автореферат диссертации по политологии, специальность ВАК РФ 23.00.02
диссертация на тему: Языковая политика в Казахстане и ее влияние на межэтнические отношения

Полный текст автореферата диссертации по теме "Языковая политика в Казахстане и ее влияние на межэтнические отношения"

ЭОЖ 323.1 (574)

Колжазба кукыгында

Жабелова Толкын Ергазыкызы

ЦАЗАЦСТАНДАРЫ Т1Л САЯСЛТЫ ЖЭНЕ ОНЬЩ ЭТИОСАРАЛЬЩ КЛРЫМ-КАТЫЯАСТАРРЛ ЬЩПАЛЫ

23.00.02. - Саяси институттар, этносаяси конфликтология, улттык жопе саяси процестер мен технологиялар

Саяси гылымдарыньщ кандидаты гылыми дэрежесш алу ушш дайындалган диссертацияньщ

АВТОРЕФЕРАТЫ

Алматы 2004

Жумыс Абай атындаЕ'ы университет! нщ теориялык, кафедрасында орындалды

Рылыми жетекшн

К,;пак, Улттык педпгогикачык. жопе кщданбалы сажачтану

Саяси гылымдар академиясынын академии, философия гылымдарынын докторы, профессор Т.С. Серсенбаев

Ресми оппоненгтер:

Саяси гылымдарынын док юры М.Б. Мухам слов

Саяси гылымдарынын кандидаты С.С. Эдшбеков

Жетекцп у» мм:

эль-Фараби атындаты Кдзак улттык университетшщ с-аясаттапу кафедрасы

Диссертащ1я 2004 жылы " 14 " мамырда сагат 14.00 - де

Абай атындагы Кдзак улттык педагошкалык, ушшерситетшдеп (480100, Алматы кал асы, Достык, дагылы, 13) саяси гылымдарынын, докторы гылыми дорежесш алу ушт диссертациялар к,оргалатын Д. 14.21.0^ дисссртацнялык, кенесшщ мэжшешде коргалады.

Диссертациям«! Абай атындагы Кдзак; улттык, гтедагогикалык университетшщ кггапханасында (480100, Алматы каласы, К^зыбек он кошесм,30) танысуга болады.

Автореферат 2004 жылы " 14 " сеудъте тарагылды.

Дпссертациялык; кецестщ галым хатшысы, саяси гылымдар кандидаты

С.Ш. Мусатаеч

Kipicne

Зерттеу такырыбыныц 03eicri.airi. Кепултты мемлекеттердс этностардыц калыпты eMip cypyi, туракты жене 6eñ6ÍT карым-катынас жасауы, елемдж тежшрбе керсеткеншдей, ец алдымен, тш саясатына байланысты. Полиэтникалы Казакстанныц да егемещц мемлекет ретшдеп турактылыты демократиялъщ жаца припщттер нег1зтде э/сургтлетт пил саясатымен uiapmmac. BipaK бул езшен-ез1 ешкандай киыншылыксыз жузсге асып кететш мэселе емес. Оныц кеп кырлары бар жене жеташкп зерттелмеген. Диссертация такырыбы осы курде.п мэселелердщ 6ip болтн -Казакстандаты Tin саясатыньщ этносаралык карым-катынастарга ьткпалын зерттеуге арналган. Ал, бутан дейт Tin мэселесп ез алдына, ултаралык карым-катынастар меселеа ез алдына жеке-жеке, 6ip-6ipine байланыссыз зерттелш келдт K¿3Ípri кезде бул моселелерд! тутастай карастырмай болмайды. Президент Н.Э.Назарбаев атап керсеткеншдей: "Этникалык тутастыктыц туп nerÍ3Í тш болса, ондай тiлciз улттык тутастьщтын да болуы мумкш емес. Byriiiri аз тана шогыр казак; кажет децгейде ана 'ií.tíh бшметеш ушш жазыкты емес. KeHiri оралымдылыкка, акпараттык мумкшджке кеп ретте орыс tí л i колтанат болып отырды. Былайша айтканда, бул артта калган тьтдак саясат fleyipiiiin Í3flepi. Ал бупнп тавда ана тшп бшу ep6ip казактыц нарасаттылык жоне улттык кaжeттiлiri болып отыр" [1].

Улттык процестерге тэн турл! этникалык-тшднс езшдж касиеттер болады. Соньщ 6ip улттыц аса кажет атрибуты - Tin. Эр улттьщ материалдык, рухани кундылыты езш/ик улттык ерекшелшмен дараланатын болса, ол сол улттыц tí л i аркылы жасалады, epi пытая туседк Улт мэдениетшщ тел ерекшедт езш тугызган тшде сакталады. Tíji — улттык cana-ce3ÍMfli коздыратын, орцдтетш фактор.

Кез-келген тслдщ дамуына немесе жойылуына tía саясатыньщ типзетш ыкпалы ете кушть Дунисжузшдеп эр елдщ тш саясаты osíhíh устанган идеологиясына орай ер турл! сипатта болып кслед!. Демократияльщ когам курута талпынып отырган тэyeлciз Казахстан ушш улт саясатындагы аса 6ip H03ÍK меселе - tÍjT саясатыньщ дурыс ;i(yprÍ3ÍJiyi оте мацызды. Бул орайда, mcmjickcttík тш саясаты Tyocrcii.Ti демократияландыруды кажет етедь

Бупнп KyH¿ К^азакстанда ic жузшде тшдердщ сан алуандылыгы орын алып отыр. Бул тьлдердш еркайсысыи дамыту былай турсын, оларды сактап калудыц 63Í аса курдел1 меселе.

Op6ip когам ез дамуында жаца моселелерд] шешу ícímch бетпе-бет келедь Тэуелс1здк алган Кдзакстан да етпел1 кезец деп аталатын соцты он жылдан астам уакыт беделшде баска да мэселелермен катар ултаралык карым-катынастардагы тш саясатыньщ орны мен кызметш жоне оньщ басым батытгарын аныктауда кептеген нетижелерте кол жeткiздi. Тш туралы Зад

з

кабылданып, ол жузеге асырылу устшде. Tin саясатын жузеге асыру багытында Республикада аткарылып жаткан он тежшрбелерд1, б1здщше, жокка шыгаруга болмайды.

Мемлекетпк ил саясаты тшдерд! колдану мен дамытудьщ 2001-2010 жылдарга арналган мемлекетлк багдарламасы непзшде жузеге асырылып келедь K^a3ip ел1м1здщ 4 облысында ic кагаздары казак, тшнде журпзыедк Ортальщ баскару органдарьшда мемлекетпк тщде журлзшетш кужат айналымы орта есеппен 17 %-Ti курайды. 2003 жылы 112 мыц бала казак тшнде, 56 мыц ул мен кыз орыс ттнде мектеп бшрдь Кдзак тшн ок,ын-уйрену тещрепнде б1ркатар шаралар аткарылуда. Мемлекетпк тицц дамыту, оньщ колдану аясын кецейту жолында жыльща 6ip марте Tin фестиваш, озге улт екшдершщ арасында казак тшщ сайысы етюзшп келедь BipaK, осыган карамастан е.\ирдеп озгерютер бул саладагы кун терпбше жаца epi курдел1 максаттар мен мшдеттер коюда.

Тш саясатыньщ этносаралык карым-катынаспен байланысын жэй гана бшп кого жеткшказ. Ил саясатыныц улттык жене ултаралык катьшастарга ьщпалы элдекайда терец жене салдарлы. Олардыц деформациялануы куткендепден элдекайда ауыр зардаптарга соктыруы мумкш. Мше, осыны гылыми аныктап алмай ез дэрежеандеп ил саясатьша, тшдердщ дамуьша Кол жетызу мумкш емес.

Диссертацияныц езектшпн аныктайтын, б!здщшс, мьша жагдайлар:

1. Теуелшздш алган полнэтникалы Казакстанда тшдш процестер курдел1 жагдайда дамуда. 9тпел1 кезецде кабылданган саяси-цщьщтъщ шаралар жаца жагдайда дамып келе жаткан этносаралык карым-катынас меселелерше ел1 де болса толыгъшен жауап бере алмайды.

2. Кдзак Tini ел! де болса когамдык ем1рдщ барлык салаларында колданылмай, ултаральщ карым-катынас типне толык айналмай келедь Мемлекетпк тшдщ мемлекетпк баскару тш ретшде коданылуы толык камтамасыз етшмей отыр. 1^огамдык ом1рдоц барлык саласында мемлекетпк Tiflfli жаппай колданыска енпзу, оны уйрету, улттык тшдеп терминологияны калыптастыру, ономастикалык жумыстарды жандандыру - осы тургыда шецдмш таппаган маселелер жеткь'икгп.

3. Казак тшн мемлекетпк Tin деп бекггкен он жылдан аса уакыт ¡шшде жогары децгейге eni жеткен жок, оныц ел ¿шшдеп жэне хальщаралык жагдайдагы орны мен poni темен. Бул ретте, К^азакстандагы тш саясатьшьщ алдында курдел! мшдеттер тур. Турасьш айтканда, бул салада 6ipa3 он шаралар жузеге асырылганымен, жагдай канагатганарлыктай емес. Мемлекетпк тш саясатыньщ алдьшда oipneme мшдеттер тур. Eipinuiiden, казак ултыньщ езш улт репнде топтастыру (консолидациялау); екиишден, казак TiJiiii мемлекеттк ил ретшде республикадагы этносаралык карым-катынастардьщ куральша айналдыру; yurimuideH, оньщ халыкаралык карым-катынастардагы ролш арттыру.

4. Республикада колданылатьш тшдер арасында казак; тшмен катар орыс Т1Л1 улкен орын алады. К^азак тш мемлекетпк Tin болганына карамастан, бурынш кенсспк деу1рден калган дарды бойыпша орыс тш олирдщ кептеген саласында басымдык багытка ие. Бул еш тшдщ арасындагы бесекелеспк жардай кептеген пшрталастардьщ объекпсше айналып отыр. Казакстандагы этникальщ орыстардьщ жале аз улт екшдершщ вз Т1лдер1мен катар мемлекетпк TÙ;ri urepyi вз алдына курдел1 моселе куйшде калуда Республикадагы орыс улты вюлдершщ мемлекетак т)'л - казак тшн бшу дорежеа ете темен. Сонкы санак бойынша олардьщ 14,9%-i га на казак тшн бшедь Аз улт оюлдершш 30,6%-i орыс Tijiiiï ана тшм деп есептейдь

5. Кдзакстанньщ тэуелиздш лсагдайында казак тшнш мемлекетпк тш репнде когамды ьщпалдастырушы (интеграциялаушы) кызмеп oni де жсте зерттелмеген. Баскаша айтканда, казак тшшщ Казакстандагы 130 этнос еылдерш саяси жене улттык консолидациялаудагы ролш ашып керсету вте езекп.

6. Мемлекетпк ресми пл саясатын рана зерттеп коймай, кайта, сонымен катар когамымызда орын алып отырган баска да балама барыттарды да зерттеу актуальды.

7. TÇa3ipri жагдайда Tin саласында элшбщц езгерту мэселеа актуальды сипат алып отыр. Бул жвнiндeгi opTypni пiкipлep тшсшше зерттелш, вз барасын элi ала алган жок. Моселе бул жерде Tin саясатыныц элшбиге катысты жактарын жоне онын ултаралык карым-катынастарга типзепн ыкпалын аныктап алуда болып отыр.

Корытып айтканда К^азакстанда tli Mecencnepi бутан дсйш тек лингвистикалык немесе пл саясаты немесе улт саясаты тургысында жеке-дара зерттелш кeлдi. Ал 6i3 жогарыда котерген озскт1 моселелер oni де жеткшкп зерттелмей келедь Сондыктан Ka3ip Казакстандагы Tin саясатын жене онын этносаралык карым-катынастарга ыкпалын терещрек зерттеу кажеггт туып отыр.

