкылыктарга жэне кемшшктерге жол бершда. Б1рсыпыра шаруашылыкта ас-шк жэне жемшеп дакылдарыныц TyciMi азайын, суармалы жерле! мумкшдцстерше сай келмеда. Суармалы гектардан 1,5-2 тонна кекошс, тоннадан кем картоп алуды актау киын едь Бул озат шаруашылыктар, бригада мен звенолар жеткен керсеткзштен 2-4 есе кем болды. Талдаулардьщ корсет; Караганда, бундай жагдайлардыц непзп себептер1-мелиорациялык куры, жумыстары сапасыныц томендеуч, судавдыру жуйелерш пайдаланушы жумысындагы олкылыкдар, суландырылган жерлерда игерудщ технология« сактауга кощлдщ аз болшетцздт, таш баскалар.

Ертк суы Ертк-Караганды каналы аркылы Павлодар, Акмола ж. К,араганды облыстарыныц егшдж жерлерш суландырды. Осы максат ушш а сайын 352 миллион текше метр Ертк суы жумсалды. Сарысу (г бассейншщ жайылымдыктары мен шабындыктарын суландыруда Epric ез манызды роль аткарды.

0KÍHÜHKe орай Epric озешнщ суы жогарыда айтылгагщай халык шаруашыль ушш мацызы ете зор бола турса да Кецес okímctí кезвде партия жэне gkl тарапынан оныц тазалыгын сактау, табигаткд типзетш залальш болдыр; максатында арнайы ic-шаралар жузеге асырылмады. Осынын салдарынан я сайын Epric езекше ендарк орьшдары, калалар,

жумысшы поселкелер1 900 миллион текше метр тазаланбаган лай-лас, i улы сулар агызды./82/ Ад мундай су жанды табигатка каншама задал тиг десещзнп, BipaK оны ешкзм ескермед1, сурамады. Мемлекет меншшне ешюм жаны ашымады.

Ертктщ суын таза устау жене ластануьш болдырмау ушш су кор кондыргьшарын жэне каналдар жуйелерш салу жоспарланганымен, ешкан, тындырымды жумыстар аткарылмады, булар да «сакалдьпй курылыста айналды. Мысалы, Семей каласыныц оц жэне сол жак жагалауларындагы таза кондыргылары пайдалануга 1965 жылы бершу керек еда, 6ipaK екшшке орай, I манызды жумыс мудцем бяпей аяксыз калды./83/ Ал, лас су езшдк зиян табигатка типзш жахты.

Ертк полиметалл комбинатыньщ мыс корыту заводында, eHflipi пайдаланган суды тазалап, ещцркке кайта енпзу кондыргысы да жоспарлан: мерз1мшен кэп жыл erin кетсе де кке косылган жок-/84/ Шемонад каласындагы жэне баска жерлердей суды комплекст1 тазарту коидыргыларын с. жумыстары ойдагыдай болмады. Соньщ салдарынан олардан аккан су езен, мен келдерге косыльт жан-жануарларга, табигатгын eciM/qicrepiHe жэне eric жерлерге оз залалын типздь

Зерттелш отырган жылдары (1965-1990 жж.) К,азакстанныц жаца же pin суг; жумыстарына 9 млрд. сом мемлекетпк курдел1 каржы жумсалды. Лимодд одкпен 448 мыц га жер суландырылды, сондай-ах 88 млн га жайылым 2 суландырылды жэне 98 млн га бурынгы суармалы жердщ акаулары Kai женделшш кке косылды, 200 мьщ га суармалы жуйенщ техникалык жагда жаксартылды. Осы кезевде курылысшылар ауыл шаруашылык мацызы бар мыц км су кубырлары магистралыныц курылысын садды./85/

Гага да айта кететш жайт, Кецес Одагыныц орталык басшы органдары скеуде кептеген каулыларды, шепимдерд!, буйрыкдарды 6ipineH кейш 6ipiH ылдап, ал оныц кепштп жергшкп жерде орындалмай жатгы, орындалса да пылай орывдалды. Ce6e6i, кабылданган кужаттар жерплкп басшы андармен жоне мамандармен акылдасып жасалмады. Жергишсп жердщ кшшгш «жогарыдагыларй- ескермед! жэне еле медь Мэселеи, мелиорация iecin жак,сартуда 1984 жылы казан айында КСРО-ц Министрлер Kerteci ншарлар мен ужымшарлардыц жэне баска мемлекетгк ауыл шаруашылык, :емелердщ балансьшан мемлекетгк эксплуатациялык суды шаруашылык, гмдардыц балансына беру» женшде каулы кабылдады./86/ ©кшипке орай ол лы тек кагаз жузпгде кала бердд, ал К,азакстац Республикасыныц Су нистрлш жэне Госагропром бул женище ештеме ютемедь Коптеген шаруашылыкга eriiiin алкабы дер кезшде ауыстырылып отырмады. отехника ережес1 сакталмады, епсткке минералдык жэне органикалык [айткыштар уактылы жэне кажетп мерз1мдерде бершмедг Суды пайдалануда 1раптыкка жол бершд1, кептеген ericriK алкап кажетп колемде суарылмады, юсе уактылы суарылмады. Mine, осындай ересюл жгбершген кемшшктердщ дарынан егшнщ шыгымы жэне енйп ете темен болды. Bip катар аудандарда ган кадрлар жок болды. Сонымен катар бул жоншде жаксы тэж1рибе де ;тыц касы ед1. Онды тэж1рибенщ esi де ти1мд1 турде кецшен 1тылмады./87/ Су шаруашылыгы, Ауыл шаруашылыгы Министрлктер1, авриссовхозстрой» жене баска да республикалык денгейдеп баскармалар шынан жер/ц мелиорациялау мэселесше кецш белу талапка сай денгейде мады. Жергшкп жерлерде ауыл шаруашылылыгымен ткелей айналысатын гия жэне кецес уйымдары ужымшар мен кецшарларга дер кезнаде кемектесуге ушыи бермедг

Б1рак будан сол кезде осындай шаруашылыктарда орын алтан ерескш ылыктарга эртур/п денгейдеп басшы орындар коз;ц тас жумып немкетп карап рды деген угым тумаса керек. Партия органдарыныц барлык децгейдеп ндары мэселеш эгамннл - OMipritui жолмен талдап, карап, каулы-карарлар ылдап жатгы. BipaK олар «9те купия» деген грифпен кабылданып, накты ндаушыларга жетпей, ортада кебше кагаз жузцще калып койды. Мэселенщ мды Кецестк орталыктан катац жоспарлау мен эк1мшшк-эм1рпйлдк [енщ ецбекшшерд! шын мэишде мемлекетгк баскару iciiieH шеттетушде ыр. Барлык жумыс буйрык беру, коркыту, кысым жасау урыту аркылы т1зшд1. Материаддык жеке ынталацдыру жэне нарыктык катынастар колдау гады. Сондыктан да К,азакспшда азык-тулк тапшылыгы уне.\н болып келдо. Кимияландыру ауыл шаруашылыган интенсивтецгорудеп, eniM ещуруде айту жэне оныц ти1мдшкш арттырудагы мацызды факторлардыц 6ipi болып шады.

\уыл шаруашылыган химиялавдыру мекемелер! К,азакстанныц баскарушы е жоспарлау органдарында каралып, niicTi аткарылатын жумыстар келем! лленш отырды. Бул кабылданган пгенпмдерде химия онеркэабш шапшац к,ынмен дамыту, пилазат базасын улгайту мэселелер1 карастырылды. Мэселен, ЕСП ОК казан /1968 ж./ Пленумында «ауыл шаруашылыгын Ka3ipri заманныц [иналарымен, техникасымен толыгырак жасактау, оныц минералдык айткыштар мен баска да химиялык жабдыктарга деген суранысын агатгандыру» — деп атап кврсет1тд;./88/ Сол кездеп катац тэртшке сэйкес нумыныц шеш1мдср1 мен одан туындаган мшдетгерд1 талкылау жер-жерде

кызу наукандык сипатга жаппай журпзшдо. Кдзакстан КП ОК Министрлер Кедес! облыстык, жэне аудандык партия комитетгершен а аткарушы органдардан минералдык тыцайткыштарды ен;нру жэне оларга к,ая шик!зат корын жасауга арналган курде/п каржыларды белгшенген ке. бойынша игеру талап етош. Сондай-ак олардан icTen турган зауттар цехтарды кайта куру жэне оларды улгайтуга кемектееу талап етшд!.

Республика партия жэне Кецес басшы органдары Жамбьш суперфос зауыты мен Актебе феросплав комбинатын техникалык кайта жабдыкт ерекше назар аударды: осы кэсшорындарда ед озык технологиялык продсст енпзуд1 усынды. Сондай-ак Шымкенттеп фосфор туздары, Кдратау я Оцтустж К,азакстан фосфор зауьптарында минералдык тыдайткыштар енд1р куатты нештер орнатуды усынды.

