автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.19
диссертация на тему: Звукоподражательные слова в азербайджанском и французском языках (Сравнительно-типологическая исследовательская практика)

Полный текст автореферата диссертации по теме "Звукоподражательные слова в азербайджанском и французском языках (Сравнительно-типологическая исследовательская практика)"

A39P5AJ4AH РЕСПУБЛИКАСЫТЭЬСИЛ НАЗИРГШИ БАКЫ Д9ВЛ9Т УНИВЕРСИТЕТИ

9nJa3Macbi Нугугунда УДК-41:494.3:42/48

GMHPBÖJOB ИДРИС АББАС оглу

A39PBAJ4AH ВЭ ФРАНСЫЗ ДИЛЛЭРИНДЭ С9СТ9ГЛИДИ С03ЛЭР (Муга]исэли-тиположи твдгигат тэчрубэси)

10.02.19- ДИЛЧИЛИКНЭЗЭРИ^ЭСИ

Филолоки]а елмлэри намизэди алимлик дэрэчзси алмагучун тегдим едилмиш диссертаси]анын

АВТОРЕФЕРАТЫ

БАКЫ. 2000

Диссертасф Азэрба]чан Елмлэр Академи]асы Нэсими адына Дилчилик Инстшутунун Нэзэри ва Тэтбиги Дилчилик ше'бэсиндэ ]ерине ¿етирилмищдир.

Елми рэЬбэр:

Рэсми оппонентлер:

Филолок^а елмлэри доктору, профессор А.А.АХУНДОВ

Филолок^а елмлэри доктору, М.Э.МАЬМУДОВ Филолоки]а елмлэри намизэди, досент С.И.ИБРАЬИМОВА

Апарычы муессисэ: Азэрба]чан Диллэр Университета.

Мудафиэ " 4 <PlC <"f(XC% 2000-чи илдэ саат 1

-да Бакы Девлэт Университета! н^динд^ филолок^а елмлэри доктору алимлик дзрэчэси алмаг \чун диссертаси]аларын мудафиасини кечирэн A3ap6aj4aH Республикасы ТеЬсил Назиряи]и вэ Азэрба]чан Елмлар Академфсынын Бирлэшмиш Ихтисаслаицдырылмыш Шурасынын (Д. 054.03.15) ичласында олачагдыр.

Унван: 370073, Бакы, З.Хэлилов кучэси, 23, 1 немрэли тэдрис корпусу, III мэртэбэ, 304-чуотаг. Баш Девлэт Университети.

Диссертасф илэ Бакы Девлэт Университетинин китабханасында танышолмаголар.

Автореферат ' ^ " c-e-HtyfctJp 2000-чи илдэ кендэ-рилмишдир.

Бирлэшмиш Ихтисаслашдырылмыш Шуранын елми катиби, филолоки|а

елмлэри доктору, профессор: Р.Ч.МэИэррэмова

ИШИН УМУМИ C94HJJ9CH

М6ВЗУНУН АКТУАЛЛЫРЫ. Мухтэлиф системли диллэрин муга-jncaxiM тадгиги нэзари характерли умуми дилчилик мэсэлэлеринин flaha мукэммэл Ьалли илэ баглыдыр. Инди дилчилик влми еле бир инкишаф мврИэлэсинэ келиб чатмыицдыр ки, муаДОан дил проблеминин е]рэнилмэси учун конкрет бир дилин, Jaxyfl rohyM диллэрин материаллары KeMaja чата билмир. Дил Ьадисэсинин MahHjjaTM, онун ганунау]гунлугунун дарк олун-масы дикэр rohyM олма^н дил илэ муга]исэсиз мумкун дв]ил. Чунки мвЬз бела Myrajnce натичэсиндэ алынан умумилэщдирмэлэр бутевлукдэ дун]а дилларинин универсал хусуси]]этлэрини ачмага имкан верир.

Ики мухтэлиф системли дилин сэстаглиди сезлэр проблеминэ hecp олунмуш диссертасф ишинин аюуаллыгы бир нечэ чэЬэтдэн диггэ-ти чэлб едир. Биринчиси, муга]исэли-тиположи дилчилик лингвистларин сон заманлар даЬа тез-тез мурачиат етдиклэри саЬэдир, хусусила бир чох диллэр учун универсал характер дашы]ан сэстаглиди сезлар, практик ола-раг, муга]исэли аслекдэ тадгиг едилмамищдир; сэстаглиди сезлэр муасир дилчилик учун бэ]ук мараг касб едир, бела ки, онларын езунамэхсус чэЬатлэри, JapaHMacbi вэ. функсионал имканлары Ьэлэ да (1элл едилмэ-миш проблеылардан са]ылмагдадыр. Икинчиси, бэ'зи диллэрин лугэт таркибинин муИум Ыссэсини тэшкил едан тэсвири лексиканын ¡еринин ма'насыны муэЦан етмэк актуал олмагда галыр. Мэзмуну бу вэ ja дикэр дарэчада харичи чилдинэ вэ сэслэнмэсинэ yjryH калан сезлэрин ишаралэ-рэ чеврилмэси мухтэлиф чур олур ки, бу да чохлу ишарэли сезлэрин Ъбразлы"етимолоки|асынын ме]дана чыхарылмасыны реаллыга чеви-рир вэ дилин эмала калмасинин изаЬына ]ахынлашан тэшэббусларин Йа]агларындан" бирини тэшкил едир1, учунчусу, сэстаглиди сезлэрин тадгиги вэ онларын мухтэлиф rohyM ва rohyM олма]ан диллэрдэ Myrajuca-си бе]ук эЬэмиДэт касб едир. Бу чур характерли аращдырмалар сэстаглиди сезларин эсил маЬи]]этини ашкар emaja, онларын универсал, Ьамчи-нин 1иилли"характерини муэ]|анлэщдирмэ]э хидмэт едиф HahaJaT, проб-' лемин дэрин назэри тэЬлили вэ hap бир дилин /бурада Дзэрба]чан ва франсыз диллэри нэзэрдэ тутулур - И.0/ езунамэхсус хусусиЛатлэрини вэ универсал характерли чэЬэтлэри кэзэрэ алмагла элдэ едилмиш нэтм'чэлэ-рин ]екунлары муасир дилчили]ин гаршысында ]вни перслеюивлэр ачыр.

Т9ДГИГАТЫН МЭГСЭД ВЭ ВЭЗИФЭЛЭРИ. Аращдырманын асас магсади дил системиндэ сэстаглиди сезлэрин ]ерини муэДэнлаищир-

Костомаров Б.Г., Крутое Ю.Г., Налюбин Л А, Пораствев А.Ф., Толстой Н.И., Шврбвк А.М. Итога и проблемы подготовки научных и научно-педагогических кадров по / языкознанию 1981-1635 гг. -'Вопросы языкознания*-1966, N0 5, с.9.

мэк, бу гэбилдэн олан сезлэрин умуми дилчилик бахымындак маЬиДэтини ашкара чыхармаг, бу масэлалэри Ьэлл етмэк учун Азэрба]чан вэ франсыз диллэриндэ сэстэглиди сезларин муга]исэли тэдгигини вермэклэ охшар ва диференсиал чэЬатлари ашкар етмэкдир. Бу мэгсэдлэ диссертас^а ишиндэ ашагыдакы конкрет вэзифэлэрин Нэлл гаршьф го]улмуищур: а/ сэстэглиди сезлэрин дил системиндэ ]ври, б/ сэстэглиди сезлэрин эмэлэ кэлмэ просесинин мэрЬэлэлэри, в/ сэстэглиди сезлэрин камиЦэ7 кестэричилэри, г/ сэстэглиди сезлэр вэ аллитераси]а, г/ сэстэглиди сезлэр вэ имитаси]а, д/ сэстэглиди сезлэр ва нидалар, е/ сэстэглиди сезлэр ва ( императивлэр-вокативлэр, э/ сэстэглиди сезлэрин лексик-семантик хусу-сиДэтлари: сэстэглиди сезлэрин чохмэ'налылыгы, синонимлидо, ж/ Азэр-6aj4aH вэ франсыз диллэриндэ чанлы тэбиэтин сэсини тэглид едан /jaMCbmajaH/ сэстэглиди сезлэр: инсанла баглы сэстэглиди сезлэр, Ье}ванларла элагедар сэстэглиди сезлэр, гушларла баглы сэстэглиди сезлэр, Иашаратларла элагэдар сэстэглиди сезлэр, з/ чансыз тэбиэтин сэсини тэглид едэн сэстэглиди сезлэр.

ТЭДГИГАТЫН OBJEKTH ВЭ ПРЕДМЕТИ. Арашдырманын об]ек-ти Азэрба]чан вэ франсыз диллэриндэ сэстэглиди сезлэр, предмета исг бу категор^адан олан сезлэрин hep ики дилдэ муга]исесидир.

ТЭДГИГАТЫН ЕЛМИ ВЭ НЭЗЭРИ JEHHJIHJH. Бу мэсэлэ проб-лемин пуулушу вэ конкрет Ьэлли илэ баглыдыр. Илк дэфэ олараг Азэр-бфан вэ франсыз диллэриндэ сэстэглиди сезлэр топланылмыш, системе салынмыш, тэсвир едилмиш, бир-бириндэн узаг олан вэ мухтапиф сис-темли диллэрэ мэхсус белэ лексик ваЬидлэр тиположи чаЬэтдэн тэЬлил едилмиш, умуми вэ а]рылан эламэтлэр ашкара чыхарылмыщцыр. Бу бахымдан йамин тэдгигат ишини сэстэглиди сезлэрин типолоки]асынын ¡арадылмасында илк аддымлардан бири кими дэ]эрлэндирмэк олар. 9н чох тэдгигатда гаршылащдырылан диллэрин сэстэглиди сезлэринин охшар чэЬэтлэринин типолок^асы узэ чыхарылмышдыр. бсас елми ]ени-ликлар дил системиндэ сэстэглиди сезлэрин jepn вэ мевге]и, сэстэглиди сезлэр вэ дил ишарэлэринин мотивлашмэси, сэстэглиди сезлэр вэ имита-cnja, сэстэглиди сезлэр вэ образлы сезлэр, сестэглиди сезлэр вэ импера-тивлэр, сэстэглиди сезлэр вэ нидалар вэ с. мэсэлэлэрин шэрЬиндэ метана чыхмышдыр. Бу мэсэлэлэрин аращцырылмасы просесиндэ бир сыре муЬум нэзэри муддэалар ирэли сурулмушдур:

1. Сэстэглиди сезлэрин емглэ кэлмэ просеси дерд мэрЬэлэ узрг Ифта кечир:-а/ акустик сигнал, б/ инсанын ешитмэ органлары васитэсиле онун габулу, в/ сигналын эн еЬэми]]этли чэ11этлэринин инсан шуурундг экси, г/ бу чэИэтлэрин дил фактына чеврилмэси. hep бир сонракь марЬэла эввэлки илэ сых баглыдыр.

2. Тэглид лросесинэ бирбаша вэ дола]ысы сэстэглиди дахилдир.

Бирбаша тэглид тэбии сэслэнмэнин инсанын сэс апараты васитэсилэ ифадэси, доданы илэ тэглид исэ тэглид олунан сэс Ьаггында образлы тэсэввур ]арадан сэслэрин аллитерас^асыдыр.

3. Имитеси]а сэстэглиддэн фэрглэнир. Имитаси]а Ье]ванларын сэслэринин вэ окказионал сэс комплекслэринин елми тэсвири учун васи-тэдир. Сэсин тэглиди исэ сэстэглиди сезлэрин japaHMacbi учун васитэдир.

4. Сэстэглиди сезлэрин нидалара аид едилмэси, Иам елми, Ьам дэ практик чэЬэтдэн сэЬвдир. Чунки сэстэглиди сезлэр инсанын ирадэ вэ Ьисслэрини ифадэ едэ билмир, ону эЬатэ едэн этраф муЬитин сэслэри Ьаггында образлы тэсэввур ]арадыр.

5. Императив вокативлэр сэстэглиди сезлэрдэн фэрглэнсэ дэ, нидалар сырасына дэ]ил, сэстэглиди сезлэр тэркибиндэ е]рэнилмэлидир.

Т9ДГИГАТЫН МЕТОДУ. Тэдгиг олунан материапын характеринэ вэ rapubija rojynaH вэзифэлэрэ yjryH олараг мухтэлиф лингвистах метод-лардан истифадэ едилмищдир. Сэстэглиди сезлэрэ аид материалын ejpa-нилмэси учун мушаЬид^'э, теснифэ вэ аращдырылан дил фактларынын синтезинэ эсасланан лингвистик - тэсвири метода эсасланмышыг. Бу категори]адан олан сезлэрин hep ики дилдэки умуми вэ фэргли чзЬат-лэрини муэДэнлэщдирмэкдэ мугадосэли-гаршылащдырма методундан истифадэ едилмищдир.