Такырыптыц зертгелу дсигеш. Осы диссертация такырыбына байланысты жумыстар болмаганымсн, жалпы Tin жоне Tin саясаты бойынша Ресей галымдарыньщ 6ipa3 едбектер! бар. Мысалы, А.Т.Базиевтщ, В.Г.Гактыи, А.Гаркавецтщ, Ю.Д.Дешериевтщ, Ю.Л.Никольскийд in ецбектерш атап отуге бопады [2].

Tin саясаты мэселелерше К^азакстан Республикасыныц Президент Н.Э.Назарбаевтьщ епбектершде ерекше котил болшгеп [3]. Олар теоретикалык-методологиялык жопе колданбалы жагынан манызды.

Казак тшн дамыту жолында М.Эуезов, С.Аманжолов, ТКецесбаев, М.Балакаев, М.Рабдуллин, Р.Мусабаев, МДаратаев, Ы.Дуйсенбаев, М.Базарбаев, O.IIIopinoB т.б. улкен ецбек епцрген. Ол ддетурд! кешннен Р.Сыздыкова, Ш.Сарыбаев, Е.Жанпешсов, Т.Жанузаков, Э.Жушсбеков жене т.б. жалгастырды Олардьщ епбектершде казак тшн дамыту Mece.-ieci

козгалган. BipaK Казакстандагы взге этнос тщцерш коргау жэне дамыту жолдары, сол сиякты 6i3 зерттеп отырган мэселелер эл1 де болса жеткшки зерттелмеген.

ТэуелЫз Казакстандагы тш саясаты меселелерше мына зерттеуинлердщ С.И. Абдулпаттаевтьш, Б.А. Обд1галиевтьщ, Р.Б. Эбсаттаровтыц, ОД. Бакаевтыц, JI.A. Байдельдиновтыц, С.М. Борбасовтыц, К.Н. Бурхановтыц, Э.М. Джунусовтыц, Ж.Х. Джунусоваыыц, Д. Жамбыловтыц, Д. Жорабековтьщ, Г.Ж. Ибраеваньщ, Е.Т Инкарбаевтьщ, А.Ш. Ишмухамедовтыц, Е.Т. Кариннщ, Е.А. Кузнецовтыц, К; Кешербаевтыц, Р.К. Кадыржановтыц, A.C. Калмырзаевтыц, М.Б. К^асымбековтыц, А.И. Лукиановтыц, М.С. Машанньщ, С.Ш.Мусатаевтыц, С.З. Нарматовтыц, Е.З. Ныгматулиншц, Э.Н. Нысанбаевтьщ., Н.В. Романованыц., Т.С. Садыковтын., Т.С. Серсенбаевтьщ, М.Б. Тотаговтыц, А.Ж. Шомановтьщ жэне т.б. [4] гылыми жумыстарында кецш белшген. Осы галымдардын ецбектершдеп деректер диссертащмлык жумысты жазу барысында ¡зденунннщ назарынан тыс калмады.

Б1з зерттеп отырган диссертация такырыбына тиселей байланысты ецбектер болтан жок. Дегенмен, К^азакстандагы тш саясатыи зерттеуде ©.Айтбайулыпыц, 9Дайдардьщ, Б.Хасанулыныц ецбектерпщ [5] мацызы зор. Бул ретте сол сиякты Г.А.Базарбаеваныц орыс тшндеп 'Дазакстан Республикасында Tin саясатыныц калыптасуы жене дамуы" (Алматы 2002) атты кандидаттык диссертациясьш, Г.К.Кульжанованьщ орыс тшндеп "Тш жене саяси процестер: транзита котам жагдайындагы езара эрекетгесу eperaiieniKTepi (Казакстан Республикасы улпешде) (Алматы 2003 ) атты кандидаттык диссертациясьш атауга болады [6]. BipaK бул диссертацияларда 6i3 зерттеп отырган моселелер карастырылмаган. Мысалы, Г.А.Базарбаеваныц диссертациясында К^азакстандагы тш саясатыньщ калыптасуыныц Keü6ip жактары гана керсетшген. (Диссертация ЖАК-та беютшмей калган.) Ал, Г.К.Кульжанованьщ дисссртациясы саясат Tini мосслесш социолинтвистикалык багытта зерттеуге арналган.

Зерттеудщ максаты мен мшдеттерь Диссертациялык жумыстыц нелзп максаты К^азакстандагы тш саясатыныц казак тш мен орыс тшне жене баска да аз этнос тшдерше катысты кырларын кешенд1 турде зертгей отырып, оныц этносаралык карым-катьшастарга ыкиалын аныктау болып табылады.

Бул максатка жету упин темендегщей м!ндеттер айкындалды: -тшдердщ жене тш саясатыньщ ултаральщ карым-катынастардагы po:ii мен кызметш зерттеудщ теориялы жэне методологиялык принциптерш аныктау, Tin кызметшщ саяси курес куралы репндеп ерекшелктерш талдау;

-тэуелмздце алганга дешнп 1^азакстандагы тоталитарлы тш саясатыньщ меш мен мазмуны жене оньш казак тшшц дамуын тежеу ceöenTepi мен салдарларын талдау;

б

- Казакстан Республикасыныц тш туралы саяси-кукыктык кужаттарыныц жeтicтiгi мен кемшшктерш талдау жэне оны жет1лд1рудщ жолдарьш аныктау;

- казак тшшщ мемлекетпк тш ретшдеп жет1ст1ктер1 мен кемшшктерш талдап, оны жетыд1рудщ жолдарьш аныктау;

- орыс тшнщ ресми ил ретшдеп Казакстапданл аз этнос тшдершщ жай-кушн жене оньщ ултаральщ карым-катынаска ыкпалын аныктау, оны ултаралык кел!с1М кепшне айналдыру моеелелерш талдау;

-Казакстан Республикасындагы тш саясатыныц оку-агарту жене БАК салаларындагы мот, сол сиякты олардьщ этникааралык карым-катынастарга ьщпалын ашып корсету.

Зерттеу жумысьшыц писаны. Казакстан тарихындагы жэне кейшп тэyeлciздiк алган жылдардагы тш саясатыныц жетктйстер! мен кемшшктер1 ор1 оньщ этносаралык карым-катынастарга ьщпалы.

Зерттеу жумысыныц пэш. Казакстандагы тш саясатыньщ казак, орыс жоне озге улт тшдерше катысты кырларын зерттеу.

Зерттеудщ теориялык жэне эд!стемел1К непздерь Бул диссертациялык жумыста кисындык, салыстырмалы, диалектикальщ, жуйелж талдау, алеуметпк лингвистика мен тш саясатыныц ыкпалдастырушы мумкшдштер!, сондай-ак курылымдык-функционалды эдктемелер колданылды.

Диссертациялык жумыста социологиялык эд1стер де пайдаланылды (БАК материалдарын жэйе кужаттарды контент-анализ, ретроспектива, статистнкалык жэне салыстырмалы талдау, ертурл1 социологиялык зерттеулердщ материалдары колданылды).

Жумыстыц дерек кез1 ретшде Казакстан Республикасыныц тш саясатына катысты зерттеулер мен кужаттар талданды. Диссертациялык зерттеудщ дерект1к корын мына кужаттар курайды: Казакстан Республикасыныц Конституциясы (1993,1995 ж.ж.) , Казакстан Республикасындагы тш туралы Зац (1989,1997 ж.ж.), Казакстан Республикасындагы тшдерд1 колдану мен дамытудыц 2001-2010жылдарга арналган мемлекенк багдарламасы (2001ж), Казакстан Республикасыныц нормативп-кукыктык актшер!, Казахстан Республикасыныц Президент! Н.в.Назарбаевтьщ 1991-2003 ж.ж. аралыгында сейлеген сездер1, соцгы жылдардьщ ресми -кужаттык материалдары, статистикалык мекемелердщ мэл1меттер1, когамдык пшрд! зертгеугш республик алык орталыктьщ мв:пмепер1, аймактык социологиялык зерттеулердщ мвльметтер!, баска да эмпирикалык зерттеулердщ жэне социологиялык сауалнамалардьщ материалдары.

Зерттеуд1ц гылыми-теориялык жэне тожшрбелйч мапызы. Диссертацияныц непзп тужырымдары, корытындылары жэне нвтижелер1 тш саясатын жетшд!руге вз себпг типзедь Сондай-ак, олар Казакстан когамында демократиялык тш саясатын калыптастыруга, этносаралык

карым-катьIнастарды уйлеепруге жене мемлекетпк ил - казак тшш тшсп дорежеге кетеруге пайдасын типзу1 мумкш.

Диссертациялык жумыстагы усыныстарды, корытындылар мен тужырымдарды Кдзакстандагы тш саясатын, этносаралык уйлеымдшкп дамыту барысында пайдалануга болады. Диссертация материалдары бойынша "Тш жене этносаральщ катынастар", "К^азакстан

Республикасындагы тш саясаты" аггы арнайы курстар етизуге болады. Диссертациялык зсрттеудщ гылыми жацалыгы: Жумыстьщ гылыми жацалыгы - К^азакстандагы тш саясатыныц жэне оныц этносаралык карым-катынастарга ьщпалыныц жан-жакты кешещд турде зерттелушде:

-тшдердщ жэнс тш саясатыныц ултаралык карым-катынастардагы рол! мен кызметш зерттеудщ теориялык жэне методологиялык пришшптср1 аныкталып, тш кызметшщ саяси курес куралы рстшдеп ерекшелжтер1 талданган;

-тарихи даму барысьшдагы тоталитарлы тш саясатыныц улттык тшдерд^ оныц шиндеп казак тшнщ деформациялану себептер! мен зардаптары ашып керсетшген;

- Е^азакстан Республикасыныц тш саясатыныц тужырымдамасына жене тш туралы Зацына туцгьпн рет жан-жакты гылыми талдау жасалган жоне оларды жет1лд1рудщ жолдары карастырылган;

- казак елшбшн латын алфавитше кетшру туралы усыныстардыц саяси астары жене оныц зардапты салдарыныц болмай коймайтыны алгаш рет делелденген;

-орыс шпнщ ресми тш рстшдеп ^азакстандагы колданысыньщ меш мен ерекшел1ктср1 талданып, ол жешндеп саясатты жетшд1рудщ жолдары керсетшген;

-Казакстапдагы аз этнос тшдершщ жай-куш жене оныц ултаралык карым-катынаска ыкпалы аныкталып, оны ултаралык келк1м кепшне айналдыру месслелер1 талданган;

-К^азакстан Республикасындагы тш саясатыныц оку-агарту жэне БАК салаларындагы мош, сол сиякты олардыц этникааральщ карым-катынастарга ьщпалы ашып керсеплген.

К^оргауга усынылатын испзп гыльши тужырымдар: 1. Мемлекет тарапьшан тшдер жешндеп саясат пен Тшдер туралы Зацньщ ултаралык карым-катынастарды реттеуге улкен ыкпалы болды. Б1рак Казакстанда б1рыцгай тш саясаты мьщтап орын тепп деп айту киын. Тш жешнде ресми саясаттан баска да ертурл1 тш саясаты орын алып отыр. Мысалы, кейб1р саясаткерлер орыс т1л1ие ресми мертебе берш/и, сондьщтан ол мемлекетпк тш - казак тшнен жогары тур деп ресми вюмегп, президента б!р жагынан сынга алады.

Кейб]р зерттеушшер косплдийкт! "зиянды кубылыс, казак тшнщ дамуына кедерп келп'рш отыр" деген пшрде. Ал, орыстар жэне орыстшдшер ез тарапынан "6Ь Казакстанда аз смесшз, орыс тшпте мсмлекетпк мэртебе бершмеу! кемЫтушшк" деп егамегп екппш жагьшан сынга алып, ездершше саясат журпзбеюш болады.

Енд1 б1реулер агылшын тшш мыктап игерт, орыс тшп ыгыстыра тусу керек деген саясатгы усганады.

