автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.08
диссертация на тему: Языковые способы и средства выражения значения уважительности и вежливости в таджикском языке ХVI века

Текст диссертации на тему "Языковые способы и средства выражения значения уважительности и вежливости в таджикском языке ХVI века"

ЧУМ^УРИИ ТОЧИКИСТОН ДОНИШГОХИ ДАВЛАТИИ МИЛЛИИ ТОЧИКИСТОН

Ч,ураева Мушаррафа Рустамовна

¿(уТ^Ые- и. Ср^с-пъ-ва.

ВОСИТАХОИ ЗАБОНИИ ИФОДАИ Э^ТИРОМ ВА ФУРУТАНИ ДАР ЗАБОНИ ТО^ИКИИ АСРИ ХУ1

(дар заминаи маводи асари Зайниддин Махмуди Восифй «Бадоеъ - ул - вакоеь») 10.02.08. - забонхои эронй

Рисола барои дарьёфти унвони номзади илмхои филологи

Рохбари илми:

Камолиддинов Бахриддин, доктори илмхои филологи, профессор

Душанбе-1998

НАЩЫАИКОР:

МУКАДЦИМА БОБИ1. ОДОБИ МУОИШРАТ

1. Услуби забони муопшрат

2. Инъикоси одоби муошират дар асари бадей

3. Хусни баён дар "Бадоеъ-ул-вакоеъ"

БОБИII. ИФОДАИ ЭХТИРОМ ВА СИПОС ДАР «БАДОЕЪ-УЛ-ВАКРЕЪ"

1. Восита^ои грамматикии ифодаи эх,тиром дар асар:

а) Ба василаи чонишищои шахсй ифода ёфтани эдтиром;

б) Бо ёрии чонишищои дигар ва бандакчонишиндо ифода гардидани эхтиром;

в) Бо ёрии шаюэдш феълй ифода ёфтани эхдиром.

2. Воситадои лугавии ифодаи эх,тирому силос дар "Бадоеъ-ул-вакоеъ"

БОБИ Ш. ИФОДАИ ХОКСОРИВУ ФУРУТАНЙ ДАР "БАДОЕЪ-УЛ-ВАКОЕЪ**

ХУЛОСА

ФЕХРАСТИ АДАБИЁТИ ИЛМЙ

МУКАДДИМА

Забони точикй аз кадимтарин забовдои чахон ба шумор меравад ва дар ин забои шохасархои безаволи илму адаб офарида шудаанд. Вай дар ту ли асрх,о мархилахои гуногунро паймуда, сабку услубхои гуногун пайдо карда, тамоюлхои хам содцабаёнй ва х,ам мушкилписандиро аз cap гузаронида, то даврони мо повдору устувор мондааст. Осори илмию адабии гузаштагонамон ба мандин забонхо тарчима туда, бо дурдонахои гаронбахои худ хазинаи тамаддуни чахонро ганитар гардонидааст.

Инкишофи забони адабии точик бо таърихи хал к, бо хаёти ичтимоию мадашга чамъият, бо чараёни инкишофи адабиёти хазорсола, сабку чараёнхои вай сахт вобастагй дорад. Махз хамин пайванди таърихй мар\илахои асосии инкишофи забони адабй ва услубхои онро муайян мекунад.

Забони адабии форсу точик дар асрх,ои IX-X ташаккул ёфта, тадричан сарватхои лугавй ва сохтори грамматикии худро такмил дода, ба холати кунуниаш омада расидааст. ^араёни хакомулу инкишофи забони адабй аз манбаъхои хаттии назму наср аён мегардад. Аммо барои пурратар акс кунондани вазъияти забони адабй, махсусан хусусиятхои грамматики ва услубии он имконоти наср бештар ва майдони фаъолияти он фарохтар аст.

Чунон ки Мухаммад Такзн Бахор дар "Сабкшиносй" менависад, "насри дари, бешубха.., дар авохири карни сеюми хигчрй вучуд дошта ва мукотибот ё рисолоте дар ин забон мавчуд будааст, ки ба мо нарасида (ва кадимтарин кутуби форсии дари, ки дар дасти мост, аз к;арни чахоруми хичрй болотар нест"(137,59)

Насри илмй ва бадей дар асрхои IX-X ба вучуд омада буд ва мукаддимаи "Шохнома"-и Абумансурй, "Тарчумая "Таърихи Табарй", "Худуд-ул-олам", "Ачоиб-ул-булдон", "Зайн-ул-ахбор", "Кашф-ул-махчуб" ва гайра намунахои нахустини насри илмй ва тасаввуф ба шумор

меравад. Забони асархои замони Сомониён гувохй медщанд, ки насри ин давра бо вучуди таъсири дуру дарози забони арабй, дохил шудани калимах,ои бегона, дар тарчума риоя карда шудани конуни забони арабй ва такдидкуних,ои насри асри сеюми дачрии араб хусусият^ои кадим ва аслии худро нигох, дошта омадааст" (123,142).