ТЭДГИГАТЫН МЭНБЭЛЭРИ. Тэдгигат заманы Аззрба]чан вэ франсыз диллэриндэ чапдан чыхмыш бадии эсерлэрэ, hap ики дилин мухтэлиф лугэтлэринэ - изаИлы, етимоложи, дузэлтмэ сезлэр, эчнэби сезлэр лугэтлэринэ, Ьэмчинин мувафиг енсиклопеди]алара мурачиэт олунмущцур. Бутун бунлардан тэдгигатын материалы кими истифадэ едилмищдир.

ТЭДГИГАТЫН ПРАКТИК 9h9MHJJ3TH. Тэдгигатын нэтачэлэри мувафиг практик вэ нэзэри курсларда, лексиколоки]адан хусуси ихтисас курсларында, тэрчумэ нэзэриДэсиндэ, лексиколожи тэдгигатларда, хусу-силэ дэ Азарба]чанча-франсызча /вэ эксинэ/ лугэтлэрин Ьазырланмасын-да, Азэрба]чандилли аудитори]ада франсыз дилинин тэдрисиндэ, тэлэбэ-лэрлэ вэ дилчи аспирантларла аудитор^аданкэнар тэ'лим просесиндэ кэрэкли материал ролуну ojHaja билар. Арашдырманын ajpbi-ajpbi белмэ-лэриндэн, бутевлукдэ тэЬлил олунмуш материаллардан вэ элдэ едилмиш елми нэтичэлэриндэн h9M хусуси, Ьам дэ умуми дилчиликдэ, елэчэ дэ муга]исэли /гаршылащдырма/ истигамэтиндэ апарылан тэдгигатларда да истифадэ едилэ билэр,

ТЭДГИГАТЫН АПРОБАСИМСЫ. Диссертас^'а Азэрба]чан ЕА Нэсими адына Дилчилик Институтунун Умуми вэ нэзэри дилчилик ше'бэ-синдэ Ьазырланмышдыр. Диссертаси]анын эсас муддэалары вэ нэтачэлэри алты мэгалэдэ ез эксини тапмышдыр. Бундан элавэ, умуми вэ нэзэри

дилчилф дайр кечирилэн республика елми-практик конфрансларында мевзу ила баглы мэ'рузалэр дэ едилмищдир.

ТЭДГИГАТЫН ГУРУЛУШУ. Диссертасф иши кириш, ики фэсил, натичэ вэ истафадэ олунмуш едабидат сфИысындан ибарэтдир.

Т9ДГИГАТЫН МЭЗМУНУ

Диссертаси]анын "Кириш" Ииссэсиндэ мевзунун актуаллыгы эсас-пандырылмыш, мэгсад вэ вэзифалэри муэ^эклэшдирилмиш, нэзэри ва практик ahaMMjjaTH кестарилмиш, Ьамчинин муасир дилчиликда муга]иса-ли тедгигатларын, хусусилада мухтэлиф системли диллэрин тиположи чэИэтдэн аращдырылмасынын ahaMnjjaTW вэ бу саИедэ олан бир сыра тэдгигат эсэрлари тэИлил едилмищдир.

Диссертаси^анын 1 фэсли "Дил системиндэ сэстэглиди сезлэрин ¡ери" адланыр. Сырф нэзэри сэчи^э дашьцан бу фэсил 6 Ьиссэдэн-параграфдан ибарэтдир. Йлк енчэ дилин систем тэшкил етаэси Ьаггында мухтэлиф фикирлара мунасибэт билдирилир, дил системинэ дахил олан мухтэлиф елементлэрдэн бири кими сэстэглиди сезлэрин тэдгигинин aha-мидэти кестэрилир, таглиди сезлэрин дикэр нитг Ьиссалэриндэн фэргли фонетак, морфоложи, семантик-синтактик, сездузалтма вэ услуби хусу-CMjjernapa малик лексик-грамматик бир KaTeropHja олдугу rejfl едилир.

Биринчи параграф сэстэглиди сезлэрин эсас сэчи^эви хусуси^эт-лэринэ hacp едилмищдир. Бу Ииссэдэ дилин емала кэлмэсиндэ сэстэглиди нэзэри1)'эсинин эсаслэрына вэ негсанларына тохунулур, дилдэ harnra-тан дэ MyajjaH труп сезлэрин ]'аранмасында тэбии сэслэрин муэдэн рол □¡надыгы тэсдиглэнир вэ ге]д едилир ки, елми эдаби^атда бу груп сез-лар мухтэлиф терминлэр ады алтында истифадэ олунмагдадыр: Мае., "Ономатол"1, "тэглиди вэ образлы сезлэр", "мимем"2, "имитатив"3, "тэглиди сезлэр"4, "сас тэглиди сезлэр", "тэсвири вэ образлы сезлэр"5, "екоизм", "идеофон"® вэ с.

Биз тадгигатымыз учун "сэстэглиди сезлэр" терминини даЬа алверишли вэ мэгсэдэу]гун са]мышыг.

1 Воронин C.B. Английские ономатопы /типы и строения/. - АКД, Л., 1969.

2 Ашмарин Н.И. Основы чувашской мимологии. Казан, 1916. JeHa онун: Подражание в языках Средного Поволжья. Изв.Азерб.Университетв. Общественные науки, 1925, т.2, с. 143-151, т.4-5, с.75-99.

3 Корнилов Г.Е. Имитатиаы в чувашском языке. Чебоксары, 1984.

4 Адилов М.И. Аздрба^чан дилиндэ таглиди сезлэр. Бакы, 1979, с.З.

5 Адилов М.И.Кестерилэн ееври. с.З.

4 Журковский Б.В. Идеофоны в языке Хауса. • "Вопросы африканской филологии". М., 1974, с. 124-131.

Сэстэглиди сезлэр дун]а дилчил^индэ сэс вэ мэ'на арасында •элагэ проблеминин1, ономатоп вэ сэс символикасы проблеминин2 вэ дил ишарэлэри нэзэри])эсинин® фонунда илк еввэллэр ^рэнилмищцир. Бу дил ваИиди Иинд-Авропа диллэри сэзиЦэсиндэ4, тематик груплар узрэ8, а]ры-ajpbi диллэр узра®, сезлэрин редупликаси!асы узрэ7 вэ с.арашдырылмыш-дыр. Гаршылащцырылан диллэр - Азэрба^ан вэ франсыз диллэри уэрэ бу саЬэдэ олан тэдгигатлар проф.М.Адиловун, Ш.Баллинин, В.Г.Гакын, Н.М.Шта]нбергин, КНуропун, А.М.Газов-Гинзбергин вэ б.-нын ады илэ баглыдыр.

Ajpw-ajpu турк диллэриндэ сэстэглиди свзлэрэ аид намизэдлик диссертаси]алары ¿азылмыщдыр*. Сэстэглиди сезлэрин гоЬум вэ гоЬум олма|ан диллэр эсасында муга|исэли тэдгиги бу дил ва1мдинин бир сыра

'Ломоносов М.В. Краткое руководство в красноречию. - соч. о 10-ти т. М., Л., 1952, т 7. с. 89-379.

2 Лейбниц 8.Г. Новые опыты о человеческом разуме. М„ 1836; I.H.Herder. Abhandümg über den Ursprung der Sprech Stutgart, 1969; W.Humboldt. Uber die Verschiedenheit des menschlichen Sprachbaues. Berlin, 1876; EStebithal Oer Ureprung der Sprach. Berlin, 1858; С.В.Воронин. Основы фоносемантики, Л. 1982 с. 10; ГПауль. Принципы истории языка. М.. 1960.

3 Соссюр Ф-де. Курс общей лингвистики. - "Соссюр Ф-де. Труды по языкознанию", М., 1977; Ш.Балли. Общая лингвистика и вопросы французского языка. М., 1955; Г.П.Мельников. Орфонимия и мотивированность знака. - 'Проблемы мотивированности языкового знака*. Калининград, 1976; В.М.Павлоэ. К разработке психолингвистичеосой теории языка. • "Семинар по психолингвистике*. М., 1966; S.UHmann. The principale« of semantics. Glasgow, 1951; O. lespersen. Symbolic value of the vowel i • Jespersen O. Linguistic*. Copenhagen, 193,3.

4 С.Я. Лурье. Неизменяемые слова в функции сказуемого в индоевропейских языках. Львов, 1955;- Е АГлухерева. Звукоподражательные глаголы о диесонантным денотатом (семантические особенности}.- "Глагол е германских языках". Тула, 1976; В.Т.Косов. Междометия современного немецкого языка как особый разряд слов. АКД, М., 1963.

5 ТАНемирович-Данченш. Сравнительный анализ тематической группы ззукообозна-чений в германских языках. АКД, М„ 1976.

4 Н.М.Юсифов. Лексико - семантические особенности английских звукоподражательных

слов. АКД, Баку, 1965; В.Скаличка. .Исследование венгерских звукоподражательных

слов.-'Практический лингвистический кружок". М., 1976;

К.Я.Майтиносая. Венгерский язык. М., 1955, ч.1; 1959, ч.П; 1960, ч.Ш.

7 Штейнберг н.М. Редупликация в современном французском языке. М., 1969; Корди ЕЛЕ.

Значение, образование и употребление междометий во французском языке. АКД, Л.,

1965.

® С.К. Кудайбергенов. Подражательные слова в киргизском языке (канд. дис.), М., 1953; М.Худайкулиев. Подражательные слова в туркменском языке (канд. дис.), М., 1958; Р.Кунгуров. Изобразительные слова в современном узбекском языке. АКД, Ташкент, 1862; Б.Ш.Катомбаева. Подражательные слова в казахском языке. АКД, Алма-Ата, 1965; З.К.Ишмухаметов. Звукоподражательные слова в башкирском языке. АКД. Уфа, 1970; У.Ембергенов. Подражательные слова в современном каракалпакском языке. АКД. Нукус, 1971.

хусусфтлзрини ашкар етмищдир1. Рус дилчилфндэ сэстэглиди < эрин мухтэлиф диллэрдэ муга]исэли е|рэнилмэсиндэ Б.В.Журковск муэуан хидмэтлэри олмущдур2. Лакин а]ры-а]ры диллэрдэ сэстэг сезлэрин кениш муга]исэли тэдгиги С.В.Воронинин ады ила дэ багль Тэдгигатчы мухтэлиф системли диллэрдэ - инкилис, башгырд, индо1 ]а. нана], зулу вэ с. диллэрин дил фактларынын гаршылашдырл! эсасында сэстаглиди сезлэрин универсал дил Ьадисэси кими муИум < принсиплэрини муэ^энлэшдирмишдир. С.Воронинин тэдгигатлар! 10500 сэстаглиди сез арашдырылмыш, о, инкилис вэ ду^анын диллэринин .ономатопларынын тэдгиги ила умуми дилчиликдэ мевзунун - фоносемантиканын эсасыны го]мущцур3.

Дуф дилчил^'индэ сэстаглиди сезлэр саИасиндз, елэчэ дэ с рын муга]исэли тэдгигиндэ угурлар шубЬэсиздир, лакин мухтэлиф цъ рин материаллары, о чумлэдэн Азэрба^ан вэ франсыэ диллэр сэстэглиди сезлэринэ аид фактлар кестэрир ки, бу саИэдэки бир нэзэри планлы проблемлэрэ етэри тохунулмуш вэ там 11элл еди мишдир. Сэстэглиди вэ сэс символизми; сэстэглиди вэ дил ишарэс мотивлэщдирилмэси; дилин дикэр експрессив Ьадисэлэринин, хусу нида и вокатив сезлэрин арасында сэстэглиди сезлэрин ]ер муэЛэнлэщдирилмэси белэ проблемлэрдэндир.

I фэслин ге]д едилэн Ьиссэсиндэ сэсин тэглиди просеси а] лашдырылмышдыр. Сэстэглиди сезлэрин мевчудлугу эле^инэ олг рын эсас аргументлэриндэн бири одур ки, экэр сэстаглиди сезлэр. э' керчэкл^ин сэсини тэглид едирсэ, бу сезлэр бутун диллэрдэ е]ни о лыдыр.

Бэ'зи тедгигатчыларын фикринчэ, сэстэглиди сезлэрин ]аранг просесиндэ эсас усул ешидилэн сэслэнманин имитаси]асыдыр. Бу ф1 ла дэ там разылашмаг чэтиндир, чунки сэстэглиди сезларлэ имит; арасында муэ^ан фэрг вардыр. Белэ ки, сэстэглиди сезлэрин ¡араш учун эсас база тэбиэтдэ олан чанлы вэ чансыз варлыгларын титрз нэтичэсиндэ емэлэ кэлэн мурэккэб, комплекс тэбиэт сэсапэнмэа Сеслэнмэ ез тэбиэтинэ керэ чох мурэккэб (гаднсэдир4.

