автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.01
диссертация на тему: Языковое варьирование переводов Янки Купалы

Полный текст автореферата диссертации по теме "Языковое варьирование переводов Янки Купалы"

ГОМЕЛЬСК! ДЗЯРЖАУНЫ УШВЕРС1ТЭТ ¡мя Ф.СКАРЫНЫ

УДК 808.26-085.3

А

V» V •

и v»

' ' г г. и ^ О л

ХАЗАНАВА КАЦЯРЫНА ЛЬВОУНА

МОУНАЕ ВАР'1РАВАННЕ ПЕРАКЛАДАУ ЯНК1 КУПАЛЫ

10.02.01 - беларуская мова

Аутарэферат дысертацш на атрыманне вучонай ступеш кандидата фшалапчных навук

Гомель-2000

Работа выканана у Гомельсйм дзяржауным утверспэце ¡мя Ф.Скарьшы

Навуковы ыраушк - доктар фшалапчных навук

прафесар Ашчэнка У.В.

Афщыйныя апаненты: член-карэспандэнт HAH БеларуЫ

доктар фшалапчных навук прафесар Булыка A.M.

кандидат фшалапчных яавук дацэнт Дзяшсау У.С.

Апашруючая аргашзацыя - Беларусга дзяржауны ушверсггэг

Абарона адбудзецца снежня 2000 г. у 10°° гадзш на пасяджэнт

Савета па абароне дысертацый К.02.12.03 пры Гомельсюм дзяржауным ушвератэце ¡мя Ф.Скарьшы па адрасу:

246699, г. Гомель, вул. Саведкая, 104; тэл 56-11-12, ауд. 1-7.

3 дысертацыяй можна азнаёшцца у б1бл1ятэцы Гомельскага дзяржаунага утверштэта ¡мя Ф.Скарьшы.

Аутарэферат разасланы лютапада 2000 г.

Вучсгаы сакратар Савета па абароне дысертацый доктар ф1лалапчных навук прафесар < А.А.Станкев1ч

АГУЛЬНЛЯ ХАРАКТАРЫСТЫКА РАБОТЫ

Лктуальнаспь тэмы дысертацыь Пераклад мастацюх тэкстау стау 1гэнс1уным сродкам шжнароднага абмену культурным 1 каштоугтасцям]', а заз яго - асноуным спосабам мгжнароднага узаемаразумення, ¡аемаузбагачэння )' лпждзяржаунага узаемадзеяння. 1дэйна-пазнаваучыя дачы 1 моты перакладу выратаюцца моуным! сродкамВобразы арыгшала дражаюцца пэупай мовай 1 могуць быць перададзены толью з дапамогай овы. Работа над моуным! сродкам! перакладу становища надзённай эаблемай перакладазнауства, у ягам выдзяляецца лшгастычны аспект: .шулснне на ус1Х моуных узроунях заканамернасцей, наяуных пакпж дзвюма овам1 1 дазваляючых перадачу шварыянтнага сэнсу розным! моуным! стэмамь Раскрыццё лшгвютычных мехашзмау перакладу магчыма толью на люве практычнага вопыту. Чым вышэй будзе узровень практычнага. еракладу мастацкага тэксту, выкарыстанага для даследавания, гым дакладней глыбей будзе анал!з суадносш дзвюх моуных стюий.

Пераклады Яша Куп алы у липтасгьгшым плане - гэга з'ява едаследаваная. М1ж тым, работа паэта над мован перакладных творау стала }>ерай, у якой разгариулася яго творчасць як вытлумачальтка 1 выразшка /тарскай задумы. У перакладах з рускай, украшскай I польскай моу на гларускую ён дау каштоунейшыя узоры трансфармацый \ перакладчыцмх шпенсацыи пры абавязковым захавант сэнсавай \ ¡дэйна-эмацыяналышй ункцый тэксту мастацкага твора. Комплексны анал!з варЧравання перакладау упалы закшканы вызначыць структурный сувяз1 беларускай ыовы у астэме 1шых славянск!х моу 1 даць патрэбны матэрыял для сучаснай практик! еракладу.

Сувязь работы з буйнылп навукокым! праграмаап, тэмамк

¡ысертацыйнае дасяедаваннс лраводзшася на базе лшгвктычнай лабараторьп ДУ ¡мя Ф.Скарыны у межах навукова-даследчых тэм "Роля мовы Яше , упалы у жыцщ беларускай мовы", "Моуная спадчына Яша Купали" (ГБЦМ 4-20), "Слоушк мовы Япк\ Купалы" (ГБЦМ 99-23), я к ¡я уваходзш у план авукова-даследчай працы лшгвктычнай лабараторьи ГДУ ¡мя Ф.Скарыны на 995—2000 гг.

Мэты 1 задачы даследавания. Мэта даследавания заключаецца ва станауленш рэгулярных 1 нерэгулярных. спосабау 1 заканамернасцей еракладу на беларускую мову слоу 1 ¿х тэмадычных 1руп, а таксама шляхоу ерадачы значэння некаторых моуных форм 1 структур.

Указаная мэта прадвызначыла вырашэнне наступных задач: ) выяуленне крытэрыяу сэнсавай раунацэннасд! 1 адэкватнасщ беларусих

перакладау ¡х шшамоуным арыпналам; ) раскрыццё лексжа-граматычнай 1 семантыка-стылютычнай суаднесепаегц беларускай мовы з шшым1 славянсюм1 мовам) у працэсе перадачы мастацкага тэксту;

) вызначэнне спосабау захавання шварыянтнага сэнсу пры перанясенш мастацкага тэксту з адной моунай стыхп у другую;

4) сктэма-гызадыя мЬкмоуных адрозненняу У граматычнай 1 семантычн будове рознамоуных форм аднаго паведамлсння.

Аб'скт \ прадмет даследавання. Аб'ектам даследавання з'яуляюц: пераклады Купалы з рускай, украшскай 1 польскай моу на беларуску] Прадмет даследавання - разнастайныя тыпы адхшенняу перакладнога тэкс ад моуных, мауленчых 1 перакладных кормау беларускай мовы з прычьп эстэтычных асабл1васцей арыпнала, прагматычных умоу перакладу щ творчЕ густау перакладчыка у вышку немагчымасщ рэал1зацьп стала-традыцыйш слоушкавых адносш экБ1валентнасщ нам1ж адз11нкадп мовы арыпнала (МА мовы перакладу (МП).

Ппотэза. Мастацмя тэксты, створаныя Купалам у вышку працэ перакладу з рускай, украшскай 1 польскай моу на беларускую, з'яуляюц: паунапрауньаа рэпрэзентатам! арыпнальных тэкстау рускай, украшскай польскай лкаратур на беларускай мове.

Метадалопя 1 метады праведзепага даследавання. Супастаулялы-: аншпз МП I МА як частка параун&пьна-гыпалапчнага метаду узнкае апкальнай стьшстыы, заснаванай на выдзяленш у даследаваным матэрыя. аднастайных [ ¡сходных элементау, па як!х праводзщца супастаулени Параунальна-тыпалапчны мегад заьсдючаецца у выяулент аднос экв1валентнамд пам!ж арыгшалам ! перакладам. Параунанне гэтых тэксх; дазваляе выявiць экв}валентныя адзшю, а таксама змсны формы 1 зместу, як адбываюцца пры замене пэунай адзшк! арыпнала розным! экв1валентны варыянтам). перакладу.

Навуковая навгша 1 значнаець атрыманых вышкау. Даследаван] моунага варЧравання перакладау Купалы упершыню у беларускай лшгвютыи распрацавала метады тэкставага супастаулення лекска-семаптычна структурна-граматычнай 1 вобразна-стылктычнай спецыфш беларускай мое адносна роднасных ёй славянсых моу на аснове канкрэтнь

перакладных мастацюх тэкстау', яюя стал! класшай беларускага перакладу. вышку такога супастаулення выдзелена ступень суаднесенасщ грамать славянсюх моу, прагматыка моуных адрозненняу, роля разыходжанняу стварэнш своеасабл!васщ кожнай з моу-удзедьнщ перакладной камунжацьп ] фоне 1х генетычнай агульнасц1.

Практичная значнаець атрыманых вышкау. Даследаванне моуш спецыфт перакладау Купалы 1 лшгвютычнае супастауленне беларуск перакладных тэкстау з ¡х ¡ншамоуньаи арыгшалаъп дазволш выявщь моунь адметнасщ, як!я пры вывучзнш адной мовы практична не выяуляюцца. Ь аснове такога даследавання можна сфармулявадь абагульненне п{ рэгулярныя (традьгцыйныя) 1 нерзгулярныя (шдкшдуальна-перакладчыцк! спосабы перакладу слоу, словазлучэнняу, выразау на беларускую мову шшых славянских моу.

