автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.03
диссертация на тему: Жанр сафарнома в современной таджикской литературе

Текст диссертации на тему "Жанр сафарнома в современной таджикской литературе"

АКАДЕМИЯ НАУК РЕСПУБЛИКИ ТАДЖИКИСТАН ИНСТИТУТ ЯЗЫКА И ЛИТЕРАТУРЫ ИМЕНИ РУДАКИ

На правах рукописи

БОЗОРОВ НУРИДДИН ШОДИЕВИЧ

ЖАНР САФАРНОМА В СОВРЕМЕННОЙ ТАДЖИКСКОЙ ЛИТЕРАТУРЕ

(на материале журнала «Садои Шарк»)

10.01.03 - Литература народов стран зарубежья (таджикская литература )

диссертация

на соискание ученой степени кандидата филологических наук

НАУЧНЫЙ РУКОВОДИТЕЛЬ: КАНДИДАТ ФИЛОЛОГИЧЕСКИХ НАУК ДОЦЕНТ ГУЛМУРОДЗОДА П.

Душанбе - 2002

МУНДАРИЧА

МУЦАДДИМА........................;............................... 3-10

БОБИ ЯКУМ.

ЗАМИНАХОИ ТАШАККУЛ ВА ИНКИШОФИ САФАРНОМА

ДАР АДАБИЁТИ ТО^ИК......................................................... 11-64

1. Сайри таърихии сафари ома............................. 11 -26

2. Хусусият^ои жанрии сафарнома...................... 27-43

3. Накдш муаллиф дар сафарнома...................... 44-64

БОБИ ДУЮМ.

САФАРНОМА ДАР САФА^ОТИ МА^АЛЛАИ

«САДОИ ШАРК;»....................................................65-140

1. Вок;еияти махдллй в а инъикоси он дар сафарнома.....65-96

2. Бозтоби зиндагии халкдои дигар дар сафарномадои адибони точик.............................................97-131

3. Сабку услуби сафарнома............................... 132-141

ХУЛ ОСА.........................................................142-149

ФЕХ,РИСТИ САРЧАШМАХ,0 ВА АДАБИЁТ........150-157

МУЦАДДИМА

Таракдиёти босуръати илму техника, э^тиёчи рузафзуни мардум ба ахбори навин водор месозанд, ки пахлух,ои норавшани публитсистика тахкик карда шаванд. Зеро воцеаву руйдодхои сиёсй, тагйирот^ои ичтимой, номураттабии инкишофи иктисодии чомиа аз умдатарин масъалах,оянд, ки хамеша дар маркази диккати оммаи мехнаткаш к;арор доранд. Яъне, хдр як узви чомиа ба ахбори нав ва шарху тафсили хакдкдтнигоронаи вокеияти ичтимой ниёзманд аст. Аз ин назар, матбуот дар чамъияти мо вазифа ва масъулияти калонеро ба зимма гирифтааст. Аз садифах,ои рузномаву мач,аллах,о ва барномахои садову симо мардум ба суолх,ои хеш чдвоб меёбанд, аз хдёт ва ме^нати шоистаи худ нак;л мекунанд. Тарики пешкаши ин мавод ба тарзи гуногун сурат мегирад. Дар ин дода нацши жанрх,ои публитсистика барои хубтару нишонрастар инъикос ва пешкаши умум намудани додисоту вокеот ва проблемами доги руз хеле калон аст. Аз ин сабаб *ар руз хабару ма^ола, лавхдю мусо^иба, репортажу очеркх;о хонандагони сершуморро бо факту вокеах,ои наву арзишнок шинос мекунанд, диди онх,оро амик, месозанд. Гуногунжанрй имконият медщад, ки таъсирнокии рузномахову мачдлла^о афзуда, матолибашон шавковару таъсирбахш бошанд. Вале то х,ол жанрхои публитсистикаи точдк хдматарафа омухта нашудаанд. Яке аз ин гуна жанрх,о сафарнома мебошад, ки мавриди омузиши амвд; карор нагирифтааст. Сафарнома дар адабиёти точик татрихи хеле кддима дорад. Шоирону нависандагони форсу то дик аз замони Носири Хусрав ( асри XI), пеш ва баъд аз он низ асардое меофариданд, ки онх,о мах,сули