Тш туралы Зацда казак тш мен ресми тшдщ аракатынасы накты ашып керсеттлмеген. Сондыктан, казак тшнщ мемлекетгпс тш ретшдс мэpтeбeciн толыгырак аньщтайгын оз алдына Зан; кабылданса дурыс болар едк

2. Тш мэceлeciмeн б!р рана миниcтpлiк айналыспайды, онымен кептеген уйымдар мен ведомстволар байланысты. Сондыктан, б1здщше, булардьщ бэршщ кызмеп мен жауапкершшпн уйлестсретш беделд1 жэне кузырлы б1р орталык курылуы кажет. Мысалы, тш жоншдеп ез алдына комитет курып, оны 'пкелей Президентке багындырса дурыс болар еда. Эгамшипкгердеп, облыстардагы тш бел1мдерш осы комитет кузырына беру тшмд1 болмак.

3. К^азак тш мен тш саясаты жешндеп зерттеулерде едэ\чр б1ржактылыкка жол бершп жур. Кейде каз1рп казак тшнщ жагдайы патшалы Ресей мен кецестж дэу1рден алшак карастырылады. Ал кейде оган дейшп казак тш дамуыныц мыцдаган жылгы тарихы тш саясаты тургысынан карастырылмай келедь Бул, б!здщше, дурыс емес. Казак халкыньщ дамып, езшщ тшнщ калыптасуы барысьщда неб!р ауыртпалыктарды басынан кеппрсе де eзiнiн бай мазмунын сактап калган. Каз1рп казактыц улггык тш мен тш саясатын туспвдруде оньщ терец тарихи тамырларын ашып, оньщ байлыгын жэне елеуетш жан-жакты корсету кажет.

4.Т1лдердщ жонс ол жошндсп саясаттьщ полиэтникалы Казакстан когамын консолидациялаудагы рол1 ерекше. Бул жолда бурыннан кордалапып калган катслжтер мен кслс1газд1ктсрд1 жою ушш тш саясатын жаца принщттж неглздерде жузеге асырута тура келедд. Бул салада, ягни тщдердщ еркш де кедерпЫз дамуы ушш кажетп демократиялык жагдайларды камтамасыз егу мшдеп тур. Баскаша айтканда тшдж ем{рдщ саяси-кукыктык непздерш демократияландыру кажет. Ол б1рден бола салмайтын киын да курдел1 процесс.

5. Республикадагы журпзшп отырган тш саясаты эл! де болса этносаралык карым-катьшастардагы клкшжпщерд1 толык болдырмауга багындырылган деп айту, б1здщше, ертерек. Ойткеш, тш туралы Зан мен баска да кужатгарда кемшшктер орын алып отыр. Ал, птт, кейб1р авторлар тш кызмет1 саласындагы Уюмег бардарламасьшьщ модел1 б1р тш мен 61р тшдщ озара байлапысы непзвде емес, олардьщ б!рш-б1р1 ыгыстырып шыгаруына непзделген деп санайды [7]. Ресми мемлекетгж саясат, б1здщше, ондай жолды устанып отырган жок. Б1рак баска да саяси курылымдардьщ барлыгыньщ ¿с-эрексп, кезкарасы мемлекет устанган тш саясатына сэйкес

келе бсрмейдь Осы ретте жогарыдагы 6Í3 сштсмс жасап отырган тужырымньщ шындык жагы да бар. Тш саласында ондай корпоративтж саясатты уагыздайтындар ултаралык катынастарды шислешспрмей коймайды.

6. K^ipri кезде республикадагы ултаралык карым-катынастарга залалын типзетш утопиялык сипаттагы узщщ-кесшд1 талаптар мен усынастар коиылуда. Буган, мысалы, мемлекетпк ттдх б1лмойтшдердщ кызметке алынбауы, шеттен келсе ондайларга, tíiití, азаматтык 6epinMeyi туралы усыныстарды жаткызуга болады. Бул усыныстар 6ip Караганда жене туптеп келгенде орынды, 6ipafs когам оларды жузеге асыруга каншалыкты дайын? Меселе, мше, осында. Осы сиякты даурыкпа усыныстардьщ ултаралык карым-катынастарга ыкпалы каншалыкты? Бул да арнайы зсрттеущ кажет етш отыр.

Е^азакстан Республикасыньщ Тш туралы Зацыныц еиушты жерлер1 де кездесш калады. К^азакстанда туратын барлык улт еюлдершщ мемлекетпк тшде сойлеушщ нормалары айкын емес. Осы Зацныд 4-uii бабында 'Дазакстан хальщтарынын топтасуыныц аса манызды факторы болып табылатын мемлекептк тьш менгсру - Казакстан Республикасыньщ epoip азаматыныц парызы" делшген. Kepin отырганымыздай. Бунда "мвдегй" деп емес, "парыз" деп керсетшген. Ол эр адамньщ жеке ар-уятына гана жуктслш тур. Бул да болса Задныц еиуштылыгын бЬцпредк Сондыктан оган кандай накты езгерк енпзуд1 аныктау кажет.

7. Республикадагы тшдерд1 кальшты жагдайда реттеу жене дамыту ушш оларды ecipe саясаттандыруга жол бсрьтмсуде болып отыр. Мысалы, Ka3ip Kcñ6ip Tin саясатын зерттеушшер жеткшкп делелдерыз-ак казак тшп кириллицадан латынга Koinipy кажет деген устаныстар жасауда. Бул, 01здщше, ecipe саясатгандырудан туып отырган меселе. Бул жшпнде Tía туралы Зац мен БАК туралы Зацга арнайы баптар cнгiзiлyiн карастырмаса болмайды.

8. Республикада улттык карым-катынастардыц одан epi жаксармауынъщ ce6eriTepi аз емес. Олар: республика азаматгарыныц басым кепшшшнщ материалдык жагдайыньщ нашарлауы; тургындардыц республика аумагынан кошу i; ауыл тургандарыньщ ауыр жагдайы, олардыц TeHTipen журут жене т.б. Осы айтылгандардан кем туспейтш факторлар - руханият, адамгершшк, бшм саласындагы ауыртпалыктар. Дурыс tí л саясатыныц жузеге асырылуы жене казак тшнщ интегративи роль аткаруы, Mine, осы жагдайларга байланысты.

9. К^азакстан халыктары Ассамблеясыньщ 2007 жылга дешнп стратегиясы мен "К^азакстан халыктары туралы" Ерсжесшде азаматтык 6ipi yi астык, казакстандык патриотизм, рухани-мэдени езара ic-кимыл мен ултаралык катынастарды калыптастыра пыгайту, мемлекетпк tí л те колдау кврсету кажетпп атап керсетшген. Буньщ бэршщ HerÍ3Í халыктыц ен

жогаргы кундылыгы, асыл мурасы - -плшде жатыр. Кай елде болса да ец басьш багыт болып сол елдщ тел ултыныц тЫ мен кундылыктары сапалады. Кандай завды, меГип экономикалык, мсшн рухани, меГш "БАК туралы" Занды кабылдаганда казак; плшщ дамуына баса мэн беру керек. Эрб1р азаматтыц бейбгг ом!'р суруд мен ецбек стушщ толык кепш, мемлскет тутастыгы мен игшгпиц бастауыныц непздершщ б!р1 де «¡регей! болып табылатын мемлекстпк тид1 бшуте ор азаматты кулшындыру - тьт саясатыньщ басты мшдетк 9рб1р казакстандык вз ана тшмен катар казак типа \ienrepyi кажеггшк.

Зерггеу нотижслерйпц сыннан оту! жэне макулдануы.

Диссертациялык жумыстыц непзп кагидалары мен корытындылары жыл сайын болып туратын Абай атындагы Казак ¥лттык Педагогикалык университетшдеп гылыми-теориялык жэне саяси семипарлар мен конференцияларда баяндалды. Оньщ непзп меселелер! автордыц гылыми макалаларында жарияланды: "¥лтаралык карым-катынастар саясатыньщ кейб1р мэселелер1", // "Казакстан XXI гасыр кезещнде: мемлекетаралык жене ултаралык катынастар такырыбында" атты халыкаралык гылыми-практикалык конференция материалдары (Алматы: Абай атындагы АМУ,2001, 15-16 мамыр), 35-386, 0,Зб.т; "Ана тшнщ мацыздылыгы туралы М.Каддафидщ кезкарасы", // "Когам дамуыныц каз)рп замангы улплер1 жэне ушшип элемдж теория" атты халыкаралык гылыми конференция (Алматы, 2002, 4-6 сеуф), 0,4 б.т.; "Казакстандагы мемлекеттк тш саясатыньщ тшмдшп туралы", // "Улттык кукык жуйесш калыптастырудыц озекп мэселелерГ' атты республикалык гылыми-практикалык конференция материалдары (Алматы, 28 акпан, 2002), 250-2556, 0,4б.т.; Республикадагы аз улт тшдерш дамыту саясаты - ултаралык келгам кешль // "Актуальные проблемы изучения и пропаганды культурного наследия народов Казахстана" атты республикалык гылыми-практикалык конференция материалдары (Алматы:КазУМОиМЯ ми. Абылай хана, 2004), 0,3б.т.

Сонымен катар, осы апробациялар непзшде 1 монография дайьгадалып, "Саясат", "Адам але\л", "1здешс" сиякты республикалык когамдык-саяси журналдарда гылыми макалалар жарык кордд.

Жумыс Абай атындагы Казак ултгьщ педагогикалык университетшщ теориялык жопе колданбалы саясаттану кафедрасыныц (27 желтоксан 2003 ж хаттама №7 ) мэжшешде талкыланып, коргауга усыпылды.

Диссертацияиыц курылымы мен колем!. Диссертация курылымы проблемапы ашудын шга кисыны мен алга койылган мшдеттердщ сипатымен байланыстырылган. Диссертация юркпедсн, ею тараудан, корытындыдан жоне пайдаланылган эдебиеттер тЫмшен, косымшадан турады. Зерттеудщ жалпы колем 1 компыотерлж мэтшнщ 131 бетш курайды.

Непзп 6ejiiM

КЗркпеде диссертация тацырыбыныц езектшп делелденед1, теориялык талдану жагдайы баталанады, зерттеу максаты мен мшдеттер1 бершш, теорияльщ жэне эдостемелк непз1 жарияланады, зерттеу жумысыныц жацалыгы мен коргауга усынылган непзп гылыми тркырымдары, сонымен Катар диссертацияньщ гылыми-тежшрбелж мацызы мен курылымы керсетшедо.

"Этносаралык карым-катынасгардагы Т1лдщ жэне тшд!К саясаттыц теориялык жэне методологиялык непздерГ' атты 6ipiunii тарауда карастырылган меселелер: Tin проблемаларын зерттеудщ кейбгр теориялъщ жэне методологиялык иег1здер1; Цазацстап тарихындагы пил саясаты жопе onbuj зардапты салдары; Цазацстап Республикасындагы пил туралы саяси-^уцыцтыКу цужаттар жэне оларды жузеге асырудыц жолдары.

Bipinuii тараудьщ алганщы тараушасында ашып корсетшгеншдей, тш -нактылы елеуметпк OMip тожшрибеа, адамдар карым - катынасыныц мацызды куралы. Ол тарихи, мэдени, гылыми, эдеби жэне т. б. акпараттардыц ете бай коры. Осы ретге оны котам eMipiiiiit айнасы деуге болады. Tin карым-катынас, информацияны жинактау мен сактаудьщ куралы ретшде котамта кызмет етеда. ¥лттыц сакталуы да, жоталуы да тшге байланысты. "Ce3i жогалган ултгыц e3i де жогалады" деп тегшге айтылмаган. Н.Э. Назарбаев атап корсеткендей "¥лтгы кушейтудщ 6ipiHHii тетш, ерше, пл. вйткеш толыкканды тшаз толыкканды улт болуы мумюн емес" [8].