Забони насри асрх,ои IX-X ибтидои инкишофи насри классики ва забони адабии форсу точик буд ва, бешубха дар он вак,т сабки нигориши илмй ва бадей ба пояи баланда такомулот нарасида буд. Муаллифи «Сабкшиносй» кайд мекунад, ки "баъд аз галабаи Араб дар Эрон ба забон ва лахда^ои мухталифи форси сухан гуфта ва шеър суруда ва чиз менавиштаанд... Ва кадимтарин осори ин забон ашъоре аст, ки аз Х,аюалаи Бодгисй ва Мухаммед бинни Васифи Сигзй" ва гайра (137, 54). Аз ин чост, ки то асри X адабиёти бадей асосан дар шакли назм инкишоф меёфту наср бештар ба созди мукотибаю муросалот, таърихнависй, нигоришоти фалсафй ва дани тааллук дошт. Устод Айнй хам инро хотирнишон карда буд: "То замони Саъдй насри форсу тоник танхо ба навиштани мактуб^о, хуччат^о, дар та^рири воцеахои таърихй, дар навиштани китобхои тасаввуф ё ин ки илмй ва монанди инх,о хизмат мекард" (11,39).

Забоншинос В. М. Жирмунский изгори а^ида кардааст, ки дар замони феодалй забони адабии умумии гуфтугуй мавчуд набуд. Шевздои мах,аллй асоси забони гуфтугуии тамоми ахолии каламрави давлат^ои хурд-хурди феодалиро ташкил медоданд. Вале гуфтан мумкин нест, ки дар даврах,ои гулгулшукуфии чамъияти феодалй низ табака^ои гуногун бо як забон гуфтугу мекарданд. Тадричан ба миён омадани шевах,ои ичтимой ва ба шохахо чудо шудани сарватхои забон, ба хусус унсурхои лугавй мушохдца мегардад.

Хдмин акдцаро ба вазъи забони гуфтугуии форсу тоник дар замони феодалй нисбат додан мумкин аст. Дар айни х,ол бояд дар назар дошт, ки

забони дари дар он давра дорой хат ва осори Famm хатгй буд. Бар замми ин вай дар замони Сомониён дар зарфи кариб як аср ходисаеро аз cap гузаронид, ки дар забонхои дигари дуньё кам руй додааст: академик В.В.Виноградов ба тадкикоти шаркдпшосон такья намуда, дар асараш "Проблемы литературных языков и закономерностей их образования и развития" ба он ходиса ишора карда навиштааст:

"По указанию академика Н.П.Конрада и профессора А.В.Болдырева, с этой стороны (социальный фактор - фактор борьбы в процессе замены в роли литературного языка - чужого языка своим) хорошим примером может служить история возникновения так называемого новоперсидского литературного языка в Иране и Средней Азии, где письменно-литературным языком долгое время был классический арабский. Из всех сообщений источников о возникновении литературы на новоперсидском языке исторически наиболее верным представляется рассказ "Тарихи Систан" (часть, написанная около 1070 г.), приурочивающий создание первых образцов письменной литературы на новоперсидском языке к торжеству антиарабского народного движения под руководством Якуба Саффари" (30,41),

Мухдммад ТакД Бахор ичоз ва ихтисор, мутаваччех набудан ба сачь, такрори калима ва чумла, камии лугати тозй, ба кор доштани лутоти форсии кухна, кутохии чумлахо, овардани феълхоро бо пешовандхои кадим, истеъмоли "би"-и таъкид ва гайраро аз чумлаи хусусиятхои насри замони сомониён мешуморад (137, 54-61).

Дар асрхои минбаъда вазъияти забони адабии форсу тоник тагьир ёфт, вай боз хам мураккаб ва душворфахм шуд. Аммо на танхо беш аз пеш дохил шудани калима ва иборахои ба омма номафхуми арабй характернок буд, балки тарзи печ дар печи баён, такаллуф ва суханпардозй ба хукми меъёри нигориш медаромад ва ин хама содцагй ва

равонии забони насрро аз миён мебурд. Ин равняй забони наср бештар дар забони асарх,ои илмй мушохида мешуд.

