автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.03
диссертация на тему: Жизнь и творчество Хазина Лахиджи

Текст диссертации на тему "Жизнь и творчество Хазина Лахиджи"

¿7/ - ?

ДОНИШГОХ,И ДАВЛАТИИ милии точикистон

Ба х,укми дастнавис

Чобиров Давлатчон Юсуфович

ЗИНДАГЙ ВА Э^ОДМЁТИ ХДЗИНИ ЛОДИЧ^

10.01.03-Адабиёти халадои мамолики хоричй (адабиёти форси)

Рисола барои дарёфти дарачаи илмии номзадии илми филология

Рохбари илмй: номзади илми филология А. Алимардонов

ДУШАНБЕ-2003

таджикскии государственный национальный

университет

На правах рукописи

Джобиров Давлятжон Юсуфович

ЖИЗНЬ И ТВОРЧЕСТВО ХАЗИНА ЛАХИДЖИ

Специальность: 10.01.03-Литература народов стран зарубежья

(персидская литература)

Диссертация на соискание ученной степени кандидата филологических наук

Научный руководитель: кандидат филологических наук Алимардонов А.

ДУШАНБЕ - 2003

ЗИНДАГИ ВА ЭЧДДИЕТИ ХДЗИНИ ЛОХ,ИЧ,И

сах.

МУКДДДИМА.........................................................................3-8

БОБИ I. Вазъи сиёсй ва мухимтарин падидахои адабии замони Хазини Лохичй

1. Вазъи сиёсй ва мухимтарин падидахои адабй.......................9-15

2. Зиндагии Хазини Лохичй................................................15-34

3. Хазин ва мухити адабии Хиндустон..................................34-40

БОБИ II. Эчодиёти Хазини Лох.ичй

а) Осори мансур...............................................................41-49

б) Осори манзум..............................................................49-61

Газалиёт.....................................................................61-94

Мутафаррикот............................................................95-99

Рубоиёт.....................................................................99-102

Касоид ....................................................................103-104

БОБИ III. Услуби энодии Хазини Лохичй..................................105-121

,Му^ассаноти адабии шеъри Хазин.................................121-145

Таъсирпазирии Хазин аз шоирони пешин......................145-148

Калима ва таркиботи хоси шеваи Хазин........................148-160

ХУЛОСА.............................................................................161-164

РУЙХАТИ АДАБИЁТ...........................................................165-168

МУЬуАДДИМА

^амон гуна ки равшан аст, дар миёни давраз^ои фар^ангу адаби форсй адабиёти давра^ои охири салтанати Сафавия камтар мавриди таздик;у пажу^иши олимону муз^аедицон içapop гирифтааст.

Пушида нест, ки пиромуни зиндагй ва осори бархе аз намояндагони Чудогонаи адабиёти ин аз$д, таодицоте ан^ом ёфта ва гузашта аз ин ба чоп з^ам расидаанд. Ин таздощот, албатта, заминаи мусоидеро барои тадцици вазъи з^аёти мадании даврони мазкур омода месозанд. Вале ба ин нигоз^ накарда то ба з^ол тадк;ик;оти нисбатан комиле ба вучуд наомадааст, ки он битавонад вазъи х>аёти маънавию адабй ва равия^ои асосии инкишофу рушди адабии ин давраро ба таври зарурй муайян созад.

Бо дарназардошти матлаби мазкур барои омузишу баррасии даврони мавриди назар, пеш аз хама лозим аст, ки сарчашмаз^ову маъхазз^ои ба дастдаромадаи ин давра ва зиндагиву осори намояндагони маъруфи фар^ангу адабиёти он айём мавриди таадиц rçapop гиранд.

Ногуфта намонад, ки дойр ба таърих, з^окимон ва салотини даврони Сафавия тайи да^солаи охир дар Эрон осори зиёде ба чоп расидааст, ки онз^о вазъи з^аёти сиёсй ва и^тимоии он давраро то дара^ае равшан менамоянд. Вале бар хилофи з^аёти сиёсии ин давра вазъи адабии ин айём торику норавшан мемонад.