К,азакстаннын жаца химия орталыгы - Кдратауда 1968 жылы «К,аратау» хи онеркэснх комбинаты курылды. Сонымен К,аратау енеркэсш Keuieni, аса кэсшорындар катарына косыдды. Жетсжылдык кезшде /1959-1965 ж.ж./ К,ар, фосфорит! бассейншщ байлыгын игеруте 85 млн. сом жумсалды, олардыд 69 ь сомы химияныц 20 ipi ендарклтк нысандарын салута жэне кке косуга жумсаг Жада нысавдарды icKe косу жэне жумыс ютеп турган цехтарды кайта жабдьн есебшен «Кдратау» тау-кен комбинатыныд neri3ri enaipicTÎK куаты 3,5 есе gctî

Кдратау фосфор бассейна! игерудеп осындай кол жеткен табыстарга карал онда аткарылып жаткан icrin барысы Мэскеущ канагатгандырмады. КОКП ] съезшде К,аратаудыд койнауыпдагы б1ден-б1р бай фосфор шшазат игерудщ С журпзшш жатканы ушш Кдзакстан катты сыналды. Сьездщ шеишмшде мищет айкын керсетшл, «К,аратау» фосфорит кет непзшде химия онерыабшщ кэсшорындар кешешн куру жэне сепзшнн бесжылдыкта Кдзакста минералдык тынайткыштар опд1'руд1 2-2,2 млн. тоннага дейш жет. усынылды./89/

1980 жылы минералдык тыдайткышты он/ару 3,8 млн. тоннага жеткг козделда; ягни бурынгы кврсеткпн 30 пайызга всу тшс болды. Фос( рудасын шыгару мшдеп 22,5 млн.тоннага жетызщц. Бесжылдыкта жаца Жам( фосфор жэне Кдратау фосфор зауытыныц курылысын аяктау жоспарлан Сонымен катар съезде ауыл шаруашылыгына минералдык тынайткыштар вщ жумыстарын жандаддыру еиметтщ химия enepK9ci6i кэсшорындарьп баскармаларына, когамдык, уйымдарга, партия комитеттерше катал тапсырыл Халык шаруашылыгын дамытудыц непзп багдарламасыныд багыттары енеркэспт оркендетуге 2 млрд.700 млн. сом курдел! каржы болпца, бул от бесжыдцыкка Караганда 2,8 есе кви ед1./90/

Республиканы химияландырудыц етек алганы соншалык, шетш таза су ! жутатын таза ауага кептеген едщ мекендер мен калалар зэру болды. 1966-1 жылдары химияландыру icine бурынгы онжылдыкден салыстырганда eKi курдел1 каржы жумсалды./91/ Ауьш шаруашылыгын химияландыру ураны химияныц кажетагш дэлелдей TycTi.

1970-1973 жыддары облыс хеншарларыцда жаллы сиымдылыгы 15 мыд toi тынайткыштар сакталатъш коймалар салу квзделда. BipaK ic жузшде 4,3 у тонналык кана койма салынды. К,олда бар коймалардыд оздер! укыптылык! пайдаланылмады. «Казсельхозтехниканыц» Саркант бвл1мшесше карасты жиде# химиялык базасында 10,5 мыд тонна тыдайткыш сиятын жада koi салынган. Оларда He6epi 2,5 мыд тонна тыцайткыш сакталынган. Ки химиялык базасындагы коймаларда 7 мыц тонна орнына 2,2 мыц toi

ишткыш сакталган. К,орыта 6ip созбен айтканда, облыстьщ коптеген [иялык базалары боск,а кадырап бос турды, ал минералдык тыдайткьтштар эуашылыктарда ашык аспап астында рэсуэ болып шашьшьш жатгы./92/ ныд непзп ceôeirrepi, сол шаруашылык басшылары жауа п ке р щ i л ir in in жэне ан жогарпл органнан бакылау жоктыгы.

Химиялык затгарды тшмд1 пайдалану аркылы малдыд маусымдык 1ылымыныц он1мдшгш арттыруга багытталган шаралар жузеге асырылды. 70-здардьщ еклшп жартысывда мэдени жайылым жасау ici колга алынып, он ижеге кал жетп. Суармалы жерге орналаскан шабындык, ец алдымен дашка, кек балауса ушш осхршен жугер1 жане т,б. ohím/ú коп беретш екпе i егуге минералды тыдайткыш колданьшды. Осыныд Crapi малдыд кыстан галмай шыгуын камтамасыз етш отырды, тул1ктердщ ohímí де молая тустг 1980 жылы Кене с Одагында «Сельхозхимия» деп аталатын тутас 6ip жуйе 1ылды. О ныд карамагына агрохимиялык лабораториялар, ос ímaíktí коргау, >алау зертгеу стансалары беродц. Муныд 03i егшшшкп химияландыру 6íp те шогырландыру аркылы icri алга жылжытуга мумкшдактер жасады. охимия кызмеп ауыл шаруашылык дакылдарьшыд шыгымдылыгын гырудагы взшщ мумкшшшгш корсете 6irai жэне кеншарлар мен лмшарларга агрохимиялык кызмет керсету ícíh жаксартга./93/ Химиялык затгарды тутынушыларга дер кезпвде жеткЬу ¡сшде олкылыктар аз мады. Химиялык кэсшорыддар 6spi бipдeй ыргакты жумыстар штемедг Ауыл )уашылыгына кажегп жоспарланган химия ошмдерш жетюзудщ Mep3ÍM¡ ылып турды. Шаруашылыктардыд бэршде химиялык затгарды укыптылыкпен гайтын арнайы коймалар болмады. Олардыд миллиоддаган тоннасы ашык зн астында рэсуэ болып жатгы. Минералдык. тыдайткыштарды арнайы маларда салу, оларды республика ауыл шаруашылыгына жетызу келемше сай меда.

Шаруашылык мамандары жетазшген тыдайткыштарды орынды, opi ттылыкпен пайдалана б ¡л мед i. Кедесшс дэу1рде берж орын алган апкерштгп сезшбеу, осынша кунды, епспктщ шыгымдылыгын арттыратын шы затгарды пайдалануда немкурайлыкка жол ашты. Олар тыдайткыштардыд эдшгше теред талдау жасап, топырактыц курамында кандай езгерктер болып канын аныктауды киындатгы.

[ctíh насырга шапканы сошпалык, тшт! кейСир шаруашылыктарга ;айткыштар шамадан тыс коп жеткпшген, ейткеш силитра, карбомид заутгыд аттарында азот тьщайткышы деп жазьшса кабылданганда суперфосфатгыд теген Typjiepi 6ip гана сэзбен «суперфосфат» деп корсетипен. Víine, осыддай кемшшпстер, олкылыктар республиканыд коптеген облыстык, ищык партия жэне аткару комитетгершщ, ауыл шаруашылыгы (.армаларыныд оз жумыстарына ат ycri карагапдарын корсета. Муныд шрынан ауыл шаруашылыгы дакылдарын химияландырудыд мол peaepBiepi косылмай келдг Нотижесшде ohím азайды.

1989 жылы республикамызда табигат коргау комитет! 2005 жылга дейшп :дге «Экология» программасын кабылдады. Онда сл)мЬде aya, су, жер лыгын жаксарту белплендг Оны талкылауга Министрлктер, жергшкп халык утатгары Кедесшщ аткару комшетгерь табигат коргау уйымдары катыскан бфак бул да екшшке орай орыддалмай сез жузшде кала берда. Экология мен табигат коргау - ете курдел1 мэселе. Уйткеш таза табигат бгздщ tc-кутымыз, ал бьшганган, улангаи табигат-сорымыз. Ат табигатга улайтын,

былгайтъш тек адам гана, осыдан сорлайтын да адам. Адамга тек тана i табигат лсерек. Таза табигат ауылдан басталатыны жене белгш. Олай болса а; шаруашылыгавда экологаялык ахуалды жаксарту-Кедеспк кезенде ба шндеггсрдщ 6ipi болуы керек еда. вкшшхке орай езшщ халкын екзжуздшпс алдагаи тоталитарлык жуйе бул мшдега орындауга ешкандай да куш жумсама;

К,орыта айтканда, К,азакетанда зерттедт отырган кезенде (1965-1990 ж мелиоративтхк жумыстардын жанды табигатка типзген залалы коп болды: Булардын себептер1 темендепдей 6ípÍHiuúieii, Кецес екхметанщ К,азакста журпзшген саясатыныц непзслзддп, олардыц жергшкй шаруашылывд ерекшелжтерш есепке алмай, шаруашылык басшыларымен жопе мамандарг санаспай Мэскеуде жасалынуында; - екшппден, жергшкп жерл ер, кырсыздык-арык, езен, кол, тоган жэне жер аеты суын женда, дурыс жоепар. ысыраппен, тишд1 пайдаланбауда; - ушшшщен, мелиоративпк жумыстарл кезгн тауып ¡стейтш, ос i ре с с курылыс жумыстарын сапалы icxcii мамандардыд жетюпеушде; - тортшивдел, мелиоративтпс жумыста{ баскаруда, уйымдастыруда басшы органдар жумыстарында xiGcpLr кенлршмейпд олкылыктар мен кемшшктер де. MiHe, осылардыц салдарьп пайдалануга арналган сулар калай болса солай жырыла aran немесе сапа< гстелген бетон каналдардыц тесшнехг, жарылган жершен аккан су, нем молшерден коп пайдаланылган сулар жерлерд1 батпакка айналдырып, жух шайып, ез залалын тен^ректеп жанды табигатка жэне епстштерге, ж; жануарларга типздь

«70-80 жылдардагы ел экопомикасындагы дагдарыстыц К,азакстан aj шаруашылыгындагы Kepimci» аггы торшшд тарауда аграрлык салад; журпзшген к,айта курулар жэне олардын, ти1маздт мен залалдары жэне ка куру кезецшдеп ауыл шаруашылыгьш баскарудагы киыншылыктар жене олард салдарлары тын деректер непзщде кецшен айтылады.