Вызначэнне заканамернасцей сукнавання беларускай мовы з шшьи славянск1М1 моваш у межах тэкставай прасторы мастацкага твора аблегчьп падрыхтоуку квал1фжаваных перакладчыкау ! паспрыяе павышэнгао узроун IX перакладчыцкай дзейнасщ.

Атрыманыя вынш даследавання можна выкарыстоуваць у вучэбных рсах: Псторыя беларускай мовы, Асновы культуры маулення I стылктыы, юдзшы у мовазнауства, Агульнае мовазнауства, а таксама пры выкладанш ецкурсау I правядзешп спецсемшарау, прысвечаных пытанням тэорьп 1 акты&г перакладу.

Асноуныя палажэнш дысертацыц вынопмыя на абарону: Неаднароднасць семантычных адносш naf.fiж МА 1 МП не супярэчыць наяунасщ лексша-семантычнай эквiDaлeIlГIIacцi нам!ж беларускамоуныш перакладаьи 1 ¡пшамоуным1 арыгшалаип. Сэнсавая залежнасць МП ад МА дача магчымасць перакладчыку пры наяунасщ адрозненняу семантычных астэм беларускай мовы i МА выдзяляць у моунай адзшцы дамшантны значымы кампанент 1 забяспечваць яго перадачу у перакладным тэксце. Захаванне % МП адных частак семантыкд слоу дасягнута перакладчыкам за кошт страты шшых яе частак, што дало лекска-семантычнае варЧраванне МП. Колькасныя суадносшы захаваных 1 страчаных элементарных сэнсау (сем) стварыл1 розную ступень рэальнай лексжа-семантычнай экв!валсктнас1Н перакладу 1 арыпнала.

Ушкальнасць лекска-семантычных астэм беларускай мовы 1 моу арыпнадау прывяла да лекачнага варЧравання перакладу, якое стала у Купалы сродкам нейтрализации подломи. Значэнш полюемантау арыпнала \ перакладу атрымал! у розных мовах розную групоуку пры частковым супадзенш" зместу у адным са значэнняу. Выкарыстаныя для раскрыцця розных значзпняу мпагазначпага слова арыпнала лекс!чпыя адзшю МП не заусёды сшашм1чныя. У • якасщ лекехчиых зарыянтау перакладу МА патзнцыяльна выкарыстоуваюцца як сшашмшныя сродю беларускай мовы. так 1 леюачныя адзшм, неадполькавыя па сваей семаитыцы. Выбар патрэбнага граматычна-сштакачнага варыянта МП залежыць не ад прапанаванай арыгшалам канструкцьн, а ад уласщ'васцей беларускай мовы. Часта так! прынцып прыводз5у да аналггычнасщ перакладу, кал1 сэнс адзшкавай лексемы арыпнала выражауся у МП шматслоунай структурам. Тэндэнцыя да пашырэпня перакладнога тэксту адносна арыпнала патрабавала дзеяння кампенсаторных мехашзмау перакладу, яюя заключался у згортванш яго шляхам замены словазлучэшм арыпнала словам у перакладзе щ выкарыстання аднаго слова замест некалыах арыпнальных пры захавант дамшантнага сэнсу.

1мкненне да адэкватнасц) масгацка-эсгэтычнага уздзеяння МП I МА прывяло да адхшеняя ад максимальна магчымай сэнсавай дакладнаецк Мастацкасць аповеду часта вымагала адрознага ад арыгшальнага спосабу ашеання «туацьп у перакладзе. Функцыянальная адпаведнасць МП \ МА дазваляла выкарыстанне у перакладзе лекелчных 1 граматычных элементау, фармальна далёгах ад арыпнала. Структура аутарскай мовы арыпнальных мастащах творау валодала спецыфхчнай астэмай вобразна-выяуленчых сродкау. Для дасягнення адэквагаых вобразных малюнкау МП 1 МА перакладчык карыстауся сродкам1 роднай мовы з апорай па прагматычнае значэнпе адзшак лшгвютычнага выяулення мастацка-эстэтычнага зместу

арыгшала. Пры гэгым важным фактарам адбору сродкау МП з'яулялася г фукцыянальна-стылявая тоеснасць адпаведным адзшкам арыгшала.

5. Выяуленне нацыянадъна-культурнага кампанента МА у перакладз знаходзшася у прагматычнай залежнасщ ад адметнасщ яго узнаулення ; арыгшале. Роднаснасць рускай, укрангскай, польскай моу з беларускай' татрабавала асцярожнасщ у план размежавання кудьтурна-моуных набыткау, агульных для МА 1 МП, пазнсйшых, засвоеных у часы самастойнага, развщця славянсгах мо> Захаванне нацыянальна-культурнага кампанента МА суюнуе у МП жывылп фарбам! беларускай щыяматыш, адценням! беларускага размоуя прастамоуя, што з'яуляецца станоучым момантам эмацыянальна экспрэсчунага узроуню перакладу.

6. Наяунасць у беларусюх перакладных тэкстах запазычанняу з Ш знаходзшася ва узаемасувяз1 з кантэкстуальным выкарыстаннем кожнага ¡х. Прагматичная абумоуленасць большасщ з запазычанняу, аднак, не мож апраудаць 1х выкарыстання у асобных выпадках.

Асаб!сты уклад суккальшка выяв!уся у выбары наюрункау 1 методик анатзу варЧравання перакладных тэкстау, стварэнш картатэы фактычнаг, матэрыялу. У працы выкяадзены вынта уласных наз!ранняу аутара, зробдены: на падставе асаб1стых распрацовак, а таксама астэматызацьй навуковых пра! айчынных \ замежных лшгв^стау.

Апрабацыя вышкау дыесргацьп. Асноуныя палажэнш 1 вьппк даследавання у выглядзе навуковых дакладау был! заелуханы 1 абмеркаваны н, навуковых канферэяцыях: "Перспектызы развщця • 1 функцыянаванн. нарматыунай лекст" (Гомель, май 1998); "Адам Мшкев!ч 1 нацыянальны культуры" (Мшск, верасень 1998); "Беларуси горад у часе 1 прасторы: 500 го,, Полацкай магдэбургн" (Навагтолацк, снежань 1998); "Чацвёртыя навуковы: чытанш, прысвечаныя Сцяпану Некрашзв1чу" (Гомель, красавк 1999) "Скарына I наш час" (Гомель, красавк 1999); "V М^жнародныя Клрыла Мяфодз1еуск1я Чытанш, прысвечаныя Дням славянскага шсьменства культуры" (Мшск, май 1999); "Пушкш - беларуская культура - сучаснасць: (Мшск, май 1999); "Международная конференция, посвященная научном; наследию профессора Марии Дмитриевны Степановой и его дальнейшем; развитию" (Масква, лктапад 1999); 'ТЫеёг^луо рггезгЬяс! ¿\У1а/.ко\ ^гуко^усЬ, 1кегаск1сЬ I ки11жо\уус}г ро18ко-ЬаЙо-у/5сЬос1шоз1о'тап8к1с11 (Беласток, красавк 2000).

Апублшаванасць вышкау. Вьшш даследавания адлюстраваны ; чатырох артикулах, матэрыялах 1 тэзгёах пящ навуковых канферэнцый Агульная колькасць старонак апублкаваных матэрыялау - 66.

Структура 1 аб'см дысертацыь Дысертадыйнае даследаванн складаецца з уводзшау, агульнай характарыстьш работы, трох гла> заключэння, сшсу выкарыстанай л!таратуры (155 найменняу), дадатк; (паказальшка rIpaaнaлiзaвaныx у рабоце варыянтау перакладу).

Атульны аб'ём даследавания - 121 старонка, з яюх тэкст непасрэдн дысертапьн займае 102 старонкЬ

АСНОУНЫ ЗМЕСТ ДЫСЕРТАДЫ1

У першай главе "Моунае варЧраванне перакладау з рускай мовы", якая кладаецца з трох раздзелау, разглядаецца моуная спецыф1ка руска-беларусюх еракладных творау Янк1 Купалы.

У раздзеле 1.1. даследуюцца моуныя асабл]васщ перакладау "Слова пра аход 1гаравы". Лекс'тная спсиыфта праза1чнага i вершаванага перакладау 1.1.1.) "Слова" вышкае са змяненняу слоушка мовы за стагоддз1, яшя ддзялш перакладчыка ад аутара. Лексемы арыгшала, адсутныя у беларускай юве, Купала замяту сучасным) беларусюдп словам1 з апорай на сэнсавьш i кспрэауна-эмацыянальныя адценнц яюя ён адчуу у арыпнале (аще - хоць; оидница - замах, харомы; забрали — сцены; комони - кот; кои}ей - нявольшк, аб; плъкъ - войска, поход, полк; прьсты - пальцы). Выбар розных дпаведшкау для аднаго слова МА вызначауся кантэкстам (крамола -агубства, звада, згубства, калатнта, нязгода, праступстаа, разруха, сварка) бо залежау ад эстзтычнага густу перакладчыка (господинъ - княжа, сябар, ладар; чрълены - блюкучы, чырвоны).