Аз маълумоти сарчашмахои адабиву таърихй маълум мегардад, ки дар насри классикии точику форс ду равия - равняй содданависй ва мураккабнависй ба назар мерасид. Онхое, ки аз байни халк, баромадаанд ё ба хаёти мардум наздик буданд, манфиати халк, тартиботи одилона ва бехбудии зиндагиро тарафдорй намуда, ба тартиботи мавчудаи чамъиятй бо назари ташдвд нигох, мекарданд, услуби содданависиро пеш гирифта буданд. Пайравони чунин равия забони адабиро дар асоси боигарии забони зинда такмил дода, анъанаи соддабаёнии назму насри асрхди X-XI -ро низ як андоза давом медоданд. Масалан, забони насри ривоятиро далели ин гуфтадо донистан мумкин аст (96,140-154).

Инчунин забони "Гулистон"-и Саъдии Шерозй, "Рисолаи дилкушо"- и Убайди Зоконй, "Ба^ористон"-и Абдурахмони Ч,омй ва гайра вобаста ба хусусияти жанрй соддагии тарзи баёни насру назми асрхои X-XI- ро як дарача иньикос менамояд. Аммо дар масъалан меъёри лугавй забони ин гуна асархо х,ам микдори зиёди калима ва таъбирхои душворфах,мро дар бар мегирад.

Услуб ё равняй мураккабнависй ва муглакбаёнй дар насри классики асосан аз услуби расмии дарбор cap шуд ва дар баробари инкишофи у мумии забои ривоч ёфта, характери умумй пайдо кардан гирифт. Инкишофи забони адабии китобй ва такомули услуби он тадричан ба дарачае расида буд, ки як цатор асархои пешина ба ислохоти муайяне дучор шуданд. Масалан, "Калила ва Димна"-и Абулмаолй, ки то асри XV бетадрир давом карда меомад, "дар услуб ва тарзи ифода, ба кор бурдани калимот ва гайра ба дохил кардани ислодоте эхтиёч дошт. Ба х,амин муносибат Хусайн Воизи Кошифи "Калила ва Димна"-ро аз нав тахрир кардааст" (72,45-46).

Вобаста ба шароитх,ои муайяни таърихй, муносибатх,ои ичтимой ва истехсолии чамъияти феодалй, завку саликаи табакахои муайян дар тарзи баён ва услуби нигориш равняю нараёщои адабй ба миен омада, душворфах,м ва сарбаста ифода кардани фикр торафт ба хукми анъана медаромад ва *амчун хусусияти насри классики падидор мегардид. Ии услуб ва тарзи ифода баъд аз асри XV катьи назар аз мавкеи чамъиятии адибон ва донишмандон, хдмаи услубх,ои забони адабиро фаро гирифт.

Яке аз проблемами мухдми дах,солах,ои охир, ки барои хдлли масъалах,ои инкишофи забони адабй ва роли таърихии нависандагон дар бой гардидану такмил ёфтани он ахамияти зиёд дорад, чукур омухтани хусусиятхои забону услуби мероси адабии нависандагони мо мебошад, зеро "...нависандаи бузург адмчун ифодакунандаи майлхои забонии замони худ бо эчодиёташ ба забони адабй таъсири чидай мерасонад" (122,66).

Ба акдедаи В.В.Виноградов, "таърихи забони адабй ... одатан, дар асоси забони асархои нависандагони бузург баркарор карда мешавад"(29,6).

Омузиши забони адабии тоник низ бояд дар заминаи тахлилу тадкики осори бадеии гузаштагонамон, дар асоси маводи насри бадей сурат гирад. Мархилахои инкишофи забонро пайваста ба даврах,ои инкишофи адабиёт, ба вучуд омадани чараёш;ои адабй ва сабюдеи гуногуни нигориш омухтан лозим аст. Мухдммад Такй Бахор ма*з дамин принципи тадаикотро ба кор бурда, чараёни инкишофи забони форсиро пайваста ба мархдлахои асосии таърихи насри форсй (точикй) мавриди баррасй кдрор медиздд.

"Насри форсии дарй баъд аз ислом, - навиштааст тадкдогар,- аз лихози сабк ва шеваи иншо ба шаш табак;а мутщасим мешавад...: 1.Давраи сомонй (300-450 зцгчрй); 2. Давраи газнавй ва салчукии давраи аввал (450-550); 3. Давраи салчукии дуюм ва хоразмшохиён (550-600); 4.

Давраи сабки кроки ва насри санъатй (600-1200); 5). Давраи бозгашти адабй (1200-1300); 6. Давраи содданависй (1300- то ба имруз) (137, 77).