Ба мак;сади з^алли ин масъала, мо к;арор додем дар ин рисола осори муз^иму пурарзиши яке аз маъруфтарин намояндагони он аз^д разини Лоз^и^иро мавриди омузиш rçapop диз^ем. Бояд тазаккур дод, ки дар таърихи фарз^ангу адаби Эрон ^азинро цабл аз он ки з^амчун шоир ёд кунанд, уро чун донишманди фозилу тазкиранавис шинохтаанд. Воцеан з^ам тазкираи у «Таърихи ^азин» дар шинохту маърифати даврони Сафавия аз аз^амияту

арзиши зиёде бархурдор аст. Бисере аз муаррихону му^акдеицони ватаниву хори^й зимни таълифи осори худ ро^еъ ба даврони Сафавия аз тазкираи ^азин фаровон истифода бурдаву ба он истинод кардаанд.

«Тазкират-ул-муосирин»-яке аз таълифоти пурарзиши дигари разини Ло^и^ист, ки адабиётшиносон аз он ^амчун му^имтарин манбаи адабии давраи мазкур ёд кардаанд ва истифода бурдаанд.

Китоби мазкур боз аз он ^и^ат добили тава^чу^ аст, ки муаллифи он бо аксарияти а^ли илму адаби дар он зикргардида ошноии наздик доштааст.

Гузашта аз ин, разини Ло^и^й со^иби девони комиле аз газалиёту к;асоид, маснавиёту мутафаррицот аст, ки он низ дархури омузишу пажу^иши махсус мебошад.

Чи тавре ки дар фавк; ишора кардем, адабиёти охир^ои а^ди Сафавия дар таърихи адабиёти Эрон ^амчун замони ин^итоту таназзули шеъру адаби форсй шинохта шудааст. ^арчанд дар ин давра шоирони зиёде зиндагй намудаву э^од кардаанд, вале осори аглаби он^о ба чуз гуру^и ма^дуде аз ли^ози ^унари шоирй добили тава^^у^ нест. Дар миёни ин ^ама девон^ои ашъори шоирони он азд девони ашъори ^азин мавк;еи баланд ва ба худ хосро ишгол менамояд. S шоирест, ки ашъораш ^ануз дар замони зиндагияш мавриди тава^у^и ноцидони шеър к;арор гирифтааст ва чои зикр аст, ки дар ин рисола мо бо дар назардошти далоили боло ашъори уро мавриди баррасй rçapop додем. Зеро у шоирест, ки гуё бо э^одиёти у даврони тулоние аз адабиёт хотима меёбад. Бо гуруби китоби зиндагии у даврони дусад-сесадсолаи шеъри форсй - умри «сабки ^индй» ба поён мерасад. Ба ибораи дигар, ^азин охирин ^алцаи як зан^ири бузургу тулонии як давраи адабиёти форсй мебошад. Аз ин нуцтаи назар аст, ки шеъри у аз ^ар чи^ат беш аз ашъори дигарон касби а^амият мекунад.

Цои таассуф аст, ки шеъри шоире бо ин пурмоягй то ба ^ол мавриди таздщу арзёбии густурда царор нагирифтааст ва ба чуз чанд мацолаи ма^дуд асари тадк;ик;ии шоистае пиромуни ашъору осори у нигошта нашудааст. Бо ин