Инсан сэси ешидэркэн Иэмин сэслэнмэни характеризэ едэн тань

1 А.М.Газов-Гинзберг. Роль звукоизобразительных истоков в образовании семитског запаса корней. АКД, Л., 1963

2 Журковский Б.В. Идеофоны: Сопоставительный анализ. М.,1968

г С.В.Воронин. Английская ономатопея: некоторые итоги и перспективы изучения. • 'Проблемы мотивированности языкового знака*. Калининград, 1976, с.61-65; Овна с Типология контилуантов в индонезийском и английском языках.-Тезисы дискуссии "Типология как раздел языкознания*. М.,1976, с.48-51.

4 Комлев Н.Г. Компоненты содержательной структуры слова. М., 1969, с. 61.

елементлэри там шуурлу шэкилдэ муэцэн едир. Бу Уаныш'елементлэр сэстэглиди сезлэр учун, бир нев "тикинти материалы" ролуну о^'ыр.

Бэ'зи тэдгигатчылар бела Иесаб едирлэр ки, сэстэглиди сезлэрдэ ]амсыламанын муэ^эн бир елементи устунлук тэшкил едир, ]э'ни сэслэн-мэнин мэркэзиндэ Иансыса бир сэс да]аныр1.

Сэстэглиди сезлэрин тэркибиндэ а]ры-а]ры сэслэрдэ символика кермэк мумкундур, лакин бу факты Ьэддэн артыг шиширтмэк ¡анашы кэлэн дикэр сэсэлэрин символик чэЬэтлэринэ кез |уммаг демэкдир. Биз, сэстэглиди сезлэрин тэбии сэслэрин тэхмини "сурэтм" олмасыны гэбул едирик. Тэбии сэслэнмэ исэ чохса]лы сэслэрин комплексидир.

Тэбиэт сэсинин тэглиди бир нечэ амиллэ шэртлэнэн мурэккэб просесдир. Сэстэглиди сезун |аранмасында биринчи пиллэ - тэбии сэслэрин ешитмэ органлары илэ гэбулу - универсал характер дашьцыр. Истэнилэн дилин дашь^ычыларында нормал физиоложи вэзиЦэтдэ ешитмэ органлары е]ни шэкилдэ фэалиДэтдэ олур. Ьэр бир Азэрба)чан дилиндэ данышан, тэбии сэси франсыз, инкилис, рус, чин вэ б. диллэрин дашь^ычысы кими гэбул едир. МэЬз бу пиллэдэ ешидилэн сэсин узунлугу, анил^и вэ башга дикэр спесифик хусуси^этлери фикрэн муэДэн едилир. Учунчу пиллэдэ ешидилэн сэсин дэрк олунмасы учун фонеМ сечилмэси баш верир. Мухтэлиф диллэрин дашы]ычылары б у сечмэни ез дилинин сэс материалы базасы чэрчивэсиндэ Ьфта кечирир.

Тэглид просесинэ бирбаша вэ билаваситэ сэстэглиди дахилдир. Бирбаша сэстэглиди - тэбии сэслэнмэнин инсанын сэс апараты васитэси-лэ даИа дэгиг тэглидидир. Онлары график чэИэтдэн тэсвир етмэк /¡азмаг/ олур, бу ишарэлэрин морфоложи кестэричилэри олур, чумлэ узву вэзи-фэсиндэ чыхыш едир вэ с.

Билаваситэ тэглиддэ сезлэр эмэлэ кэлмир. Бу просес бэ'зи сэслэрин аллитераси]асыдыр, онлар сэс Иапында там тэсэввур ]аратмага хидмэтедир. ь

2-чи параграфда сэстэглиди сезлэр вэ дил ишарэлэринин мотив-лэшмэси проблеминдэн бэИс едилир. Бурада сэстэглиди сезлэр фонетик чэЬэтдэн мотивлэшэн дил ваЬиди кими ги]мэтландирилир. Сезлэрин мотивлэшмэси Ьэмин проблемлэ ёаглы тэдгигатларын кенишлэнмэсинэ вэ онун мухтэлиф типлэринин метана кэлмэсинэ сэбэб олмущцур. Бунлардан бири дэ фонетик мотивлэшмэдир. Фонетик мотивлэшмэ де]эндэ, адэтэн, сезлэрин лексик мэ'насы илэ онун сэслэнмэси арасында муэДэн охшарлыгын мевчудлугу баша душулур2. Мэсэлэн, дэмир пул сэси

1 Блумфилд Л. Язык. М., 1668, с. 156.

2 Журавлев АА Символическое значение языкового знака. - "Речевое воздействие. Проблемы прикладной психоколингвистики*. М„ 1972, с. 82.

франсыз дилиндэ сИпд(денг), инкилис дилиндэ ding вэ Азэрба]чан дили1 дэ чинг; ердэк сэси - франсызча сап-сап (кан-кан).и^килисчэ quack (квак азэрба]чанча бад-бад, русча квак кими тэлаффуз олунараг мотивлашир В.Г.Гак мотмвлэшмэнин 8 истигамэтини кестэрир: мутлэг motmi лэшмэ, нисби мотивлэшмэ, бирбаша мотивлэшмэ, дола]ысы ила mothi лэшмэ, там мотивлэшмэ, нисбэтэн мотивлэшмэ, ашкар мотивлэшм. кизли мотивлэшмэ1.

В.В.Левитски фонетик мотивлэшмэни уч jepa ajbipup: 1/мусбг мотивлэшмэ - бу заман сезун сэс габыгы, ерту]унун символик мэ'нас онун лексик мэ'насына yjryH кэлир; 21 мэнфи мотивлэшмэ - бу зама сезун сэс елементлэринин символик мэ'насы онун лексик мэ'насы ил зиддм]}эт тэшшл едир; 3/ не]трал мотивлэшмэ - белэ Иалда сезун сэслэу мэси илэ лугэви мэ'насы арасында мунасибэт не]тралдыр2.

Сэслэрин символик е]рэнилмаси ики истигамэтдэ мумкун олмуи дур. 1-чи истигамэт ajpbi-ajpw сэслэрин символик хусусиЦэтлерини дэгиглэщдирилмэси, 2-чи истигамэт - сэс бирлэшмэлэринин символа эламэтлэринин в]'рэнилмэси. бу истигамэтлэрдэ апарылан тэдгигатларыь да белэ heca6 едилир ки, "з"вэ "г'саслэри MyajjaH сэстэглиди сезлэрш мэркэзиндэ дурур®.

3-чу параграф Сэстэглиди сэзлэр вэ имитас^а'адланыр. Имита-cnja тэбиэтдэки сэслэрин даЬа дэгиг ифадэ олунмасыдыр. Сэстэглидиь ден 6ahc едан бэ'зи эсэрлэрда сэстэглидинин эсасында имитас^аны дурдугу, белэ сезлэрин эмэлэ кэлмэсиндэ имитас^анын эсас усулларда бири олмасы кестэрилмиш, бэ'зэн исэ бу ики мухтэлиф анла)ыш гарыи дырылмышдыр4. •

А.И.Кермановичин фикринэ5 биз дэ шэрик чыхырыг ки, сэстэглу дини имитаси]а илэ гарыщдырмаг олмаз.

Имитаси]анын фэали^эт даирэси кифа]эт гэдар кенишдир. Бун керэ дэ имитаау'анын шэрти олараг ики типи муэДэнлэшдирилмишдир а/халг имитаси]асы, б/елми имитаси^а.

Сэстэглиди окказионализмлэрин слесифик чаИат одур ки, ajpb ajpbi лексик ваИидлэрин дил фактору кими график экси вар вэ белэ сезлэ

1 ГакВ.Г. Беседы о французском языке. М., 1966, с. 17-20

" Левицкий В.В. Семантика и фонетика. Черновцы, 1973, с. 46.

3 С.В.Воронин. Звукоиэображения щелкающих и детальных артикуляций и некоторые акустические ономатолы,- Исследовния по английской филологии. Вып. 4, ЛГУ. 1971.

4 H Marchand. Phonetic Symbolism in English Word Formation-'Tndogermanisce For scungen" Bd. 64,1959

s Германович А.И. Ме>кдометия и звукоподражательные слова русского языка. • АДД, Симферополь, 1961.

рин дузкун ]азылмасы ja3bi савады учун норма cajbmbipca, сэстэглиди окказионализмлэрин график екси (охдур, чунки онларын ¡азыдакы экси тэхминидир. Буна керэ дэ, окказионализмлэри ики типа ajbipMar олар: 1. Шифайи дилдэ окказионализмлэр. 2. иазылы дилдэ окказионализмлэр.

Jaзылы дилдэн фэргли олараг, шифаЬи дилдэки окказионализмлэр тэбии сэслэнмэнин flaha дэгиг ифадэсидир. Инсан ез фэали]]зтиндэ тез-тез ев Ьфанларынын, ]ахуд мухтэлиф гушларын сэсинин имитасф-сына мурачиэт едир. Мэсэлэн, азмыш ев hejeaHbiHbi ахтараркэн мэЬз онун сэсинин имитаси]асы Ьэмин итмиш heJeaHbi тапмага кемэк едир, чунки hejBaH ез сэсинэ охшар сэси ешитдикдэ, чаваб верир. Гушларын сэслэ-t ринин имитаси]асы онлары тутыага кемэк едир вэ с. Белэликлэ, эсасында халг имитаси]асы дуран шифаЬи дилдэки сэстэглиди окказионализмлэр график чэИэтдэн тэсвир олуна билмэ]эн ^¡э'ни, ]азыла билмэ]эн/ тэбии СЭСЛЭНМЭНИН сурэтидир ВЭ ЭМЭЛИ фэали]]этдэ MyhYM рол OjHbljbip.

Ja3bmbi дилдэки окказионализмлэрэ кэлдикдэ исэ, онлар бодии мэтнлэрин муэллифлэри тэрэфиндэн бу вэ ja дикэр Ьадисэни образлы ифадэ етмэк учун ]арадылыр. Онларын график тэсвири конкрет бир дилин фонем тэркиби ила мэЬдудлашыр. Мае.: Сусма ал амати азэрба]-чанча ссс, франсыэча sss [ссс], tss [тсс] шэклиндэ ифадэ едилир: Элини агзына rojy6 с...с...с...де]э ицшрэ етди. (А.Шаиг).

Елми HMHTacMjaHbiH функси]асы, онун башлыча вэ ]еканэ вэзифэ-си • hejBaH вэ гушларын сэслэринин максимум дэгиг вэ об]ектив тэсвйрин-дэн ибарэтдир. Елми имтаси]анын бэ'зи хусуси^этлари халг имитаси]асы-на yjryH кэлир. Бунун сэбаби, hap ше|дэн эввэл, онунла баглыдыр ки, hap ики HMHTacnJa тэбии сэсин тэхмини эксидир. Лакин халг имитаси]аындакы окказионализмлэр екслрессив-ифадэлилик функси]асы дашы]ырса, елми имитаси]адакы окказионализмлэр тэсвири - статистик характер дашь^ыр.

4-чу параграфда сэстэглиди сезлэрин образлы сезлэрлэ муэДэн баглылыгы, елэчэ дэ бунлар арасында олан фэргли чэНэтлэр нэзардэн кечирилир. МуэДОэнлэщдирилир ки, образлы сезлэр аш]анын харичи фор-масы, Ьэрэкэти Ьаггында hncctf таеэввурлэри ¡арадыр. Белэ сезлэр кермэ эдгулары илэ баглыдырса, сэстэглиди сезлэр ешитмэ илэ элагэдардыр. Образлы сезлэр харичи алэм Ьаггында бэдии тэсэввурун нэтичэсиндэ ме]дана кэлмиш сезлэрдир вэ буна керэ дэ онларда ифадэ олунан haflnca, amja илэ сеэ арасында билаваситэ элагэ ]охдур. Сэстэглиди сезлэрдэ исэ белэ бирбаша элагэ вардыр. Сэстэглиди сезлэрин, дэмэк олар ки, Иамысындан фе'л дузэлди|и Ьалда (шаггылда, поггулда вэ е.), образлы сезлэрдэн "чох надир Иалларда фе'л эмэлэ кэлир'. Образлы сезлэр ез фонетик гурулушуна керэ сэстэглиди сезлэрэ oxiuajbip, лакин

' Адилов М. Азарба]чан дилиндэ твглиди евзпвр. Бекы, 1979, с. 4.

бу чэЬэт Ьеч дэ онлары бирлэшдирэ билмир.