сафархо буданд. Вале он сафарномахо аз маводе, ки имруз дар васоити ахбори умум истифода мегарданд, хачману шаклан фарк доранд. Дар баробари ин сафарномахри кунунй бо номи хакдаии хеш интишор наёфтааяду намеёбанд. Аксари ин маводро зери рубрикахои гуногун, аз чумла "очерк", "очерки сафари", "публитсистика", "ёддошти сафар" ва гайра дучор омадан мумкин аст. Аз ин боис бе таадици амик;у хаматарафа сафарномаро хамчун жанри мустакдли публитсистикаи точ,ик шинохтан номумкин аст.

Мо дар рисолаи тадкикотй ба тачрибаи назариявии хангоми омузиш ба даст омада такя намуда, бори аввал ба тахщщи хаматарафаи жанри сафарнома даст задем. Ин чихат то андозае мухимияти масъаларо низ муайян мекунад. Мо кушиш намудем, ки жанри сафарномаро дар асоси маводи мачаллаи бонуфузи чум^урй «Садои Шарц» тахкик; намоем. Зеро гарчанде дар солхои аввали мавчудияти мачалла сафарномахо ангуштшумор бошанд хам, минбаъд аз солхои чилуму пгй;охум cap карда онхо дар сахифахои мачалла пайваста чоп мешуданд. Махз мачаллаи «Садои Шарк» дар тахаввули жанри сафарнома хизмати бузургеро сомон додааст. Зеро адибони точик сафарномахои худро нахуст дар сахифахои ин мачалла нашр мекарданд.

Сатх;и омузиши масъала. Сафарнома хамчун жанри муставили илми адабиётшиносй ва журналистика ба таври бояду шояд омухта нашудааст. Вале вобаста ба ин ё он асар олимону му^акки^он ибрози андеша кардаанд. Масалан, дойр ба "Сафарнома"-и Носири Хусрав А.Эделман, И.Крсимов, РДубодиёнй, А.Абдуллоев, С.Атобуллоев ва дигарон андешахои худро иброз намуда, онро гох асари ёддоштй, гохо бадей, хатто илмй каламдод кардаанд (124; 129; 130; 126; 128). А.Эделман "Сафарнома" - ро "на танхо хамчун хотираи адабй, балки ба сифати манбае, ки

маълумоти чугрофй ва таърихй медихдд" низ асари пуркимат шуморидааст. И. Крсимов бошад, "Сафарнома"-ро ёддошт арзёбй мекунад ва хусусияти тарчумаиадлй доштани онро таъкид месозад. Аз чумлаи адабиётшиносоне, ки "Сафарнома" - и Носири Хусравро асари адабй кдламдод намудаанд, Рахдми К^убодиёнй мебошад. Вай менигорад, ки "Сафарнома" ба замми кимати илмй доштанаш арзиши зиёди адабии бадеиро низ молик аст. А^амияти адабии бадеии сафарнома иборат аз он аст, ки дар он бисёр ла^зах,ои бадей мавчуд буда, чандин х,одисах,ои адабй накд карда шудаанд". С.Атобуллоев "Сафарнома"-и Носири Хусравро очерки сафарй_метуяд, ки то андозае мохдяти асарро ифода мекунад.

Муаллифони китоби "Журналистикаи советии точик" (99) низ оиди мохдяти асархои публитсистй ва бадей андеша ронда, жанри "Сафарнома"-и Носири Хусравро сафарномаи очерки арзёбй намудаанд, ки ба адядкат наздик аст, вале ба очерк марбут сохтани он, ба андешаи мо, аз таадик нагардидани сафарнома адмчун жанри ало^ида cap задааст.