Тшдк саясат езшщ мазмуны жатынан партиялык жене мемлекетгж саясаттыц улт меселесшдеп тшге кдтысгы жагын бшд\рсд1. Баскаша айтканда ол тшдак даму процесш жене опы баскарудыц стихиялылыгына жол бермеуд1 кездеген саясат. Толыгырак В.П. Григорьевтыц сез1меп айтканда, "Ил саясаты" - тшдш дамуга когамныц саналы ыкпал етушщ теориясы мен практикасы, ягни колданыстагы тшдерд1 белгш1 6ip максатта жэне гылыми непздс баскару жэне тшдш жаца карым-катынас куралдарын жасау болыл табылады" [9].

Кыскасы, тщдщ саясатка байланысты ролше келетш болсак, ол мемлекетгщ калышасуьгаа жэрдем беретшш немесе калыптасуына кедерп келпре алатынын коруге болады [10]. Мысалы, Кдзакстанда туратын казактардыц ездерш казакпын деп орыс типнде гана сойлейтшдершщ келешеп ойландырмай коймайды. Kefi6ip деректерге суйенсек республикадагы казактардыц 40%-i казак тшш мулдем бшмейд1 немесе шала бшедь Буны белгш 6ip зандылык деуге болмайды. Шындыгында ол ауыткушьшык. Ал 6ipaK оны тузетуге болашакта TiiicTi шаралар

колданылмаса болмайды. "Эртурлг улт eкiлдepi арасындагы карым-катьшасты кандай фактор ушыктыруы мумкш?" деген суракка сауалнамага катыскандардыц 54,7%-1 «озге улттыц тшн бшмеу» деп, 29,5 %-1 «улттык салт-дестурлер арасындагы езгешел1ктер» деп, 15,8%-! «озге улттьщ салт-достурлерш сыйламау» деп жауап берген. Будан, б1здщше тшдщ этносаралъщ царым-цатынастарды шиелетстгре алатын куш екещцгш керуге болады.

Халыкты отансуйпштж рухта тэрбиелеп, улттык тонтасуга жетелейтш де тш. Ырак ылги да олай бола бермещц. Корпоратшт багыт устанган олигархтарга жалданган журналистер каз1рп кездеп демократия мен нлюрализмд1, журналистер тоуелаздти жслеу етш ултаральщ катынастарга жэне улттык тонтасуга улкен залатын типзуде. Осындайлар epкiндiктi анархиямен шатастырады. Кепултты мемлекетте тш саясат объекткл болмай Коймайды. Сондыктан оньщ кандайда б!р багыгга дамуы саясат мазмуныныц сипатына байланысты.

Б1ршпп тараудьщ екпшп тараушасы ]уазакстан тарихындагы тш саясатын жоне оньщ зардапты салдарып зерттеуге арналган. Ойткеш Казакстан тарихындагы тшдж саясаттагы кемиплжтерд! жене оньщ этпосаралык карым-катыпастарга ыкпалын 61 лу оте мацызды. ©ткендеп патшалык жэне кенестщ тоталитарлы жуйелер казак ултыньщ тшне улкен нуксан келп'ргет тарихтан белгш. Соныц салдарынан кеп азаматгар ез ана тшн бшмейтш немесе шала бшетш калге жеткен. Отарлаушы мемлекеттер сатылы билиспн сан амалын колданып, жергшктт халыктьщ жадына жарыкшак туарш, елдк тшнен, салтынан, халыктьщ калпынан айыруга куш салып келген.

Капиталиста нарыктык катынас завдылыктары 1 р! улттардьщ тшдершщ устемдтн орнатты. Сондыктан да барльщ халыктардыц жэне оньщ тшдершщ б1рдей дамуына калыпты жагдай жасала бермеди Ал, бул тшдердщ озгеркке ушырауыпа, ауысуына алып келд]. Оган эЫресс миграция процеа, халыктьщ этникалык курамыньщ интернационалдануы купгп ыкпал егт! Бул барльщ полиэтникалы мемлекеттерде болатын жагдай. Себеб1 демократиялык багыттагы саясат устанган елдщ ез1 эр этностьщ ана тшнщ дамуьгаа ылги да жагдай тугыза алмайды. Ал кертартпа саясатка бой урган, коп этнос мекендеген елде эркайсыныц тел тшн дамыту былай турсын, сактап калудыц ез1 аса киын. Осыдан келш шагын этнос тшнщ болашагы жок деген жалган теория бел алган.

Казакстанда "отарлау тип" - орыс тш - басым болды да казак тш олслреи, когамдык катынастарда ез орнын ала алмай калды. Себеб! империялык саясат ез отарларындагы ыкпалды кушейту уппн ец алдымен дшд!, тицн колга алган. Отар елге алдымен миссионерлер каптап, тургылыкты халыкты лишен аздырьш, тшнен ажыратуга дешн урынган. Казак т!л1 осыидай жагдайларга тап болтан тшдердщ б1рт. Орыс тшнщ

куатына байланысты болды. Сондыктан казактар баска улттар сиякты орыс . тшне ойысуга мэжбур бодды. Ь^азак нигилистер1 мен ата-тек, дэстур-салттан макурым маргиналдар кебейдь Накты мысал: Е^азаксган казактарыныц (1989 жылгы ма.'пмет бойынша небар1 6.534616 адамньщ) 93.229-ы ез ултьшьщ емес, езге этнос тшн ана тшм деп есептеген [11].

Кедеспк доутрде мекгеп саласында асыра сштеушшк кеп орьш алды. "Аралас мектеп" пайдалы деген сылтаумен казак мекгептср1 жабылды, балабакшалар да солай болды. Сейтш, тоталитарлы кецеслк жуйе кезшде казак коммунистершщ бipaзы казак тш туралы катты юркуге "ултщыл ден айтады" деп бой тартса, ещц б1реулер1 жагымпаздык жасап, тш ушш шындап куреспегет белгш. Улттык муддеш кездеп, аилнан жарылгандарга ултшылдык деген айдар тагылып, кудалаган да кез болды.

ХХг. 30-шы жылдары тш бшмт мен лингвистика салаларын зерттеуге академиялык дэрежеде таптьщ квзцарасты колдану кушейе тустк Сол кездеп белгш тш маманы Марр жене оныд мектеб1 тшп таптык тш деп аталатынды жасауга куш салды. Осы моселеш талкылаулар жене пшрталастар 1951 жылы Сталиннщ "Марксизм жене тш бшмшщ меселелерГ' атты едбепмен жалгасты. Б1рак "таптык тш" деген жасалынбады. Оныд есесше саяси ть'цд (тиш гана емес) жогары дэрежеде идеялогияландыру орын алды [12]. Будан шыгатын корытынды: К^азакстандагы каз1рп кездеп казак тшнщ ахуалы тарихтагы тш саясатыиыц зардапты салдары.

Тш женшдеп жагдай осылай болып жатканда тауелаздпс алганнан бер! казак элшбиш латынга копиру моселес1 кайта кетер1луде. Тарихтан белгш болып отырганындай, устем саясат устанушылар тш саласында нсб!р киянаттарга жол бердт Мысалы кене турктер колданган тел карпшщ согды карпше, согдыныд кене уйгыр карпше, кене уйгырдьщ араб карпше, арабтыц латын карпше, латынныц орыс каршне канпршгеш белгш. Осы сиякты озгерютердщ бэр1 тарихта оЫлсттШют цамтамасыз ету саясаты деген желеумен журпзшдт Сейтш, халыктьщ басты преп - тш саяси ойындарга айналдырылды.

К^азак алшпесшщ кириллицага конпрш>ч идеологиялыц жене саяси мацеат коздегетн, цазац тшнщ орыс пплтен кейтгл орында цалып келгенш мойындауымыз цажет. Б1здщ айтарымыз, латынга коипршмеген жапон, кытай, еврей, ущц, грузин т.б. алфавиттер1 не кун керш отыр? 1^азак алфавитш кириллицадан латынга кеннрудщ идеологиялык жене саяси максаттарды коздеу1 емес деп ш айта алады? Кдзак тш латын алфавитше кешкеннен кешн агылшьш, турк тшдершен кейшп орында калмасына им кешл? Кыскасы, казак алфавитш латын элшпесше кеннру туралы тюр айткан авторлардьщ дэйектер1 толыгымен жеткшкп дей алмаймыз. Мысалы, олардыц айтатыны тек информатика жетктктерш колдану мумкшдт. Сонда

калай? Жотарыдагы 613 айткан жаион, кытай, араб елдер1 информатика жепстжтершен кур калып отыр дейм!з бе?

Бул жердеп б1здщ зерттеу максатымыз ултаралык катынастарга осы мэселешц кандай ыкпал етепшн карастыру. Кириллицаны ауыстыру тек олшби тощрегшдеп гана моселе ме? Впд1нше, тшп де олай емес. Кирилицалык елшбиден кашу калай болганда да "орыстан кутылу" жолы ретшде тусшоепш сезаз. Ал Кдзакстанда каз1р 5 миллионнан астам орыстар, одан да кеп орыстшдшср бар екеш белгш. Оньщ устше казак халкынъщ тагдыры улы Ресеймен тарихи тагдырлас. Бурын отарлык жагдайда болтан екенб1з деп, олар тарапынан жана жагдайда наразылык ешпендшгш тудырып алмаймыз ба? Бул меселеде (нздщ зерггеулер1м1з ел1м1зде латын элшбшне кешудщ кажеттшш жок немесе шамалы скешн керсетш отыр. Мысалы, "Кирилл элшбесше непзделген улангайыр мэдени табыстардыц жогалуына эсер етедГ' -деп кобалжу бшд1рген казактар -44,7%, орыстар - 41,%, баска улт еюлдер1 - 11,6% , барлык суралтандардыц 97,3%. Сондай-ак, "Латып олшбишс кошуге калай карайсыз" деген суракка респондентгердщ 20,2% "колдаймын" деп жауап бердь Ал, карсы болгандары 54,6%, жауап беруге киналгандары 5,2%. Будан шыгатын корытынды - кун тэрнбше койылып отырган латын ершше кэшу туралы мэселе терец!рек зерттеуд1, оган аса сактыкпен карауды кажет етед1.

Бул тараудыц соцгы тараушасы "Казакстан Рсспубликасындагы пл туралы саяси-кукыктык кужаттар жэне оларды жузеге асырудыц жолдары" деп аталады. Диссертацияда атап керсетшгеншдей, тоуелсгз Казаксташтыц тш саясаты жешпдеп тулшрымдамасы мен 'Пл туралы Зацы еткендеп тарихи тэжшрибе тагылымыныц нэтижесь Бул бурынгы улт саясатында, оныц шннде то мэселесшде жлбершген эдшетшздктер мен кател1ктерд1 кайталамауга жене тузетуге багытталтан шаралар болып табылады.

Тэуелаз Казакстан Республикасыныц мемлекетпк тш саясаты, б1рЬпшдеи, жогарыдагы айтылтан импсриялык октсмдк тш саясатынан мулдем ерекше. Ектшден, ол тэта киялга емес, халык ем!р1мен тытыз байланысты, каз1рг! кездеп тшдпс ахуалга сэйкес жасалган. Уштгшдеп, непзшен тЬтак саясатта батыл да накты максат коя алтап. Торт'шииден, тшдш катынастардыц саяси-цщъщтъщ неггздер1 одан о]п жепипдгруЫ кажет етедк

Тш Зацыныц ец басты касиетшщ б1р1, б1здщше, оныц демократиялыц сипатында . Оны "осы Занныц реттейтш моселеа" деп аталатын еюшш бап айкын дэлелдеп тур. Онда былай делштен: " мемлекетпк , мемлекетпк емес уйымдар мен жергшкп озш-о:.и баскару органдарыныц кызметшде тшдер;и колдануга байланысты туындайтын котамдык катынастар осы Зац реттейтш моселе болып табылады. Осы Зац жеке адамдар арасындагы катынастарда жэне дши б!рлеспктерде тьчдердщ колданылуын реттемейдГ' [13]. Баскаша

айтканда, мемлекетпк тш б ар лык; уакытта ерб1р азаматка зорлыкпен таныла бермейд!. Азаматтардьщ ез ергамен жеке катынастарында жэне дши уагыздарда ТШД1К еркшдт сакталады. Зацныц демократиялылыгы, мше, осында.