. Образлы сезлэрлэ ифадэ олунан Иадисаларкамицатча аз дфл. Мае., франсыз дилиндэ jouetf/joujou (игрушка), zouaveZ/zomou (сорвиголова), bancaWbanban (хромой), enfantf/fanfan (дитятко), tledc-Ic рёге-(ата-Отец, папаша)-ушаг нитгиндэ); Азэрба]чан дилиндэ пар-пар Оанмаг), былдыр-былдыр (агламаг), дыбыр-дыбыр (кэзмэк), инкилис дилиндэ tatter, dodder, trot (инсанын казмэси), glitter, twinkle, glimmer (улдузларын, кезлэрин парылдамасы), glisten (дишлэрин парылтысы) вэ с.

Образлы вэ сэстэглиди сезлэрин охшар чэЬэтлэриндэн бири онларын hap икисинин тэркибиндэ умуми елементлэрин олмасыдыр.

Образлы сезлэр вэ сэстэглиди сезлэр арасында кенетик;вэ-се-мантик чэЬэтдэн умумилик joxAYP- Сэстэглиди сезлэрин семантикасы вэ онларын эмэлэ кэлмэси билаваситэ тэбиэтдэ <элан сэс Ьадисэлэринин тэглиди илэ баглыдырса, образлы сезлэрдэ бу xycycnjjaTjoxflyp.

Умуми дилчиликдэ бэ'зи Иалларда сэстэглиди сезлэрлэ импера-тивлэр гарышыг салындыгы учун I фэслин 5-чи параграфыны бу мэсэлэ-нин умуми вэ диференсиал чэНэтлэринэ Иэср етмишик. "Сэстэглиди сезлэр вэ императивлэр" адпанан бу Ьиссэдэ кестэрилир ки, дун]а диллэри-нин тэсвири лексикасында императив сезлэр хусуси jep ту тур. Эввэлки грамматика китабларында императивлэр нидаларын тэркибиндэ ejpeHnn-мишдир. Сонракы арашдырмаларда императив сезлэр ajpbma лексик-семантик труп кими тэдгиг олунмага башланмышдыр. Бу бахымдан Л.М.Карашрванын инкилис дилиндэки вокатив сезлерэ аид намизэдлик диссертас^асы диггэти чэлб едир1. М.Адилов императив сезлэри ики груп дахилиндэ /вокатив сезлэр вэ диффуз сезлэр) ejpaHMsjn даЬа мэгсэдэу]гун cajbip2.

Муасир Азэрба]чан дилчили]индэ вокатив сезлэрэ аид намизэдлик диссертаси]асы да ]азылмыщдыр'.

Бу Ьиссэдэ вокатив сезлэр мурачиэт едилэнин истигамэтиндэн асылы олараг, ики група а]рылмыщдыр: 1) инсанлара мурачиэтлэ ишлэ-дилан вокатив сезлэр, 2) hejBaH вэ гушлара мурачиэтлэ ишлэдилэн вокатив сезлэр. Сонунчу сэстэглиди сезлэрэ даНа jaxuHflbip. Биринчилэр исэ хитаблара oxiuajbip.

Императивлэрин-вокативлэрин ишлэдилмэси ареал характерли-дир. Ja'HH, бутун халглар hejBaH вэ гушлара ejHH сезлэрлэ мурачиэт етмир. Мэс.: Азэрба]чан дилиндэ: Чамаат дага кечур: - ДэЬ... дэЬ...-ЬоЬа..

1 Л.М.Карашэва. Семантико-интонационный анализ вокативных единиц в английской разговорной речи. АКД, М., <669.

М.Адилов. Азерба^ан дилиндэ тэглиди сезлэр. Бакы, 1879, с. 67

3 Гаджиева Н.М. Вокативы в Азербайджанском языке. АКД, Баку, 1992.

ho... Тоша... тош... /Ч.Бэркушад/, - Киш - киш, aj киш-киш, -Aeja сэсини учалтды /СРеИимов/ вэ с.

Бэ'зи императив вокативлэрин бир сыра диллэрдэ ^нелхалг" ]ахынлыгы диггэти чэлбедир: Азэрба]чан дилиндэ пиш, франсызча Mlnou [мину], русча брысь, инкилисчэ puss; Азэрба]чан дилиндэ киш, франсызча plchte [пиилг], русча кис, инкилисчэ shoo; Азэрба]чан дилиндэ чиб, чип, франсызча piou [п]у], русча цып, инкилисчэ chuck; Азэрба^ан дилиндэ ho (мэл-rapaja мурачиэтлэ), франсызча hau [о], инкилисчэ ho вэ с.

Императивлэрлэ сэстэглиди сезлэр арасында уму ми чэИэтлдр олдугу кими фэргли эламэтлэр дэ мевчуддур. Диссертас^ада бу фэргли >ч^Ьэтлэр ашагыдакы кими умумилэшдирилмишдир:

1. Сэстэглиди сезлэр чохмэ'налы ола билир, императивлэрдэ исэ бу хусусиДэт, эсасэн, joxflyp. 2. Сэстэглиди сезлэр сэслэрин, бир нее, адыдыр вэ онлар эксэр Ьалларда мухтелиф нитг Ииссэлэринэ чеврилэ билир. Императивлэр эиц'ави мэ'на^ малик де]илдир вэ ]апныз инсана, Ье]вана вэ гушлара мурачиэти, чагырышы билдирир. 3. Сэстэглиди сезлэр чумлэ узву функси]асыны дашы]ыр. Императивлэр синтаксисдэ хитаб кими чыхыш едир. 4. Тэкрар олунан сэстэглиди сезлэр ]амсыланан сэсин интенсивли]ини, сурэкли]ини вэ чохдэфэл^ини билдирир, импера-тивлэрин тэкрары исэ тэ'сирин кучуну артырыр. 5. НэЬа]эт, вокатив сезлэрдэ эгли, иради 49her устун олур вэ с.

I фэслин сонунчу параграфында сэстэглиди сезлэрин вэ нидала-рын o6jemm сэчи])эси нэзэрэ алынараг, онларын ашагыдакы умуми вэ бир-бириндэн фэрглэнэн чэЬэтлэри кестэрилмищдир: 1. Ьэр ики сез групу дилин тэсвири лэхсикасына дахил-дир. 2. Сэстэглиди сезлэр нида/дердан, Ьэр ше|дэн эввэл, семантик чэЬэтдэн ферглэнир. Экэр нидалар инсанын дахили йисслэрини, емоси]аны экс етдирирсэ, сэстэглиди сезлэрдэ сэс-лэр тэглиди характер дашы]ыр. Онлар дилдэ инсанын Ьисс-Ьэ]эчанлары-ны билдирмэк учун jox, керчэклик Иадисаларинин образлы, тэсвири шэ-килдэ ифадэ етмэк учун мевчуддур вэ буна кэрэ дэ нидалардан фэргли олараг тамамилэ башга лингвистик хусусиЦэтлэрэ маликдир. 3. Нидалар, адэтэн, онлара гошулан чумлэлэрдэ данышанын Нисслэрини ифадэ едир-сэ, сэстэглиди сезлэрдэ белэ ифадэлили]э ehTnja4 олмур, чунки онлар харичи алэмин конкрет Ьадисэсини ин'икас етдирир. 4. Сэстэглиди сезлэр Иадисз вэ эш]аларын тэбии сэслэнмэсини экс етдирир, буна керэ дэ онларын конкрет мэ'насы олур, нидаларда исэ бу хусусиДэт]охдур. 5. Сэстэглиди сезлэр дилин лугэт тэркибинин зэнкинлэшмэси учун база ролуну о]на]ыр, онлардан ]ени лексик ваЬидлэр-фе'ллэр эмэлэ кэлир. Нидалар исэ дилин сез {арадычылыгы просесиндэ иштирак етмир. 6. Нидалардан фэргли олараг, сэстэглиди сезлэр чумлэ]э дахил олур вэ чумлэдэ hep haHCbi бир узв кими чыхыш едир.

I фэслин сонунда гыса нэтичэлэр да верилмиш, бурада сэстэгли-ди сезларин эмэлэ келмэ просесинин мэрЬэлэлэри, тэглид просеси, ими-таси]анын, образлы сезлэрин, императивлэрин-вокативлэрин вэ нидала-рын сэстэглиди сезлэрлэ умуми вэ фэргли чэЬэтлэри умумилэщдирил-мишдир.

Диссертасфнын II фэсли "Азерба]чан вэ франсыз диллэрин-дэки сэстэглиди сезлэрин лексик-семантик хусусиДОэтлэри" адланыр.

Дилдэки сэстэглиди сезларин лексик-семантик хусусиДОэтлэринин е]рэнилмэси учун онларын тэснифи мэсэлэлэри эсас шэртлэрдэндир. Диссертаси]ада бу мэсэлэ]э ики аслектдэн ]анашылмыищыр: а/ сэстэглиди сезлэрин умуми структур елементлэринэ керэ тэснифи, б/ сэстэглиди сезлэрин сэслэринин мэнбэлэринэ керэ тэснифи. Гаршылащдырылан диллэрдэ сэстэглиди сезлэри умуми структур елементлэринэ керэ тэсниф едэркэн Ч.Фиртин, Г.Марчандын, Л.Блумфилдин, С.Воронинин1 эсэрлэри-нэ истинад етмишик. Тэснифатын биринчи аспекти сэс символизми нэзэри^аси, jd'HH сез ]арадычылыгы мэсэлэлэри илэ элагедардыр. Бу тэснифин тэрэфдарлары бэ'зи сезлэрдэ тэсадуф олунан муэДэн структур елементлэри эсас кетурур вэ онларын фикринчэ, бу елементлэр сэстэглиди сезлэрин ]аранмасы учун flaha вачибдир.

Сэстэглиди сезлэрин сэслэрин мэнбэлэринэ керэ тэснифи умуми дилчиликдэ кениш |а]ылмыш вэ бу усул flaha элверишли Иесаб едилмиш-дир. Хусусилэ турк диллэри узрэ аращдырмаларда бу тэснифэ даИа чох устунлук вврилмищдир. ©ксэр аращдырмаларда турколохи]ада, елэчэ дэ умуми дилчиликдэ сэстэглиди сезлэрин тэдгигиндэ илк дилчилик тэ'лими ¡аратмыш Н.Ашмаринин тэдгигатларына эсасланылмышдыр. Н.Ашмари-нин тэснифи ашагыдакылары эЬатэ едир: 1/ сэстэглиди сезлэр / инсанын Ьэрэкэтиндэн, чансыз тэбиэтдэн ]аранмыш акустик еффектлэр, hejeawia-рын гышгырыгындан вэ сэслэриндэн емэлэ кэлмиш сэс образлары/, 2/ ha-рэки Иадисаларин, хусусилэ ишыг Иадисесинин тэглиди, 3/ мэнбэси нитг алараты олан сэс Ьадисэсинин тэглиди, А/ инсан организминдэ мевчуд олан сэсчыхарма]ан Ьадисэлэрин тэглиди, S/ушаг сезлэри2.

Чуваш дилиндэки сэстэглиди сезлэр Г.Е.Корнилов тэрэфиндэн ашагыдакы шми тэсниф опунмущдур: V Рахили" сэстэглиди, 2/ бэ'зи hejeaH сэслэринин тэглиди, 3/"харичи" сэстэглиди®.

С.Чэфэрованын тэдгигатында сэстэглиди сезлэр уч група белунэ-

1 Бах. Firth J.R. The Tongues of Men and Speech. Oxford, 1964; Marchand H. The Categories and Types of Present-Day English Word Formation. Wiesbaden, 1964; Блумфильд Л. Язык. M., 1868:; С.В.Воронин. Основы фоиооемакпмеи. Л., 1982.

2 Ашмарин Н.И. Подражание в языках Сродного Поволжья, с. 146-155.

1 Корнилов Г.Е.. Имитативы в чувашском языке. Чебоксары, 1984, с. 68-158.

рек тэсниф едилмишдир: 1/ инсана мэхсус сэслэри тэглид еден сезлэр, 2/ башга чанлылара (ге]ри-инсани) мэхсус олан сэслэри тэглид едэн сезлэр, 3/"елу" тэбиэтвэ эщ]аларын сэсини тэглид едэн сезлэр1.

Сэслэнмэнин мэнбэлэрини тэдгигатчылар мухтэлиф бахымдан изаЬ еттиишлэр. Мэселэн, Т.П.Немиро'вич-Данченко сэслэнмэ мвнбэ|ини Иэрэкэтлэ багламыщдыр2. Лакин фикримизчэ, Нэрэкэт 1алныз сэслэнмэнин сэбэбидир. Сэслэнмэнин мэнбэ]и титрэ^шли Иэрэкэтнэтичэсиндэ сэс чыхаран конкрет эш|а, ]ахуд чанлы варлыглардыр. Сэслэнмэнин мэнбэ]и тэбиэт Иадисапэри дэ ола билэр.