Тарауда 70-80 жылдардагы ел экономикасындагы дагдарыстыц К,азакстан aj шаруашылыгандагы KepiHici жан-жакты керсетшедг

КСРО-ц мемлекетик агроендаркл саласында кагаз жузщце кепте] реформалар жургхзвдц, 6ipaK оныц барлыгы чеке аспады./94/ Кецшарлар ь. ужымшарлар жэне т.б. ауыл шаруашылыгыныц мекемслер! ездер1мен езд болды. Ешкандай техникалык белшектер мулктерш дер кезшде алмады, алса улкен шыгынмен алып жаггы. Олар кеп есеге еаршген багамен сатыл алыныдды. Бул эрине ауыл шаруашылыгына езшвд залалын типзш жат Мемелекетпк агроенеркэаб! ез саласыадагы К,азакстан республикасындг мекемелерш жш-жш азгершх жатга, ал соныц салдарынан ауыл шаруашыль саласывда орны толмас былыктар болып жатгы.

1987 жылдан бастап мемлекет «жоспарлы базар» экономикасын жекемеш карым-катынасш езгертпей кура бастады.

1990 жылы okímct тунгыш рет базар экономикасын ретке келпруге талпыи жасады. Ол ушш мамыр айында КСРО цанньвд багасын уш есеге ocipfli, кантарда 1991 жылыныд-накты жэне курде л i куны 0,5-2 есеге есп./95/ Халь» кунделЬсп керек тамактык затгардыд буйтш кымбатгап кетух, елд! об; куйзелтй, адамдардыц элеуметпк жагдайы курт темеадей бастады. Мундай Kai курудыц тшмевдшхе душар болуыныц непзп ce6e6i, КСРЙоиметшщ енеркэ мулистерш жекешелещцруден бас тартуы болды жэне социализм мен базарл жуйеш 6ipre ажыратпай устауывда еда. Кецес екхметшщ тарапынан журпзии

дай ерескел солакдй саясат 1991 жылы Кдзакстан егеменд1 ел болып базар депдиясына оте бастаганиан сод гада женделе бастады. 985 жылы К,азак,станныд экодомикасы куддырап кетп./96/ 1977-1985 дары енеркэсштердщ ошмдер! 9,3 пайыздад 3,5 пайызга, ултшк табыс-10,3 лздан 1 пайызга кыскартылды. Ал ауыл шаруашылыгында одад да нашар йй болды. Осы жылдары кедшарлар мен ужымшарлардыд тед жартысы озш-акдамады, ешмнщ езшдж куны 7 млрд. сомга вей,/97/ Республика 12 млрд. -а мемлекетке карыз болды. Муныд непзп себеб!, ауыл шаруашылыгы щергнщ кунынныд непзеи темендеу! болды. Мэселен, Кдзакстан 1971-1985 дары 300 мыд тонна етгш б!р килласын 2 сомнан мемлекетке опаздг Бул 9 д. пайда берд1, ал оган кеткен шыгынныд куны 18-27 млрд. сомды курады, I мунда ей есе-ден артык шыгын жумсалды.

990 жылы кайта курудыд дагдырысы одан эр1 тереддей туей. Бул кезде п одшылдар Горбачева жада саяси ойлау непзшде сырткы саясаттагы 1старга Батыстыд айткандары непзшде жегп деп сынай отырып, сонымен г демократиялык кайта куруды жедедцетуд!, тутыну тауарларын молайтуды, ддымен халыкты азык-тулиспен камтамасыз ету;ц табандылыкпен талап етп. рды шешу женпцде б1ркатар ю-эрекетгер жасалынды да, б1рак, охппшке орай од [стер нактырак атап айтсак, Кедес оиметшде теред калыптаскад ¡с-:еттер, кунделжт! жумыстарда керппс берш жатты. Мысалы, кайта куру 1нда ауыл шаруашылыгы саласында кептеген реформалар жасалынды, олар л жагыиан 60-жылдардагы Н.С. ХрушевтЬанен ешб1р кем туспеген болатын: юкомбинат», «жалгерлж», «пни шаруашылыктык жалгерлж», т.е.с. вдайлар едь Жада атаулар каптап кега. Олардыд авторы сталиндак-сусловтык гатга торбиеленген, кергартпа, партияныд шонжары, оддагы «екшпп адам», ауыл шаруашьглыгыныд бшпр1 деп сещпрген-Е. К.Лигачев ед1./'98/ )блыстык жэне аудавдык партия комитетгер1 элплерд1 негурлым кеб1рек мдастырмак болып еекз эдетхмен жанталаса бэсекеге тусп. Б ¡рак осындай >пг терк айналдырып кипзудщ бэр!-шаруаларга жерД1, малды, техниканы гменшшдше бермеу ушш тоталитарлык жуйенщ жогары билеупп тобыныд ш тапкан айласы едг

■л1м1зге белгш экономист-галым, К,азакстан республикасы жогаргы Кедесшщ таты, экономикалык реформа жешндеп комитет терагасы О.Сабденов озшщ гырык» атты макаласында экономиканы реформалау жэне оны зандык >шан камтамасыз ету мэселелер1 туралы айта келш, К,азакстандагы юмиканыд дагдарыска тап болу себеб! тек кана одактыд ыдырауына тнысты емес, оныд непзп себеб1 токырау кезщде журпзшген зрмалардыд ггепзеп скенл'тн жэне Ук1меттщ озшщ кызме'п барысыдда ршген кателжтер мен олкылыктарда екенддпг баса атап корсет./99/ ^уыл шаруашылыгы мен ауылдык жерлердеп дагдарыстыд себеб1 кайта куру вдеп дурыс багдарлама болмагандыгында жэне ж^бершен кем1ст1ктерге шнысты едь/ЮО/ Жбершген кателктердщ ед улкен1-ауыл экономикасын га курудыд халык ойынан шыгарлыктай салмакты багдарламаеы мен атыныд болмауында. Токырау кезедшде, ауыл шаруашылыгы экономикасын ктандырудьщ бастапкы кезещ мемлекет тарапыдан реттелмеда. Бул тургыда юмист галымдарымыз бен баешьшар да пайдалы усыныстар жасай алмады. )кономикамыз 70-жылдардыд басынад бер( карай ти1мс1здЬс кыспагында га келген бурынгы экономикалык жуйе тугызган дагдарыстан арыла алган

Бул жаплай дагдарыс ед1, оныц зардаптарын 6i3 mi узак, уакыт бойы-nei капитал ауыспайынша, адамдардыц психологиясы езгермейшше, сезше бер< боламыз.

К,орыта айткавда К,азакстанда материалдык oiwipiciiit аграрлык саласы журпзйген кайта курудын ащы тарихи сабагы кеп нэрсеге уйретедо. Оныц м мынада: елеуметгж одшегшнк принциптершщ бузылуынан болтан журтшн ужымында, егадрюте, когамда болып жаткан атусп, ойластырылма езгерютерден туцшушшжтер1 барган сайын аскына туей жэне одан туында когамнын ауыр элеуметпк ахуалы туб^рл! реформаларды кажет era. М\ КОКП-ныд соцгы басшылары Tyciimi жэне сондыктан да когамдык ем; демократияландыруга багыт устады.

Мэскеудетшердщ кепшшт Кдзакстанныц жерш бурын баспаган, кермег мунда мудде болмаган адамдар еда. Солай болса да олар К,азакстандагы ai шаруашылыга баскармасына, ужымшарлары мен кецшарларына епстж же тукым себу, шскенде онмд! жинау немесе тагы да баекадай ауыл шаруашыл жуйесщде больш жаткан наукандык жумыс продесстерш баскару iciHe аралас жэне б1лсш-бшмесш ездершше катал, непзслз шеппмдер кабылдат К,азакстанга нускаулар, буйрыктар ортурлл тапсырмалар берш жэне оныц , кезшде орындалуын талап erin отырды.

Мше, сондыктан да Кдзакстан республикасында, облыстардыц, аудандарда "ужымшарлар мен кедшарлардыц, тресттер, мен б1рлестжтердщ барл Дедгейшдеп басшылар, егшшшер, дихандар, малшылар, койшылар жэне а> шаруашылыгына катысы барлык адамдар ездшнен ойлау немесе уакьгтка < ездершше батыл шеннмдер кабылдау мумкшдггшен айрылды. Олардыц жергш жердщ, aya райыныц зацына, талабына сай дурыс шеш!м кабылдап жуз асырган ic-шаралар сирек болды./101/ Олар оздер! ойламай алыстагы Мэскеуд партия комитетшде жэне еюмет органдарында отырган басшыларьш каульшарына, шешиидерше, нускауларын кутш журетш бодды жэне тапсырмаларды кездерш жумып орындады. Оларды орындамагандары К,ыз1 орындарынан аластатылып куылып отырды.

Сондыктан ауыл шаруашылыгы жуйесщдеп кептеген шаруашыл баскармалары бастыктарына уйымдасшру Ka6werrepi темен, жауапс] тож1рибес1 аз, кездейсок азамтгар сырттан кептея келш жатгы./102/ Сондай-басшылардыц катарын кадр мэселесш шеытетш органдардыц, басшылард туыскандары, таныстары жэне ездерцнн шокпарларын согатын сыбайласта{ жакындары толтырды.

Республикада осылайша кадр мэселесшде кептеген кателжтер мен кемютие жабергсн К,ызылорда, Караганды, Алматы, Кекшетау, Шымкент жэне i облыстар болды./103/

1986 жылы акпанныц S-ini жулдызында болтан Кдзакстан Компартиясын; XYI съезшщ каулысывда республикада ауьш шаруашыдыгындага жедата айтыла келш, кемшшктер мен олкылыктар баса керсетщц1./104/ Аграрлы енеркэсштйс комплексте eimipicTÍK экономикалык патенциал iíiití де тол пайдаланылмады.