Мемлекетпк тшдщ непзп мшдета республика аукымында цазац ттнщ тутастыгын сщтау болып табылады. Оньщ мошс1 мынада: мемлекетпк тш б!р аймакта устемдж етш, ал екшпн б!р аймакта толык ¿ске косылмай Калуына жол бермеу; Оцтустк аймакта езбек тш, солтустш аймакта орыс тш колданыста басым болып жатса не болмак? Бул казак тшнщ Республиканыц барлъщ аймщтарында бгрдей тутастыгын сацтау туралы маселе. Ал, екшип моселе - цазац тшш}1 олирди{ барлъщ салаларында цолданылу цажеттыт. Б^рак ол еш де болса азаматтарымыздьщ жене мемлекетпк уйымдардьщ карым-катынастарында тшсп дережеде колданыс таппай келсдь Тш туралы Зац, б!здщше, мемлекетпк тшдщ жузеге асуын, республикадагы тшдж ахуалды толык реттей алатьга дережеде емес. Сол сиякты барлык тшдердщ дамуына 61 рдей жагдай жасай алады деуге болмайды.

Тш саясатын аныктайтын туясырымдамада жэне Завда кептеген олкылыктардыц лабершген1н 61зд1ц зсрттсулершгз корсетш отыр. Тшдерда итеру мен дамытудыц еркш непзде ЖYpriзiлyi детен оньщ стихиялы турде немесе куштеу ед1с1 аркылы орблч деген сез емес. Моселе тшдш процестсрд1 гылыми иегЬде реттеуде болып отыр. Бул тараушада тш саясатына катысты Кужаттардьщ кемшшжтер! ашып керсетшп, талдау жасалды.

Тш туралы Заццагы б(р кайшылыкты меселе - "Орыс тшн колдану" деп аталатын беандн бан. Онда "мемлекетпк уйымдарда жэне жергш1кт1 езш-оз1 баскару оргацдарьшда орыс тш рссми турде казак тшмен тед колданылады" делшген. Бул бап, орине, орыс этносы окшдершщ наразыльщтарын бесецспуде оц роль аткарды. Б1рак, сонымен катар, ол баскалардыц да наразылыгын коздырмай койган жок. Буган б1здщ журпзген социологиялык зерттсулер!м1з дэлел бола алады. "Ресми тшдщ мемелекетпк тшден мэртебеа кай децтейде деп ойлайсыз?" - деген сауалга респонденттердщ 57,9%-1 "жогары"деп, "тец дережеде" деп 29,3%Т, "темен дедгейдс" деп 1,2%-\ жауап берген, ал 5,6%4 жауап беруге киналган. Бул да тш саясатында шешшу1 тиic курдел1 мэселе болып табылады.

Республикадагы орыс агайындар "ресми тш" статусын мке тутпайтындьщтары, тшт! оны екшпн мемлекетпк ттге айналдыру керек деген усыныстары мэл1мделд1. Ал казак тшн жактаушылар буны ездерше жасалган бурынгы устемд1ктщ жалгасы деп багалады. Олар "ресми тш" шьш мэншде мемлекетпк тш - казак тш статусынан да жогарылап кета деген сиякты пшрлерш де жасырмады. Осы жошндсп ек1 жактыц пшрталасы осылайша созылуда. Муныц ез1 кезшде бул мэселеш талкылап шешуде мулт кеткендакп, тшп кейб1р асыгыстыкка жол бершенш бЬвдредо. Оны

кслешекте ресми ттЫ алып тастау припцити успшнбай-ак, зацда белгш 61р коррекция жасауга болар сдк

"Т|'л саясатыныц Республикадагы этносаралык карым-катынастарга ыкпалы: багыттары мен мумкшд1ктер1" атгы екпнш тарауда мына мэселелер зерттелген:

Б!рптлден, мемлекст1к тш - казак тшшщ ултаралык карым-катынастардагы интегративпк роли Еюннпден. ресми ты мен костшдшк мэселелер1 жет'ндсп саясат; Угш'нпп'деп. рсспубликадагы аз улт тшдерпг дамыту саясаты; Терн ннн лен. тш саясатын жетшд1рудеп мемлекегпк жене Когамдьщ уйымдардын роль

Тш саясаты Кдзакстан Рсспубликасы егемендж алганына карамастан квптеген кемштктер мен бурмалаушылыцтарга уитрады. Егемендтм1здщ алгашкы жылдарында казак тшн ксшнен тарату мен уйрену барлык хальтктыд ¡сше айналып келе жатыр едь Б1рак, кеп узамай казак тшн уйрену наукапы басылып калды.

Мемлекегпк тшдщ мертебесш кехеруде, оны ез кызметшде пайдалану жолында Парламент пен Уюмет барлык мемлекегпк органдарга улп болу мшдетш толык аткара алмай келедь Мемлекет басшыларыныц кездесушде жоне дипломатиялык кызметтерде мемлекегпк тшде казак тшнде сейлемесе, ол жарымжан куГпнде кала беретпп сезшз. Мемлекегпк тш мемлекегпк болган соц оны халыкаралык дэрежеге кетеру ¡сию басымдык беркту1 кажет. Сонда гана оныц ултаралык катынастарга ыкпалы арта туседк Ал каз1р мемлекегпк тшдщ халыкаралык денгейдеп мортебесше жопе оныц халыкаралык катынастарда колданылуы моселелершде орескел кемшшктер орын алып отыр.

"Орыс жэне агылшьга тшн бшсе жетедГ'-дейтшдер кебеюде. Мундай тендендияныц орьш алуы, б1здщше, кеп жагдайларга, ец алдымен казак тшнщ оз дорежесшде колданыста болмауына байланысты. Казак тшшщ мемлекегпк статус алганынан киыншылык керш отырмыз дейтшдердщ казактар мен орыстардьщ арасындагы айырмашылык улкен. 14% казак респонденттер мемлекегпк плд1 бшмегенджтен ездершш кызметтерш аткаруда киналып жургендтн Ялд1рд1. Орыстардьщ киыншылык корш отырмыз дейтш салалары ретшде кукык кортау мен жумыска кабылдау салалары айтылган. Бул екеушщ керсетюни 25%-тей. Осы салалардагы казактар арасындагы корсетюш 7,6% жонс 3,0%.

Кандай тш болмасын, егер ол мемлекегпк тш больш жарияланса, ол сол елдщ непзп тш1, соддыктан да, тш оюмшшк баскару орындарыньщ кызмет бабында колданатын тш1. Сондай-ак, ол ресми кужаттар, ещдрю, халык агарту, зац, кукык коргау орындары сиякты сан алуан салаларда алдымен пайдаланылуы тшс тш.

Тшдер ролшщ тецесу1 мекгеп т1Л1Гге де байланысты. Сондыктан жумыста оку-агарту саласындагы мемлекегпк тщщ этносаралык

карым-катынастарга ыкпалы карастырылган. Мемлекетак т1лдщ мерешн кетеру жолдарыньщ ец бастысы - казак мектебше жагдай жасау. Кедеспк кездс Алматыда №12 казак мектебшщ гана калганын умытуга болмайды. Солтустж облыстарда казак мсктсптсршщ саны азайганын былай койып, казак халкыныц улес салмагы 15-20%-ке дешн темендеп кеткен болатьш. Осыдан 10 жыл бурын казак мектептер1нщ саны - 3213 болып, барлык мектептщ 38%-ш курайтын. Ал, бугшп танда республикадагы жалпы бшм беретш 7989 мектептщ 3632-а казак тшнде окытатын мектептер, олар барлык мектептщ 46%-ш гана курайды. Дегенмен, бупнп куш мектепте окитын казак баласыныц 80%-ке жуыгы ез ана тшнде окиды. 1990 жылы бул керсетюш 60%-ке тсц СД1 [14].

Казак тшнде окитын барлык окушыньщ 36,5%-1 аралас мектепте окиды. Ал бул мектептерде шаралардьщ барлыгы орыс тшнде журпзшедь Осьшьщ салдарынан окушылардьщ казак тшн б1луге деген кулкы аз. Аралас мектептердщ колайсыз екендпт айкьш. Сондыктан оларды ажырату меселеа тур. вйткеш бул, оаресе, казак балаларын ез тшнде окуына кер1 ыкпалын типзуде. Орыс тшнщ басымдылыгы нетижесшде инерциямен балалар кебшесе орысша сейлейдь Ал оньщ пайдалы жап>га алатын болсак, орыс тшнде окитын балалардыц казак тшн уйренуше себ1 тиер едь Б1рак оньщ нэтижеа шамалы болып отыр. Мне, сондыктан да, аралас мектептерЫ ажыратып, таза цазац мектептерш квбейтуге куш салу керек. Бдрак бул салада баяулык купт.

Жумыста сол сиякты мектептердщ кала мен ауылдык жерлердеп орналасуы талданган. Мысалы, казак Т1лд1 мектептердщ 86,4 ауьшдык жерлерде орналаскан. Бул каладагы казак мектептер1шн саныньщ есией отыргандыгын биццредь Сонымен катар, олардьщ жэш де мез емес. Мысалы, облыс орталыктарында казак тшнде окытатын мектептер саны 10-11 % келсмшде гана. Алматы мен Астанада да осындай жагдай калыптаскан [15].

Республика бойынша студентердщ 70%-теш орыс тшнде, 30-% казак тшнде окиды. Медициналык, техникалык жогары оку орьшдарында оку орыс тшнде журпзшедь Студенттердщ басым копшшгшщ мемлекетпк тшде бшм алуга деген ынтасы шамалы. Эс1ресе, экономика, зац, математика салаларында. Оньщ б1р себеб1, окульщтар - орысша, гылыми эдебиет -орысша. Мемлекетак тшдеп окульщтар мен гьшыми едебиетгер жоктьщ касы. Бар болса да сапасы сын котермейдь К^аз1рп кезде ресми деректерге Караганда республика бойынша мемлекетак тьчден сабак беретш муга;пмдердщ 1&,4%-1 маман емес [16].

Корш отырганымыздай, казак тш ела кунге кептеген адамдар ушш ауылдыц гана тиа секида. Онда да, жергшкп улт басым туратын ауылдарда. Мешекеттж лил болган соц енЫ оны цалага, онЫр1с орындарына елин-еркт коийру - мте, тшдщ цолдапылу аясын кецейту мэселеа осында.

Халкымыздыц арасында ана тшнщ кажетшигш туснгу oran пэлендей кедергшер койылып отырмаса да, барлык жсрде 6ip децгейде емес. Бул жоншде Президент Н.Э. Назарбаев былай деп атап керсегп: "Ka3Íp ана rinÍMÍ3fli пайдалануга ешкандай кедерп жок. Епд! 6epi де e3ÍMÍ3re байланысты. Kinani езгеге аударып, жалкаулыгымызды, енжарлыгымызды, намыссыздыгымызды турл! себеп-сылтаумен буркемелеуге бешм турамыз, эйтпесе ез балаларымызбен казакша сойлесуге кандай косымша жагдай керек! Шет елдеп казактар кейде 6ip калада он шакты-ак уй отырып ana irnin умытпай келед1 емес пе?" [17].

Диссертацияда KeMoip келкуге болмайтын саяси ушкары пшрлерге талдау жасалган. "Казакстанда да мемлекетпк тшд1 мецгермеген адамдар жумыс ¡стей алмайтын дережеге жету керек" дейтшдер де кездесуде. Бул да 93¡pre ушкары nÍKip. Сондыктан, оны, 6Í3flinuie, дол Ka3ip кабылдауга болмайды. Мезплаз жэне орынсыз журпзшетш саясат кашанда наразылык тудъфатыны, улттык карым-катынастарды шиелешснрепш белгш. Сондыктан ен алдымен капдай мемлекетпк кызмет органдарында казак тшн мшедегп турде 6ijryi керек (мысалы, эюмдер, копултты мекемелер мен косшорындар басшьшары) кызмет орындарын аныктап, оны жузете асыру кажет.