Дар Энсиклопедияи советии тодик (65) "Сафарнома"-и Носири Хусрав ба тарзи зайл муаррифй гардидааст: "... зодиран нахустин асарест, ки дар адабиёти форс-тодик дар жанри сафарнома навишта шудааст" (65, 618).

Яке аз мухдккикони жанрх,ои адабиёт ва публитсистика профессор Х.Асозода дойр ба ташаккули системаи жанрх,ои насри муосири Афгонистон ба забони дарй тадкик,от анчом дода, аз чумла "Сафарнома"-и Носири Хусрав ва

"Саёвд.тнома"-и Мах,муди Тарзиро чун сафарнома арзёбй мекунад ва як ^атор хусусият^ояшонро низ баён месозад. Мухдккик аз чумла кадимй будани жанри сафарномаро таъкид намуда, чунин менигорад: "... "сафарнома" чун жанр кайх,о ба

системам жанрх,ои адабиёти асримиёнагии давлатх,ои исломии Шарк; дохил гардидааст. Авчи камоли ин жанр "Сафарнома"-и Носири Хусрав мебошад, ки аллакай дар асри XI ба вучуд омада буд" (67,40).

Ак,оиди адабиётшиносону мухдкдикони точ,ик нисбат ба жанри сафарнома хдм гуногун аст. Агар баъзе мудавдщон жанри сафарномаро бо дигар жанрх,о, бахусус очерк, омезиш дода, байни онх,о фарк нагузошта бошанд (112), бархе адабиётшиносон сафарномаро жанри мустакил ба калам додаанд (93). Масалан, адабиётшинос Со^иб Табаров ду сафарномаи Ч,алол Икромиро мавриди та^лил карор дода, нисбати он^о истилохи очерк ва сафарномаро баробар кор фармуда, "... очерк ва сафарномах,о жанрхои комили адабианд" гуфтааст (112, 134). Профессор Рах,им Мусулмонкулов дар китоби худ "Назарияи чинено ва жанрхои адабй" (93, 32-34) дар мавриди гуру^бандии жанрхои адабиёт сафарномаро (очерк ва ёддоштро низ) ба гурух,и махсуси жанрхои эпики шомил месозад ва нисбати он андеша^ои чолиб баён намуда, умдатарин хусусиятх,ои сафарномаро цайд мекунад. "Сафарнома -чунон жанри адабиест, ки дар вай со^ибкалам чиз^ои ч,олиби диккати дар шадру кишварх,ои дигар дидааш ва х,одисаю х,олат*ои марокднгези мушохддакардааш ва ё аз cap гузаронидаашро тасвир мекунад",- таъкид намудааст у.

Бояд зикр намуд, ки гарчанде дар аксари маколаву асарх,ои мавриди назар ба сафарнома ва баъзе хусусият^ои он ишорахо хдетанд, вале новобаста ба ин^о сафарнома ^амчун жанри мустакили публитсистика дар адабиётшиносии точ;ик мавриди барраей карор нагирифтааст. Сафарнома дар адабиёти рус хдм таърихи тулонй дорад. Нахустин сафар дар Руси Кдцим дар солкой 1106-1108 аз тарафи Даниил ба Фаластин сурат гирифтааст (68,27).

Сафарнома дар адабиётшиносии рус минбаъд хдмчун жанри чудогонаи адабиёт (баъдтар публитсистика) мавриди омузиши хдмачониба карор гирифтааст. Хднуз дар асри XIX сафарнома ва хусусиятхои жанрии он дикдати мутафаккирони бузурги русро ба худ кашида буд. Дар ин хусус В.Г.Белинский (70), Н. Г.Чернишевский (121,222), Н.А.Добролюбов (77,484) дар асархои хеш фикру андеша рондаанд.

Дар осори илмиву тадкикотии олимони рус оид ба сафарнома андешаву мулох,изахои гуногун баён шудааст. Гурухд мухавдщон сафарномаро як намуди очерк арзёбй карда бошанд, кисмати дигар жанри мустакдл будани онро таъкид намуда, вале ба тахлилу та^кдки хаматарафаи он машгул нашудаанд (79; 80; 82; 89; 90; 91).