Астык, кекешс, картой, кант кызылшасын, мал, сут жэне bhím сатыи г женшдеп бесжылдых тапсырма орындалмады.

Б1ркатар кецшарлар мен ужымшарларда епншшк мэденией теменд! ауыспалы eric баяу игертлда, тукым шаруашылыгы нашар жолга койыдг Суармалы жерлер, техника, тыцайткыштар мен гербицидгер ти>

ылмады. EricTiicrep шыгымдылыгын арггыруда улкен ала-кулалыкка жол 05/

жылдары журпзшген кайта КУРУ жуйесшщ пакты TeTiicrepi жасалынбай, аруашылыгы шб|рч1ктеп шытырманга толы жолмен журш келдг ына келгенде, кайта курудыц кажеттшп сол кезде айтылып та журдь icriK партияныц басшысы Ю.В.Андропов кезпгде oiwipic'riit дамудыц ыгарылган сталиндак y-irici o-siiiifi мумкшдагш таусыды деп туцгыш рет гты. Сейтш ол карусыздануды бастауды усынды. Шынында, елдщ барша <асы ескери тепе-тещдкке жсту/п камтамасыз етпек болып ескери-з кешенше кызмет erri. Ал 70-жылдардьщ басьшда оган кол жеткен соц, :ылыгы будан кейш ескери экономиканы одан opi ep6iTe берда. цыл ескери басшылар жагдайды тусшбеда, олар жанталаса каруланудьщ >гары айналымын коздырды. Бул орекетпц ызгарлы салдарыныц неге эгатынын «кесемдерц де тусшбед!, ал ресми насихаттыц империализм эскери K,ayin тонш тур дегеншен урейленген халык ундемед!, шамадан Ктарды телей бердь/Юб/

зыддгы партия органдарынын, ауыл шаруашылыгы саласьшдагы баскдру эына жш-жш араласуы, тктген кейде майда-шуйда ic шаруаларына дейш К жасаулары ауыл шаруашылыгы жуйесшдеп интепсппгещпрудщ i.irepi тусау болды./107/ Сонымен одактыц баска республикаларындай н ауыл шаруашылыгыньщ да жагдайы ете нашарлап кетп./108/ Мэселен, ка бойынша 1987 жьшы 645 шаруашылык езш-ез! актамады, ал 1970 гндайлар 424 болатын, лгаи корсетгаш 221-re ecin кегп./109/ 1980-1986 Кой мен ешга шаруашылыгы жуйесшде де мемлекет зиян meicri, ал 1965-вдары ipi кара мал жене шоища шаруашылыгы салаларын мемлекет аяктады. Сондай-ак жун еттазуден де осы кезецде жоспар гады./110/ 1990 жьшы мал жене сут сатып алу 40 пайызга темендеп кета, енхшк уй-жай согу курылысы 1957 жылдыц децгейшде к,алды./111/ Бул гар КСРО-ны оньщ пшнде Казаксганды да Коммуниста партия [ отырганда алды, до;прек айтсак, Л.И.Брежнев, Черненко жене >ачев (КОКП ОК бас хатшылары), Г.В.Колбин (К,азакстан КП OK Gipiumi ) басшыльщ жасаган дэу!рде бодцы. Ал шындыктыд бетше едал карайтьш >лар Кдзнкстан экономикаеына стратегаялык, багдарламалык багыт бере 112/ Бул Коммунист1к партия басшыларыньщ К,азакстан ауыл лыгын баскарган кезшде ягаи токырау заманында мьщтап орныкды. руашылыгын интенсивтендарудщ багьггы ic жузшде экстенсивик багьпта i, ал халыктьщ олеуметпк хал-жагдайы тузелмед!, кайта темендей берда, жуйесшде oiwipicri уйымдастырудыц экономикадан тыс екзмшшк-иялык тесш устемд1К erri.

imni бесжьшдыкгыц Gipiumi жартысында колжеткен табыстарды КОКП e3i мен К,азакстан Компартиясы XY съезшщ талаптары тургысынан :i болсак, К,азакстан ауыл шаруашылыгын интенсивтещцруде орын алган герда атап oryiMb кажет. Ец алдымен б1ркатар мекемелердш, Кецес жене уашылыгы органдарыныц, шаруашьшык басшьшары мен мамандарыныц ОК мен КСРО Министрлер Кецесшщ ауыл шаруашылыгы oiyupicinin н артгыру, жумыс сапасын жаксаргу жегандеп ездершщ талаптарын 1сыруды камтамасыз ете алмагандарын айтуымыз керек. Мэселен ад, Талдыкорган, Орал жене GipKarap баска облыстардыц Gipcbinupa лыктарында жумсалган курдел! кэржыдан Tuicri кайтарым алынбады.

Сондыктан олардьщ керсетиштер1 темен болып к,адцы. Б республикамыздыц Крстанай, Солтуспк К,азакстан облыстарьшдагы о кеншарлар мен ужымшарларда оныншы бесжылдыкта ауьш шаруашылыгын жалпы QHiMi орта есеппен жылына 65-70 пайызга артк,ан болса, орта дэреже/ жене артта кдлган шаруашылык,тар мен аудандарда бул керсеткш екд есе тем болды./ИЗ /

Республиканьщ кептеген кецшарлары мен ужымшарлары мемлекет жоспарды орындай алмай, зиян шегш оз-озш акгамай келдь Жогарыда айтылг Крстанай облысьшыц езшде мундайлар 84 шаруашылык болды. Ал Целшкщ облысында 60,К,ызылорда облысында 58 шаруашылык кабылданган жоспарлар; орындауда к,амтамаеыз ете алмады. Мундай шаруашыльщтар Павлодар, Сек: жене баска облыстарда да кептеп санадцы. Жоспардьщ орындалмау себеб епншЬик пен мал шаруашылыгында ецбектщ нашар уйымдастырылуы, о uni peaepBTCpi мен непзп к,орларды дурыс пайдаланбау екенддта практика корсета

Республикада 1983 жылы артта кдлып отырган, ауыл шаруашыл] жумыстарында олкылыкка жол берщда, ошм отизу графиктерш бузып жург кецшарлардьщ, ужымшарлардьщ, кесшорындардьщ, мекемелер мен уйымдард коллсктиш-epi бул меселеге онша мэн бермедь Маселен, Жамбыл облысыи кызьшша ociperin кептеген шаруашылыкдары мемлекет алдында кеп борыш болып кдлып ксл/ц. Бесжылдыктьщ басынан 6epi жарма дакылдарын ендару м дайындауда Павлодар облысыньщ, картоп лен кекешс oiwipy мен дайындау; Шыгыс Кдзакстан, Кекшетау, Орал, Целиноград облысгарыньщ ужымшарла мен кецшарлары артга кдлушылыкда жол 6epin алды./114/ Талдыкорган, Сем облыстарынын, кейб!р шаруашылыктары жем-шеп ещщнсш баяу дамьпып, v шаруашьшыгын каркынсыз еркендетш келдь

Кдзак картоп жене кекешс шаруашылыгы гылыми зертеу институтын! баск,ару жумысында да елеул! кемшшжтер болды. Ол e3i орналаскдн Одаус суармалы аймагы yiuin картоптьщ 6ip де 6ip жогары TyciMfli соргын жас шыгаршн жок-

Дагдарысты ахуалдын, шиелешсуше Кдзак,стан экономикасыныц шин: беруге гана мамандануы, оныц баска мемлекеттердщ зкономикасымен еза тыгыз байланыста астасып жатуы да салкыныи типзда. КСРО-ныц ыдырау экономикалык; окдпауланган аймактардыц курылуы дасгур;п тауар етюзу м сатып алу нарыктарын кдйга кдрауга межбур ewi Муныц e3i eiyiipic: кулдырау процесше себетш болды./115/ Шын мешнде зергелш отырган кезек ауыл шаруашылыгыньщ саласында журпзшген реформалар сапасыз тише непзаз болгандыктан, ауьш шаруашылыгында журпзшген кдйта куру шаралары аяк,сыз калды.. Бугаи 6ip делел - К,КП ОК (1986 ж.) ceyip Пленумын атап керсетшген мал шаруашьшышндагы îctîh, жайы,-деп атап eni ДАКрна* Ол бул саланыд Казахстан Компартиясынын, XY съезшде елеул1 сьи ушыраганын жене съезд саланы кдындыктан шыгару ушш тубегейл! шарал Колданьш, батыл кимыл жасауга мвдетгегешнде мойындап ашык, айтты./116/

Партия, совет, кесшодак; жене шаруашылык, органдарыньщ 6epi б1рдей ер( ецбек коллективииц жогары ешвд жумыс icreyine куш салмады. Устйзд /1974 ж./жылы енеркэсш орындарыньщ 8,5 пайызы ешм шыгару мен етк женшдеп Gipinuii жарты жылдыктыц жоспарын орындамады. Артта калуи кесшорындардыц улес салмагы ecipece Крстанай, Талдык,орган, Жезказгс К,ызылорда, Павлодар, Целиноград, Торгай жане Орал облыстарында жога] болды./117/

1ал шаруашылыгында малдыц ошмдшгш артгыру жолында ттисп ылдык мшдетгерш орындау унин баянды курес журпзимедь Оныншы ылдыкпен салыстыргында сут сауу, малдащ тэул1ктж орташа салмак, косуы оны етке тапсыргандапл салмагы кемш кетп. Кэптеген шаруашылыктарда ейтш малдыц кысыр калуы коп кездест, мал тукымып асылдаидыру ici мен гхникалык мал дэрперлк кызмет канагатгангысыз болды. Малдыц ол1М-п мен OHiMci3 шыгыны кебейдь Жем-шеп базасын дамыту артта калды, liK белок OHflipicin улгайту проблемасы нашар шепшдг (екелеген кецшарлар мен ужымшарлардыц басшылары экономикалык ыска "raicTi назар аудармады. 8шм ощйруге жумсалатын шыгын кеп болып, абелдшж теме яд еецбекп уйымдасшру мен оган акы толеудщ озык турлерх таратылмады. Кептеген шаруашылыктар оз механизатор кадрлары амасыз етшмедо.