Диссертацияда ресми ил, косткчдж женшдеп саясат меселелерш зерттеуге ск!шш тарауша арналган. Мунда пйядерЫц дамуы мен цъгшетшде цостшдтк пен коттлдтк улкен роль атцаратыны ашып керсетлген. Ырсщ оган кешудщ оз заидъиыцтарын ссщтамай болмайтыны белгш.

Шет тшд! бшу, ягни костшдшк ана tliíh игсру мэселеамен пкелей байланысты. Ана тшге пара-пар келетш тш жок. Олсыз ол оц нэтиже бермеГтн 6ip нэрсеге айналады. Шет miidi бЫу деген свз ana mmifdi у мыту емес. Ресми т1лд1 немесе шет тшд1 жете игере отырьга, мемлекетпк тшге ерекше кецш белу кажет. Олай болмаган кунде казак тш мемлекегйк тш ретшде баска илдсрд1Ц колецкесшде калып улт рухын темендеиш сезс1з.

К^азак тшнщ Ka3Ípri жагдайына орыс тш юнэл! деген niidpjtep аз айтылып журген жок. Орыс тш казак тшн дамытуга 6ipflen-6ip кедерп деудщ кисыны келе бермейд]. Оны казак тшнщ "мойнына мьщтап мшш алды" деп кшеш баска б1реуден ¡здеуге болмайды. Рас кецестж кезде солай болды. BipaK тоуелЫздпс пен еркшдк жагдайында ол туралы кайталай беру шын кедергшердщ бетш ашуга жэрдемдеспейдк Оны баска елдердщ тэжшрбеа айкын керсетш отыр. Б1здщ журпзген социолопшшк зерттеулер1м1зге Караганда осы жошндеп суракка жауап бергендердщ басым копшшп орыс тшнщ казак тшне ешкандай Kayin топд1рмейтшше сешмдь Мысалы, "бупнп тауелаздк жагдайында казак тшне орыс тшнен кслепн кедерп бар ма?" деген суракка сауалнамага катыскан казак респонденттершщ 67,7%-i "жок" деп, 26,5%-i "бар" деп, ал калган 5,8%-i "жауап беруге киналды".

К.азсщстаида басца республикалармен салыстырганда б1ржацты цазсщ-орыс KyOcmuóinizi басьш. Бул ерекшелк К^азакстанныц Ресеймен коян-колтык араласуынан болса керек. Соныц да iiotokccí болар 1500 басылымныц 70%-i орыс тшнде. 120 электрондык БЛК^-тьщ 80%-i орыс тшшде таралады. Казакстандык окушылар мен студентгердщ жартысынан Ke6i орыс тшнде окытылады [18].

Соцры халык санагы бойынша К^азакстандагы 666-мыд орыс екшдсршщ 14,9%-i гана казак тшн бшетш болып шыкты. Ал, оныц устше аз улт екшдершщ 30,6%-i орыс тшн ана тiлiм деп есептейтшш де айтпауга болмайды.

Осыньщ барлыгы казак тшн мемлекетпк tí л ретшде ез дорежесше котеруге кедерп келт1рш кана коймай, республикадагы этносаралык карым-катынастарды miieneiiicTÍpyi мумкш факторга да айналып отыр. Кейбгр авторлар орыс ттнщ ресми mh статусын алып тастауды усьшады. Ондай "альт тастау" саясаты, б'адщие, республикадагы орыс ултыньщ eKÜidepi тарапыпан окпе-наз тудырады, minmi этносаралыц царым-катынастарды одан ары ушыцтырып, шиеленстгре туспесе, my3emneitdi. Сол уннн орыс тшн цолдаудагы басты жол - оныц к,олданылу аясыныц пакты багыттарын дол белгшеу цажет.

"Tin туралы" Зацга 03zepic emi3emin /пуста, Гпзд'щше, ресми miidii¡ цызмет ету аумагы мен багыттарын danipeK нацтылай ту су керек. Мысалы, "ресми пил - интеграцияльщ ода^та жоне басца да халыцаралъщ цатынастарда цолданылатыи ты, "-den тужырымдалса дурыс болар edi.

Диссертацияныц екшпп тарауында Республикадагы аз улт тшдерш дамыту саясаты арнайы зерттелген. Осы уакытка дешн отксндеп тоталитарлы идеологияньщ екштмен "Ь^азакстанда 130-дан аса улттыц еюлдер1 тагу-тэги жагдайда eMip суруде" деп мактанышпен айгып келем1з. Бул 6ip жагынаи ecipeney. Бупнп куш олардьщ бершщ коцшнен шыгып, тшдерш, мэдениетш жетшд1ру мшдеп алу шындыкка сай келмейдь 200-300 шамасында гана окшдер1 бар этносгардыц барлыгыньщ tí л in сактап, жетшд1ру киын да, мумкш емес. Моселе ондаган аукымды аз этностар тшдерш сактап, жстщддруде болып отыр.

Б. Хасанулы К^азакстандагы этнос т!лдер1н сейлеуннсшщ саны мен аткарып келе жаткан когамдык кызметшщ келемше карай шартты турде уш топка бэлед1: когамдык кызметшщ аукымы кед тщдер; когамдык кызметшщ аукымы тар tí л дер; когамдык кызмеп нашар дамыган тшдер [11, 51-6]. Алгашкы топка казак, орыс тшдер1 жатады, ckíhhií топка езге тшдердщ ¿шшде когамдык кызмет1 колемд1ректер! - уйгыр, дунген, корей, озбек, тэжш украйн т.б. тшдер жатады; утишил топка жататындар ceñneyniici санаулы болып келеттн, жазуы жок, жануя iniiHfleri колданыстагы тшдер. Мысалы, рутул, цахур, долган, манси, эвен, караим, удин сиякты тшдер. Жалпы

апганда, ^азакстанда орыстан взге халыктардьщ 84%-i ез тшн ана тшм деп ссептейдк

Казакстанда Тшдерд1 дамыту жешндеп департамент тарапынан Адпарат жэне Ьуогамдьщ KenicÍM мшшстрлтнщ колдауымен улгшк- мэдени орталыктарга кепнц мектептер ашуга каржылай квмектер керсетшуде жэне ер турш этнос екшдершщ балаларына арналып тшдж лагерлер ашылуда. Ka3ip Республикада барлыгы 8246 мектеп болса, олардын 3383-i казак, 2413-i орыс, 77-i озбек, 15-i турж, З-i уйгыр, З-i тожж, 1-Í укранн тшдершде окытады екен. 301 мектепте 14 улт тшн ( эзербайжан, грек, дунген, корей, курд, iicmíc, поляк, тожк, татар, украип, шешен жэне т.б.) ana TÍni ретшде окытатын топтар жумыс ¡стейд1 [19]. Улт тшдершщ окытушылары мен тэрбиешшерш даярлау меселеамен Абай атындагы АлМУ жэне Шркатар облыстык лсогары оку орындары, сондай-ак, Жаркент (уйгыр тш), Саранск (neMic Ti.ni), Туркестан (езбек тш) педагогикалык колледждер1 айналысады. Республика бойыпша 43 тшде газет-журналдар жарык Kepin, 11 тшде теледндар, б тшде радио хабарлары таратылады [20]. Цифрмен орнектегендеп тшдерд1 окыту мен насихаттаудыц кыскаша жагдайы осындай. Ka3Ípri кезде республикада мектепке дейшп 2558 мекеме бар, оньщ 395-шде гана торбие жоне оку казак тшнде журггзшед!, орыс тшнде - 728, уйгыр тшшде-5, езбек тшшде-З, корей тшнде - 5, neMic тшнде-7, татар тшнде-2 мекеме жумыс ютейд1. Мектепке дешнп 435 аралас мекемеде тэрбие жумысы казак, орыс, hcmíc жэне корей тшдершде етюзшед) [20].

1999 жылы еткен халык санагы казак улгынын ез ана тшне деген сушспешшлш вскенш, сол сиякты, уйгыр, езбек, турж улты екшдер1 арасында, ecipece ауылдык жерлерде казак тшшде сейлеуге бешмделу кецшен тарай бастаганын байкатады. Eip миллионнан астам тури тшдес халыктардьщ басым белш, ал орыс халкыньщ 5 %-i казак тшн бшед1 екен. Жалпы отандастарымыздыд 63-65%-i казак тшн бшетшдер катарына жаткызылады. Республикада этпостар oMipinin алуан турл1 салаларын керсету yniiii 11 улттык газет, 12 тшде хабар тарататын 44 телестудия, 6 тшде хабар беретш 18 радиостудия жумыс 1стейдг [21].

Бул тараушада сол сиякты, уйгыр, татар, Kepic, турш, не mí с, поляк тшдершщ Кдзакстандагы жай-Kyñi накты зерттелген, thíctí усьшыстар енпзшген.

"Tin туралы зад" шыгарылды деп токмешлсуге болмайтыны белгш. Сондыктан, ттл саясатын жет1лд1рудеп мемлекетпк жэне когамдык уйымдардыц ponin аныктау ушш арнайы тараушада БАК; тшшщ ултаралык катынастарга ыкпалы; Tin тазалыгы мен мэдениеп женшдеп саясат карастырылган. Мунда Республикада 6ipmymac, оцды ты саясатын журггзу мемлекеттт органдар мен цогамдъщ бгрлеспйктердщ, dinu жэне басца да уйымдардыц мтдепй. BipaK coran карамастан осы уйымдардьщ барлыгын б1рдей Tin саясатын жузеге асыру iciHe ат сапысып отыр деуге

болмайды. Оны б1здщ журпзген гылыми 3epneyjicp¡MÍ3 айкын корсетш отыр. Осы саладагы кемшшктердщ ец улкеш - Республикадагы тслдердi дамыту департаментшщ аталган ужымдардыц ic-эрекетш дурыс уйымдастырып, бакылай алмауында болып отыр. Сондьщтан оныд жумысын кайта курмаса болмайды. Сонымен катар мемлекеток тшд1 дамытуда БАК курылымдарыныц орны ерекше. Хальщ оган сенед1 жэне телеарналар мен газет беттершен айтылгандарга кулак асады. Олай болса, асырып айткандык емес, журналистер Республика азаматтарыныц когамдык санасын озгертетш факторга айналып отыр.

Ka3ip Республикада 761 акпараттык, 252 когамдык-саяси, 175 жарнамалык, 106 гылыми, 30 дши багыттагы, 21 эйелдер, 27 жастардыц жэне 38 балалардыц басылымдары бар. 2002 жылы олардьщ жалпы тиражы 6 млн экземпляр, ягаи, оныц алдындагы жылдан 8 мыцга ескен. Республика тэуелаздшнщ алгашкы жылдарында казак тшшдеп газет-журналдар басылымдар санаулы гана болса, 1996 жылы оныц саны 25-ке жета. Ал Ka3Ípri кезде (2002) Республикада 201 газет, 43 журнал казак тшнде шыгады.

Осы тараушада нактылы зерттеулер нэтижесшде БАК túií, tí л тазалыгы туралы мынадай корытындылар жасалган: ЬАД аппарат таратушы, коцт ceümnemiu гана институт емес, ол ец алдьшен цогамдыц ойдыц цозгаушы Kyuii, цогамдъщ сананы, оныц iiuinde ултаралыц царьш-цатынастарды цалыптастырады; БАК-ка сапалык жагыпан шыгармашылык басекслестк керек. Бэсеке дегешм1з - жау болу емес, сапалык жагынан ерекшелену. Оныц орнына БАК саласын, б1здщше, тым саясаттандырып ж1беруге жол бершуде; Казак тшндеп сез колданыстыц бузылуы да улттык тш медениетше улкен нуксан; Озге ттдердеи ырген сездерден шошыну саясаты да орын ала бастады. Бул да жаксыльщка апара бepмcйдi. 'Плдердщ озара карым-катынасы зацды кубылыс; Улттык, mil di бтмде, гылымда цолдану цажет. Бграц оны артыц багалау, орынды-орынсыз термин создер мен угымдарды "цазацшалай" беру де дурыс болмайды;1с цагаздарын сауатты журггзу -ep6ip халыктыц мэдениетгшгшщ керсетюпп. Сондыктан мемлекеток тшде ic кагаздарын реамдеуд1 6Í3 элемдйс улгелерге сай кслстш децгейге KOTepyÍMÍ3 керек. "БАК туралы" Зац жобасыныц 34-ini бабындагы "Журналистщ мшдеттер!" деген норма, б1зд!цше, мынандай мэтшдс толыктыруды кaжeтciнeдi: казакстандык патриотизм мурагтарына адал болу; мемлекет муддесше, улттык саясат KayincÍ3flirÍHe кайшы келетш, сондай-ак шындыкка сейкес келмейтш акпарат таратпауга мшдсгп.