Дилчиликдэ сэстэглиди сезлэр сезлэрин лексик-семантик тэсни-фи фонунда да нэзардэн кечирилмищцир. Фе'ллэрин лехсик-семантик групларысырасында сосланы» фе'ллэри дэ а]рыча нее тэшкил етшш-дир. М.ПАвалианинин, И.В.Арнолдун, Н.М.иусифовун, Ь.К.Гул^евин тэдгигатлары бу бахымдан сечиЦэви са]ыла билэр3. Биз бу тэдгигатлар-дакы белхулэрэ эсасланараг, гаршылашдырылан мухтэлиф системли диллэрдеки сэстэглиди сезлэрин семантмкасындан чыхыш едэрэк ики бе]ук групу аращдырмамыз учун даЬа мэгсэдэу]гун вэ элверишли са]ырыг: 1/ чанлы тэбиэтин сэсини тэглид едэн сезлэр, 21 чансыз тэбиэтин сэсини тэглид едэн сезлэр.

Бу мэсэлэлэр тэКпил олунмаздан габаг, диссертас^анын II фэс-линдэ сэстэглиди сезлэрин бэ'зи умуми сэмантик хусусиДэтлэри нэзэрдэн кечирилир. Ге]д олунур ки, сэстэглиди сезлэр еэ мэ'насына керэ конкрет-дир. Тэглиди сезлэр бир нев тэглид олунан Ьадисэнин езудур, тэхмини дэ олса, Ьэр Ьалда езудур, билаваситэ ин'икасыдыр"4.

Ьерэкэтпэ сых баглы олдугуна вэ ]алныз Ьэрэкэтин нэтачэси кими ме]дана чыхдыгына керэ сэс, сэстэглиди сезлэрин мэ'насынын а]рылмаз Ьиссэсини тэшкил едир. Сэслэри емэлэ кэтирэн эсас Иэрэкэт невлэри, би-зим негтэ]и-нэзэримизчэ, бунлардыр: 1) зэрбэлэр, тоггушмалар; 2) сур-тунмэ; 3) еш]анын ]арылмасы, дагыдылмасы, ]ахуд шаггаланмасы; 4) Ьэ-рэкэтин сур'этлэ титрэмэси, кулэ^н есмэси, вибраси]а; Бунлары сэстэглиди сезлэрин кэми]|эт характеристикасы кими дэ гэбул етмэк олар.

'джафарова С.М. Подражательные слова в современных тюркских языках. АКД. Баку,

1973, с. 4-10.

3 Т.П.Немирович-Данченю. Сравнительный анализ тематической группы звукообозна-чений в германских языках. АКД. М., 1976.

3 Н.ПЛвалианм. Лексико-семантичеокая группа глаголов звучания в современном английском и русском языках, с. 52-54; И.В.Арнальд. Лексикология современного английского языка. М., 1973, о. 67; Н.М.Юсифоа. Лексико-семантичесхме особенности английских звукоподражательных слов. АКД, Баху, 1985; ГХКулиев. Семантика глагола в тюркских языках. Издательство Академии наук Азербайджанской Республики, Б0ку; 1998.

4 Адилов М. Аэерба]чан дилиндэ тэглиди сезлэр. Бакы, 1979, с. 4.

Лакин сестэглиди сезлердэ ке]фи]]эт аламэтлэри дэ вачиб унсурлэрдэн-дир. Сэсин ке]фиЦэш дерд эсас амилдэн асылыдыр;1) сэс эмэлэ катмрэн Иэрэкэтин неву; 2) эщ|'анын сэс мэнбэ]инин неву, 3) Ьэрэкэтин импулсив, гэфилдэн, сурэкли характери; 4) сэсин ]аранмасы муЬити. Бу дерд амил сэсин ]уксэклик, тембр, чинкилтилилик, карлыг, муддэтли, гысалыг, мутэмадилик кими ке]фи]|этлэрини муэЦэнлащдирир1.

Сестэглиди сезларин мэ'налары конкретликдэн мучэррэдли]э кими кенишланир. Бела Ьалларда тэбиэт тэрэфиндэн ]арадылмыш образ зэифлэмэ]э башла]ыр вэ сэстэглиди сез даНа чох мучэррэд мэ'на кэсб едир. Бу чур мэ'налары ]алныз мэтн дахилиндэ ашкар етмэк олур.

Синонимлик вэ чохмэ'налылыг сэстэглиди сезлэрэ дэ аиддир. Мае., франсыз дилиндэ "мызылданмаг, донгулданмаг" мэ'налы бир нечэ сэстэглиди сездэн истмфадэ едилир: marmotter [мармоте], Murmurer [мурмуре], balbutier [балбуф] вэ с. Азэрба]чан дилиндэ "кулмек" мэ'насыны ифадэ етмэк учун сэстэглиди сезларин мухтэлиф синоним -вариантларындан истифадэ едилир: Тагы киши пыггылдаОыб кулду" (М.Элизадэ); "Jary6 Ьыггьшда]ыб кулду" (С.вЬмедов); Быгыны тумарлады, ачыг веран кими шаггылда]ыб кулду" (В.Се]идов) вэ с.

Франсыз дилиндэ dlng [денк] сэстэглиди сезу Иэм зэнк чалмасы-ны, haM дэмир пулун барк дешэмэнин устунэ душмэсини, Нам дэ дэмир эиуапарын бир-биринэ дэ]мэсини ифадэ едэ билир. Демэли, е]ни сэс тэркиби мухтэлиф Иадисэлэри тэглид учун ишлэнилэ билэр. Бу чур лолисемантиклик дилдэ коммуникатив а|дынлыгы, дэгигли]и гисмэн азалдыр. Беле сезлэр даЬа чох дилдэ експрессивли]и тэ'мин едир. Она керэ дэ експрессивлик сэстэглиди сезларин семантикасы учун вачиб унсурлэрдэн са]ылыр. Бу хусусиЦэт олмадан ифадэлили]и вэ сэс образыкын чанлылыгыны алдэ етмэк олмаз.

Тэдгигатда сэстэглиди сезларин кэмиДОэт кестэричилэри дэ дэгиг муэДэнлэщдирилмишдир: анилик, бирдэфэлик, чохдэфэлик, давамедичи-лик, гысалыг, сурэклилик вэ с. Бу кестэричилэр универсал олсалар да, мухтэлиф системли диллэрдэ мухтэлиф усулларла - лексик, грамматик ве фонетик усулларла ифадэ едилир.

Лексик ваЬид кими, сэстэглиди сезлэрин кеклэри сэслэнманин бирдэфэлик вэ сурэклилик кими ^фиЦэт кестэричилэрини ифадэ едир. Мэсэлэн, мухтэлиф фонетик структура малик олан диллэрдэ бир нечэ сэстэглиди какун манзэрэсинэ диггэт]етирэк:

' А.И.Германович. Междометия и звукоподражательные слова русского языка. АКД, Симферополь, с. 24.

A3ap6aj4aH дилиндэ франсыз дилиндэ инкилис дилиндэ рус дилиндэ

тыг (галыны де!эндэ) toc [ток1 «ск тыг

дынг (занк сэси) ding Гденк1 dîna дынг

ми]о (пишик сэси) miaou Гм|ау1 mlow мяу

Редупликатив (тэкрар) свзлэр (мае.: франсызча crl-crl [кри-кри], азэрба]чанча чыр-чыр • чырчырама саси, франсызча alou-glou [клу-клу], азэрба]чанча гурт-гурт - су ичэндэ ]8мсыланан сэс) чохдэфэлиликлэ ]анашы, онун сурэклилфнин эксинэ олараг сэсин кэсиклили]ини, сфак-лил^ини дэ ифадэ едир.

Морфоложи усулла ифадэ олунан сэстэглиди кеклэрэ муэЦэн шэкилчилэр артырылмагла елавэ - потенсиал мэ'на чаларлары |арады-лыр. Мэсэлэн, Азэрба]чан дилиндэ -ыр вэ -ыл модификатору муаДан сэстэглиди кэклэрэ артырылыр: "тыппыр-тыппыр, хырыл-хырыл, парыл-парыл, ишыл-ишыл" вэ с. Инкилис дилиндэ исэ бу чур сэстэглиди сезлэрэ -le, -er морфоложи кестэричилэри елавэ олунур. Мэсэлэн, giggle, chuckle, dingle сэстэглиди сезлэри -le шэкилчисинин кема]илэ просбсуаллыг чалары газаныр1.

Сэстэглиди сезлэрин кэмиДОат кестэричисинин ифадэ усулларын-дан бири дэ фонетик васитэдир. Бир сыра диллэрдэки сэстэглиди сезлэрин фонетик хусуси]]этлэриндэ белэ бир умуми 4ahaT ге]д олунур ки, таркибиндэ а, ы, о, у галын саитлэри ишлэдилэн сэстэглиди сезлэр сэсин M9H6ajHHHH кучлу олдугуну кестэрир, сэслэнмэ бу заман дэгиг ¡еринэ ]етарилир вэ е]ни заманда эш]анын образы муэЦэнлэщдирилир. Тэркибин-дэ инчэ саитлэрин (и, в, в, е, у) чыхыш етди]и сэстэглиди сезлэрдэ сэслэнмэнин мэнбэ]и, эш]анын образы вэ сэсин езу ге]ри-дэгиг ифадэ олунур. Бу заман дайа чох и вэ в сэслэриндэн истифадэ едилир2. Бир MahaT дэ диггэти чэлб едир ки, ачыг саитли сэстэглиди сезлэрдэ кэмиЦэт кестэричиси ардычыллыг, фасилэсизлик истигамэтиндэдирсэ, галалы сайт иштирак едэн сэстэглиди сезлэрдэ бу кестэричи фасилэли вэ мухтэлиф авазлылыг истигамэтиндэдир®.

Белэликлэ, сэстэглиди сезлэрэ мэхсус кестарди|имиз мэ'на чаларлары гысалыг, давамлылыг, сурэклилик, бирдэфэлилик, чохдэфэлилилик,

1 Воронин С .В. Словообразование и ономатопея. - Исследования по английской

филологии. Л., 1971, вып. 4, с. 38.

3 Пылма В А Звукоизобразительные глаголы в эстонском языка. АКД, Таллин, 1967; Саликадзе Л.К. Редупликация в картвельских языках. АКД, Тбилиси, 1969; Д кафарова С.М. Подражательны» слова в современных тюркских языках. АКД, Баку, 1973.

просесуаплыг кими эламэтлэр бела лексик ваЬидлэрин семантик структуру ну н компонентлэриндэндир.

II фэспин сонраш параграфларында гаршылашдырылан диллэр-дэки сэстэглиди сезлэрин семантик тэИлили тематик груплар уэрэ нэзэр-дэн кечирилир. Бела семантик фуллардан бирини ^анлы табиэтин сэси-ни тэглид едан сестеглиди сэзлар" тэшкил едир. Гаршылашдырылан диллэрдэ чанлы табиэтин сэсини ифадэ едэн сезлэрин мигдары кифа]эт гэдэр олдугу учун ]э'ни сэсин мэнбэлэриндэн асылы олараг сэстэглиди сезлэри ашагыдакы ]арымгруплара а]ырмаг олар: а/ инсанла баглы сэстэглиди сезлэр; б/ гушларла баглы сэстэглиди сезлэр; в/ Ье]ванларла баглы сэстэглиди сезлэр; г/ Ьэшэратпа баглы сэстэглиди сезлэр.

1. Инсанла баглы сестеглиди сезлер. Инсанын фэали^эти, ha-рэкэтлэри илэ баглы олан сэстэглиди сезлэр нитг, давраныш вэ дикэр физиоложи актлары ифадэ едир.

Гаршылащдырылан диллэрдэ- сэстэглиди сезлэрин бир Ииссгси инсанын ниттини экс етдирир. Азэрба^ан дилиндэ демэк, данышмаг, се]лэмэк вэ с. франсыз дилиндэ dire [дир], parler [парле], raconter [раконте] вэ с. сезлардэн башга, hap ики дилдэ бу awiajbiUJ мухтэлиф сэстэглиди сезлэрлэ ифадэ олунур. Мае., франсыз дилиндэ: 'Mais au fait, murmura Nicolas, il doit être l'heure" (Hervé BAZIN) - Ьэгигэтан дэ вахтдыр -fleja Никола пычылдады. Азэрба]чан дилиндэ: Онларын пыч-пыч илэ шубЬэли данышыглары Кулназы ваНимэ]э салмыщды (М.близадэ). Ин-ди]э бахма]ын,о вахт чох меЬкэм йдим, мыз-мыз де]илдим (АМаммадов)

Инсанын нитги илэ баглы олан сэстэглиди сезлэрин бир Ьиссэси гышгырты, чыгырты, багырты вэ учадан сэс чыхармаг акты илэ элагэдар-дыр. Мае.: Азэрба]чан дилиндэ: Инди онун эвэзйдир дэ, евимиздэ дыг< дыг салыр (Э.Сэмэдов). Партизанлыгда кур-кур курла]ан Ало бурада сыхылырды (СеРэИимов). Онлар бабаны гапы агзында деврэ]э алыб гышгырышдыпар (О.Саламзадэ).