Адзшства вобразна-выяуленчых сродкау арыгшала вымагала ана.шзу ¡нгвютык! вобразнага малюнка (1.1.2.). Падыход Кулалам да пауторау ¡дэйна начных выразау VIA сштэзавау дзве тэндэнцьп: захаванне этчнай адметнасщ 4А i перадачу традыцый сучаснай лиаратурнай мовы, для якой падобныя :ауторы не был! уласщвым'! (Руская земля - Зямля руская узбураная, народ, }усь). Пры узнауленш эстзтычнага аргашзма "Слова" сродкам{ беларускай ю вы перакладчык па-свойму выраз1у масгацкую цзласнасць арыгшала. На снове МА Купала стварау новыя эппэты (Донь синий - Дон сшявок(, Донъ.. ■ьгльяги - вычарпаць Дон вычарпаць Дон стяеокг, на бръзъ комонь - на шстрага каня, бръзая комоня - коней быстраноях, кречету -тстракрыламу крэчагу). Эштэты, ужытыя перакдадчыкам на меспы значэнняу МА щ узшкшыя па яго творчай задуме, узмацнш вобразнасць )еларускага тэксту i надал! выразу беларускую моуную спецыфку.

Антрапамарф^зм вуснай паэзп жьшу узшкненне у МА складанага ¡образнага цэлага: [Боянъ] еьщия прьсты на живая струны въскладаше; они ке сами княземъ славу рокотаху. Купала перадау выяуленчы комплекс; ¡арыянтньшп беларускамоуньм сродкамг. [Баян] свае чарадзгуныя пальцы не ■трупы жывыя ускладывау, а тыя князям сала славу галосш - [Баян] клау ■вае вешчыя пальцы На пявучыя струны, а тыя Пелг славу князям, як жывыя.

Каб перадаць паэтыку арыгшала, Купала увёу у вершаваную МП {абаулент, на яюя арыентавала падпарадкаванне нацыянальна-моуных ;родкау шдывщуальна-аутарскай задуме перакладчыка (бы у байцы, бы у гяселлг, бы у рацэ рыбы, як зверы, як па жтво су сед з суседам).

У працэсе перакладу "Слова" Купала павял1чыу тэкставае насычэнне /стойл1вым! спалучэшт« (1.1.3.) (да скопу, па канет, свету на здзу, як дзв( геныя зарант, як цуды). Адметнае стылявое выкарыстанне Купала;, иульпаужывальнага фразеалалзма прыводзша да струкгурна-семантычнага

змянения устой.'ивага спалучэкня: Уладз1\пр, сын 1гара-воя, Малады князь -страх палаучан! Далучэнне да фразеалапчнага комлексу слова свабоднг ужывапня актуал1завала фразеалапзм, што прывяло да часхковай зми значэння: на страх папаучап 'небяспечны, грозны для ворагау'.

Перакладчык "Слова" муау трымаць баланс пам!ж узнаулент рамантычнага культу старадауняй славяншчыны 1 неабходнасцю паказа храналапчнуго аддалеяасць тэксту (1.1.4.). Купала спалучыу "ажыуленне" ]У сучасным! моуным1 сродкам1 з часавай дыстанцыяй, давол! адчувальнай беларусим "Слове" (бунчук, еог, калчаны, мнагаво1, сцяг, харугвя). Мастацк; выразнасц! I вобразнасщ МП спрыяла увядзенне у вершаваны тэк наватворау, створаных на аснове дэрывацыйна-стылявых сродк, старажытнарускай мовы па мадам многая: многовои (МА) - мнагаслаун мнагасмелы (МП).

Выкарыстанне у МП старажытнага эттэта буи стварыла пэуну стылютычную афарбоуку вытворнаму ад буи сучаснаму буйны. Прыметшк М буйны у выпадку дапасавання да назоушка, як! абазначыу асобу, дзякуюч генетычным сувязям з наяуным у МП устарэлым буи прыняу я) эмацыянальна-стьпвстычны арэол I семантыку: буи Романе - буйны Раман княже - буйнын кшш.

У працэсе перакдаду "Слова пра паход 1гаравы" Купала не толь пераноау тэкст у шшуго моудую прастору, але 1 рэканструявау яг Успрыняушы старажытны арыгшал, перакладчык атаясаьпу яго састаунь элементы са словам! сучаснай беларускай мовы ! праз сучасныя .беларуск моуныя адзшп стварыу у МП с!туацыю, ап!санук> МА.

Прынцыпы увасаблення Купалам беларуатп моуным! сродкам! рускз клас!чнай паэз!! даследуюцца у раздзеле 1.2. У пачатку лЬаратурнай творчао Купала як перакладчык звярнууся да верщау Мкалая Аляксеев!ча Някрасап Дзякуючы Купалу на беларускай мове з'явшся песн! з паэмы "Каму на Ру> жыць добра" ("Гаяадоулща" ! "Соленая"), вершы "Агародшк", "Што ш го, памяншаюцца алы", рады з верша "Нязжатыя гот" ]' з пест "У людзей ! нас".

Гндыввдуальна-перакладчыцк! падыход Купалы да творау Някрасав выяв!уся у карЧраванш на словаутваральным узроуш (белая рученька - ручк беленькая, Голодная — Гсгладоулща, косынъка— каса, частенько — часта).

Прыкладам прагматычнай адаптации тэксту стала адсутнасць у М1 "Галадоулщы" ¿мя селяшна: Дозрей, дозрей, Рожь-матушка! Я пахарь тво! Панкратушка\ - Паспей бардзей, Жытца зярно, Я жду цябе Дауно, дауне .Шрычны маналог канкрэтнага селянша (МА) ператварыуся у абагулену* сацыяльную прамову беларускага сялянства, якое ад гмя першай асобы заявщ у МП аб сва!х пакутах.

Аб творчай самастойнасщ Купалы-перакладчыка сведчыла купалауска замена пашыранага у рускай лггаратуры звароту да Радз!мы Мать-Отчизна н зямля-мащ. Экв!валентнасць выразау кнуе на аснове захавання семантычнаг параметра параунання 'мащ - радпма.'.

Беларуская моуная спецыфжа дасягалася адэкватнай заменай найменняу расшсюх спецыф!чных рэалш словам! родиай мовы, падобньто па функцыяналышм прызначэнщ (ватрушка - праснак, коврига - акраец, дворянский - панст 1 шляхоцт, полоса - шнур 5 гот, хоромы 1 горенка -пакой).

У працэсе перавыражэння узорау клаачнай рускай лкаратуры беларускш1 моуным1 сродкам1 Купала ыралауся прынцыпам! вольнага перакладу. Ён адсгупау ад даслоунага падабенства, праяуляючы творчую самастойнасць.

Раздзел 1.3. прыспечаны моуным асабл^васцям перакладу паэмы Пушкша "Медны коннш". Купала стварыу на беларускай мове паэму, камушкатыуна раунацэннуго пушинскай. Пры лекснса-семантычнай адпаведнасщ МА 1 МП (1.3.1.) перакладчык разнастшу слоушкавы склад паэмы, пазбегнуушы пауторау аднаго \ таго ж слова (известие - паведамленне, весуь; остров — астравок, выспа; печальный - адзтою, журботны, няшчасны, маркотны).

У працэсе перакладу паэмы Купала часта звяртауся да шматслоунага выражэннн аднаслоуных лексем МА (1.3.2.). Пэуная ситуация у некаторых выпадках ашсвалася арыпналам 1 перакладам з адрознай колькасцю падрабязнасцей, характэрных для с!зуацьп (.любопытный ~ хто цмавщца, независимость — незалежны лес, темно — змрок наплыу, труд — цяжкая праца).

Для МП характзрна амкненне да замены абмежаваных у выкарыстанш форм дзеепрыметшкау 1 дзеепрыслоуяу МА даданым канструкцыям! (любуясь

- каб любавацца, сбираясь - на мэце меушы, тонущий народ — што тануу народ), а таксама перадача карогюх дзеепрыметшкау розным! тыпам! :довазлучзнкяу (основано — мае за основу, заложен - з бегам дзён), што тазбавша МП ад уражання аднастайнасш, грувасткасщ! невыразнасц!.

Пры перадачы мегафарычных вобразау Купала не ¡шоу за аутарам ípыгiнaлa, а сгварау свае вобразныя малюнк! (1.3.3.): И нагльш буйством . ^томясь, Нева обратно повлеклась - Прыстаушы з жудкага жнгва, Назад тапхнулася Нява. Семантычна непадзельны выраз жудкае жнгво замяшу íaзвy з'явы, указаушы на яе прыметы: жахлтасць (эштэт жудкг) ^ наступная ¡пустошанасць (вобразная паралель са жшном). Народна-паэтычныя караш 1 гыпалапчная падобнасць тропа з метафарычным вобразам "Слона пра паход гаравы" узмацнш выяуленчую сьту беларускага паэтычнага слова.