Дигар тадкикгарони Эрон (139) ва шаркшиносони мамлакатхои гуногун низ дар асоси осори адабиёти классикии форсу тоник дастурхои таълим (141) ва рисолахои илмй (140) таълиф намудаанд.

Дар як силсила тадкикоги илмй, ки ба омузиши забони осори адабиёти классикии форсу тоник бахшида шудаанд, низ насри бадей ё илмй заминаи тахлилу тадкик карор шрифта, бештар нанбаи грамматикиро дар бар мегиранд (105; 113; 103; 128; 133; 99; 40; 57; 134; 56; 108; 52; 130; 2).

Як затор асархои илмие, ки дар зарфи дадсолахои охир дар забоншиносии тоник таълиф ёфтанд, ки ба тахдилу тадкики забои ва услуби нависандашни муосири тоник бахшида шудаанд (53, 70, 117, 125,131).

Мавзуи тадкикоти мо ба яке аз мархилахои инкишофи забони адабии тоник— асри XVI, ба кавли Мухаммед Такй Бахор, ба давраи сабки ирокй ва насри санъатй (1221-1821) бахшида шуда, дар асоси "Бадоеъ-ул-вакоеь"-и Зайниддин Махмуда Восифй карор гирифтааст.

" Бадоеъ-ул-вакоеъ" яке аз намунахои барнастаи насри бадеии асри ХУ-ХУ1 буда, дар он як мархилаи инкишофи забони адабии форсу тоник пурра инъикос ёфтааст. Забони асар аз нихати таркиби лугавй басо ганй ва аз лихози сохтори грамматики багоят нолиб аст. Восифй барои фасохату балогати забои ва пурнилогии тарзи баёни асари худ забони адабии пешина ва аз сарватЬои лугавию имконоти граммагикии забони адабии зам они худ мукаммал истифода бурдааст ва дар мавридхои муайян барои табий баён кардани фикр, зиндаю муассир тасвир ёфтани вокеахо ба забони гуфтугуй низ мурониат намуда, аз он унсурхои дар гуфтори мардум маъмули лексикй ва грамматикиро интихоб карда, аз руи эхтиёноти услубй бамавкеъ ва бо камоли махорат ба кор бурдааст.

Аз сабаби гуногунии мавзуи асар услуби баёни муаллиф якранг нест. Х,аР як мавзуи тасвир мувофикд* мазмун ва гарази услубии нигоранда ба тарзи муайян иншо мегардад. Муххалиф будани услуби нависанда, дар интихобу истеъмоли калима, дар ибораю чумлабандй ба мароми завкд забошга чомеаи зам они у, ба чахонбинй ва услуби нигориши муаллиф вобаста аст.

Восифй, чунон ки аз забони хдмзамононаш накл кардааст, дар муншаот (номанигорй) ва муаммошикофй ягонаи давр будааст. Дар асар намунаи зиёди мактубх,о, ки бо хохиши дустонаш навиштааст, муаммох,о, ки бо талаби ахли адаб ба таври имтихон шикофтааст, ё худ гуфтаасг, гирд оварда шудаанд. Дар охири асар баъзе матщо, аз чумла фатхнома, маншур, ша^ара, китоби иморат, якчанд лугз, як касида дар зери боби "Мушпаоти му гафаррика, ки бо илтимоси баъзе аз ухабо (ахдбо) аз китоби "Бадоеъ-ул-ва адеъ" навишта шуд" дода шудааст. Аз гуфтахои боло аён мегардад, ки мундаричаи асар гуногун буда, муаллиф онро дар тамоми умри худ навиштааст. Чунон ки аз тадклкоти А.Н.Болдырев маълум мегардад, Восифй ёддоштх,ои худро ба риштаи тахрир накашида ва покнавис накардааст (23, 301).

Забои ва услуби асар аз аввал то охири китоб як хел намеравад. Вай вобаста ба мундаричаи асар гохо содда, равон ва гохо мураккабу печ дар леч мешавад. Восифй, ки аз табакаи миёнаи шахриён буд, забони асархои у низ хусусиятхои забони ондоро як дарача акс намудааст. Дар хакикат, забони Восифй бо равонию соддагй ва образнокй аз бисьёр хамзамонони худ боло меистод. Соддагии забону равонии тарзи баёни асари Восифй бештар дар наклхое, ки аз эчодиёти дадонии хащ дар бораи шахсони таърихй: о лимону шоирон, монанди Абуалй ибни Сино, Фирдавсй, Навой, Улугбек гуфта шудаанд, инчунин дар хикояхои фолыслорй чун "Мори афъй", "Давои дарди шик", "Гов шудани шахе", "Шикори Нуъмоншох" ва монанди инхо равшан мушохдда мешавад. Дар асар он