Франсыз дилиндэ: Tu te sors de là, crétin? hurla le muletier (Hervé BAZIN).* Орадан чыхырсан, агылсыз?- де]э гатыр чарвадары багырды. II jappait, il jappait encore, il avait jappé toute la nuit Elle se mit à sangloter et appela avec mille petits mots caressant (Maupassant G)-0 зинкилдэ]ирди, |енэ зинкилда]ирди, бутун кечэни зинкилдемишди. О hoHKypry иле агламага башлады вэ минлэрчэ тумарла]ычы сезлэрлэ ону чагырды.

hap ики дилдэ гышгырыгы, багыртыны ифадэ едэн елэ сэстэглиди сезлэр вар ки, онларын мэнбэ]ини Ьэм чансыз тэбиэт, haM дэ чанлы тэбиэтдэки hejsaH, гуш вэ с. чанлылар тэшкил едир. Белэ сэстэглиди сезлэр, эксэр Ьалларда, Ье]ванлары вэ умуми])атлэ, чанлы тэбиэти ]амсыла-маг jony илэ ]аранмыш вэ "демек^ " данышмаг"анла]ышларыны мэчази мэ'нада еЬтива етмишдир. Ьэмин сэстэглиди сезлэр haM ади данышыгда,

haM дэ бэдии дилдэ нитгин тонуну, ]уксакли]ини, сэслэнмэнин давамлы-лыгыны, данышыгын даНа тэ'сирли характердэ олдугунун ен плана чэкилмеси учун ишлэдилир, Ьэмчинин данышыгын Ьиддэтини. севинчини, эсэбини, наразылыгыны вэ с. ифадэ едир.

Сэстэглиди сезлэр кулуш акты нэтичэсиндэ дэ формалашыр. Муга]исэ олунан диллэрдэ бу акт сон дэрэчэ мухтэлиф сэстэглиди сезлэр-лэ ифадэ олунур. Иэмин сэзлэрэ ашагыдакылары нумунэ кестэрмэк олар: hbip-hbip, пыгг, шагг/гагг /Азэрба]чан дилиндэ/, rire aux éclats [рир о зек-ла], »'езс1аГГег[сесклафе] /франсыз дилидэ/.

"Император кепэ]и* эзуну, езунун шэраба олан Ьэвэсини сахла]а билмэдэн hbip-hbip Нырылдады /СРеИимов/; ШаИин пыггылты илэ кулду /В.Бабанлы/; Le nigaud rit aux éclats et répond: - Le présent que je te rapporte n'est pas moins beau que ma mine (Contes des pays Baltes). - Ахмаг шаггылда]ыб кулур вэ чаваб верир: Сэнэ кэтирд^им he4 дэ узумдэки ифадэдэн пис де]ил! На, ha, ha! s'esclaffent les autres et chacun se me au lit, tandis que le nigaud va rejoindre la princesse (Contes des pays Baltes). - flah, nah, nahl елэ]иб о бирилэри пыггылда]ырлар вэ Ьэрэси ез |атагына кирир, ахмаг исэ шаЬзадэнин |анына га]ыдыр

Сэстэглиди сезлэрдэ инсанын агламаг, инилдэмэк акты да ез ифадэси-ни тапыр. Бу мэгсэдлэ Азэрба]чан дилиндэ зыг-зыг, зар-зар, Иенкурту, Иычгырты, вэ е., франсыз дилиндэ исэ ouln [уен], ouïe [ynj, ouille [yjl, вэ с. сэстэглиди вэ бу сезлэр васитэсилэ емэлэ кэлмиш дикэр нитг 1тиссэлэриндэн истифадэ олунур: Рэдд ол гапымдан, аглама зар-зар дилэнчи (Сабир). Кундуз ушагларынын сэс к^ундэн, ахшам да зыг-зыгындан гулагым тутулуб /Г.ГэЬрэманзадэ/; Mais un jour, les naïades leur dirent avoir entendu pleurer le vieux roi à gros sanglots (Contes des pays Baltes) - Лакин бир дэфэ на|адлар онлара дедилер ки, гоча кралын Ненкурту илэ агладыгыны ешидиблэр.

Гаршылащдырылан диллэрдэ инсанла баглы хорулдамаг актины ифадэ етмэк учун, эсасэн, хор-хор вэ хыр*хыр сез кеклэриндэн /Азэрб. дилиндэ/, grrr...grrr...[Kppp...Kppp...] сэстэглиди вэ ]ондан емэлэ кэлмиш дикэр нитг Ьиссэлэриндэн истифадэ олунур: Мэс., grommellement/ronflement [кромелман/ронфлеман] • хорулту, хырылты исминдэн вэ gromme-Ier/ronfler [кромеле/ронфле] • хорулдамаг, хырылдамаг /франсыз дилиндэ/кими фе'ллэрдэн истифадэ олунур.

Уфулдаманы ифадэ едэн инсанла баглы сэстэглиди сезлэр hap ики дилдэ мушаЬидэ олунур. Бу акты ифадэ едэн сэстэглиди сезлэрин муга]исеси тиположи бахымдан муэЦэн фикир JypyTweJa имкан верир. Белэ ки, "уфулдамаг* акты Игр ики дилдэ сэслэнмэчэ, демэк олар ки, cJhh шэкилдэдир: азэрба]чанча уф, франсызча ouf [уф]. Азерба]чан дилиндэ бу кекдэн уфулту исми вэ уфулдамаг фе'ли ]аранмыщдыр. Франсыз ди-

линдэ исэ бу акты ифадэ етмэк учун geignement [женман] исминдэн в geindre [жендр] фе'линдэн истифадэ олунур. Нумунелере нэзэр canai Бир балача ел дэ]дин, бир уфИауф душэчэк ки, кал керэсэн (3.ArajeB). L fille qui avait reçu le pistolet en pleine figure tamponnait son nez cassé e geignant (Gérard de VIILIER) - Узунэ тапанча иле зэрбэ алмыш гыз ahyc едэ-едэ сынмыш бурнуна пилте го]урду.

Сэстэглиди сезлерин бир Ьиссаси дэ опмек Ьэрэкэти иле багль дыр. Азэрба]чан дилинде инсанла баглы бу Иэрэкэти билдирмек учу опмак (епушмек) фе'линдэн истифадэ олунур. Ьэмин акты хусус мэгамда, бир гэдэр дэ вулгар шэкилдэ ифадэ етмэк учун Азэрба]ча дилиндэ марч кеку вэ онун текрарындан (ha вэ а) битшдиричи унсуруну кем^илэ дузэлмиш марчамарч//марч<Ьаиарч редупликаты ишлэдилир Франсыз дилиндэ исэ епмэк актынын сэстэглиди сезлэри илэ бу чу ифадэси диггэти чэлб етмир. Азэрба]чан дилиндэ олан ашагыдак! нумунэлэрэ нэзэр ]етирэк: бзуну атасына ]етириб, онунла марчамар епушду. (В.Бабанлы); Дэниз кэнарында бир марчИа-марч душду ки, кэ керэсэн (Ч.Бэркушад).

Гаршылашдырылан диллэрдэ уфурмок актыны ифадэ едэ уф//луф, souffle [суфл] сэстэглиди сезлэрдэн вэ онлардан емэлэ кэлмш уфурмэк, уфлемек, пуф л емок вэ souffler [суфле], кими дузэлтм фе'ллэрдэн истифадэ олунур. Мэс.; Чимназын дэмлэд^и луррэнки waji нэлбзкф текуб уфлв]ирди /¿Керимов/; Elle soufla la bougie (Conte littéraires français)- О, шамы пуфлади.

Сэстэглиди сезлэр су ичмек акты ила дэ баглы емэлэ кэлир. Бу акл ифадэ етмэк учун Азэрба]чан дилиндэ гурт-гурт, гурта-гурт, гуртНагурт франсыз дилиндэ исэ glouglou [глуглу] вэ с. сэс комллекслэриндэ истифадэ олунур. Мэс., Азэрба]чан дилиндэ: О да гур-тагуртла габы cyjyHy сорар, Ьэр дэфэ дэ устэки ]азы]а бахарды (В.Нэсиб); Богазыны гуртгурту икинчи мэртэбэдэ ашидилди (9фган) вэ с.

Франсыз дилиндэ: Les glouglous de whisky entendaient du compto: (Gérard de VIILIER) - Пиштахта тэрэфдэн вискинин гурт-гурт сэслэр ешидипирди.

Сэстэглиди сезлэрин бэ'зилэри инсанын физики-биоложи аю ларыны да ифадэ едир. Азэрба]чан дилиндэ нырч, Иекк, гыг, мыи ныгг, квИ, хыш тэглиди сезлэр бу гэбилдэн характерик са]ыла билэр. Е сезлэрэ -ылты, -ул, -ылда шэкилчилэри артырмагла исим вэ фе* дузэлтмэк олур. Мэсэлэн, Балаханым башыны була]ыб агзы илэ ныр enajnp /Ш Хуршуд/; Ушагларын ]атдыгы отагдан нечэ нев мышылт! ешидилирди /С.вймэдов/; Билирсэн, ушаг гыгылтысыны, ушг кулушуну нечэ xouinajbipaMl УЬ.ИбраЬимов/ вэ с.

Франсыз дилиндэ: Camille ne pouvait pas cacher sa joie, lorsqu' elle

entendit des gazouillements et de susurrements des enfants dans la pièce à côté (Régine DEFORGES) - Гонщу отагдан ушагларын гыгылтысыны вэ хышылтысыны ешидэндэ, Ками] ез севинчини сахла]а билмирди. Naturellement, ils se mettraient à geindre, i pleurnicher: 'Nous aussi, on veut y aller! Nous aussi, on veut aller au cinémas!" (Contes à sourires... de bout en bout) -влбэттэ, онлар ныггылдамага вэ сызылдамага башла]ачаглар: Биз дэ ора кетмэк истэ]ирик1 Биз дэ кино|а кетмек истфрикГ

Myrajnc9ja чэлб едилмиш диллэрдэ сэстэглиди сезлэрин бир hnc-сэсини дэ инсанын ajar сесларин тэглиди тэшкил едир: тагг, тып-тып, курп-курп, шап-шап /Азэрба]чан дилиндэ/, toc-toc [ток-ток], clapotis [клапоти], piétinement [п|етинман], claquer [клаке] /франсыз дилиндэ/. Контекст дахилиндэ верилмиш нумунэлэрэ диггэт JeiupaK. Азэрба]чан дилиндэ: Сэрнишинлэрин а]агларынын таггылтысы ]аваш-]аваш азал-мага башлады (9.ArajeB); Ушаг а]аглары тып-тып едир (М.Суле]ман); JanbiH а]аглар сулу асфалта дэ]дикчэ шап-шап сэси этрафа ]а]ылырды (ЧаИид Каримов). Франсыз дилиндэ: Le colonel Voronski claqua des talons et sortit (Gérard de VILLIERS) • Полковник Воронски дабанларыны таггыл-дады вэ чыхды. Ce matin, j'ai entendu les toc-tocs des pieds de ce carabin qui s'en allait à son école comme tous les jours (Gaston LEROUX) • Бу кун сэЬэр, hap кун олдугу кими, ез мэктэбинэ кедэн, тибби е]рэнэн тэлэбэнин ajama-рынын шап-шап сэслэрини ешитдим.

Инсанын бэдэн узвлери иле баглы сэстэглиди сезлэр. Азарба]-чан дилиндэ куп-куп, сыз-сыз, xyj, логг-логг вэ с. сэстэглидлэри, франсыз дилиндэ clap-clap (клал-клал) сэстэглиди вэ palpitation [палпитв-cJoh], pleurlchement [плернишман], geignement [женман], boudonnement [бурдонман] вэ с. тэглиддэн дузалэн исимлэр бу чаИатдан сэчи]1эви са]ыла билэр. Мае.: Бир назик ипэ сарылды багрым, Куп-куп де]унуб дарылды багрым (Сабир). Эскэрин ypajn сызылты илэ долудур (Ч.9либэ|ов); Гулагларым ку1улдв1ирди (Н.Суле|манов).

Франсыз дилиндэ: Magnus, laisse-moi me réposer, j'ai des palpitations aux tempes (John Cowper Powys) • Манус, го] истираЬэт едим, мэним кичкаЬларым куппулда]ыр. Sans faire aucune attention du pleurnichement de la jeune fille, les Boches continuaient à fouiller l'appartement (Régine Deforges) • Чаван гызын.сызылтысына Ьеч фикир вермэдэн, фашистлэр мэнзилин ахтарышына давам етдилэр.