Пры перакладзе эштэтау Купала спалучыу вобразы МА з сктэмай ¿астацкага зыяулення МП (безумец бедный — бядак щалёны, надменный сосед

- пъшиивы сусед, ночная тьма — с1вы змрок, свирепая шайка - в1рутная хеура, пяжёлый топот - грукотны топат, ума недальнего ленивцы - слабыя розушач [яшуцы). У МП перакладчык выкарыстау характэрнасць для беларускай [¡таратурнай традыцы! простых прыдаткау (злые волны - хвал!-зл<(ег, праздные частливцы - леотукьг-шчаашуцы).

У перакладзе паэмы Купала паказау багатыя стылявыя магчымасц! юднай мовы (1.З.4.), сцвердз!ушы яе здольнасць ! прыдатнасць да аднаулення •ласным! моуным! сродкам! стыляу розных эпох 1 лггаратурных напрамкау. У

нрацэсе перакладу Купала знайшоу цушкшскаму арыпналу беларусмя слоуныя щэйна-сэнсавыя эквиваленты, узнав1ушы чароуны русю. шздэур. Пераклад Купалы паслужыу свайго роду каташзатарам вобразна-стылявога развщця беларускай мовы. Паэт увайшоу у шшую часавую эпоху, але пры гэтым застауся самастойнай паэтычнай асобай. Перадачай "Меднага коншка" беларусю паэт узбагащу родную мову, падняу узровень беларускай мауленчай культуры.

Другая глава "Моунае варЧраванне перакладау з укра'шскай мовы", якая складаецца з двух раздзелау, прысвечана ваганням семантычнай экЕпвалентнааи, лекска-граматычнай варыянтнасщ, кампрэсшным мехашзмам перакладу Купалам вершаваных творау Тараса Рыгорав1ча Шаучэнк1 (раздзел 2.1.), а таксама прынцыпам захавання у беларусым перакладзе ¡х нацыянальна-культурнага кампанента (раздзел 2.2.).

У працэсе транспазщьп праславян1змау МА у тэкст МП Купала выкарыстау словаутваральны патэнцыял беларускай мовы (головонъко -галовачка, доня — дачушка, матер - матуяя, мати - матка, серденько — сэрцайка, серще - сэрцайка, сп1зоньки — спёзачш, сонечко — сонета, сльоза — слёзка, удава -удоука).

Ступень рэапьнай лекска-семантычнай бл!зкасЦ1 памЬк украшсгам арыпналам 1 беларусйм перакладам розная у задежнасщ ад кантэксту. Звяртаюць на сябе увагу лексачныя адзшю, яюя валодаюць максшальна высокай сэнсавай агульнасцю, магчымай пашж рознамоуным1 тэкстам! (дзиглик — пасада, налигач — пастронка, постривати — пачакаць). У друп тып экв1валентнасц1 можна выдзялщь трупу моуных паралеляу, якая характарызуецца значным, але няпоуным паралешзмам семантыга {ряда -нужда, забаритися - замарудзщь, повиты — радзщь, тихий - спакойны). Тут экв!валентнасць агульнага зместу ахапша щфармацыю, замацаваную за спосабам иыражэння моуных адзшак.

Адсугнасдь яунага паралел1зму семантьш адначасова з захаваннем у МП зместу арыпнала аб'яднала паступны тып экв1валентнасщ. Атаясамл!ванне «туацый МА \ МП дапускае, што гэтым дасягаецца узнауленне мэты камуткацьи арыпнала (втнути - уцямщь, пагуляць — паграцца, спинити -прыючецщъ). Адносшы пам1ж зместам арыпнала 1 перакладу клас1ф!куюцца паводле фармальна-лапчных адносш рауназначнасщ пам1ждвума паняццямь

Яшчэ адзш тып этвалентпаыц МА 1 МП с клал! выпади сэнсавай бл!зкас1п да арыпнала, не заснаванай на агульнасш значэнняу выкарысганых моуных сродкау (взятися - прыйсщ, дтися - прапасга, з1братися - мецца, коверзувати - муштруваць, начитати — гаварыць). Пры несупадзент семантьш лексем умова этвалентнасщ выканана - тэкст перакладу мае указание на атуацыю арыпнала.

У моуных адзшках з найменшай агульнасцю з арыпналам асобнае значэнне удзельшчала у стварэиш зместу ужо не праз уласныя семы, а тольк1 склаунгы з шшыш адзшкаш сэнсавае цэлае для выражэния шшага сэнсу (лукавый ~ здраднщт, погибати—прападаць, помолитисъ - адпачыцг).

Варыянтны пераклад Купштам аднолькавай лексемы МА быу абумоулены ¡мкненнем растлумачьщь кантэкстуальны сэнс мнагазначнага слова (дивитися (дивитись, подивитись) - глядзець, дзгвщца, тобавацца, пазваэкаць, пауз1рацца, углядацца; лая - nica, поле) або падпарадкоувауся тэндэнцьп разнастащь слоушк МП (нишком — спотайку, спадцпика, цтком).

Аналггычнасць перакладу (друкованх - niuiyijb khízí, письменный - з асветай, упоратися - зрабщь усё) кампенсавапа кампрэыяй тэксту (б ктщ стола — на лаве, ледве встала — устаушы).

Пашыранасць вобразна-выяулеичай мадэ.щ утааРэпня эттэтау паясняльлае слова + этгпэт-прыдатак у МА дазволнга выкарыстаць taKi спосаб выражэння мастацюх. азначэнняу, замяшушы ím, як i пры перакладзе пушкшскага "Меднага котика", прыметшкавуто эттэтыю (еисок1 могши -курганы-магилы; высот полати - палацы, дукаты; зима люта ~ зима, сцюжа; слтг небораки - сляпцы-небаракГ). Сустракагоцца i адваротныя выпади (моеа-розмоеа - чулыя словы).

У лекс1чным складзе роднай мовы Купала знайшоу трапныя адпаведнш вобразнай cic-тэмы украшскага клаака, адным з першых зраб1ушы здабыткам беларускай л1таратуры вялш скарб украшскай культуры.

Як своеасабл^зы пасрэдтк па>йж аутарам арыпнала i беларусюм чытачом перакладчык перанёс на МП "духоуны юпмат" "Кабзара" (2.2.). "Украшскую" атмасферу стварыла у МП незвычайная для беларускага чытача, вынесеная у 'назву лексема Прычынна (МА — Причинна). Арыгшалънасць захавання укрзшзма - ва ужывзнш яго тольга як назвы гвора. У моукай стыхй для слова причинна 'не пры сва1м розуме' перакладчык дау беларуск! семантычны экв1валент {причинна - вар 'ятка).

Нацыянальную спецыфку арыпнала i шлях1 яе захавання у перакладзе бачна з параунальна-супастауляльнага анал1зу фразеалапчных адзшак МА i МП. Фразеалапзмы, створаныя на аснове старажытных славянсюх уяу'ленняу i вераванняу (2.2.1.), узшкл! да дыферэнцыяцьц праславянскай мовы i захавалкя у вусным мауленш i вуснай народнай творчасщ, а таксама зафжсаваны у абедзвюх (беларускай i украшскай) мовах (лший егзьме - nixa возъме, лихо зустртетъся - лгха напаткае, лихо минуло - лгха мгнула). Пекаторыя з ix асэнсаваны у МП па-купалауску арыгшальна (аж лихо слпэться - аж бяда хгхоча; доля приборкала - доля прыкавала; злидни побили - мачанка пабша; лихо з вами - горанъка з вали, 1{яжанъка з вали; лихо породило — беды спарадзш; лишенько з тобою — горанъка з табою, лгханька з табою; Mamepi ix хиря - мацяру ix к eipy). Перакладчтацая знаходга актуашзавшн функцыянальнае значэнне выразау i надал1 беларускаму тэксту экспрэс1унасць.

Сштакс1чны аспект перакладу украшск1х фразеалайзмау на беларускую мову (2.2.2.) стау адной з ролевантных з'яу у астэме МП, перадача яюх абумоул1вае захавапне у МП надыянальна-культурнага кампанента МА. Спецыф1чныя сштакмчныя рысы мовы адлюстраваны у выкарыстанш прыназоушкавых канструкцый МП адпаведна беспрыназоушкавым украшсым (край ceima - на край свет), ва ужывапш неаднолькавых склоиау граматычна

залежных слоу-кампанентау фразем (в китайку повитый - спавипа ктайкай У перакладзе часта наз!раюцца выпади замены аднаго граматычнага зварог як1 фармальна дапускау даслоуны пераклад, шшым — больш звыклым павод! Л1таратурнага маулення (доля зустршеться - долю сустрэць, китайко, покрились - кхтайкаю пакрыць).