Сафарнома хамчун жанри мустакили публитсистика аз тарафи мухакдики рус Н.М.Маслова мавриди баррасию тахлили хамачониба кдрор гирифтааст, ки боиси дастгирию омузиш аст (83; 84; 85; 86).

Максади мо дар рисола тадкик,оту андешахои гуногуни адабиётшиносону мутахассисонро тачдиди назар намуда, сафарномаро ^амчун жанри мустакил дар публитсистика ва адабиёти точ;ик тахкик кардан аст. Бахри амалй сохтани ин максад дар назди хеш ичрои вазифахои зеринро гузоштаем:

- таърихи пайдоиш ва сарчашмахои сафарномаро дар адабиёти классики омухта, замина^ои онро дар асоси тадкщотхои олимон мушаххас сохтан;

- накши сафарномахои гузаштаро дар ташаккулу инкишофи жанри сафарнома нишон додан;

- тафовут ва умумияти сафарномаро бо жанрхои дигар бозгу намудан;

- накдш муаллифро дар сафарнома муайян кардан;

- тадащотх,ои дохиливу хоричиро омухта, макоми сафарномаро дар сафах,оти мачаллаи "Садои Шарк" собит намудан;

- инъикоси вокеияти мадаллй ва зиндагии халвдои дигарро дар сафарнома^ои мачалла та^лил ва сабку услуби сафарномадоро бозгу сохтан.

Ахдмияти илмию амалии рисолаи тадкщотй дар он аст, ки дар он бори аввал бахри омухтану баррасй намудани сафарнома хдмчун жанри мустак,ил кушише ба харч дода шудааст. Мо на тан^о дар бораи сафарнома^ои адабиёти классикй ва накши ондо дар пайдоиш ва ташаккули жанри сафарнома андеша рондем, балки сафарномах,ои давраи навро омухта, чиддан ба хулосаи илмй омадем, ки доло сафарнома чун жанри мустакил дар публитсистикаи точик арзи ^астй кардааст. Х,амчунин, дар рисола хусусият^ои хоси назариявии сафарнома низ муфассал бозгу гардидаанд.

Тадкдкоти мазкур дар пурраю мушаххас гардидани жанрх,ои публитсистика мувофикат намуда, андешах,ои нодурусту номаф^умро аз байн мебарад. Натичаи тадкикот дар таълифи дастур^ои таълимй оид ба жанрх,о истифода гардида, дар гузаронидани курской махсус ва машгулиятх,ои амалй дар факултах,ои журналистика ва филология манфиатбахш буда метавонад.

Асоси методологии тадкикотро метод^ои муосири илмии тахлил, аз чумла, методи чомеи та^лил, методи мукоиса, принсипи мувофикат ташкил додаанд.

Корбасти методх,ои муосири тадкикот барои баррасии ^амачонибаю дакики масъалахо мувофикат намудаанд.

Манбаъ^ои асосии рисолаи тадкикотиро сафарномах,ои дар шакли гуногун нашргардида ташкил меди^анд ва асархоеро, ки

дар рисола чун манбаъ истифода шудаанд ё номбар гардидаанд, ба тарной зайл таксимбандй кардан ба ма*;сад мувофик аст:

1. Асархое, ки хусусияти комили публитсистй дошта, чун таърихномахо маъруфанд. Дар ин гуна асархо хусусияти сафарномахо ба назар мерасанд. "Таърихи Байхакй", "Таърихи Табарй", "Зафарнома"-и Ш.Яздй аз хамин чумлаанд ва дар рушду нумуи сафарнома хиссаи муносиб доранд.

2. Баъзе аз бобхои китобхо ё асархои бадей, аз кабили "Наводир-ул-вакоеъ"-и Ахмади Дониш, ки махсули сафаранд (11).