MyrajHcaJa чэлб едилэн диллэриндэки бу категори]адан олан сэстэглиди созлэри бир умуми чаЬэт бирлэщдирир ки, онларын тэглид етди]и лредметпэр билавасита бадан узвулэринин функси]асы илэ баглы олур.

2. Гушларын сосини теглид еден сезлэр, Элбэтга, бу гэбилдэн олан сэсларин тэглидиндэ, биз орнитоложи имитаси]алары аращдырмаг

фикриндэн jaH кечмишик. Чунки беле сэслэр hep гуш невунэ аид олан сэсин елми тэсвиридир. Тадгигат учун мэтнлэрдэ. раст калди]имиз вэ лугэглзра дахил едилан лексемлэр - гушларын сэсини таглид еден лексик ваИидлар нэзэрдэ тутулмуш, муэЦан мэ'нада hap иш дил /Франсыз вэ Азэрба]чан/ учун умуми сэчиЦэ дашы]а билэн хусусицэтлар ашкар едил-мишдир. Мэсэлэн, муэДэнлэшдирилмишдир ки, хорузун сэси франсызча cocorico [кокорико], азэрба]чанча гуггулугу, рус дилиндэ кукареку, инкилисчэ cock-a-doodle-do кими тэглид едилир. Елэчэ дэ, ердэк сэси франсызча coin-coin [квен-квен], сап-сап [кан-кан] инкилисчэ quack-quack, русча кря-кря, азэрба]чанча бад-бад кими ифадэ едилир. Бу нумунэлэрдэ бир 4ahaT диггэти чэлб едир ки, сэз еввэлиндэки к / г сэслари эксэр дилпэрдэ тэкрар олунур.

Бу умуми чэИэтлэрлэ ]анашы Азэрба]чан вэ франсыз диллэриндэ гушларын сэсини тэглид едэн сезлэрдэ спесифик чэ(1этлэр дэ вардыр. Дилимиздэ чучэнин сэсини тэглид етмэк учун чиб-чиб/Учик-чик, франсыз дилиндэ исэ piou-plou [njy-njy] сэс комплексиндэн исшфадэ едилир.

Чел гушларындан олан гарганын сэси франсызча сгоа-сгоа [кроа-кроа] кими тэглид олунур. Бу дилдэ Иэмин сэс комплексиндэн croassement [кроасман] исми, croasser [кроасе] фе'ли дузэлмищдир. Азэрба]чан дилиндэ бу сэс гар-гар шэклиндэ тэглид едилир. Мэс.: Бу вахт кердум ки, агачын лап ]ухарыдакы гуру будагында так бир гарга эзэмэтлэ гар-гар' едирди (Ч.Беркушад); Бе]лэ сездэн фэрэ!1лэниб гарга,// Агзыны ачды та ки, етсин га,//Та" едэркэн Ьэнуз бирчэ кэрэ,//Пендири димди]индэн енди jepe (Сабир).

Франсыз дилиндэки ашагыдакы нумунэ дэ бу гэбилдэн характе-

рикдир:

"Croa-croa" croassa le corbeau tout joyeux pour leur souhaiter le bonjour (Franoesca Simon, Emily Bolam) - Онлары саламламаг учун гарга севинчлэ гарр-гарр гарылдады.

Сэрчэнин сэси Азэрба]чан дилиндэ чиб-чиб//чик-чик кими, франсыз дилиндэ исэ cuic-culc- [квик-квик] шэклиндэ тэглид едилир. hap ики дилдэ нумунэлэра мурачиэт едэк: Кер иш нэ ]ерэ чатыб ки, бу илки сэрчэ билдирки сэрчэ]э чиб-чиб е]рэдир (Ч.Чаббарлы).

N'oubliez pas, les moineaux, votre joli "cuic-cuic"bien fort à la fin dit Léon (Francesca Simon, Emily Bolam) - Леон де]ир ки, сэрчэлэр, ахырда ез гашанк кучлу чик-чикинизи унутма1ын.

Газын сэсинин тэглиди исэ, демэк олар ки, гаршылашдырылан диллэрдэ вэ дикар системли диллэрдэ е]ниЦэт,тэшкил едир: га-га /Азэрб.

* Азарба^ан дилиндэ гарга исми гар-гар таглидиндэн формалашмышдыр /муэллиф/.

вэ рус диллэриндэ/, - са-са [ка-ка] - франсыз дилиндэ. Франсыз дилиндэ бу сэсин тэглиди honk-honk [онк-онк] шэклиндэ дэ T93ahyp едир.

Нумунэлэрэ диггэт JeTMpsK: Ашагыдакы чадырларын ]анында газлар гаггылдашды (С.Азэри). En voyant les passants les oies ont commencé à cacarder "ca..-ca..ca." et soudain, un homme s'est apparu devant la porte (Francesca Simon, Emily Bolam) - «Ьлдан кечэнлэри керэндэ газлар гаггылдамага башладылар "га..га..га.." вэ бу анда гапыда бир адам керунду.

Гугу гушунун сэси: гу-гу /Азэрб.Д cou-cou [ку-ку] /франсыз/, cuckoo /инкилис/, ку-ку /рус/. Сэстэглиди комплекси кестэрилэн диллэрин Ьамысында аналожи характердэдир. Бу диллэрин hap бириндэ гугу гушунун ады да Ьэмин сэслэр эсасында эмэлэ кэлмищдир. Le coucou [куку] /франсыз дилиндэ/, гугу гущу /Азэрб./, кукушка /рус/, cuckoo /инкилис/.

Белэликлэ, мушаЬидэлэримиз кестэрир ки, hap ики дилдэки гуш-ларын сэслэринин тэсвири, тэхмини вэ нисби характер даилфр ки, бу да ашагыдакы сэбэблэрдэн баш верир: а/дилдахили сэбэб - hap бир конкрет дилин фонетик хусусиДОэтлэри; б/ дилхаричи сэбэб • гушарын сэси инсан сэсиндэн фэрглэнир, буна керэ дэ гушларын сэси сезлэр вэ Иэрфлэрлэ там, дэгиг шэкилдэ тэсвир олуна бил мир.

3. heJeawiapbiH сесини ифаде едэн свстэглиди сезлэр. Бу па-раграфда 11е]ванларын сэсини тэглид еден сезлэр - сэс комплекслэри ики нев дахилинде / а) ев Ьв]ванларынын сэсини тэглид едэн сезлэр, б) вэЬ-ши heJeawiapbiH сэсини тэглид едэн сезлэр /тэкпил едилмищдир.

MyajjaH олунмущцур ки, Ье]ванларын сэсини тэглид едэн сезлэр hdp ики дилдэ рэнкарэнк олса да, бела сезлэрин фонетик гурулушу-тэркиби бэситдир. Мэсэлэн, мухтэлиф системли диллэрдэ ина]ин сэсини ифадэ едэн сэстэглиди сезлэр лексем дахилиндэ "м'сэсинин мевчудлугу илэ е]ни типлидир. Белэ ки, Азэрба]чан дилиндэ инэ]ин сэсинин график тэсвири ма//мо, франсыз дилиндэ meuh [ме], рус дилиндэ му, инкилис дилиндэ исэ moo .шэклиндэдир. Бу сезлэрэ мухтэлиф морфоложи кестэ-ричилэр элавэ олунмагла исим вэ фе'лэр ]аратмаг мумкундур: моол-дамаг, мовулту, /Азерб./, meugler [мекле], beugler [бекле], mugir [мужир], meuglement [меклеман], beuglement [беклеман], mugissement [мужисман]/франсыз/.

Гаршылашдырылан диллэрдэ кечинин вэ rojyHyH чыхардыгы сэс, тамамилэ е]ни сэс комплекси илэ ифадэ олунур: Азэрба]чан дилиндэ бэо//мее, франсыз дилиндэ исэ bêê//mêê [бээ//мээ]. Нумунэлэрэ мурачиэт едэк: Узагдан бир кечи "бее" еда-ада мэнэ тэрэф гачырды (Э.Муста-фа]ев); On entendait les bêlements des chèvres qui conduisaient le troupeau vers le village (Gérard de VILLIERS) - Суруну кэндэ тэрэф апаран квчилэрин мэлэмэси ешидилирди.

À33p6aj4aH вэ франсыз диллэриндэ итин сэсини тэглид етмэк учун Ьам-Иам вэ ouah-ouah [ва-ва] сэс комплекслэриндэн истифадэ олунур. Ьэр ики дилдэ бу сэслэр умуми, доминант характер дашьцыр. Итин астадан, зеиф сеси Азэрба]чан дилиндэ мыр, франсыз дилиндэ исэ jappe-jappe [жап-жап] шэклиндэ ифадэ едилир: Кечэ гаранлыгда кез-кезу кермэ]эндэ гэфилдэн устумэ сохулан hajaT итлэринин дэ мырылтысына алышмышдым (Э.Мирзэчэфэрли); - Ouah, ouah! Le vieil homme ramène sa fille, couverte d'or et d'argent (Contes de mon isba) - hau, Иам! Гоча киши ез гызыны гызыла вэ кумушэ 6ypyjy6 кэтирир.

Пишик бир чох халгларда ен кениш ]а]ылмыш ев Ье]ванларындан биридир. Бу hejeaHbiH чыхардыгы сэс дэ мухталиф халгларын дилиндэ, демэк олар ки, охшар сэслэрлэ тэглид едилир. Пиши]ин сэси Азэрба]чан дилиндэ MHjo-MHjo, франсыз. дилиндэ mlaou-miaou [Mjay-Mjay], рус дилиндэ мяу, инкилис дилиндэ исэ miow шэклиндэ тэглид едилир. Тебиидир ки, Нэмин сэстэглиди сезлэрдэн франсыз дилиндэ miauler Моле] фе'ли вэ miaulement [м]олман] исми, Азэрба]чан дилиндэ ми]олдамаг фе'ли вэ ми]олту исми, рус дилиндэ мяукать фе'ли ]'аранмыщдыр.

Атын чыхардыгы сэс франсыз дилиндэ HII (ии), Азэрба]чан дилиндэ Ьии шэклиндэ тэглид олунур. Мэс.: НШ Hii! Cherche dans le foin, répondit Troteur le cheval en mâchant son avoine (Francesca Simon, Emily Bolam) • Нии1 Ьии! Отлугда ахтар, де]э атвэлэмири че]нэ]э-че]нэ]э чаваб верди.

Азэрба]чан дилиндэ улагын чыхардыгы сэс иа-иа кими, франсыз дилиндэ hi-han (иа) шэклиндэ тэглид олунур. Керунду]у кими, график чэИэтдэн фэрглилик мушаИидз олунса да, сэслэнмэчэ е|ни сэс комллек-синдэн истифадэ олунур. Улагын сэс актыны билдирмэк учун Азэрба]чан дилиндэ ангырмаг, франсыз дилиндэ braire [брер] фе'ллэри ишлэдилир: Le hi-han de l'âne venant de loin ne troubla pas les enfants jouant dans la cour (Régine Deforges) - Улагын узагдан капан иа-иа сэси Ьэ]этдэ о}на]ан ушагларын диггэтини ]а]ындырмады.

Чанаварын сэси Азэрба]чан дилиндэ уа, франсыз дилиндэ дэ тэхминэн е]ни сэс тэркиби илэ ououh [уу..] кими тэглид едилир. Бу просе-си билдирмэк учун Азэрба]чан дилиндэ уламаг, франсыз дилиндэ исэ hurler [урле] фе'ллэриндэн истифадэ едилир: Чанавар улады (С.Азэри); Les loups venaient hurler jusqu'à nos portes (Maupassant Guy) - Чанаварлар уламага гапыларымыза гэдэр кэлирдилэр.

Тэдгигатын нэтичэлэри кестэрир ки, гаршылащдырылан диллэриндэ Ьфанларьж сэсини тэглид едэн сезлэрдэ умуми бир чэИэт дэ диггэти чэлб едир ки, бу да бэ'зи harmapfla сэстэглиди сезлэрин конкрет бир hejeaHa jox, умуми]]этлэ, бир сыра 11е]ванларын сэсини тэглид етмэ]э хидмэт кестэрир.

Сэстэглиди сезлэрин бир Ьиссэси дэ Нешерат во хырда hejeaH-ларын чыхартдыгы сэслэрлэ батыдыр. Bypaja арынын, милчфн чырчы-раманын, иланын, гурбаганын чыхардыгы сэслар дахилдир. Тэдгигатда муэЦэн олунмуищур ки, гаршылащдырылан диллэрдэ арынын вэ милчэ-Jhh сэсини тэглид едан сэс комплексы /Азэрба]чан дилиндэ выз/Лдызз вэ франсыз дилиндэ bzz [бзз] / демэк олар ки, сэслэнмэчэ е^идир. Чыр-чыраманын сэси Азэрба]чан дилиндэ чыр-чыр, франсыз дилиндэ cri-cri [кри-кри], klc-klc [кик-кик] шэклиндэ тэглид олунур.