х,ама лозим медонем, чанд нуктаро низ хотиррасон намоем. Шояд • аз му^ак;к;ик;они муосир олими забардаст ва шоири маш^ури Эрон Шафеии Кадканй нахустин нафаре бошад, ки дар ^одаи шиносонидани осору ^унари шоирии Хазин щдом намудааст. Ёдшуда соли 1963 мунтахаби ашъори шоирро бо номи «разини Ло^и^й, зиндагй ва зеботарин газал^ои у» ба табъ расонидааст. Китоби мазкур бар замми ашъор, ки ба к;алами мураттиби мунтахаб дахл дорад, муштамил бар зиндагиномаи ^азин аст. Баъд аз 9 соли нашри ин китоб девони шоир ба замимаи «Таърих ва сафарномаи Хазин>> ДаР Те^рон ба табъ мерасад, ки аз ^ониби Бежан Тарацк;й ном шахе мураттаб гардида буд. Девони мазкур мук;аддимаи куто^е дорад, ки фарогири иттилооти мухтасар пиромуни «Таърихи ^азин» ва ашъори у мебошад. Албатта, намунае аз ашъори ^азин дар ма^аллоту ма^муа^ои ^удогона ^ам бидуни та^ик; чоп шудааст. Дар адабиётшиносии то^ик бошад, ба ин мавзуъ то ?^ол тава^чу^е нашудааст.

Аз ин ру, мо царор додаем, ки то ^адди имконоти худ ба баррасицин мавзуъ бипардозем.

Азбаски замони зиндагии >£азин яке аз пурошубтарин давра^ои таърихи Эрон ма^суб мешавад ва падида^ои а^д дар осори у нак;ши муайяне бок;й гузоштаанд, боби аввали рисоларо гузориши вазъи сиёсй ва му^имтарин падида^ои замони Хазини Ло\и^й ихтисос додем. Бояд хотиррасон сохт, ки зиндагиномаи комили ^азин дар асоси осори худи шоир ва ^амзамононаш мураттаб гардидааст.

Бо дарназардошти ин ки цисмати зиёде аз умри разини Ло^и^й дар ша^ру вилоёти мухталифи ^индустон сипарй шудааст, дар ин боб кушидаем муносибату назариёти шоирро нисбат ба >^индустону а^ли он таъин намоем. Ангезаи дигаре, ки моро ба ин кор водоштааст, ин аст, ки шоирони зиёди эрониасл, ки дар >£индустон будаанд, нисбати он назариёти мухталиф доранд, ки аз лобалои ашъорашон бар меояд. Mo зимни шар^у баёни он назариёт андешаву афкори он^оро бо гуфта^ои )£азин ^иёс^кардаем.

Боби мазкур фасли хурдеро та^ти унвони «^азин ва му^ити адабии Хиндустон» фарогир аст. Манзур аз ин фасл зикру таэ^лил ва арзёбии афкору ацидаи ноцидони ^амзамони З^азин ро^еъ ба ашъори у аст. Тибци маълумоти маъхаз^ои боцимонда ашъори >£азин д^стдорону мухолифони зиёде доштааст ва дар хусуси наади ашъори у асар^ои ало^идае таълиф гардида, ба гунае ки баъзе аз му^аедщини баъдй нощдони шеъри ^азинро гуру^бандй ^ам намудаанд.

Боби дуввуми рисолаи мо ба пажу^ишу ом^зиши э^одиёти ^азин бахшида шудааст. ^амон гуна ки дар боло хотирнишон намудем, разини Ло^и^й аз улуму фунуни замони хеш ого^иву иттилооти фаровон доштааст. Исботи ин номгуи китоб^оест, ки ?;амчун осори насрии у зикр гардидаанд.

Дар фасли аввали ин боб мо нахуст пиромуни осори адабии мансури у сухан рондаем. Тибци навиштаи мух;авдицон, З^азин зиёда аз 54 асари илмй навишта аст. Вале чои таассуф аст, ки аз он >^ама осори гаронба^о ба чуз исму маълумоти андак чизи дигаре бок;й намондааст. Зикри ин нукта бамаврид аст, ки ^амаи асар^ои мансури бок;имондаи ^азин аз ниго^и фасо^ату салосат, циммату арзиш дар як поя царор надоранд ва jçap асараш та^лилу баррасии Чудогонаро талаб мекунад. Вале агар дар атрофи забони осори мансураш аз руи таълифи «Таърих ва сафарномаи ^азин» к;азоват шавад, метавон нати^а гирифт, ки китоби мазкур гузашта аз ин ки тасвири чараёни рузгору мусофират^о ва го^номаи замони шоирро дар бар мегирад, дар айни замон намунаи олие аз насри дилангезу пурфасо^ати салиси форсй ма^суб мегардад. Ва ин ^ацицатест, ки дар огози асри XX аз чониби устод Маликушшуаро Ба^ор хотиррасон шудааст.