Т¥ЖЫРЫМ

Казакстандагы tía саясатын демократияландыруда белгш 6ip кадамдар жасалды. Казакстан Республикасыныц 1997 жылы 11-нплдеде кабылданган Tin туралы Зацы тш саясатын демократияландыруда жасалган басты кадам

деп aihyFa болады. Оныц республикамызды мекен ететш барлык этникалык топтардыц е\пршде саяси-экономикатык, мэдени жене олеуметпк мэш жогары.

Дегенмен, Ил туралы Занымызда "Казак тш - мемлекетак тш" деудеп аспайтын кап!да бар. Ал, Озбекстан мемлекетшде "©збек tíjiíit бзбекстанда туратын бар халык 6inyre мшдета" делшген. Шынында да мшдеттемейтш зац - зац емес. Ендеше бул Зацга неге осындай 03repic енпзуге болмаска.

Казак ултыныц улт болып топтасуына, оз ана тшш б1лмеуден озге де кедерплер толып жатыр. Мысалы, буган руга, жузге, тайпага, жершшджке, tí л дналектшерше карай белш, шеттету, ортак эдеби тш дэрежесше котерътмеу, БАК-ты шектен тыс саясатгандырып, корпоративтш мудделерге пайдалану лоне т. б.

Казак тшшщ уйытцы лйндетт атцарып, епщ мыгым мемлекеттшкке 6ip¡KTÍpy ролше кол жетызу - Казакстандагы тш саясатынын ец басты максаты болып табылады.

Жогарыдагы айтылгавдармен катар мынадай шараларды да жузеге асыру усынылады:

1. Турк! хатыктары yuiin арнайы терминологияльщ орталыкты куруды саяси-кукыктьщ жагынан шешу кажет. Ce6e6i казак тш турю тшдершш HerÍ3ri тармактарьшьщ 6ipi болгандыктан, термин, балама создер ¡здегсиде турю халыктарьшыц tí л байлыгына суйенген дурыс. TinTi, туритану институтын ашу да керек.

2. Ил жешндеп департаментам кызмет аясын жетиццру барысында ерекше ескершетш жайлар, б1здщше, мыналар: мемлекетак тшд1 бшмейпндерд1, ecipece, казак шенеушктерш ез ана тшнде сойлеуге, мемлекетак кызметке атыпатьш азаматтардан ana тшнде емтихан алуды реттеу; гылыми тсрминдсрдш кажстасш казак тшне аударуды жаксартуды, сол сиякты "жарымжан" жарнамалардъщ мэтшш мемлекетак тшде беру жагын кадагалау; терминдер тузуде мемлекетак тшдщ нормативтш-кукыктьщ базасын жетщщру, acipece, мемлекетак кызметкерлердщ казак тшн бшуше койылатьш бшктшк талаптарын нактылау; орталык аткарушы мемлекетак органдар мен аймактарда ic-кагаздарып журпзуд1 2008 жылга шешн ic жузшде казак тшнс Koraipin 6¡Ty.

3. Ец алдымен казак тшш мемлекетпк бюйк тармактарында, министрлжтерде енпзу керек. Оныц орындалуьгаа белгш 6ip мерз1м белгшену! кажет.

4. Келешекте "казак тшнщ 10 жылдыгы" жарияланып, республикада казак тшшц жагдайына, оныц болашагына пазар аударылса дурыс болар едь

5. Халыкаральщ катынастарда казак тшнщ колданылуына басымдык 6epijiyi кажет.

6. JKorapFbi оку орындарында гуманитарлы пэндердщ ез дэрежесшде окытылуы yuiin оларды окытатын мугал1мдерге tiiíctí жагдайлар жасалуы кажет.

7. Мемтерминкомныц екшеттшгш кушейту кажет. Оныц атау, жазбалар жошпде ескерту жасайтын гана емес, оны жузеге асыра алатын екшеттш болуы кажет.

8. Мемлекеттж tía мэртебесше свйкес орта арнаулы оку орындары мен жогаргы оку орындарьш бтрушшерден мамандыгы бойынша жумыс icTeyi унпн кажста квлемде мемлекеттж тшд1 бшуш талап ету, б1здщтпе, нагыз кажеттшк больш табьшады. Жер-жерлерде тепн жумыс ¡стейтш жексенбшк казак тшшде окытатын мектептер ашу кажет. Сойтш, ана тшш осындай мектептердщ непзшде де дамытуга болар ед1.

9. Мемлекетак Tinfli дэрштеуде теледидар мен радио орасан зор кызмет аткаратыны белгш. BipaK б1здеп акпарат куралдарына келетш болсак, Тш туралы Зацныц 18-бабы мулде жумыс ктемейд1 деп толык айтуга болады. Бул кемптшкп жою унпн, mchiuík нысанына карамай, ecipece, теле-радио хабарларыныи ец болмаганда тец жартысы мемлекеттж тшде журпзшмеген жагдайда айып телеутд белгшеу осы моселснщ оц шсшшуше септшн типзср едь БАК туралы жаца Заццы кабылдаган казак тида акпарат куралдарына басымдык беру жагын ойпастырган жен.

10. Тш саясатына 6ip гана Акпарат жене когамдык kchícím министрлт гана емес, баска да органдар жауаиты болуы керек. Республикада Tin меселесше арналган дербес комитет ашып, оны тжелей Президентке багынышты eTin, кузырын кетеру кажет. Облыстык еюмшшктердщ курылымында тш бел1мдер1 болганы жон деп ссептенм1з.

11. Дипломатия кызмеп бойынша Зацга мемлекеттж тш жeнiндeгi бапты eHrÍ3y керек.

12. Казак тшнде ойлайтын, жазатын квшби зацгерлерд] дайындау кажет Тш зацы жузеге аспай жатыр деп кущрене бергснше, thíctí Зац жолымен орындату шараларын уйымдастырган елдекайда артык. Бул ретте, tinri, сотгасуга дешн бару да орынды. Ал оган зацгерлердщ комеп оз алдына мэселе.

13. Tin туралы Занга казак Tini - мемлекеттж жене ултаралык карым-катынас Tini деп e3repic енпзшсе дурыс болар е;й.

14. Осы уакытка дешнп Тш туралы зац Казакстан Республикасындагы тшдж ахуал туралы жалпылама гана зац болды. Ал мемлекеттж ты жоншде арнайы вз алдына зац кабылданган жок. Сондыктан алдагы жылдарда Республикадагы тш саласында болган езгер1стерд! есепке алатын ондай Зац кабылдануы tiiíc.

15. Казакстанда уймет тарапынан Зацды орындамау, не бузу opeKCTTepiiie тоскауыл доятын кузырлы Тш инспекциясын (Латвиядагыдай Tin попициясы емес) куратын да мезпл жетп. Мемлекетак тшге

мойынусынбаушьтлыкка ттпеп шаралар колданатын инспекцияныц езге орталык; органдарына тхл женшде ьщпал етерлштей еылеттшп зацмен бектлгеш дурыс.

16. Республика уюметшщ "Тшдер туралы зацдардыц сакталуына ' бакылау жасаудьщ тэрт1б1 туралы" ережесииц орыпдалуы оз дэрежесшде емес. Сондыктан бул ережеде оныц орындалуына жауапкрнплж жагын карастыратын тиicтi бап енпзу кезек кутпрмейтш меселе.

17.1с кагаздарып мемлекетпк тшде журпзш кана коймай, лауазым иелершщ мемлекетпк тшд1 игеру дорежесш аныктап, бьлмсйтшдерд1 кызметке алмау немесе шеттету талабы шарт репнде койылуы каз1р принциптж жагынан орынды. Б1рак оны толык жузеге асыру киын да жауапты ¿с. Мемлекетпк кызмет орындарында мемлекетпк тшд1 б!лу1 тшс лауазымдар жeнiндeгi гiзiм зандастырылганы дурыс. Ал, б1рак каз1рде ол тшд! бьтмейпндердщ жумыс 1степ жургендерш еске алатын болсак, оларды он-онай шеттете салу киын. Совдыктан олар жоншде алдагы уакытга белгш бгр мерз1м корсетшсе дурыс болар ед1. Б1здщше, ол жешнде арнайы багдарлама дайындап, оны буил халыктык талкылау аркылы жузеге асыру кажет.

18. Мемлекетпк кызмет туралы зацга да езгрпстер енпзш, мемлекетпк кызметке конкурспен ¡ржтеу, мемлекетпк тшд1 жете бшетш мамандарга артыкшылык бершуш белплеуд1 зацдастыру кажет.

19. Мемлекет улттыц бшм децгешне деген жауапкерш1лжл1 ез мойнына алмайынша, бшмге стратегиялык ен жогаргы мои берьтмешпше мемлекетпк тш саясаты да, оныц этносаралык карым-катынастарга да оц ыкпалы болмайды.

20. Бшм мен гылым министрлшне барлык жогаргы жене орта дорежедеп оку орындарында мемлекетпк тшде дэрк окитын окытушыларга арнайы жещлджгер карастыру усынылады. Мысалы, кецес уымет1 кезшц озшде казак тшнде беретш окьггушылардыц педогогикалык жуктемеа орыс тшд1 окытушыга Караганда кемтлш бершетш. Жасыратьшы жок жогары оку орындарындагы бipaз окытушылар ездер1 казак бола тура мемлекетпк тшде дерю оки алмайды немесе окыгылары келмейдь К^агаз жузшде мемлекетпк тшдщ окш ретшде казак окытушы бар да, ал ¡с жузшде ол жок. Осы кушнше кала берсе дагдыланып калган, бетшен кайтпайтын б1ржакты, орыстшд1 казак окытушылары кебеймесе, азаймайды.

ПЛЙДАЛАНЫЛ КАН ЭДЕБИЕТТЕР Т131М1

1. Назарбаев Н.Э. Тарих толкынында. Алматы.: "Атамура", 1999 .-365 б

2. Базиев А.Т. Исаев М.И. Язык и Нация. М., Наука., 1973. -247С; Гак В.Г. Межъязыковые отношения и- языковая политика. М., 1988.-342С;

ДешериевЮ.Д. Современная идеологическая борьба и проблемы языка. М.:Наука., 1984.-240С; Никольский Л.Б. Язык в политике и идеологии стран зарубежного Востока. М., 1986. -320 С.

3. Назарбаев Н.Э. Казакстан - 2030: Барлык Казакстандыктардыц ecin-epKeHfleyi, каушаздт жэне эл аукатыньщ артуы. Алматы.: "Бшм".,1998.-986; Басырлар тогысьшда. Алматы.: "Атамура"., 1996.-2886; Тарих толкынында. Алматы.: "Елорда", 2000. -365.