Игр ики дилдэ иланын чыхардыгы сэс сэслэнмэчэ бир биринэ ]ахындыр: Азэрба]чан дилиндэ фысс, франсыз дилиндэ sss... Бурада Ьэмин сэс комплекслэрини бир-биринэ ]ахынлащдыран, тэбии ки, с (s) сэсидир.

Азэрба]чан дилиндэ гурбаганын сэси гурр, франсыз дилиндэ соас-соас [коак-коак] шэклиндэ тэглид едилир. Азэрба]чан дилиндэ бу сэс комплексиндэн гурулту, гурулдамаг, франсыз дилиндэ coasser [коасе], coassement [коасман] сезлэри формалашмышдыр.

4. Чансыз тебиетин сесини ифаде еден сестеглиди созлер. Диссертаси]анын бу 1тиссэсиндэ чансыз тэбиэтин сэслэрини ифадэ едэн сэстэглиди сезлэри сэси эмэлэ кэтирэн мэнбэлэрин Ьэрэкэтинэ керэ тэсниф етмэк мэгсэдэу]гун са]ылмыщдыр. Бу мэгсэдлэ ишдэ сэслэри эмэлэ кэтирэн Ьэрэкэтин ики неву ге]д едилир: а) суртунмэ, бир-биринэ дэ]мэ, тэмас; б) бутев бир эицанын дагылмасы, сынмасы, секулмэси.

Гаршылащдырылан диллэрдэ чансыз эщ1аларын сэсини ифадэ едэн сэстэглиди сезлэр ашагыдакы груплар дахилиндэ изаЬ едилмищдир:

а) Зэрбонин сэси. Азэрба]чан дилиндэ зэрбэнин сэси так(г)//-шак(г)//чак(г) сэс комплекси илэ ин'икас олунур. Бу сэс васитэсилэ барк ещ]аларын - гапынын, а]аг сэсинин, татар чархларынын, саатын вэ с.сэси тэглид олунур. Мэс.: BejyK чадыр бир нечэ]ердэн чырылмыщды, шап-шап шаппылда]ырды /М.Суле]манов/. Франсыз дилиндэ бу вэ ]а буна бэнзэр 1тадисэлэрин сэсини ифадэ етмэк учун toc-toc [ток-ток] - гапынын де]улмэси, tac-tac [так-так] - гатарын сэси, ajar сэси, crac [крак], craquer [краке] - шаггылдамаг кими сэстэглиди сезлэрдэн истифадэ олунур: L'arbre oscille de plus en plus, et soudain, crac! il se casse en deux (Contes des pays Baltes) • Агач flaha чох]еллэнди, шагг! Ики ]ерэ парчаланды.

Зэнк сэси Азэрба]чан дилиндэ зынг, франсыз дилиндэ ding [денк] сэстэглиди сезлэри илэ ифадэ олунур. Зынгров сезу дэ, ja'rnH ки, Иэмин сэстэглиди сезундэн /аранмыщдыр. Азарба|чан дилиндэ зэнкин чыхардыгы сэси билдирмек учун чинк • чинкилдемек сезлэри ишлэди-лир. Тэбии ки, турк диллэринин фонетик гурулушуна мэхсус з>ч эвэзлэн-мэси зынк//зинк//зынг>чинк; зинкилдемек-чинкилдемек гаршылыгы-ны ]аратмыщдыр. Нумунэлэрэ мурачиэгедэк: Мэктэбин занки'бир flaha

зынг-зынгла haj-Kyj салды (C.BenHjeB); Ding-ding-dong tinta la cloche et les gens se mirent à aller vers l'église Saint-Germain (Géorges BERNANOS) -Зынг-зынг-зынг l Зэнк дангылданды ва адамлар Сен-Жермен килсэсинэ тэрэф кетм^э башладылар.

б) Шырылты соси. Азэрба]чан дилиндэ шырылты сасинин чыха-ран ашларын, тэбиэт Иадисэлэринин, су]ун сасини таглид етмек учун шыр, франсыз дилиндэ исэ murmure [мурмур] сэстэглидлэриндэн, елэчэ да бу хусусда japanaH murmurer [мурмуре], ruisseler [рвуселе], gazouiller [Ka3yje], rulsselement [рвуселман], gazouillement [карман] кими фе'л вэ исимлэрдэн истифадэ олунур.

Суртунмэ, томас, хышылты, гыжылты, фысылты вэ с. СЭСЛЭ-ри ифадэ едэн сэстэглиди созлэр. Бу чур характерли чансыз тэбиэт саслари гуру, хырда, ]ахуд jyMiuar эш]аларын суртунмэси нэтичэсинда эмэлэ калир. Бу акты ифадэ етмэк учун Азэрба]чан дилиндэ хыш, фыс, чыр, чыр-чыр, кур-кур, тыр-тыр, BbiJ-BbiJ, парт-парт вэ с. франсыз дилинда исэ сгН [кри], tr-tr [тр-тр], tac-tac [так-так], clac [клак] вэ с, сэстэглиди сезлэриндэн вэ бу асасда формалашан хышылты, хышылдамаг, фысылты, фысылдамаг, чырылты, чырылдамаг, тырылты, тырыл-дамаг, курулту, курулдамаг, вы/ылты, вы]ылдамаг, шаггылты, шаг-гылдамаг, /Азэрб. дилиндэ/, susurrer [сусуре], susurrement [сусурман], siffler [сифле], sifflement [сифлеман], crisser [крисе], crissement [крис-ман], crépiter [крепите], crépitement [крепитман], grincer [кренсе], grincement [кренсман], gronder [кронде], grondement [крондман], claquer [клаке], claquement [клакман] вэ с. /франсыз дилиндэ/ исим вэ фе'лэрдэн бадии вэ данышыг услубунда истифадэ олунур: Сэбэт курсу" чыр-чыр чырылда]ыб, елэ бил бу нэЬэнкин агырлыгындан шика]этлэнди (H.hycej нов); Vroum-vroum-vroum-badabouml Le tracteur fît un écart pour ne pas lu rouler dessus (Francesca Simon, Emily Bolam) - Тыр-тыр-тыр1 Трактор он) басмамаг учун кэнардан кечди.

Белэликлэ, бир чох диллэр учун универсал характер дашы]ан сас тэглиди сезлэрин мухтэлиф системли диллэр есасында муга]исэси онла рын эсил маЬи^этини ашкар етмэ]э, бела сезлэрин "Милли" характерини муэйэнлэщдирмэ]э хидмат едир. влдэ едилмиш нэтичэлэрин лингвисти шэрЬи муга^сэли дилчили]ин гаршысында ]ени перспективлэр ачыр.

Муга]исали тэдгигат кестэрир ки, гаршылашдырылан диллэрдэ б; чур сезлэрин формалашмасы лросеси дерд мэрЬалэ узрэ Ьэ]ата кечири лир: а/ акустик сигнал, ]э'ни сэсин мэнбэ]и; б/ инсанын ешитмэ органларк васитэсилэ онун гебулу; в/ сигналын ен еНэми]]этли чэЬэтлэринин инса шуурунда акси; г/ бу чэ1тэтлэрин дил факты кими hajara кечирилмэси.

Сэслэнмэ манбэлэринэ керэ сэстэглиди сеалэрлэ баглы тэснифа hap ики дилдэ бела сезлэрин лексикгсемантик хусусиЦэтлэрини ашкар

чыхармаг учун элверишли имкан ]арадыр.

Бу Baja дикэр сез езунун семантж инкишафы нэтмчасиндэ мухтэ-лиф манбэлэрин сэсини экс етдирэ билир.

"Нэтичэ'да тэдгигатын асас муддэалары умумилэшдирилмишдир.

Диссертас^анын эсас мэзмуну ашагыда кестэрилэн чап олунмуш тезис вэ мэгалэлэрдэ ез эксини тапмыщдыр.

1. Сэстэглиди сезлэрин бэ'зи семантж хусуси^этлэри (Азэрба]чан вэ франсыз диллэри материаллары эсасында). Филолок^а мэсэлэлэри" VI бурахылыш, Азэрба^чан ЕА, Нэсими ад. Дилчилик Институту, Бакы, 1996, cah. 47-48.

2. Мухтэлиф системли диллердэ сэстэглиди сезлэрин бэ'зи умуми чэЬэтлэри. Филолок^'а мэсэлэлэри" VI бурахылыш, Азэрба^'чан ЕА, Нэсими ад. Дилчилик Институту, Бакы, 1996, cah. 49-50.

3. Сэстэглиди свзлэрдэ KdMnjjdT кестэричилэри. - ТИэгалэлэр топлусу" Гуманитар елм сайэлэри узрэ), Азэрб.Республикасы ТеИсил Назирл^и, АДДИ, 1998, cah. 26-29.

4. Сэстэглиди сезлерин вэ императпвлэрин бэ'зи хусусиДэтлэри. -Тэдгиглэр - Бакы, "Елм" нэшриДОаты, 1998, cah. 126-131.

5. Сэстэглиди сезлерлэ нидаларын умуми вэ фэргли чэ!1этлэри. -Тэдгиглэр - Бакы, Бакы, "Елм" нэшри|}аты, 1998, C9h. 131-137.

6. Сэстэглиди сезлэрин эмэлэ кэлмэсиндэ имитаси]'анын ролу. -Тэдгиглэр" (Елми-нэзэри конфрансын материаллар топлусу), Азэрба]чан

- Авропа едэби-мэдэни элагэлэр мэркэзи, Бакы, "Елм'нэшриДаты, 1999, cah. 25-28.

И.А.АМИРБЕКОВ

Звукоподражательные слова в азербайджанском и французском языках (Сравнительно-типологическая исследовательская практика)

РЕЗЮМЕ

Диссертационная работа посвящена исследованию лексико семантическим особенностям слов образованных в результате звуковой подражания в разносистемных - азербайджанском и французского языках. Впервые, такие лексические единицы были исследованы с точю зрения типологии на основе материалов этих двух языков, с использова нием материалов русского и английского языков и выявлены их общие 1 отличительные особенности. Поэтому работу можно оценить как одну и: первых шагов в создании типологии звукоподражательных слов.

Диссертационная работа состоит из введения, двух глав, резуль тата, таблиц и использованной литературы.

В введении обоснована актуальность темы, указана научная но визна, отмечены теоретическая и практическая важность и особенно значимость типологического исследования разносистемных языков, г также анализированы исследовательские работы, имеющиеся в это£ области.

В 1-й главе называющейся "Место звукоподражательных слов" состоящей из 6-ти параграфов высказывается отношение к различныл мнениям о составлении системы языка, расскрывается сущность звуко подражательных слов, их рассматривают как лексико-семантическук категорию, изучаются отличительные и сходные черты звукоподража тельных слов, которые путаются иногда в общем языкознании с междо метиями, имитацией, образными словами и императивами которые являются близкими к звукоподражательным словам.

2-я глава диссертации посвящена лексико-семантическим осо бенностям звукоподражательных слов в азербайджанском и француз ском языках. Для изучения этой проблемы использованы два методг исследования:

а) исследование звукоподражательных слов по общим структурныл элементам,

б) исследование звукоподражательных слов по источникам звука. Семантические группы определены на основе звуков живой и неживоР природы.

Основные положения обобщены в результатах исследования

LA.AMIRBEKOV

Onomatopoeic words in the azerbaijanion and the french languages. (Comparative-typological research practice)

The dissertation is devoted to the research of lexical-semantic peculiarities of words created as a result of sound imitation in different-system languages: azerbaijanian and french. Initially such lexical items were researched from the typology point of view based on these two languages sometimes including items of russian and english and their common and distinguishing features were revealed. Thus the work can be evaluated as on the first steps towards the creation of die typology of sound imitation words.

The dissertation work consists of introduction, two chapters the conclusion (result), tables and the list of the used literature.

The actuality of the topic is reasoned in the introduction, pointing out the scientific, theoretical and practical importance, the significance of the typological research different-system languages, also other research works of this field are analysed.

The first chapter called "The place of sound imitation words" and consisted of 6 paragraphs presents the opinion on different ways of composing the language system, the essence of sound imitation words as lexical-semantic category, die common and distinguishing features sound imitation words which are sometimes confusedly mixed with interjections, imitation, figurative words and imperatives which are close to sound imitation words.

The second chapter of the dissertation is devoted to the lexical-semantic peculiarities of sound imitation words in azerbaijanian and french languages. The following methods are used in order to research this particular problem:

a) Hie research of sound imitation words based on die common structure elements

b) the research of sound imitation words based on the sources of sound Semantic groups are defined on the basis of sounds of live and non-live nature

The main assumptions are concluded in the result of the research.

RESUME