Дорыта айтканда жогарыда айтылган кайта куру кезшдеп OMipre келген ауыл ^ашылыгын баскарудыц жаца турлершщ орынсыздыгы жэне Ж1берщген стен кемшшктер1 Республиканыц ауыл шаруашылык жуйесшде кептеп орын t. Б1зд1ц ойымызша муныц ец 6ipiHnii ce6e6i Кецес Уюметшщ Кдзакстандагы элык саясатты баянды, дурыс баскара алмауынан, оны жуйе;п, сапалы тзбегендтнен жэне «жогарыдагылардыни жергшклд республика, облыс, eî, жэне ауыл басшыларымен, мамандарымен акылдаспай, олардьщ niKipiMeir спай, пайдалы жэне мацызды, thîmjù усыныстарды ескермегендпсгершен : оларды кабылдамагандыктарынан, сонымен катар олардын жумыстарына, яетгерше ат ycri, немкурайлы караганнан болды.

кшшщен, елс-yjii кемшшжтер Кдзакстандагы бшзеп, тэжipибeлi жогаргы ификациядагы бшмд1 кадрларды дайындауда жэне оларды ауыл /ашылыгында ipiicien пайдалануда, жауапты кызметке коюда кадр саясатын [алап дурыс шешпегашктен орын алды. Сондай-ак, ауыл шаруашылыгы :сше жергшкп жердщ табиги ерекшелжтерш жэне жергшкп тургывдардыц гурьштарын, дэстурш, салтын, рэсшш, ултгык психологиясын бишейтш ларды, мамандарды, басшыларды сыргган алып келу де езшднс кеп зиянын

шшшаден, Мескеудеп Коммуниста партия мен оюмет басшьшары тынан К,азакстанда болып жаткан зандылыктарга саяси козгалыска жене дардыц карым-катынас процестерше терец кецш белшбедг Республикадагы шаруашылыгы саласыццап>1 жергшгп табиги, саяси, этникалык, жэне омикалык ерекшшктерге жете мэн бершмед1 Мше, осындай жэне тага а баскару жуйесшдеп жхбершен кемшшк пен олкылыктарга, оныц кептеген лелерш женге келлруге жете терен кецш болшбедг Мэскеуде шогырланган :с eKiMeii мен КОКП ОК-ц басшылары мен жетскнн органдарыныц жауапты icTKcpjiepi жеткшкп кецш белмегендктен Кдзакстанныц ауыл 'ашылыгы ез децгейшде болмады, темен карай кулдырау устшде болды. Ал, erisrici егемевдш тэуелс!здт колында болмаган ел, тэуелаз К,азакстанныц и я жэне мемлекетпк орындаушы органдары басшылары мен ауыл 'ашылыгы мамандары Мэскеуге жалтактап кеп мэселеш дер кезщце дурыс е алмады. Барлык курдел1 мэселелерд! жергшкп жерде толыгымен шешуге ублика, облыс, аудан басшыларыныц кукыда жок едо. Keft6ip басшы пар моселелер! жергшйсп жерде шешшетш болса, ол мшдетте турде <еумен алдын-ала ке.'псшегш. Бул баскару саласындагы Коммунисток партия

мен Кенес уйме™!« зандастырылган тамьхры терен орныккан, ж калыптаскан катац тэртш eдi.

Корыта айтатын болсак,, ауьи шаруашылыгъш баскарудын кайта к кезецшде омдрге келген жаца баскару едютершщ тшмаздт мен пайдасызд! салдарынан К,азакстанда орын алган, еаресе 70-80 жылдардагы экономикасывда терендей тускен дагдарыстардыц ауыл шаруашылыгывд кор ¿ши шын мэшнде мше осындай еда.

Диссертацияныц кортындысында Кецес мемлекетшщ Кдзакстандагы аграр; саясаты: ауыл шаруашылыгындагы экстенсивл багдар жэне давдарыс (1965-1 жж..) бойынша тужырымдар жасалып, ой-пшрлер туйшделдг

Пайдаланган дерекгер мен едебиеттер тЫм!

1. Омарбеков Т. 20-30 жылдардагы Кдзакстан кааретй комекнн оку курал

Алматы; Санат, 1997.-320 б./4/. 2.. Назарбаев Н.Э. Кдзакстан Реепубликасыныц тэуелшздшне арнал салтанатгы жыйьшыста жасаган баяндамасы //Егеменда Кдзакстан.- 1996, желтоксан.

3. Козыбаев М. Сагынды сынар кун туды: ( Ресейдщ Кдзакставды отар тарихынан). //Егемен Кдзакстан =1996.-28 наурыз; Тэкенов Э. Ка тарихыныц зары. Казак тарихи = 1996, № 1= 5-7 б.

4. Кунаев Д. От Сталина до Горбачева (В аспекте истории Казахстана).—Алма «Санат» 1994 г. = 350 с. /305/; Байткен С., Рыспаев К. Кдзакстан дер мемлекет.- Жамбыл:-Ж.Ш.С. «Рысбаева и Ко» 1995.-55 б./З/.

5. К,озыбаев М. Тоталитарлык жуйе кылмысы: «Эдкет» тарихи = ага когамыныц президенпмен аталмыш когамш-ш саяси - кутын - сур курбандарын актау барысында аткарып жяакан игшкй ¡стер! жайлы сухба-эцг. А.Мусаев )// Зац газеп - 1997, 28 мамыр, № 22 = 5 б.

6. Байтшен С.,Рыспаев К. Каэакетан дербес мемлекет. - Жамбыл:-Ж.П «Рысбаева и Ко» - 1995.-55 О. /2/.

7. Кунаев Д. От Сталина до Горбачева ( В аспекте истории Казахстана ) Алматы, «Санат» 1994.- 313 е.; Маданов X. Кдзак, халкынын арга - бе тйрихы.- Алматы. 1995,- 350 б. /231/.

8. Горбачев М.С. Избранные речи и статьи - М.- 1987, Политиздат, т. 4, — : «./303/.

9. Материалы XIX Всесоюзной конференции КПСС,- М- 1989, Политиздат, с./123/

}0. Казаксшн Реепубликасыныц Президента Нурсултан Эбшулы Назарбае] Ашык хат: (1917 - 1991 ж.ж. аралыгыида Кедестк тоталитарлнк жуйе журпз: репрессиялык шаралар туралы дерекгердо толык зертгеу туралы усыныста НурпеШсов К., Тэкенов Э., Омарбеков Т., Койгелдиев М. т.б. //Зац газет!.- 1!

- 18 маусым. №>25 — 2 б.; Тэкенов Э. Кдзак тарихыныц зары.// Казак тари

- 1996, № 1 - 5 - 7 б.

И. Омарбеков Т. Голощекин тощреп: ол туралы не бкем13 ?// Акикат — 1995. 9, 26 - 30 б.; Тэтшов М. ГолощекиндЬс геноцид Кдзакстандагы «К,ызь кыргын кырсыктары // Зац газет!.- 1996, 29 мамыр, № 30., - 15 б.; Сэуреке! К,. Желтоксан жел! ( 1986 ж. желтоксан окигасы туралы ). //Жас казак.- 19 сэутр, № 8 - 2 б. Еркш Эбк А К. История республики Казахстан.-Алматы, 19

- /379-380/.

Мухатова О.Х. К,азакстандагы XX гасырдыц 20-90 жылдарывдагы аграрлык srepicTep тарихнамасы.-Алматы: Рылым, 1999 = 177 б. /137/ Горбачев М.С. Избранные речи и статьи.= М.; т.41 -с. 303. Асабаев 3. Колбиннщ ¡ске аспаган домссг ( К,азак;станныд 1986 ж. басшы элган Г. Колбиннщ ic-opeKerrepi туралы ).// Зад газетг- 1997.-20 тамыз № 347 -б.; К,озыбаев М. Сагыдды сынар кун худы: ( Ресейдщ казакстанды отарлау 1рихынан ).// Егемен К,азакстан. - 1996 - 28 наурыз.

Ленинский кооперативный план и борьба партии за его осуществление.-[.,1996-220 е.; Лосев А.В. Ленинская программа социалистического реобразования сельского хозяйства и современность.-Воронеж, 1970,9-45 е.; анидов В.П. Основные итоги и направления изучения истории советского рестьянства. Доклад на сесии до проблеме В. И.Ленин и решение аграрного шроса в СССР.-М.,1969. Он же. Проблнма истории советской хозяйства ;ревни в 1946-1970 гг. Очерк историографии //Развитие сельского СССР в эслевоениые годы (194б-1970гг.)-М.,1973- 231 е.; Богденко М.Е. Некоторые роблемы развития совхозов. (1946-1970)-М.,1973.-17-22с.; Чинчиков А.М. оветская историография социалистического преобразования сельского ззяйства СССР (1917-1969гг)-М.,1971-224с.; Богденко М.А. Проблемы ассового освоения целинных и залежных земель в советской стературе//История CCCP-1974-N4; Богуш Г.М. Сельское хозяйство СССР,-[., 1976 - 71 е.; Степанов А.И Решение аграрной политики КПСС.-М.1984. эне т.б.