Даследаванне сэнсава-стьшстычнай адэкватнасщ фразеалапчных адзша беларускага тэксту арыпнальным (2.2.3.) тычылася выпадкау, кал] Купал адмауляуся ад лгсаральнай дакладнасщ перакладу на карысць адэкватнам пераносу мкравобразау, перадачы сэнсу у форме беларускага народнаг мыслення (дечого багато - дасужыя свацгр, кувати речг недобрй - нагану? тварыцъ справу, лихо дзвонити — бубнгць бубнам). Семантычна роуныя, ал лекмчна адрозныя ад МА* фразеалапзмы МП садзейшчал1 экспрэс! беларускага тэксту ^крашскай класш.

Купала замашу фразеалапчныя адзшк! МА суадноснымг па семантыщ свабодным1 словазлучэнняш {на вс1 боки - навокач, взявшись в бок1 -падбачыушыся). У адваротных вьшадках украшскае свабоднае словазлучэнн> мела у беларуск1х адпаведтках фразеалапчиа звязанае спалучэнне (бачся - я> глянь, жартувати — строщь жарты, завадити — не дабщца складу, ш вернутися - не убачаць вочы, нема талану - крыуды гнуг^ь, твроку - н< маргнуушы во ком).

У перанесеных Купалам на беларускамоуную глебу бессмяротны> вершах Шаучэню беларусм чытач адчуу багацце танальнасщ, яскравук ¡дыяматычнасць 1 экспрзсно тэксту, и кую знаходзш у творах "Кабзара' украшцы. Выкарыстаз/шы разнастайныя спосабы I шлях! перадачы ^крашсш устойЛ1вых словазлучэнняу на беларускую мову, Купала у некранутым (амаль* выглядзе захавау фразеалапзмы, яктя сва1м1 караням! ¡нш у старажытнук народна-паэтычную стыхпо, у глыбппо слстэмы народнага ьцфаиаэтычнага светауспрынядця. Купала дау прачытанне фразеалапзмау як "штэксту" -тэкстау у сукупнасвд з ¡х лекачным, граматычным \ абавязкова стышстычным акружэннем, чым дасягнуу шаучэнкаускай прастаты \ вобразнасш у выкарыстанш 5дыём роднай мовы, адпаведных украшсюм. Пераклад ул1чвау функцыянаванне у беларускай 1 укра1нскай мовах суадносных фразеалапчных адзшак з агульнай вдэяй 1 розным лекслчным напауненнем, адметны метафарычны стрыжань узшкнення фразеалапзмау у розных мовах.

У трэцяй главе "Моунае варЧраванне перакладау з польскай мовы", якая складаецца з трох раздзелау, праводзщца лшгвютычны анашз купалаусгах перакладау творау Мщкев1ча (раздзел 3.1.) 1 п'есы Жулаускага "Эрос 1 Пс1ха" (раздзел З.2.), атаксама даследуюцца Ьс лекспчныя запазычанш (раздзел З.З.).

У пачатку XX ст. Купала пераклау балады Мщкев1ча "Ваявода", "Тры Будрысы", "Паш Твардоуская", урыуы з пазмы "Конрад Валенрод" \ байку "Мужык 1 вужака". Метады дасягнення лексжа-семантычнай этвалентнасщ польсйх арыгшалау 1 беларусшх перакладау (3.1.1.) выяуляюцца пры параунанш першадрукау перакладных творау 1 1х пазнейшых варыянтау. Адзшю мовы, выкарыстаныя Купалам для найбольш поунага выражэная тфармацьп польскамоуных вершаваных творау з'явшся щэптыфшатарам1

здольнасщ паэта-перакладчыка выходзщь за межы перакладных слоушкау i магчымасщ беларускай мовы увасобшь гешялыгуго паэтычнуго спадчыну Мщкев1ча. Розныя пераклады балад засведчьш кнаванне некальшх спосабау перадачы аднолькавага сэнсу (dziqgi — грошы, чырвонцы\ czaty — удагонку, еаявода; кирсу - баяры, купцы). Супастауленне МП i МЛ спрыяла выяуленню м1жмоуных паралеляу, яыя пры фармальнай несуадноснасщ неабходна л1чыць 3KBÍBaneHTHbiMÍ (mówiono - вестку dajii, wyprawa — вайна).

Купала не грымауся строгай адпаведнасщ, кал1 арыпнальны тэкст выражау эмоцык Нянавкць герояу балады "Тры Будрысы" да тэутонсгах рыцарау MiuKeBÍ4 перадау даяпкавым словам psubrat 'нягодшк, паганец' (Niechaj t^pi Krzyzaki psubraty). На аснове эмацыянальнай характарыстыю МА перакладчык 3pa6iy выснову аб адносшах гаворачага да аб'екта маулення i узнав1у адметную ацэначнасць шляхам лакал1зацьп канататау у акад1чнасщ дзеяння (прыслоуе дашчэнту 'да канца', 'зус1м'), якая, у адрозненне ад эмацыянальнаснага 1дэнтыф1катара МА, выканада у МП i экспрэауную, i намшатыуна-акал1чнасную функцьй (Крыжакоу хай зтшчае дашчэнту]). У першапачатковым варыянце перакладу (Крыжакам дай, як следна, па пятах) экспрзаунасць таксама склал1 штонс1унасць - асноуны кампаненг азначальна-колькаснага фразеалапзма як следна, зшжаная эмацыянатьнасдь, нададзсная выразу выслоуем па пятах 'услед'. У сукупнасщ гэтыя адпент стварыл1 жаргаул1васць i 1рашчяасць, якой не было у эмацыянальнай напоуненасщ МА, што стала пр'ычынай трансфармацьп сказа у канчатковым перакладзе.

Пры перадачы радкоу балады "Тры Будрысы" з абсалютнзй эмацыянальна-эстэтычнай наюраванасцю Купала стварыу свой эстэтычны 1дэал, што, на яго думку, адпавядау беларускай мары аб прыгожым: Wesolutke, jak mlode koteczki, Lice bielsze od mleka, z czarna rzQsq. powieka, Oczy blyszcsq sie jak dv.'ie gwiazdeczki - Так панадны мне стан ix дзявочы, Твар ix бела-ружоеы. Як смоль, чорныя бравы, Як дзве зорю, ix свег^гща вочы. Рэатзацыя эстэтычных уяуленняу у МА i МП адрозшваецца як щэалы прыгожага у польспм i беларуспх моуных асяроддзях.

Улне пахалапчна-перцэптыуных асаб-йвасцей беларусюх чытачоу прывёу да змянення^ фразеалапчнага ладу МА, ЯК1Я суправаджалюя зрухам1 канататыунага зместу МП адносна МА (na víieki 'назаусёды' — без жалю 'не шкадуючы'). Роунасць эмацыянальнай рэакцьп МА i МП дасягнута за кошт выкарыстання беларускай народнай вобразнасцг. Patrzaj, oto Jest kobiela, Moja zoneczka Twardowska - глянь, вунь баба, як печ грудз1, Гэта, чорце, мая жонка.

Не паругаыушы тэкставай прасторы мщкев^чаусюх творау, Купала дерадау у МП танчойшыя аценш стылю i паэтыи арыпналау.

Спецыфка купалаускага перакладу баек (3.1.2.) - у тым, што экв1валентнасць арыгшальнага i беларускамоунага тэкстау заснавана на дэнтычнасщ атсаных атуацый. Для разумения асноуных пръшцыпау теракладчыцкай дзейнасщ Купалы i доказу разнастайнасщ метадау яго тадыходу да МА карысна супаставщь пераклады Купалам байы Мщкев1ча 'Chlop i zmija" i баша Крылова "Шчупак, Лебедзь i Рак". Падставы для тадобнага параунадьна-супастауляльнага дасдедавапня ami аднодькавыя

жанравая спецыфпса i час перакладу (лшень 1905 г.). Услсд за Лафантэнам Крыловым, ятя пазычал1 сюжэты у старажытных твордау (Эзопа, Федр< . Ав1яна) i надавал) старым фабулам новас жыццё, Купала узяу у аутара арыгшалау толью змест творау.

МП "Мужык i вужака" уявша сабой 1мшпкаваны варыянт МА (20 радко замест 34 арыгшальных), а МП бсларускага тэксту "Лебедзь, Шчупак i Рак харакгарызуецца тэндэнцыяй да экишкацьй маулення (12 радкоу - МА i 16 МП). Пры перакладзе баша Мщкевша Купала ¡мкнууся да лакашчнаа выкладу i пал1чыу мэтазгодным не пераклададь асобныя выразы. Перакла байю Крылова быу здзейснены шляхам эксплщыравання шфармацы закладзенай, але яуна не выражанай у МА. Апора на гэтыя прынцыпы прывяла у першым выпадку (полька-беларуси пераклад) да скарачэння памер байю, а у друпм (руска-беларуск1 пераклад) - да яго павел1чэнпя.