3. Асархое, ки пурра чдвобгуи талаботи жанри сафарномаанд ва дар шакли китоб ба табъ расидаанд. "Сафарнома'-и Носири Хусрав, "Рузномаи сафари Искандаркул"-и Абдурахмони Мустачир, "Тухафи ахли Бухоро"-и Мирзо Сирочи Хдким, "Савонех-ул-масолик ва фаросих-ул-мамолик"-и Кррй Рахматуллои Возех, "Дар он суи ук;ёнус"-и Абдулло Орифов, "Сафари диёри дустон"-и Еаффор Мирзо, "Зиёрати Каъбатуллох"-и Худойназар Асозода аз хамин кдбиланд (33; 28; 25; 8; 37; 24; 4).

4. Сафарномахое, ки дар рузномаву мачаллахо, махсусан мачаллаи "Садои Шарк", нашр гардидаанд. Ин гуна нигоштахо хеле муъчаз буда, чун жанри публитсистй- бадей дар рисола ^аматарафа мавриди баррасй карор гирифтаанд.

Рисола аз мукаддима, ду боб, хулоса, номгуи манбаъ ва адабиёти истифодагардида иборат аст.

Дар мукаддима зарурати илмии омузиши мавзуи тадкикшаванда асоснок гардида, сатхи омузиши масъала, максад ва вазифахои тадаицот, ахамияти илмию амалии он, асосхои методологй, манбаъхои мухимтарини рисола муайян карда шудаанд.

10

Боби аввал бахши назариявии рисола буда, дар он заминадои пайдоиш, сайри таърихии сафарнома хдмчун жанри чудогонаи публитсистй, тафовут ва умумияти он бо жанр^ои дигар ва мав^еи муаллиф дар сафарнома^о та^лил гардидаанд.

Дар боби дуввум, ки "Сафарнома дар сафа^оти мачаллаи "Садои Шарк;"" ном дорад, сафарномадои адибони точик ва дигарон аз гушаву канори мамлакат ва мамолики хорич таедик; шудаанд. Дар ин боб сабку услуби сафарнома^о низ тазушл гардидааст. X у л о с а чамъбасти умумии рисоларо дар бар гирифтааст. Дар охир фе^ристи сарчашмаву адабиёт чой дода шудааст.

БОБИI.

ЗАМИНА^ОИ ТАШАККУЛ ВА ИНКИШОФИ САФАРНОМА ДАР АДАБИЁТИ ТОНИК

1. САЙРИ ТАЪРИХИИ САФАРНОМА

Адабиёти бои хаттию шифохди халки то дик кайхост, ки бо мевахои шахдбори худ ахли оламро шодком намуда, таваддухи олимону мухдккик,онро ба худ кашидааст. Вале то ход таърихи пайдоиши публитсистикаи тодик ба таври бояду шояд тадкдк; нагардидааст. Публитсистикаи тодик хамчун кием и таркибии адабиёт вокеияти замонро инъикос менамуд. "Публитсистика (калимаи лотинй -идтимой) - навъе аз асархои сохаи адабиёти бадей ва журналистика мебошад, ки ба мухимтарин масъалахои рузмарра ва руйдодхои идтимоии сиёсй оиданд ... Публитсистика аслихаи тавонои мубориза^ои гоявй, воситаи тарбияи дамъиятй, ташвикот ва таргибот, тарзи ташкил ва накли ахбори идтимой мебошад. Публитсистика ... вазъи хаёти хозираро инъикос намуда, ба он бдхо медих,ад ва ошкоро ё нидонй (вобаста ба вазъияти сиёсй ва мавкеи Гсензура) гояи низоми мамлакат ва роххои бехбуди онро пеш мегузорад.

Публитсистикаи пешкддам хамеша талош доштааст, ки хдк,икдти хаётро инъикос намояд, ба ходисах,ои руз дуруст бах,о дихад, хукми дуруст барорад ва пешомадхоро нишон дихад. Публитсистика оид ба вокеахои гуногуни хаёти идтимой маълумоти бузурги худчатиро дар бар мегирад. Аз ин ру, асарХои публитсистй барои наслх,ои оянда

хдмчун солномаи муборизах,ои сиёсию ичтимой ва сарчашмаи таърихй хизмат ходад кард... " (125,123).