Проблемы аграрной политики КПСС на современном этапе// Материалы сесоюзной научно-теоретической конференции, посвещенной 10-летию [артовского (1965г.) Пленума ЦК КПСС (24-26 марта 1975г.). В двух томах.-[.,1976. - 371 с.

Волков И.М. Некоторые вопросы истории сельского хозяйства в эслевоениые годы//История CCCP-1973-N1./ Он же. Сельское хозяйство и элхозное крестьянство первых лет после войны в советской исторической пературе//Очерки по историографии советского общества. //Сб. статей.-[.,1967; Он же. Сельское хозяйство и крестьянство СССР в послевоенные годы советской литературе//Основные проблемы социально-экономического овитая социалистического общества и строительства коммунизма/Дезисы жладов и сообщений Всесоюзной конференции историков-аграрников.-[.,1973.; Волков И.М. Курсом мартовского Пленума.-М.,1975; Новый этап в пвитии сельского хозяйства СССР.-М.Д975; Игнатовский П.А. Крестьянство экономическая политика партии в деревне.-М.,1973.; Советское крестьянство, раткий очерк истории. -М.,1973.; Бодюл И.И. Социально-экономические [■ношения в деревне на стадии развитого социализма.-М.,1974.; Островский .Б. Новый этап в развитии кольхозного строя.-М.1977.; Куликов В.И. сторический опыт освоения целинных земель.-М., 1978.; Тюрина А.П. оциально-экономическое развитие советской деревни (1965-1980гг).-М., 1982.; ндустриализация сельского хозяйства и других отраслей АПК (Тез. выст. на сесоюзн. науч. конф. «Проблемы экономического и социального развитая ропромышленного комплекса» (22-24 ноября 1983 г.)- М., 1983.; Сорвина .С. По пути, намеченному партией: о работе партийных организаций по 1звитию агропромышленного комплекса.-М.Д984. жане т.б. Шарапов Г.В. Международное значение опыта КПСС по социалистическому эеобразоБанию деревни.-М., 1976; Партийная работа на селе.-М., 1980.;

Партийные организации и развитие специализации и концеп) сельскохозяйственного производства.-М.,1981.; Степин А.П. ХХУ1 съезд КП и вопросы внутрипартийной работы.-М.,1982.; Вопросы совершенствова; партийного руководства социалистическим соревнованием, Матери; конференции 12-13 октября 1981г.-М.,АОН,1982.; Виноградов И.М. и Закономерности развития марксистско-ленинской партии-М., 1983.; Я ко г А.И. Эффективность идеологической работы.-М.,1984 жэне т.б.

19. Колодин Ф.И. Торжество ленинского плана социального преобразова! сельского хозяйства в Казахстане.-Алма-Ата, 1974 — 132с.;Кур межхозяйственного кооперирования.-М.,1976; Сельское хозяйство СССР современном этапе. Достижения и перспекгивы.-М.,1972; Планы партии мелиорации воплащаются в жизнь.-М., 1976. жэне т.б.

20. Островский В.В. Коллектив колхозников. Социально-психологичес исследования.-М.,1970.; Аругюнян Ю.В. Социальная структура сельск населения СССР.-М., 1971.; Игаатовский П.А. Крестьянство и экономичес политика партии в деревне.-М., 1971.; Алексеенко И.И. Великий с( созидателей.- Краснодар, 1971.; Ковальский Б.Т. Укрепление рабочего класс колхозного крестьянства в период строительства коммунизма (1959-1970гг.). материалах Украины.-Киев,1972; Коротков А.Н. Деятельность КПСС усилению ведущей роли рабочего класса в укреплении материаль технической базы сельского хозяйства (1965-1975 гг.).-Л., ЛГУ, 19 Деятельность КПСС по повышению культурно-технического уро: тружеников села.-Саратов,1979; КПСС и културные преобразования се; М.,1981.-210 е.; Социально-экономическое развитие села и мигра] населения,- Новосибирск, 1982.-190 с. жэне т.б.

21. Коллективизация сельского хозяйства в республиках Средней Азии Казахстана; Опыт и проблемы.-Алма-Ата,1990 -с. 123; Ротару М Коммунистическая партия Молдавии в борьбе за подъем сельского хозяйс (1959-1970 гг.)- Кишинев, 1974; Тилекиев А. Роль партийной оргаиизат Киргизии в дальнейшем развитии сельского хозяйства.- Фрунзе, 1974; Бут Г.С. Новый этап проведения в жизнь ленинского плана кооперац Деятельность КП Латвии по развитию специализации и концентра! сельского хозяйства на основе межхозяйственной кооперации.-Вильнюс, 15 Шамамбетов Б. Подготовка сельскохозяйственных кадров-важный учас партийной работы.-Нукус: Каракалпак, 1978; Юсупов Ю.Н. Компар Азербайджана-организатор коренного перелома и динамического развитии сельском хозяйстве (1970-1978 гг.) - Баку, 1979; Санджиев Б.Ц. Аграр; политика партии и развитие сельского хозяйства Калмыкии.-Элиста, 15 Бондарев Е.А. Руководство Компартии Украины развитием производитель! сил сельского хозяйства республики.-Харьков, 1980; Ахметов Коммунистическая партия Узбекстана в борьбе за развитие обществен!! животновотства (1966-1970 гг.).-Автореферат.-Ташкент, 1973; Атаханов 1 Забота партии о развитии общественного животноводства в Таджикистаг Душанбе, 1977; Цибулько В.М. Рубежи животноводов киевщины (деятельно сельских парторганизаций). - Киев, 1977; Жубатканов К.Ж. Авторефе «1950-1980 жыддардагы К,азакстанныц елеуметтпе, экономикалык дамуд; аймактыц проблемаларыц, - Алматы, 1966; Осмонов О. «К,ыргазс ауылкыстактарьшьщ элеуметтйс турмысы (1966-1985 ж.ж,)». Авторефе{ Бишкек, 1994; жэне т.б.

Гурсынбаев А.Б. Курсом интенсификации: (Аграрная политика КПСС в тхстане на этапе развитого социализма. 1965-1982 гт.).-Алма-Ата: Казахстан, 85.-312 с. :онда,- 290 б.

Созыбаев М.К. История и совремеююсть.-Алматы, Рылым, 1991.-254 е.; 'лепбаев Б.А Социалистические аграрные преобразования в Средней Азии и тхстане.-М.: Наука, 1984.-269 с. (230); Турсунбаев А.Б. К,азан туы астында,-гматы, 1977; Интенсификация жолымен: Кемелденген социализм дэу!ршде ткстандагы КОКП аграрлык саясаты (1965-1982 ж.ж.).-Адматы, Кдзакстан, 84.-312 б.; Исатаев Р. Кемелденген социализм жагдайындагы Казакстандагы лхоз шаруалары.-Алматы, Казакстан, 1977.-156 б.; Д.АДонаев. Советпк гзакстан.-Алматы, К,азакстан, 1980.-238 б.; Аубакиров А. К,азакстанда ауыл фуашылыгын олеуметтж - экономикалык кайта куру.-Алматы, 1984; А-Конаев. Отп дэурен.-Алматы, 1992 ж.; Аженов М. Коммуниста: курылысы рысында К,азакстанныц влеуметак-таптык курылымыныц езгеруь-Алматы, 73; Мутовкин Л.А. Ауыл ужымыныц элеуметпк дамуы.-Алматы, 1973; гепаев K.P. Интенсификация животноводства - веление времени. Из опыта ртийного руководства развитием животноводства в 70-80 годы. —Алма-Ата, (захстан, 1985.-192 е.; Жумабеков Ж.; Нурпеисов К. Аграрная политика жная составная часть деятельности КПСС. -Алма-Ата, Казахстан, 1975.-88 е.; /дайбергенов АН. Ауыл мэдениетшщ жогары болуы ушш. Мэдени рылыстагы Каз.ССР партуйымыц жумысы.-Алматы, 1976; Токмурзин У. ызгьшайтьш одак.-Алматы, 1969; Волков Ю.Е., Балапанов Ж.Б. Проблемы звития агропромышленного комплекса Казахской ССР.-Алма-Ата, АИНХ, 83.-80 е.; Продовольственный комплекс Казахстана. Итоги и перспектива. )Д. ред. С.ААбдильдина.-Алма-Ата, Кайнар, 1987,- 224 е.; Байзаков С.Б., имбеков К. К. Агропромышленная интеграция-основа реализации юдовольственной программы //(Известия АН Каз.ССР. Серия общественных ук. 1982. № 6 - с. 42-48; Михайлов Ф.К. Майский (1982 г.) Пленум ЦК КПСС Продовольственной программе СССР: социально-экономические едпосылки и реализации. //(Известия АН Каз.ССР. Серия общественных ук. 1982. № 6 - с. 35-41. Исатаев Р. Колхозное крестьянство Казахстана в ювиях развитого социализма.-Алма-Ата: Казахстан, 1977,- 156 е.; Савосько И., Шамшатов И.М. Колхозное строительство в Казахстане (1946-1970 г.г.)-ма-Ата: Наука, 1974.-279 е.; Михайлов Ф.И. Совхозное строительство в захстане (1946-1970 г.г.).-Алма-Ата: Наука, 1973.- 299 с.