Зварот да моуных адметнасцсй перакладу п'есы польскага шсьменшка драматурга Ежы Жулаускага "Эрос i ncixa" (3.2.) абумоулен: нетрадыцыйнасцю жанравай асновы арыпнала, якая дала магчымасць ан&щэ лшгвктычнай адаптации МП да новага у беларускай лггаратуры тып драматурги. Аргашзацыя слоунага матэрыялу у тэксце п'есы, мастацк; эстэгычная i вобразная адэкватнасдь МП арыпналу сведчыць аб эстэтычпы гусце перакладчыка.

Адрозненш словаутваральнай структуры роднасных слоу МА i М (3.2.1.) маюць адб!так творчай шдывщуальнасщ перакладчыка, як1 узмацн; ацэначна-экспрэауны эфект тэксту за кошт словаутваральных сродка; здольных перадаваць адносшы гаворачага, ступень пачуццяу i суправаджах ацэнку (dziecie — дз1щтка, iekko - лёганъка, пос — ночка, wdowa - удоука, zlo motyl - злащсты матыль). Шырок1я магчымасд1 беларускага словаутварэш дал1 магчымасць выкарыстаць у МП для перакладу адных i тых жа лексем М розныя словаутваральныя варыянты (mghi - ¡мгла, мглавща\ wiatr - вещ вятрок', zorza — зарнща, зора, зорка).

Лексжа-структурныя варыяцьп арыпнала (3.2.2.) прывял1 да таго, шт экв1валентнасць перакладу МА часта грувтавалася на аснове семантычш кампенсацьп адзшак аднаго узроуню адзшкам! другога. Пры юты семантычнае ядро слова МА станавйася зместам словазлучэння МП (giaz адломт скалы, скальныя адломкг, nie mogq - не буду мецъ змогу\ przenajdrozs: — скарб найболыиы; rozwiewac - павевам калыхаць; zawczasu - пакуль i позна).

За адзшку. 'перакладу пры пераходзе да простай нахЧшацьп ; шмагслоунай узята слалучэнне некальмх слоу, якш перададзены як адзш; цэлае у тым сэнсс, што у МП няма асобных моуных адзшак для узнаулеш камнанентау словазлучэнняу МА (па wysokie, па kolesne wozy - на калёа przed nadchodzqcym snem - прад спаннем; przez bol г m^czarnie - проз щрпенп swit stq zbliza — ceirnae; zorza jama - зарнща). Дакладнае кантэкстуальн асэнсаванне ужытых словазлучэнняу (МА) i слоу (МП) дазволша пазбегнуць МП семантычных страт, а ём1стасць беларускага слоушка стала умов; паспяховага здзяйснення семантычнай кампрэсп.

Пры перадачы . вобразна-выяуленчых адметнасцей (3.2.3.) твора Жулаускага ютотна важным "ядром" перакдаду стала канцэптуальная (щэйна-зобразная) i эстэтычная (экспрэауна-эмацыянальная) шфармацыя, страцшь теую перакладчыку было недаравальна.

МП мае тэндзнцыю да захавання вобразау, створаных за кошт эпггэтьп, з гекаторым ix варЧраваннем. Купала мяняу аснову стварэння вобраза (szmer ;trumienia szklany — шорах крышцы жалейны), павял1чвау (roskoszne powiewy -ышчотиыя узвевы) щ памяншау ступень вобразнасщ (cichy listek - cyxi лют). ГГераклад эмацыянальна-экспрэауных эттэтау з адмоунай ацэначнасцю зымагау утку рэакцьп беларускамоунага рэцэптара на дэнататыуньг i санататыуны кампаненты зместу з перавагай апошняга (szkaradny leniuchu -■ультай недарэчны, uprzykrzone dziewki - назольныя дзеуга, zmierzone dziewki -гбрыдпыя дзеуга). Адметнасцю МП стала выражэнне вял^кай части изначэнняу са станоучай ацэначнасцю прыдаткалп (Areta czcigodna - Арэта--заколка, piesn dziwna — d3iy-песня, zorzo zlocana - зара-заранща).

Купала увёу бсларусюя словы i выразы для адэкватнага узнаулення сарактэрнан арыгшшту мастацкай вобразнасцк plqsy lona ubanvia runiencem -юны у скоках заззяюцъ чырвеняй; Zziemi won bije, jak gdyby z oltarza, na ktdrym ezy slonce zerhva knvcnva — 3 зямл1 б'е мгла, як з аутарнай паходш, Дзе легла юнца ахвярай крывавай.

Перанос Купалам фразеалапчнай сктэмы МА, у адрозненне ад яго /крашска-беларусюх перакладау, засноувауся не на захаванне нацыянальна-;ультурнага кампанента МА, а на надзяленне тзксту беларуск!м нацылнальна-:ультурным кампанентам (do-woli- кольт улезг,]ако pragnq - без лгку, wznosic ikrzyk - бщъ вгваты, zwawo - каб ця звадка), Адметнасць МП - увядзенне щ :тварэнне сакавгсых, яскравых беларусюх слоу (chfystek - блазнюк, dzierlatka -■арака, mazgaj — ломака, podfy — ткчэмтк, spodlic — збыдлячыць, slepia -■еркачы). Стылявая атмасфера перакладу насычана беларусюм! моуным1 ¡>арбам1. Ужыванне у МП слоу i выразау, прыналежных беларускаму фастамоую, стала травесцыйным прыёмам, яы ме^ на мэце паказаць дзеючых [соб-беларусау.

Анал1з асноуных тыпау запазычанняу з польскай мовы (раздзед 3.3.), чкытых Купаяам у подьска-беларусих неракладах паказау, што мэтазгоднасць х выкарыстання у перакладным тэксце абумоулена ix прагматычнай задачай. ^.бавязковьан з'явшся запазычашп, ягая перадал1 замежныя рэала (kapelan -апелан, pergamin — паргамт, prefekt — прэфект, rdzaniec — ружанец, zakonnica ■ законнща, zotnierz - жаунер). Запазычашп, што садзейшчаш дэташзацьп i :анрэтызацьп паняццяу, не велыи дастаткова акрэсленых у беларускай мове, а аксама запазычаныя аднаслоуныя найменш, пры дапамозе ягах перакладчык шбегнуу традыцыйных шматслоуных абазначэнняу непадзельнага, можна [¡чыць карысным1 (blogosc — бяогасцъ, krajobraz — краябраз, milosc - мтасцъ, liepamiqc - няпамяцъ, plainic — тямщъ, przesziosc - прогиласць, wyrok — въгрок, apozno - запозна, zaswiaty - засветы, zazylosc — зажыласць). Неасцярожна ¡ыкарыстаны запазычанш, яюя мел! у беларускай мове дублетныя экв!валенты czcigodny - чгргодны, szata - mama). Некаторыя палашзмы не был!

зразумелыл-м беларускаму чытачу 1 выюпкал1 недакладнасць з прычыи амашмш польсюх 1 беларусюх лексем (Щсгес 'стаяць на каленях' - кленчъщ та1агг 'мастак' - маляр, яскос1у 'лесвща' — усходы, ятиНу 'зграбны' — смугп\ згсгу1 'вяршыня' - шчыт).

ЗАКЛЮЧЭННЕ

1. Ушкальнасць семантычных Ыстэм МА 1 МП \ як яе вын неаднароднасць семантычных адносш зх. моуных адзшак прывяла ; наз1ральнай няроунасщ семантычнага патэнцыялу лсксем арыпнала перакладу, на аснове якой, аднак,ул1чваючы абавязковую залежнасць МП а МА, давол! легка усталёуваецца лексака-семантычная экв!валентнасг беларускамоуных перакладау ! ¡х шшамоутных арыпналау. Змест моуны адзшак уявК' сабой набор элементарных сэнсау, выдзяленне яюх заснавана и выдзяленш дыферэнцыяльнай прымегы з уликам зместу дадзенай адзшю 1 я супрацьстауленш з бл!зкгм1 па значэяш шшыьи адзшкат мовы. Градацы рэальнай семантычнай адпаведна^ выяуляецца у вызначэнш лексш семантычнага варЧравання МП. Самая вялжая ступень лекска-семантычна экв1валентнасш МА 1 МП ¡снуе у перакладных творах Купалы у адзшках, яю захавал! агульнасць уах асноуных частак змесгу арыпнала. Суадноснасц семантычнай падобнасщ МА 1 МП значна памякшаецца, кати дамшантнь» выступаюдь пэуныя канкрэтныя семы моунай адзшк1 арыпнала. У некаторы выпадках эктвалентаасць лексжа-семантычных адносш МА 1 МП абатраецц на ¡снаванш толью адной агульнай элементарнай. сэнсавай частю семантычным напауненш моуных знакау МА 1 МП. Пры найменшай сэнсава: залежнасц! МП ад арыпналау этвапентнасць адзначаецца на узроуг, захавання мэты камуюкацып адзшга МА 1 МП не маюць агульных сем, ал перадаюць указание на аднолькавую сЬуацыю [1, 5].