Фасли дигари боби мавриди назар ба та^лилу арзёбии осори манзуми }£азин бахшида шудааст. Мо дар му^аддимаи ин фасл саъй намудаем чараён ва чигунагии огози палф^иши олимонро дар бораи ашъори Хазин ва тадвину нашри ашъораш баён намоем ва баъдан бар мабнои нигошта^ои худи шоир дар

атрофи замони ворид гардидани у ба арсаи шеъру шоирй ва гом^ои

нахустинаш дар ин ^ода тавак;к;уф намоем.

/

^олиби тава*щу^ аст, ки разини Ло^и^й ^ануз дар замони зиндагияш девони ашъорашро чанд дафъа худаш мураттаб сохта, вале 40и афсус аст, ки ^ар маротиб бар асари чангу ошуб^ои хунину офатбор, ки гурехтану фирор^ои паёпайро ба бар доштаанд, он девон^о аз байн рафтаанд. Фасли мазкур шар^и муфассале пиромуни ин мавзуъ мебошад.

Пас аз баёни ин мавзуъ нахуст газалиёти у, ки цисмати умдаи девони шоирро ташкил меди^анд, аз ли^ози мавзуъ ва мундари^а та^лилу баррасй гардидаанд. Дар ин цисмат кушише карда шудааст, ки тааммуцу вуруди шоир дар ча^они ирфон ва назариёти шахсии ирфонии у арзёбй шавад.

Баъд аз газалиёт анвои дигари ашъори девони шоир аз цабили мутафаррицот, рубоиёт ва к;асоид та^лилу таджик; карда шуда аз онз^о нати^агири^ои зарурй низ сурат гирифтааст.

Боби саввуми рисола услуби э^одии разини Ло^и^й ихтисос дода шудааст.

Чй тавре^ки дар боло гуфта шуд, шоир намояндаи «сабки ^индй» буд ва дар хусуси шеваи шеъру цадру манзалати ашъораш арзёби^ои мухталифу мутазод мав^уд аст. Аз ин ^и^ат, дар огози ин боб назариёти иддае аз нощдон зикру чамъбандй шудааст. Сипае таздици мухтасаре дойр ба му^ассаноти адабии шеъри ^азин сурат гирифтааст. ^амчунин ба мабнои осори шоир фаслеро ба таэдици таъсири шуарои пешин ба ^азин чудо намудаем. Калима ва таркиботи хоси шеваи }£азин фасли дигарест, ки дар асоси назариёти адабиётшиносони муосир сурат гирифтааст.

Дар зимни ин таэдицот кушише рафта аст, то са^му нацши каломи шоир дар густариши вожагонй ва маъноии забони форей то андозае таъин гардад. ^азин ^арчанд дар ^индустон дар му^ити Эрон к;арор дошт, вале чузъиёти он му^ит тафовут^ои ба назар намоёне аз му^ити Эрони он аерро дорад, ки дар ин хусус дар цисмати мазкур таваедуф намудам.

Умуман, руи^амрафта, мо дар ин рисола саъй намудаем симои ^азинро ?;амчун адиби чирадасту ^унарманд ва устоди сухани порей бар пояи осори у баён ва собит созем.

БОБИ 1.

ВЛЗЪИ СИЁСЙ В А МУ^ИМТАРИН ПАДИДА^ОИ АДАБИИ

ЗЛМОНИ ^АЗИНИ ло^ичй 1. Вазъи сиссй ва му^имтарин падида^ои адабй Он^ое, ки дар риштаи адабиёти форси дар аср^ои XVI - XVIII пажу^ишу таэдиц кардаанд, бар ин ацидаанд, ки адабиёти форсй дар тули аср^ои мазкур рушду сабзиши чандоне надошт ва дацицтараш барои адабиёти форсй баъд аз он ^ама шуку^у ^алоли пешин як даврони сукуту рукуд пеш омада буд. Му>^ацк;ик;ин зимни баррасии ^аёти адабй ва осори манзуму мансури давраи ёдшуда ба он «сукути адабй» ва ё «ин^итоти адабй» номгузорй кардаанд (22,60).