улепбаев Б.А Социалистические аграрные преобразования в Средней Азии и захстане.-М.: Наука, 1984.-269 с. /230/

1аданов Х.М. Деятельность КПСС по осуществлению Ленинской аграрной литики в Казахстане (1946-1975 гг.).-Алма-Ата: Наука, 1980 - 296 с. /269/ 1аданов Х.М. Сонда,- С./287/

.бдулпатаев С.И. Казакстан Ком. партиясыныц мал шаруашылыгын нытудагы Kypeci.-Алматы, Наука, 1976-294 б.; Кенжебаев М.Т. Ауыл руашылыгын интенсификациялауда Казакстан Коммуниста партиясыныц peci (1956 - 1966 ж.ж.). - Алматы, 1971 - 294 б.; Кемелденген цгализм жагдайында ауыл шаруашылыгын интенсивтещцрудеп Кдзакстан ммунистпс партиясыныц кызметг Алматы, 1983 ж.; Рыспаев K.P. Шелге буыл. К,айнар,-Алматы, 1973.-38 б.; Соныю. Мал шаруашылыгын генсивтещцру-уакыт талабы. - Алматы, 1986 - 180 б.; Соныю. Мал

шаруашылыгын дамьпуда К,азак,стан Коммунист партиясыныц кызмеп (15 1980 ж.ж.).-Автореферат. - Алматы, 1989 ж.; Кудайбергенов АН. Культур строительство в ауле и селе Казахстана в 1965-1985 г.т. (историко-партгоп аспект). Автореферат дисс... д.и.н.-Алма-Ата, 1991.-50 е.; Сошла. За высо] культуру села.- Алма-Ата: Казахстан, 1976.-120 е.; т.б. Каражанов I Сотрудничество союзных республик в развитии сельского хозяйства Казахст в 1946-1980 г.г. (историко-партийный аспект).- Автореферат дисс... д.и.н.-Ал Ата, 1991-48 с.

29. Маданов Х.М., Омарбеков Т.О. Историография аграрной политики парта Казахстане : некоторые проблемы историографии.-Алма-Ата: «Казахст: 1988.-200 е./ 102-134/.

30. Аяганов Б.Г. 1970-1990 жылдар аралыгында Казакстанныц элеумет экономикалык жэне когамдык-саяси дамуы.- Алматы, 1995-347 б.

ЗЬМухатова О.Х. К,азак,стандагы XX гасырдыц 20-90 жылдарындагы arpapJ озгерютер тарихнамасы.-Алматы: Рылым, 1999.-177 б. Соныы. К,азакстанд аграрлык езгерктер тарихнамасы. Авт. док. дисс.-Аламаты, 1999-53 б.

32. Сонда,- 114 б.

33. Сонда.

34. Берденова К.А. История развития сельского хозяйства Казахстана в 6( годы. - Алма-Ата: 1992. Соныю. Село Казахатсна в 60-80 годы: конкрет истрический анализ по материалам западыных областей. Авт. дисс. д.и Алматы, 1997-50 с.

35. Берденова К.А, Иманбердина С.И. Аграрная политика тоталитарп государства как фактор кризисного состояния сельского хозяйства. -Ачмг 1994.

36. Бримжанов Б.К. Село Казахстана в 60-80 годы: конкретно-историчес. анализ по материалам Западных областей.-Автореферат дисс.. д.и.н.-Алма 1997.-52 с.

37. Назарбаев НА Егемещц мемлекет ретшде Казаксташшц дамуы ж калыптаскан стратегиясы.- Алматы, 1991 ж. К,азакстанныц ез жолы, болашагы бар.-// «Ак жал», 19 желтоксан, 1996.; Расырлар гогысындг Алматы «внер» 1996 Ж.-255 б.; Эдшетпн ак жолы.-Алматы: К,азакстан, 19' 288 б.; К,азакстаннын болашагы-когамныц идеялык бгрлМнде,- Алматы: 1 «Ютап», 1993.-32 б.

38. Назарбаев Н.А К,азакстаннын болашагы-когамнын идеялык б1рлтд Алматы: ПО. «Ютап», 1993-32 б. /5/

39. Крзыбаев М. Актандактар акикаты.-Атмата: Казак университет!, 1992 -б. /250/

40. Сонда,- 251 б.

41. КОКП ОК наурыз (1965 ж.) Пленумы.- М.: Политиздат, 1965 ж.- 36.

42. К,онаев Д.А. КОКП ОК казан (1965 ж.) Пленумыныц кортындысы ж республика партия уйымынын мшдет1. // «Казахстанская правда», Алматы, 1984., 22 караша.

43. КОКП ОК-ц казан (1984 ж.) Пленумыныц кужаты: -М-, Политиздат, 198^ 16-17 б.

44. XVI съезд Коммунистической партии Казахстана. 6-8 февраля 1986 года: сг отчет,- Алма-Ата: Казахстан, 1986., -36-37 б.

45. Сонда, -38 б.

заев М. Акдандакдар акикдты.-Ллматы: казак, университет!, 1992,- 270 б.

[азарбаев Кдзакстан тэуелс1здт: тарих таглымдары жэне каз!рп заман.

[ № 116, - Тараз, 1996, 21 желток;сан.

режнев «Ленин жолымен», -Москва, 4 том,- 268 б.

айтшен, К.Рыспаев Казахстан дербес мемлекет.-Тараз, 1998, -7-8 б.б.

^озыбаев YMir-eMip езеп. //Егемен Казахстан, - Алматы, 1996, 13

к.

»айтшен, К.Рыспаев Кдзак,стан дербес мемлкет.-Тараз, 1998, -7 б. I,- с. 63.

АА - 1491 к,-,- 16 х., -4064 ic -3-7 п.; Ленинская аграрная политика КПСС

97 г.г.) сб. важнейших докум. -М., 1978 г.,- с. 129.

XI съез1 материалдары — Алматы: Казакстан, 1976 — 395 б. /7/

ДА - ф 708,- 42 т,- 179 ic, -23 п,- 60 п, -179 п.

зк,стан -1980 ж. ауыл шаруашылыгы.- Алматы, 1982., № 10,- 33 б.

[мунист. -1977., № 15, -с. 77.

ьское хозяйство Казахстана. -1977 г., № 9, -с. 39.

гская аграрная политика КПСС. - М., 1978 г., -252 с.

А - 282 к-, -5 х., -17 ic,- 94,- 144 п.

. халык, шаруашылыгы,- 1981 ж., № 3, -62 б.

:в Д.А. Казакстан КП XY съезшде жасаган eceirri баяндама.- Алматы, 48 б.

ский Казахстан.- Алматы, 1967 г., -168 с. зхстанская правда. — Алма-Ата, 1981 г., 29 января.

,стан Коммунистер паргиясыньщ XIII съезь Стеногр. Есеп.- Алматы, 1-45 б.

ак,стап ауыл шаруашылыгы. -1956 ж., №9, -8 б. ский Казахстан.- Алматы, 1967 г.,- с. 168. щстан ауыл шаруашылыгы. -1982 ж., №10, -2 б.

:в Д.А. К,КП OK XY съезше жасаган ecerrri баяндамасы,-Алматы, 1981,-

щстан KOMMyHiici. — Алма-Ата, 1982 ж., N 8, -12 б.

:в Д.А КПСС Лешш;цк улт саясатыньщ салтанаты.- Алматы, 1981.,- 472

1А - 708 к;.,- 101 х.,- 62 ic,- 38 п. 4А - 708 к,., -38 х., -1801 ic, -316 п. 1, -160-161 с. -152-156 с.

станныц 1980 ж. халык, шаруашылыгы. - Алма-Ата, - 1981, -214 б., 263 ^ - 448 к-,- 5 х.,- 4002 ic,- 4-6 п.

в Д.А. Казакстан КП XY съезшде жасаган ecerrri баяндамасы. — Алматы, »6.

в Д.А. Тавдамалы сездер мен макдлалар,- Алматы. Казахстан, 1978, - 19

1К,стан ауыл шаруашылыгы,- 1976, № 5, -14 б. эдное хозяйство Казахстана,- 1981, № 7,- 73, 78 б.б.

84. К,РОМА - 1705 к,; -32 х; -2291 ic,- 161-162 б.б.

85. //Народное хозяйство Казахстана. 1987, № 7,- 2 с.

86. Жолдасбеков G. Егемендак жылындагы тар жол, тайгак кенеу. //«Erev Казахстан»,-Алматы, 1996, 13 желгоксан.

87. А.Турсынбаев. Курсом интенсификации.- Алматы, Казахстан, 1985,- 163 с.

88. //Казакстан ауыл шаруашылыгы. № 7, 1974 ж., 3 б.; ШОМА. -40 к;-,- 9 х. 6214 ic,- 17 п.

89. ШОМА - 40 к.,- 9 х., -7009 ic, -19 п.; ЖОМА,- 282 к.,- 4 х„ -175 ic, -90 п.

90.//Сельская жизнь. — 1981, 21 января.

91. Ленинская аграрная политика КПСС. -М., 1968 г.,- с. 32

92. М. Крзыбаев Ак?андыкдар а кикдты. - Ал маты: Казак, университет}, 1992,-266

93. СОКП-н, XXIII съезшщ материалдары.-Алматы, Казакстан, 1970 37 б.

94. К,аратаев. Жуз жылдыц а к,-карасы.-Алматы, Кайнар, 1993,- 7 б.

95. Сонда.