Публитсистика всщеиятро инъикос мекунад. Дар адабиёти гузаштаи пургановати мо асардое, ки всщеиятро ба риштаи тахдик кашидаанд, кам набуданд.

Дар китоби "Журналистикаи советии точик" (99) оиди публитсистика ва асарх,ои публитсистии кдрщои пешин сухан ронда, муаллифон дуруст таъкид мекунанд, ки публитсистикаи китобии точик дануз дар асри X аз адабиёт чудо шуда, мустак;илона инкишоф ёфтааст. Дар китоби мазкур омадааст:"...дар пахдуи асарх;ои адабии оданги публитсистй дошта як зумра асардое дар назму наср эчод шудаанд, ки мундаричаи онх,о аз хусусият^ои публитсистии онх,о далолат медиданд, гарчи вок;еан то дол мо онхоро ё бо номи асари таърихй ё адабии жанраш норавшан ном мебарем. Ба ин гуна асарх,о "Таърихи Байхдкй" ва таърихх,ои дигар, "Зафарнома"-и Ш.Яздй ва асарх,ои шабехд он, "Сафарнома"-и Н.Хисрав, "Ахло^-ул-ашроф", "Ришнома", "Сад панд" ва чанде аз навиштадои Убайди Зоконй, "Бадоеъ-ул-вакоеъ"-и З.Восифй ва"Наводир-ул-ваь;оеъ"-и А.Дониш, баъзе кисматдои тазкирах,о мисол шуда метавонанд. Асоси чунин асарх,оро хдмчун асари публитсистй номбар кардан он аст, ки онх,о бевосита ба вок,еа^ои ичтимоиву сиёсй бахшида шудаанд ва даёти чамъиятиро на дар образной бофташуда, на дар тищои чамбастшудаи одамон, балки дар он шакле, ки хдст, ба он шакле, ки худи адиби мазкур дида ва мушохдда кардааст (албатта на бо каломи омиёнаи кучагй, балки дар сабки салису хоси хдр кадоме аз ин муаллифон) тасвир намудаанд"(99,42-43).

Гуфтах,ои болоро андешадои профессор Асадулло Саъдуллоев так,вият мебахшанд. Вай асарх,ои шабехд «Сафарнома»-и Носири Хусравро «адабиёти мустанад», «насри мустанад» ёд меорад, ки ба фикри мо дуруст аст. «Адабиёти мустанад, тахминан, онро мегуянд, ки

мазмунашон ба асоси дуччат, во^еият, руйдоддои дилчасп, даводис ва шахсиятдои шинохта сурат мебандад ва дам муаллиф дар нигориши чунин асар аз одангдои публитсистй кор мефармояд ва хулосаву натичдгирии у низ заминаи публитсистй дорад» (108,70).

Профессор А.Саъдуллоев фикрашро идома дода, заминадои фардангии насри мустанадро муайян кардааст, ки китобдои саёдатнома (маъмулаш сафарнома) дам дар ин радифанд (108,20).

Дар во^еъ, дар адабиёти гузаштаи мо асардои хусусияти публитсистй дошта ё худ соф публитсистй хеле зиёданд. Яке аз ондо, ки ба андешаи мо, capono публитсистист, Сафарнома"-и Носири Хусрави Кубодиёнй мебошад.

Носири Хусрав яке аз бузургтарин суханварони ^арни XI аст, ки дар адабиёти классикии точик мавкеи махсусро ишгол менамояд. Вай дар "Сафарнома" саёдати дафтсол$аи худро дар мамлакатдои Шарк;и Наздик тасвир менамояд. Аз ин чидат, асар, чуноне А.Эделман кайд кардааст, на тандо дамчун хотир^и а