бобхое, ки Восифй хотирахои худ ё хотирахои пешгузаштагонашро аз забони худ накл мекунад, хеле равону дилчасп баромадаанд. Ин гуна к,исмхои асар чй аз чидати таркиби лугавй ва чй аз чихати услуби баён бо соддагии худ дищати хонандаро зуд чалб мекунанд. Бобхои "Гуфтор дар зикри мунозираи ин камина бо хоча Юсуфи Маломатй", "Дар бораи шиддати сармой Самарканд", "Омадани Начми Сонй", гуфторхо дар бораи Мирзо Байрам, Риёсидцин ва боз бисьёр дигар хикояхои асар аз хамин к;абил киссахои маргуб ва саргузаштхои ачоибу гароиб ва дилошуб ба шумор мераванд.

А.Н. Болдырев дар бораи аз забони гуфтугуй истифода бурдани Восифй изгори акдда мекунад. Мухакдсик бо овардани мисолхои равшан аз "Бадоеъ-ул-вакоеъ" исбот менамояд, ки Восифй ба забони соддаи халкй майлу рагбати зиёд дошт ва кушиш менамуд, ки асарашро аз калимах,ои гуфтугуй-халкй шодоб намояд (23, 282).

Восифй фарзанди замони худ буд ва бо хама соддабаёнй аз анъанаи услубии забони даврааш хал ос шуда наметавонист. Аз ин ру, насри соддаи Восифй дорой як кдтор махдудия гхо мебошад ва ин махдудиятхо бештар дар кор фармудани калима ва таркибх,ои ба точикон номафхуми арабй ва форсии кадим, унсурхои грамматикии кухнаи забони адабй ва воситахои тасвири архаистй мушохида мешаванд, ки инро шароити ичтимоии даври у хакозо мекард.

Чунон ки шпора гардид, Восифй дар шароите умр ба cap бурдааст, ки забони назму наср ва тарзи баёни он багоят мураккаб ва вазнину токатфарсо гардид а, суханбозию лафзпардозй ва ибораороихои сунъй ба хадди камол расида, такрибан хамаи адабиёти дарборию ба дарбор наздик, инчунин адабиёти бадеию гайрибадеиро фаро шрифта буд. Худи Восифй хам ба сифати шоири дарбор аз ин адабиёт дур набуд, мувофшщ завкд дарбориён дар суханбозихои пуртакаллуф хунарнамой менамуд. Бо вучуди ин дар соддагии забои ва тарзи баён кушише зохир кардааст ва

намунаи хуби насри соддаро ба майдон овардааст. Ин сахми дар таьрихи забону адабиёт доштаи Воеифиро М.Шукуров чунин кайд кардааст:

"Зайниддин Восифй аз намояндагони хамон гурухе буд, ки дар адабиёт тарзу тарики наверо пеш гирифтаанд. "Бадоеъ-ул-вадоеъ"-и вай на танхо аз бехтарин намунахои ёддоштнависии классикии точик аст, балки асари комилан навоваронае мебошад" (117, 65). Дар асари Восифй cap задани чунин унсурхои нави истеьмоли маводи забон ва пеш ронда шудани анъанаи содданависй дар инкишофи забони адабии тоник ходисаи мухими таьрихй мебошад. Бинобар ин, омухтани хусусиятхои забонию услубии асари Восифй барои тадаики забони адабй ва муайян намудани вазъияти забони адабии асрхои XV-XVI, инчунин барои равшан кардани накши нависанда дар инкишофи забони адабии он давра дар забоншиносии точик ахамияти бузург дорад.

Илова бар ин, дар асар бобдое дида мешаванд, ки бо услуби таклидй-дарборй навидгга шудаанд. Аз таърихи забони адабй маълум аст, ки бисьёр котибон ва мирзоён ин гуна порчахоро аз ёд намуда, дар вакти зарурат онро бо каме тагьирот ба максад мувофик, карда пешкаш менамудаанд. Аммо Восифй, чунон ки худ гуфтааст, дар навиштани порчах,ои расмй бемислу монанд буд ва равшан аст, ки онх,оро эчодкорона навиштааст. Лекин ин эчодкорй танх,о дар воситахои тасвир ва образнокии сухан буда, колиби муайяни он нигох, дошта мешуд.

Якчанд мактуб, муншаот, фатхнома, маншур, китобаи иморатхо аз кабили порчахое мебошанд, ки бо услуби расмии дарбор навишта шудаанд. Забони хамин гуна порчахои насрии асар бо якчан