Воцеият ин аст, ки ин тан^о нуцтаи назари олимони дохилй набуда, ховаршиносони хори^й низ чонибдори андешаи мазбуранд. Масалан, адабиётшиноси маъруфи англис Э.Браун зимни баррасии адабиёти форсй дар замони ёдшуда асри XVIII-po аз ниго^и шеъру шоирй дастхолитарин давра ме^исобад. У аз чумла менависад: «Аз назари адабиёт шояд ин к;арн бе^осилтарини царн^ои таърихи Эрон бошад. Зеро то он 40e, ки нигоранда иттилоъ дорад, тан^о шеъри добили муло^изае, ки дар ин давра ба ву^уд омадааст, тар^еъбанди маъруфи ^отифи Исфа^онй аст...» (53, 252).

^арчанд му^аццик; асри XVIII-po «к;арни бе^осилтарини» адабиёти Эрон мешуморад, вале бо ву^уди ^амаи ин наметавонад аз зикри ду шоири фозил ва ду тазкиранавису шахсияти бузурги ин давра разини Ло^и^й ва Лутфалибеки Озар сарфи назар кунад. Номбурда хотирнишон месозад: «Аз суи дигар, ду адиби он замон, ки шахсан дар ^аводиси мусибатборе, ки дар аснои ^амлаи афгон ва пас аз он иттифок; уфтод, ширкат доштанд ва ду китоби муфассалу мустанад аз худ ба^о гузоштаанд, ки бо хондани он%о шар^и мабсуте аз он

даврони таассуфбору пурошуб ба даст меояд. Ин ду тан иборат буданд аз Шайх Муз^аммад Алии ^азин ва Лутфалибек мутахаллис ба Озар» (53,251).

Албатта, авомилу штатное, ки боиси нузули шеъру адаб гаштаанд, хеле . зиёданд. Вале азбаски он омил^о дар бисер асар^ои муз^ак#ик;он мавриди баррасй rçapop гирифтаанд, мо аз такроран овардани онз^о худдорй намудем.

Бо вучуди ^ой доштани чунин вазъ Муз^аммад Алии 2$азин яке аз намояндагони ба назар намоёни аз^ли илму адаби ин давраи Эрон буда, аз з^ар Чиз^ат шоистаи таздеицу омузиш мебошад. Муайян намудани хусусият^ои э^одиёти ^азин ба з^аллу фасли бисер гирездои то з^ол з^ал нашуда ва мушкили таърихи адабиёти царнз^ои охири Эрон имконият фароз^ам овард.

Бинобар ин мо зарурат ва муз^им будани ин вазъият ва а^амияти э^одиёти ^азинро барои таърихи адабиёти Эрони царни XVIII ба эътибор гирифта, к;арор додаем, ки рисолаи худро ба таэдицу тазушли з^аёту осори ин шоир ва донишманди маъруф бубахшем. Бояд ёдоварй кард, ки дар ин чода ба мо пеш аз з^ама осори худи муаллиф имконият меди^ад ва мадад мерасонад. Аз ин нуцтаи назар, махсусан «Таърих ва сафарномаи ^азин» (57) ном асари у бисёр муз^им ва ^олиби диедат мебошад. Аз ин ^ост, ки мо з^ангоми омузишу таздици з^аёт ва э^одиёти ^азин асосан, ба осори у муро^иат менамоем. Аммо дар баробари ин дар маврид^ои зарурй барои з^алли ин ё он масъала ва ê тасдицу радди фикр аз дигар маъхаз^о з^ам истифода хоз<;ем бурд.