2. Лекачнае варЧраванне перакладау было выюикана мнагазначнасци шматлшх слоу арыпналау. Адмегнасць групоуга значэнняу шшамоуны: полшемантау прывяла да наяунасщ у беларускай мове некальюх адпаведны: адзшак, яюя характарызавалюя супадзеннем зместу з арыгшалам у адным с значэнняу. Выбар канкрэтнай слоунай адзшкч для перакладу полкемантау Ш вызначауся узаемадзеяннем семантычных ! стылявых фактарау. Суадносным лексемам МА у перакладзе стал1 як уласна сшошмы, так \ набл1жаныя да Ь семантычна падобныя словы. Аддаленыя адна ад адной паводле свайг< семантычнага напауненяя лекс!чныя адзп-га адначасова з сшашмгчным! ; беларускай мове лексемам1 станавшся варыянтам1 перакладу мнагазначнап слова МА, калI ¡х семантычнаму збл1жэнню садзейшчала кантэкстуальнш акружэнне. У тагах выпадках пыганне аб адпаведшках полкемантау М/ вырашалася Купалам не на узроут адзшкавых лексем, а на больш складаны? па структуры у3Р0Ушх словазлучэння 1 сказа. Дзякуючы лекслчнамз варМраванню Купала унёс у перакладныя тэксты шдывщуальнае творчае "Я" дасягнуушы лекска-семантычнай экв^валентнаод [2, 3, 5].

3. Неадпаведнасць у грамагычных сктэмах беларускай мовы i моу арыгшалау выклжала немагчымасць фармальиа дакладнай перадачы значэння некаторых граматычных форм, што Купала кампенсавау з дапамогай шшых иоупых (лекшчных i граматычных) сродкау. Галоуным фактарам пры выбары нгайболыл адэкватнага спосабу перадачы арыпнальнага тэксту для Купалы Зыло трыадзшства: патрабаванш зместу i формы MA i граматычныя нормы эеларускай мовы як МП.

Сэнсавая экв1валентнасць MA i МП, надобнасць атсанай ibii слтуацкп -рунтавалася на магчымасщ ciHaiiiMii спосабау ашсання, якая стваралася :шатм1чнь»п структурам!, звязаным1 некаторай агульнасцю лекачнага ■.кладу. Пры выбары граматыка-сштакачнай структуры арыгшальнага рнатата Купала абашрауся не на канструкцыю МА, а на адметнасщ >еларускай мовы. Несупадзенне прав1л выкарыстання слоу аднаго узроуню у ЛА i МП дазволша прымянщь у перакладзе паняцщ inmara аб'ёму нават пры ¡аяунасщ у МП адпаведшкау, што прыводзша да звужэння i пашырэння емантьш лексем. Тэндэнцыя да пашырэння аб'ёму тэксту ураунаважылася у 1еракладах Купалы семантычнай кампрэаяй.

Несупадзенне у выбары граматычных сродкау падпж аутарам арыпнала i [еракладчыкам было вымакана адчуваннем апошшм спецыфш тых лексжа-емантычных i эмацыяналыга-стылявых асабл1васцей беларускай мовы, якгя ауважаюца тольга пры супастауляльным аншпзе дзвюх моу, заснаваным на рынцыпе функдыянальнай этавалентиасд! ■ гэкстау на MA i МП. Выбар еракладчыкам пэунага граматычнага варыянта з лл<у магчымыхзалежау як ад узкага кантэксту, дзе выявшася сэнсавае адценне, так i ад шырокага - ад усёй 1стзмь! моунага стылю. Розныя спосабы перадачы аднолькавых граматычных юрм дапамапи пазбегнуць аднастайнасщ МП, яе засмечвання грувастгам! тварэнням!, даказаушы вялшя магчымасц1 беларускай мовы у гатне ерадачы шшамоуных форм [1, 7].

4. У працэсе трансфармацьп вобразнай структуры арыгшалау сродкам1 еларускай моунай выразнасщ Купала иравауся принципам першаснасш :тэтычнай ¡нфармапьп. Змест, заключаны у прамых, першасных значэннях ноу, прымау на сябе ролю носьбтта, tri "матэрыяльнага" выраззпка глыбшнага kiecry, заключанага у другасных, пераносна-вобразных значэннях слоу ц1 икаючага у спалучэнш слоу пры кантактным супастаулент. Нягледзячы на "ульныя праславянсмя i усходнеславянсюя караш, кожная з моу-удзельнщ ¡жмоунай камункацьп мае свае, тольи ей уласщвыя семантыка-стылявыя i :руктурi ta-c i птакс i чн ы я сувязк Каб стварыць ашсапне, роунае па сваёй астацкасщ арыгшалу i дасягнуць роунага МА эмацыянальна-эстэтычнага [)екту, Купала карыстауся вобразна-выяуленчьип сродкам1 роднай мовы з нкам ix функцыянальна-прагматычнай адэкватнасщ мастацка-эстэтычнаму iecry арыпнала. Вызначальным прынцыпам Купалы у працэсе творчага граувасаблення вобразнай структуры арыпналау стау рух не проста ад слова i слова, а ад слова щ фразы як элементау ¡дэйна-вобразнай кампазщьй МА да щаведных элементау МП. Купала паслядоуна i магчыма натуральна перадау :ю cicT3My гэтых элементау, сцэментаваных у МА адзшым цэлым вобразна-

выяуленчым аргашзмам. Трансфармаванне Купалам у пераклада? семантычнай 1 граматычнай суаднесенаыу арыпналау на карысцъ адэкватнасц IX мастацка-эстэтычнага уздзеяння дазволша праявщца у беларускамоуны? тэкстах паэтычнай чароунаал арыпналау [6,8].

5. Надыянальная афарбоука была канкрэтнай асабягвасдю творау абраных Купалам для перакладу. Ступень захавання нацыянальнага дух] арыпнала у МП залежала не ад бл1зкасц1 беларускай мовы \ мовы арыпнала,; ад адметнасщ узнаУлеяня нацыянальна-культурнага кампанента 2 арыпнальных творах. У выпадку ¡снавання значнай колькасц! адзша! выяулення нацыянальнай формы (1дыём, прыказак, прымавак, размоунай прастамоунай лексш), прагматыка яых абумовша рэлевантнасць ¡х перакладу Купала праводз1у клас1фкацыю гэтых моуиых сродкау. Генетычная роднасц] МА I МП дазвсшла падобнасць некагорых адзшак выяулення нацыянальна культурнага кампанента МА ) МП, што разам з тым сведчыла aí ментальнаенай бл1зкасц! славянсюх народа^. Нееупадзенне фактычнаг; матэрыялу сцвердзша развщцё нацыянальных адметнасцей кожнага з ¡х. ^ вырашэнш праблемы захавання нацыянальна-культурнага кампанента мовь арыпнальных творау Купала знайшоу сваю "запятую сярэдзшу". Ён перанёс ; МП з МА тыя моуныя адзшю, ятя бьш зразумельин беларускаму чыгачу стварат у МП "атмасферу" крашы арыпнала. Элементы мовы, ягая выкшкал у МП непаразуменне, Купала замяшу беларустп экв1валентам1 (прь супадзенш унутранага вобраза, значэння 1 стыттычнай характарыстыю) ц аналагам! (супадзенне толькч значэння 1 стылктычных уласц!васцей). ТакЬ чынам, купалаусйя перакладныя творы на беларускай мове захавал беларусгая нацыянальна-спецыф5чныя моуныя асабл!васц1, не стращупп арыгшальны моуна-культурны каларыт.

Кал1 надыянальная спецыфжа была выражана у меншай ступеш аб( змест I стыль арыпнала абушдау неабавязковасць яе транспазщьп у пераклад Купала увёу у перакладны варыянт беларусю нацыянальна-моуны кампанеш што садзейшчала трываламу уваходжанню перакладнога твора у беларускук л1таратурна-моунуто традыцыю [4, 7, 9].