96.К,озыбаев М. Актандакгар акикаты.-Алматы, 1992, -265 6.

97. Еркш Эбш А.К. История Казахстана.-Алматы, 1998, - 380 с.

98. Байтшен С.А., Рыспаев К. Казакстан дербес мемлекет.-Тараз, 1998, -14 б.

99. Сабденов О. Тыгырык//.«Егемен К,азак,стан», 1995, 10 наурыз.

100. Эбдаманапов Э. Ауыл шаруашылыгандагы алшак,тык,тар жайылмай, ic aj баспайды.// «Егемен К,азак,стан», 1995, 10 наурыз.

101. Казакстан Коммунистер партиясыныц XY-cijC3Íhíu материалдары,-Алмат 1982,- 89 б.

102. //К,азаксган ауыл шаруашылыгы, 1982, № 9, 3 б.

103. Крзыбаев М. Актандакуар а кикдты.-Алматы, 1992,- 263 б.

104. XYI съезд КПК (стенограф, отчет).-Алматы, 1986, - 43-44 с.

105. Байтшен С.А., Рыспаев К. Казакстан дербес мемлекет. -Тараз, 1998,-: б.б.

106. Байтшен С.А., Рыспаев К. Казахстан дербес мемлекет.-Тараз, 1998,-5-6 б.

107. Сонда,- 314 б.

108. Сонда, - 315 б.

109. Автордыц ecerrrepi. Народное хозяйство Казахстана в 1987 г.-Алматы, 1988 с. 139.

110. Сонда.

111. Кунаев Д. От Сталина до Горбачева.-Алматы, 1994,- с. 323.

112. Кунаев Д. От Сталина до Горбачева.-Алматы, 1994, -с. 317-323; Козыбаев Актандактар акцкаты.-Алматы, 1992, -265 б.

113. //Казакстан ауыл шаруашылыгы, 1982, №1, -3 б.

114. //Казакстан ауыл шаруашылыгы, 1982, №1,-3 б.

115. Назарбаев Н. Казакстан халкына жолдауы. //«Ак жол», 1996, 9 казан.

116. ККН ОК (1986 ж.) coyip Пленумыньщ материалы. //«Егемен Казакста! 1986, 5 csyip.

117. //Казакстан ауыл шаруашылыгы. 1974 ж., № 10, 3 б.

Диссертация такырыбы бойынша томендеп ецбектер жарияланды:

-овет адамдарьшыц саяси-мэдениеп.-Алматы, «Бшм» -1986.-12 б. 'азвитие народного образования в Казахстане послевоенные годы.-Москва: Егголан», 1991.-25 с.

Экономическое развитие и экологические проблемы.-Жамбыл: облтип., 1992.> с. (48)

Саратауско-Жамбылский территориальный комплекс.-Жамбыл: облтип., '3.-8 с.

Седее укзметшщ Казакстанда журпзген аграрлык саясаты.-Жамбыл: -Х.Дулати атындагы Жамбыл университет!,-1998.-67 б.

Тослание Президента РК «Казахстан» - 2030 и государственная политика в мсти идеологии.-Жамбыл: - Жамбылский университет им. М.Х.Дулати, >8.-8 с.

Камбыл химзауытыныц, ГРЭС-ыц тарихы жэне олардыц экологияга ыншылыгын тугызуы.-Жамбыл: - ХХЬпедашгика институтыныц галхмдершщ галыми-методюсалык конференциясы.-1992 ж. ^азакстан республикасьшыц тарихы бойынша сырггай окитын студентгер :ш едютеме курал.-Жамбыл: - Алматы ецбек жене елеуметпк катынастар адемиясыныд Жамбылдык фшгаалы.-1994.-50 б.

/чебно-методические пособие по истрии Республики Казахстан.-Жамбыл: -мбылский филиал Алматынской Академии труда и социальных отношений.->5.-63 с.

^азакстан дербес мемлекет.-Тараз: М.Х.Дулати атындагы ТарМУ.-1998.-55 б. ^азакстан ауыл шаруашылыгыидагы токырау.-Жамбыл: М.Х.Дулати лздагы ТарМУ - 1999.-305 б.

>0-80 жылдары Казакстан ауыл шаруашылыгында мелиоративтне жумыстар н ешшшкп химимяландырудыц коршаган табиги ортага типзген залалы.// дрометеорология экология.-Алматы:ТарМУ им. М.Х.Дулати, №4-1999.314 с. 1уармалы жерлерден мол енш алудагы суды тшмдо, ысырапсыз пайдалану. идрометеорологая экологии. - Алматы: ТарМУ им. М.Х.Дулати № 3., 1999> с.

Камбыл облыс жерш мелиорзциялауныц дамуы. К,.Сатпаевтыд 100 шдыгына байланысты респуб. гылыми конференциясы.-Тараз М.Х.Дулати ат. рМУ., 1999, 22 сеу!р.

\уыл шаруашылыгын химияландырудыц егшдос жерлердо тшмдо пайдалануда тзген ыкпалы. // Гидрометеорология экологии. - Алматы: ТарМУ им. Х.Дулати № 3., 1999-296 с.

Ю-80 жылдардагы ауыл шаруаышылыгын экологиялык непзде кайта куру злы жэне олардыц тагдыры.// Гидрометеорология экологии.-Алматы: рМУ им. М.Х.Дулати X» 4., 1999-314 с.

РЕЗЮМЕ Байтилен Серикхан Абдуллаевич

Аграрная политика Советского правительства в Казахстане: экстенсивнь курс и стагнация. (1965-1990 т.г.)

07.00.02-0течественная история (история республики Казахстан)

Диссертация подготовлена с точки зрения новых концептуальных мышле) написана на основе новых методологических принципов и носит нау исследовательский характер, где впервые в Казахстане объектом науч] познания явилось изучение проблемы сельского хозяйства в 60-80 годах, кот< развивалось в экстенсивном направлений. В работе на основе конкрег практических материалов раскрыто сущность и причины ослабле мероприятий по укреплению материально-технической базы сельского хозяж Выясняются причины привидения к стагнации аграрного сектора. Параллелы проблемами развития сельского хозяйства всесторонне глу£ проанализированы и четко показаны во взаимоотношении проблемы загрязне окружающей среды, негативные влияния химизации и мелиоративных работ экологию республики и их отрицательные последствия в аграрном секторе.

В диссертации не только комплексно изучен процесс социал! экономического развития сельского хозяйства Казахстана в исследуемый пери* позиции нового концептуального мышления, но и противоречивость, реаль состояние и перспективы развития. Исследуемые проблемы на основе архивг статистических материалов и периодической печати, а также литерат всесторонне и глубоко, объективно изучены и определены. Застойное явлеш сельском хозяйстве его. причины и последствия, командно-административ управление сельскохозяйственного отрасли, тоталитарный режим в республ! бюрократизм во всех сферах отраслей подверглись критическому анализу и ai работы дает объективные характеристики и оценки данному сложному противоречивому процессу аграрного сектора.

Практическая значимость диссертации состоит в том, что разработанные в вопросы, фактический материал, содержащийся в исследовании, а та! полученные результаты и выводы могут быть использованы в проце планирования социально-экономического развития Казахстана в целом, и в ' числе сельскохозяйственного сектора.

Выводы и итоги исследования могут быть использованы и при проведе> реформы сельского хозяйства и применены в деятельности законодательно! исполнительной ветвей государственной власти республики при выробо конкретных мер по выходу важнейшей отрасли экономического хозяйства затянувшегося кризиса, а также при написании обобщающих трудов по новей истории Казахстана, в общих и специальных курсах, на семинарских занятия ВУЗе и при разработке учебных пособий в учебных заведениях.

RESUME

Baitilen Serikhan Abdullaevich

The agrarian policy of the Soviet government in Kazakhstan: the extensive course and

staqnation (1965-1990) 07.00.02. Home history (the history of Kasakhstan)

orn the new conceptual thought's point of view the dissertation had been made and written on tsis of the new metodologieal principles. The nature of the work where for the first time in hstan the subject of scientific theory was the investigation into the difficulties in the field of Iture which developed in the direction of the extensive way during 60-80 is scientific-research, work based on specific and practical materials the point and reasons of decline in measures with consolidation of the material and technical agricultural base had been exposed. The is of stagnation's sector in the field of agriculture are ascertained. Simultaneously with the :ms of agriculture's development, the problems of environmental pollution, the negative nee of chemistry and meliorative works on ecology of the republic had been thoroughly and t analysed and had been shown in the interrelation.

l this dissertation the process of social-economic development of Kazakhstan's ilture had been studied not only completely during the time of investigation from the le of new conceptual thought, but also contradictoriness, real conditions and ective prospects. Investigative problems based on archieve, statistic materials and iical press and also literature had been studied deeply and clarified rehensively and objectively. Agricultural stagnation, its reasons, conseguences, land-administrative management in the field of agriculture, totalitarian regime in the ic, bureaucratism in the ail fields had been analysed critically and the auhor of the work gives ive characteristics and appraisals to this comlicated and contradictory process, le practical value of the dissertation is that the elaborate matters, actual material, containing in :h and also obtained results and conclusions can be used in the process of social-economic ipment's planning in Kasakhstan generally, including agriculture, too. mclusions and results investigation can be used in carrying out the reforms of agriculture jplied to the legislative and executive branches of the state authorities in our republic by g concrete measures which can help one of the most important fields of economy to go out of uous crisis, and also while writing generalized works on the newest history of Kazakhstan, on 1 and special courses, on the seminars in high educational institutions, working out study aids national institutions.