^олиби таваччуз^ аст, ки замони зиндагии Шайх Муз^аммад разини Лоз^и^й аз нигоз^и сиёсй яке аз пурош^бтарин ва нооромтарин давраз^о маз^суб мешавад. Зиндагии )$азин мусодиф ба даврае буд, ки з^укумати Сафавия ру ба инк;ироз оварда буд ва шукуз^у шаз^омати пешини худро аз даст медод. Ро^еъ ба з^укумату хонадони Сафавия тадцицотз^ои зиёде дар дохилу хорич сурат гирифта, вазъи Эрон дар он рузгор ба таври муфассал баён гардидааст. Аммо лозим донистем, ки барои дуруст дарк намудани ла^заз^ои з^аёту хусусиятз^ои э^одиёти }£азин ва вазъи илму адаб ба таври хеле мухтасар дойр ба таърихи хонадони Сафавия таващуф намоем. Дар воцеъ пайдоиш ва зуз^ури хонадони

Сафавй дар асри XVI барои кишвари Эрон ва мардуми он ^одисаи му^ими таърихй т^исоб мешавад (53). Зеро ба сари цудрат омадани Сафавия имконият дод, ки мардуми Эрон дар мук;обили душманони ягонаи Эрон дар партави таълимоти маз^абй мутта^ид шаванд ва истикдолияти Эронро ?^ифз намоянд.

Ба цавли Э.Браун «силсилаи Сафавия ин ифтихори бузургро дошт, ки аз Эрон «миллате дубора» мустацил, худме^вар, пурк;удрат ва мавриди э^тиром бисозад, ки марз^ои он дар замони подшо^ии Шо^ Аббоси Кабир бо марз^ои императории Сосонй баробар буд» (53, 16-18).

Яке аз муаррихони муосири Эрон Пано^и Симнонй дар асари худ, ки ба давраи ^укумати Нодиршо^ ихтисос дорад, ниго^и и^молие ба пайдоиш ва сабаб^ои фурупошии силсилаи Сафави^о меандозад. Номбурда маводи фаровони таърихй ва ривоятиро мавриди баррасй rçapop дода, чунин нати^а мегирад, ки ^укумати Сафавиён дар заминаи ^аводису руйдод^ои мухталифи сиёсиву и^тимой, ик;тисодиву маз^абй ба вучуд омад. Ба ацидаи муаллиф нахустин фармонравоёни ин хонадон шайхони соддае буданд, ки ба умури сиёсат сару коре надоштанд ва тан^о бо иззату э^тироме, ки мардум ва пайравони ohj^o ба эшон зо^ир мекарданд, цаноат мекарданд. Аммо бо мурури замон вазъияти сиёсй дар хоки вилоят^ову ша^р^ои гуногуни Эрон тагйир ёфт ва шароити мусоиде барои хонадони мазкур пеш омад, то ба сари цудрат биёяд.

Ро^еъ ба авлоду а^доди Сафавиён маълумоту иттилооти фаровоне дар даст аст, ки вобаста ба тацозои мавзуъ дар маврид^ои зарурй аз он^о ёдоварй ва истифода бурда хо^ад шуд. Маълум аст, ки шо^ Исмоили Сафавй, ки дар таърих ^амчун бунёдгузори давлати Сафавй шинохта шудааст, худро аз авлоди ^азрати Алй ме^исобад. Аммо мувофик;и пажу^иш^ои тозае, ки дар атрофи ин хонадон сурат гирифтаанд, Шайх Сафиуддин, ки сулолаи Сафавия номи худро аз исми у гирифтааст, ки дар асл суннимаз^аб будааст. Вале шо^они Сафавй ба хотири он, ки мардуми шиамаз^абро ба тарафи худ чалб кунанд ва давлати Эронро аз дахолату ^учуми давлат^ои пурцуввати суннимаз^аби ^амсоя эмин

ниго^ доранд, ба таърихнигорон дастур медоданд, ки дар осори худ а^ли ташаюъ будани он^оро зикр намоянд. (55,25).

Гузашта аз ин, шо^они Сафавй баъди ба сари цудрат омаданашон кушиш мекарданд �