6. Выкарыстанне Купалам у перакяадах з рускай, укра!нскай 1 польска) моу на беларускую значнай кодькасд! запазычанняу залежала а, кантэкстуальнага функцыянавання кожнай запазычанай адзшкЗ. Увядзенне ; пераклад шшамоуных слоу як безэкв^валентнай лексш, найменняу новых дл: беларускай свядомаец1 рэалш, а таксама як аднаслоуных намшацый дд паняццяу з традыцыйны.ш беларускай шматслоуным1 абазначэнняьп был-выклкана шкненпем пашырыць слоункавыя межы беларускай мовь: Запазычанш, ЯК1Я мел1 у беларускай мове дакладныя семантычныя экв5валенп 1 з'яулялюя амошмаш пэуных лексем, нельга л^чыць неабходным! для МП, а чым сведчыць адсутнасць праншненяя падобных шшамоуных лексем масавае беларускае мауленне [1,3, 6].

Асноуныя лалажэнш дысертацьп адлюстраваны у насту!шых лублкацыях:

Артикулы

. Хазанава К.Л. Моуныя здабытю Яню Купалы у перакладных творах Адама Мщкевша // Асновы мастацтва. — Мшск, 1998. — № 4. - С. 42-51. Хазанава К.Л. Моуная спецыфка "Кабзара" Шаучэнм у перакладзе Купалы // Беларуская мова. - Гомель, 1999. - Вып. 24. - С. 195-206.

'• Хазанава К.Л. Моуны уклад Яню Купалы у пераклад паэзп Адама Мщкевуча // Acta Polono—Ruthenica. - Olsztyn, 1999. - С. 60-69.

k Хазанава К.Л. Фразеатапзмы у купала^сим перакладзе "Кабзара" Шаучэнга П Becni Гомельскага дзяржаунага ушверстта 1мя Ф.Скарыны. -Гомель, 2000. - № 2 (25) Беларуская мова. - С. 86-93.

Матэрыялы канфсрэнцый

i. Хазанава К.Л. Моудыя асабл1васщ перакладау Купалы з рускай клаачнай паэзп Н Перспективы развщця i функцыянавання нарматыунай лексш: Артикулы i матэрыялы М1жнароднай навук. канф., Гомель, 22—23 мая 1998 г.-Гомель, 1998.-С. 215-218.

i. Хазанава "К.Л. Стылктычныя асабл1васд! купатаускага перакладу паэмы Пухшина "Медны ко шик" // Чадвёртыя навуковыя чыташн, прыскечаныя Сцяпану Некрашэв1чу: Матэрыялы навук. канф. - Гомель, 1999. -С. 114-117.

г. Хазанава К.Л. Праблемы сштакЫчнага перакладу фразеалапзмау з украшскай мовы на беларускую // Скарына1 наш час: Матэрыялы 1-й навук. канф. - Гомель, 1999.-С. 141-146.

1. Хазанава К.Л. Лшгвктычныя сродк1 выражэння вобразна-мастацкай , спецыфш паэмы Аляксандра Пудшна "Медны кошйк" у перакладзе Яню Купалы" // Пушкш - беларуская культура - сучаснасць: Матэрыялы М1жнароднай навук. канф., Мшск, 26—27 мая 1999 г. - Мшск, 1999. -С. 290-297.

Хазанава К.Л. Фразеалапзмы агулънаславянскага паходжання у Тараса Шаучэню i ix пераклад на беларускую мову Янкам Купатам // Культура Беларускага паграшчча: Тэматычны зборшк наиуковых нрац. Knira VI; Культура беларуска-украшска-расшскага су.межжа. - Горы—Брэст, 1999. -С. 78-81.

РЭЗЮМЕ Хазанава Кацярмна Львоуиа МОУНАЕ ВАРЧРАВАННЕ ПЕРАКЛАДАУ ЯНК1КУПАЛЫ

Ключавыя словы: мова арыгшала, мова перакладу, лекска-сехмантычн. экв1валентнасць, вобразна-стытстычная адэкватиасць, моуныя адхшеш структурна-граматычны варыянт, нацыянальна-культурны кампанен семанхычная кампрзая, эксшпкацыя тэксту, перакладчыцкая ттэрпрэтацыя.

Аб'ектам даследавання з'явился перакяады Янкг Купалы з руска украшскай 1 польскай моу на беларускую, предметам - разнастайныя тып адх1ленняу неракладнога тэксту ад моуных, мауленчых 1 перакладных норм, беларускай мовы.

Мэта работы - устанауленне рэгулярных 1 нерэгулярных спосабау заканамернасцей перакладу па бсларускую мову сло^ ! ¡х тэматычных груп, таксама шляхоу перадачы значэння некаторых моуных форм I структур, дысертацьп выкарыстоуваецца параунальна-тыпалапчны метад прымяненнем супастауляльнага анал!зу экв1валентнасщ пам1ж арыгшалам перакладам.

Навуковая нав!зна I значнасць атрыманых вынкау заключаецца у тьи што упершыню у беларускай лшгв1стыцы распрацаваны метады тэкстава: супастаулення летка-семантычнай, структурна-граматычнай 1 вобразн стьинстычнай спецыфт беларускай мовы адносна роднасных (

славянск!х моу на аснове канкрэтных перакладных мастацюх твора Вызначэнне заканамернасцей су!снавання беларускай мовы з шшьп славянстй мовам! у межах тэкставай прасторы мастацкага твора аблегчьн падрыхтоуку квал1ф1каваных перакладчыкау 1 паспрыяе павышэнню узроун ¡X перакладчыцкай дзейнасцк

Вынш даследавання можна выкарыстоуваць у вучэбных курса Псторыя беларускай мовы, Асновы культуры маулення 1 стьшстыю, Уводзш у мовазнауства, Агульнае мовазнауства, а таксама пры выкладашп спецкурс; 1 правядзенш спецсемшарау, прысвечаных пытанням тэорьн 1 практык перакладу.

РЕЗЮМЕ Хазапова Екатерина Львовна

ЯЗЫКОВОЕ ВАРЬИРОВАНИЕ ПЕРЕВОДОВ ЯНКИ КУПАЛЫ

Ключевые слова: язык оригинала, язык перевода, лексико-семантическая квивалентность, образно-стилистическая адекватность, языковое отклонение, трукгурно-грамматический вариант, национально-культурный компонент, емантичсская компрессия, экспликация текста, переводческая интерпретация.

Объектом исследования явились переводы Янки Купалы с русского, краинского и польского языков на белорусский, предметом - разнообразные ипы отклонений переводного текста от языковых, речевых и переводных орм белорусского языка.

Цель работы - установление регулярных и нерегулярных способов и ¡кономерностей перевода на белорусский язык слов и их тематических групп, также путей передачи значения некоторых языковых форм и структур. В иссертацин применяется сравнительно-типологический метод с ^пользованием сопоставительного анализа эквивалентности между зигиналом и переводом.

Научная новизна и значимость полученных результатов заключается в >м, что впервые в белорусской лингвистике разработаны методы текстового >споставленйя лексико-семантической, структурно-грамматической и >разно-стшшстической специфики белорусского языка относительно родственных ему славянских языков на основе конкретных переводных 'дожественных произведений. Определение закономерностей »существования белорусского языка с другими славянскими языками в [мках текстового пространства художественного произведения облегчит »дгоговку квалифицированных переводчиков и поблагоприятствует •вышению уровня их переводческой деятельносги.

Результаты исследования можно использовать в учебных курсах: ;тория белорусского языка, Основы культуры речи и стилистики, Введение в ыкознание,. Общее языкознание, а также при чтении спецкурсов и оведении спецсеминаров по теории и практике перевода.

SUMMARY Chazanova Katarina Lvovna LINGUISTIC MODIFICATION OF YANKA KUPALA'S TRANSLATION

Key-words: language of original, language of translation, lexical semantii equivalence, image stilistic adequacy, linguistic departure, structural grammatii variant, national cultural component, semantic compression, explication of text translatoring interpretation.

The object of investigation is Yanka Kupala's translations from Russian Ukrainian, Polish languages into Belarusian; the subject is various types o translation text's departures from belarusian linguistic, speech norms and rules o translation.

The purpose of the work is to ascertain regular and irregular modes an< appropriatenesses of translation into Belarusian language for words and its thematii groups, ways of semantic transmission of some linguistic forms and structures. Th< comparative typological method with the use of correlation analysis of th< equivalence between original and translation are used in the dissertation.

The scientific novelty and significance of the results received is that for thi first time in the Belarusian Linguistics work out methods of textual comparison o lexical semantic, structural grammatic and image stilistic specificity of Bclarusia] language concerning its related Slavonic languages on the basis of concreti

foreign literary production in translation. Determination of appropriatenesses of th< coexistence Belarusian language with other Slavonic language within the bounds o literary textual space will make easier training of qualified translators and wil facilitate for improvement of professional level of their skill.

The results of the investigation can be used in basic language study courses History of Belarusian language, Stilistic and culture of speech, Introduction int< Linguistics, General Linguistics, special courses and seminars by theory and practici oftranslation.