4. Абдыгалиев Б.Б. Политизация этничности: процессы, механизмы, последствия. Алматы.,"Уш киян"., 2003. -184С; Абсаттаров Р.Б. Межэтническая консолидация и общегражданский патриотизм //Саясат, №3, 1996 21-25 стр; Бакаев А.К. Межэтнические отношения в Казахстане. //Евразийское сообщество, №2,1995, 7-12стр; Байдельдинов Л.А. Казахстан как политическая реальность. Алматы.,ИРК., 2000.-169С; Борбасов С.М. Казакстандагы тш саясаты.//Акикат, №3,1999, 51-55 б; Бурханов К.Н. Эволюция социально-политической системы Казахстана в ХХв. Автореф. дисс. докт. полит, наук. Алматы, 1997. -44С; Джунусов A.M. От гомогенности к политическому плюрализму. Алматы.,БИ.,1998. -188С; Джунусова Ж.Х. Президент Республики Казахстан: Президент. Институты демократии. -Алматы.: Жетт жаргы, 1996. -208С; Ибраева Г.Ж. Региональные конфликты и СМИ. Алматы, 2001,-211С; Ишмухамедов А.Ш. Проблема общего и особенного в политическом развитиии суверенного Казахстана // Проблемы развития политической системы PK. Алматы.,1992. -25С; Кадыржанов Р.К. Консолидация политической системы Казахстана: проблемы и перспективы. Алматы., Инст. филос и полит. МН и ВО PK, 1999.-166С; Калмырзаев A.C. Свобода - не только сладкое слово. Размышления политолога.// Учеб. пособие, Алматы., 1997.-192С; Карин Е.Т. Внутриполитические аспекты национальной безопасности Казахстана. А, 1999.-119С; Кошербаев К. Этнополитика Казахстана: состояние и перспективы. Алматы: ИРК, 1996 -227С; Кузнецов Е.А. Проблемы демократизации в Казахстане преподавании общественных наук. //Гуманизация в преподавании общественных наук. Алматы., КазГу.1990.-С10-16; Машан М.С. Политическая система Казахстана: трансформация, адаптация, целедостижение. Алматы: ИРК, 2000.-208С; Нарматов С.З. Прогнозы Президента Н.А.Назарбаева в зеркале социологических исследований (по материалам опроса населения Алматы) //Сборник материалов респуб. научно-практической конференции. Государство и политические партии: история и современность. Алматы: ПНЕК, КИСИ, АПН, 1998. С263-268; Нысанбаев А.Н. Человек и открытое общество. Алматы., Казак энциклопедиясы, 1999.-272С; Романова Н.В. Обретение Республикой Казахстан государственности и суверенности как фактор развития национальной психологии. // Сборник материалов респуб. научно-практической конференции. Государство и политические партии: история и

современность. Алматы: ПНЕК, КИСИ, АПН, 1998. С212-219; СэрсенбаевТ.С. Ултаралык карым-катынастар саясаты мен мэдениеть Алматы., 2000.- 88Б; Татимов М.Б. Влияние демографических и миграционных процессов на внутриполитическую стабильность PK.// Современный Казахстан: экономика, политика, общество. Алматы., ИРК., 1997.Т1.,С535-538; Шоманов А.Ж. Социальное государство: мировой опыт и Казахстан. Алматы, ИРК, 1998. -32С

5. Хасанулы Б. Ана tlti - Ата мура. Казак тшнщ жер acy3i тьтдер1 жуйесшдеп алатып орны. Алматы.: "Жазушы",1992. -2466; Кайдар Э. Казак тшн мемлекетпк тш ретшде дамытудыц жолдары мен шаралары. Алматы. 1990; Айтбайулы в. Tlt муддеан ойласак. //Ана Tijxi, 6 наурыз, 2003.

6. Базарбаева Г.А. Становление и развитие языковой политики в Республике Казахстан. //Автореф.дисс.на соиск.учен.стсп.канд.полит.н. Алматы., 2002. -26С ; Кульжанова Г.К. Язык и политические процессы: особенности взаимодействия в условиях транзитного общества (На примере Республики Казахстан) // Автореф.дисс.на соиск.учен.стен.канд.полит.н.Алматы., 2003.

7. Курганская В.Д., Дунаев В.Д. Казахстанская модель межэтнической интеграции. Алматы.,2002. -242 С

8. Назарбаев Н.Э. Бул курылтай - казак халкыныц жаца мыцжылдыкка б1ртутас улт ретшде нык кадам басканыныц белпЫ.// Егемен Казакстан. 24-казан, 2002, 1 б.

9. Григорьев В.П. Культура языка и языковая политика. Вопросы культуры речи. Москва., 1963 5-стр

10. Этнос и полигика. М. изд. УРАО 2000 г. стр 212-392 стр.

11. Хасанов Б. Ана ш -Ата Мура. Алматы., Жазушы .,1992. -2466

12. Гаджиев. К.С. Политическая философия., М:.,Наука. 1997. С-470

13. Казакстан Республикасыныц Tin туралы Заны // Егемен Казакстан, 1шшде, 1997ж, 26

14. Казак мектебшщ муктажы // Ана тш, 5 кацтар, 2002, 5-6

15. Мукай О. "Жасасын", куй талгамайтын кец колтык казак. //Жас Алаш, 9 наурыз, 2002,2-6

16. Борбасов С. М. Казакстандагы тщ саясаты. //Акикат, №3,1999, 51-6

17. Назарбаев Н.Э. Халык мвнгшгшщ моселеск // Егеменд1 Казакстан, 28 караша,1992.

18. Аскар И. Мемлекеттш т1лд1н, "жыры". //Турюстан, 30казан,2003.

19. Пашина Э. Языковая политика: гибкость, сбалансированность, постепенность. //Каз Правда, 2ноября, 1999г, 1-6

20. Ерелсепов К- Тшдж жагдай. //Ана Tili, 27cayip, 2000. З-б

21. Ракишева Б. Родной язык как индикатор идентификации личности. //Саясат, №4, 2003. 25-286

ДИССЕРТАЦИЯНЫЦ НЕГ13Г1 МАЗМ¥НЫ МЫНА ТвМЕНДЕП ЖАРЬЩ КвРГЕН Ж¥МЫСТАРДА ЖАРИЯЛАНДЫ

Монография

1. Казакстандагы тш саясаты жене этносаралык карым-катынастар. Алматы., "Домино", 2003. -2006, 13,12 б.т.

Рылыми макалалар

2. "Ултаралык карым-катынастар саясатыньщ ксйб1р мэселелерГ', //"Казахстан XXI гасыр кезещнде: мсмлскетаралык жене ултаралык катынастар такырыбында" атты хальщаралык гылыми-практикалык конференция материалдары (Алматы: Абай атындагы АМУ,2001, 15-16 мамыр);35-38б, 0,3б.т

3. "Казакстандагы мемлекетпк тш саясатьгаьщ тшмдшп туралы", //"Улттык кукьщ жуйесш калыптастырудьщ езекп мэселелерГ' атты республик алык гылыми-практикалык конференция материалдары (Алматы,2002,28 акпан,);250-255б, 0,46.т.

4. Республикадагы аз улт тшдерш дамыту саясаты - ултаралык келш1м кепш. //"Актуальные проблемы изучения и пропаганды культурного наследия народов Казахстана" атты республикалык гылыми-практикалык конференция материалдары (Алматы:КазУМОиМЯ ми. Абылай хана, 2004.); 0,3б.т.

5. Мемлекетпк тш саясатын демократияландырудыц кейб1р моселелерт //Межвуз. сборник научных трудов "Политика демократизации общественной жизни в РК" Алматы . Абай атындагы АлМУ, 2000. 15-216, 0,4б.т.

6. Казакстанда тш саясатын жетивдрудщ кейб!р мэселелер! // Хабаршы, Абай ат.АУ, "Халыкаралык ем1р жэне саясат" сериясы, №1,2002; 77-806, 0,4б.т.

7."Казакстанныц оку-агарту саласындагы мемлекетпк тш саясаты" //Адам олем!, №1,2004. 0,5б.т.

8. "Казакстандагы мемлекетпк тш жэне оныц саяси-кукьщтык непздерГ' // Саясат, №2, 2004. 0,7б.т.

9. Казакстан республикасындагы тш саясаты жэне БАК- Н Ьдешс, №1,

2004. 0,3 б.т.

РЕЗЮМЕ

Жабелова Толкын Ергазыкызы

ЯЗЫКОВАЯ ПОЛИТИКА В КАЗАХСТАНЕ И ЕЕ ВЛИЯНИЕ НА МЕЖЭТНИЧЕСКИЕ ОТНОШЕНИЯ

Диссертация на соискание ученой степени кандидата политических наук по специальности 23.00.02 - Политические институты, этнополитическая конфликтология, национальные и политические процессы и технологии.

Основной целью диссертационной работы является комплексное исследование проблем языковой политики в Казахстане и ее влияние на межэтнические отношения, которые в политической науке еще не изучены. В связи с этим в центре исследования находятся теоретические и методологические основы языка и языковой политики в межэтнических отношениях. В процессе исследования рассмотрены языковая политика и ее негативные последствия в истории Казахстана, а также широкий круг вопросов, связанных с политико-правовыми аспектами казахского языка как государственного и его взаимодействия с русским и другими языками.

В диссертационном исследовании были получены новые научные результаты, в частности:

-определены теоретические и методологические пришиты языковой политики, проанализированы особенности языка как средства политической борьбы;

-раскрыты причины и негативные последствия деформации казахского языка при Царской России и советской тоталитарной системе;

-впервые сделан научный анализ Закона "о языках" в Республике Казахстан и концепции языковой политики Республики Казахстан и рассмотрены пути их совершенствования ;

-проведен новый научный анализ состояния казахского языка как государственного и выдвинуты конкретные предложения для достижения его истинного интегративного статуса как в теоретическом, так и в практическом плане;

-в диссертации впервые аргументировано то, что предложение о переводе казахского алфавита на латинский является результатом его заполитизировапности, которое чреваты негативными последствиями;

-переосмыслена государственная политика в отношении русского языка и языков этнических меньшинств в Республике Казахстан и выдвинуты соответствующие рекомендации по ее совершенствованию;

-в работе раскрыто значение государственной языковой политики в

сфере образования и СМИ и их влияние на межэтнические отношения в Республике Казахстан.

Результаты и выводы диссертации могут быть использованы в

деятельности государственных и общественных организаций п осуществлении в жизнь государственной политики повышения статуса казахского языка как государственного.

SUMMARY

Zhabelova Tolkyn Ergazykyzy

LANGUAGE POLICY In KAZAKHSTAN And ITS INFLUENCE ON INTERETNHNIC RELATIONS

The dissertation on competition degree candidate of the political sciences on a specialty 23.00.02 - Political institutes, etnopolitical conflictology, national both political processes and technologies.

The basic purpose of dissertational work is a complex study of the problems language politicians in Kazakhstan and her(its) influence upon interethnic relations, which in political science not yet studied. In this connection in the centre of the study are found theoretical and methdological bases of the language and language politicians in interethnic relations. In process of the study are considered language policy and her(its) negative consequences in histories Kazakhstan, as well as broad circle of the questions, in accordance with politician-legal aspect of the kazakh language as state and his(its) interactions with russian and other languages.

In dissertation study were received new scientific results, in particular: -are determined theoretical and methdological principles language politicians, is analysed particularities of the language as facility of the political fight; -reveal;open reasons and negative consequences to deforming the kazakh language under Tsarist Russia and soviet totalitarian system;

-is for the first time made scientific analysis of the Law "about languages" in Republic Kazakhstan and concepts language politicians Republics Kazakhstan and is considered way of their improvement;

-is organized new scientific analysis of the condition of the kazakh language as state and are brought forth concrete offers for achievement his(its) true miTerpaTHBHoro of the status both in theoretical, and in practical plan; -in thesises is for the first time argued that offer about translation of the kazakh alphabet on latin is from his(its) political, which fraught negative consequence; -a re-interpreted state policy in respect of russian language and languages ethnic minority in Republic Kazakhstan and are brought forth corresponding to recommendations on her(its) improvement;

-in work is revealled importance state language politicians in sphere of the formation and SMI and their influence upon interethnic relations in Republic Kazakhstan.

The Results and findings to thesises can be used in activity state and public bodies in realization in life state politicians increasing of the status of the kazakh language as state.