автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.22
диссертация на тему: Арабские заимствованные слова в "Наводирулвакое" Ахмада Дониша

Текст диссертации на тему "Арабские заимствованные слова в "Наводирулвакое" Ахмада Дониша"

ЧУМХУРИИ ТОЧИКИСТОН

ДОНИШГОХИ ДАВЛАТИИ миллим ТОЧИКИСТОН

Ба хукми дастнавис ]^АЛАНДАРОВ САРАБЕК ДАВЛАТЁРОВИЧ КАЛИМАДОИ ИКТИБОСИИ АРАБЙ ДАР

«наводирулвак;оеъ» - и ах;мади дониш.

10.02.22 - забонхои халадои мамлакатхои хоричии Аврупо, Осиё, Африк;о, бумиёни Амрико ва Австралиё

(забони точ,икй)

рисола барои дарёфти дарачаи номзади илми филологй

Рохбари илмй: доктори илми филология, профессор Камолиддинов Б.

ДУШАНБЕ - 2006

61:06-10/1165

РЕСПУБЛИКА ТАДЖИКИСТАН

ТАДЖИКСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ НАЦИОНАЛЬНЫЙ

УНИВЕРСИТЕТ

На правах рукописи

КАЛАНДАРОВ САРАБЕК ДАВЛАТЁРОВИЧ

АРАБСКИЕ ЗАИМСТВОВАННЫЕ СЛОВА В "НАВОДИРУЛВАКОЕ»

АХМАДИ ДОНИША

10.02.22 - Языки народов зарубежных стран Европы, Азии, Африки, аборигенов Америки и Австралии (таджикский язык)

диссертация на соискание ученой степени кандидата

филологических наук

Научный руководитель: доктор филологических наук, профессор Камолетдинов Бахретдин.

ДУШАНБЕ - 2006

\

Мундарича

Муцаддима---------------------------------------------------------------3-11

Ш Боби 1. Исмх,ои ик,тибосии арабй, хусусият ва вазифах,ои грамматикии ОНХ.О дар «Наводирулвакоеъ»-------------------------------------------12

1.1. Исмх,ои фоили арабй---------------------------------------------12

1.2. Исмх,ои мафъул---------------------------------------------------- 45

1.3. Мавь^еи исм^ои макон--------------------------------------------64

1.4. Чдмъбандии исмдои арабй------------------------------------- 69

Боби 2. Х,иссах,ои дигари ну-щ дар «Наводирулвак,оеъ»---------84

2.1. Масдарх,ои арабй----------------------------------------------— 85

Ф 2.2. Сифат ва дарачах,ои он----------------------------------------- 117

2.3. Шуморах,о--------------------------------------------------------- 128

2.4. Ч,онишинх,о------------------------------------------------------- 130

* 2.5. Пешояндх,о--------------------------------------------------------132

2.6. Зарфх,о------------------------------------------------------------- 139

2.7. Х,иссачах,о-------------------------------------------------------- 143

Хулоса-------------------------—--------------------------------------- 148

Фехристи адабиёт--------------------------------------------------- 152

*

Мукаддима

Аз руйи осори хаттии то ба замони мо расида, ба акидаи забоншиносон, забони форси ё форсии дари рох,и бештар аз дунимхазорсоларо тай намудааст. Мутахассисони таърихи забои тахаввул ва чараёни онро ба се мархила: забони форсии кадима, миёна ва нав чудо кардаанд. Мархдшаи охирин зиёда аз ^азор солро дар бар гирифта, аз ахди ^укмронии сулолаи Сомониён то замони мо омада мерасад. Дар ин мудцат осори хеле бобаракати илмию адабй бунёд гардида, дар рушду такомули забонамон накши бузург гузоштааст. Ин мероси гаронбахои адабй, ки аз гузаштагон боки мондааст, аз тарафи шаркдшносон аз лихози адабию бадей бештар, вале аз чихати хусусиятхои забон камтар омухта шудааст.

Маълум аст, ки таърихи инкишофи забонро амик ва мукаммал наомухта, вазъи кунунй ва тамоюли инкишофи минбаъдаи онро муайян кардан мумкин нест.

Ахмади Дониш аз зумраи адибони асри XIX буда, асархои илмию адабии у ба охири асри XIX, яъне ба чунин мархалаи инкишофи забони адабии точик рост меояд, ки дар хаёти сиёсию ичтимой ва фархангии чамъият як навъ дигаргунй рух дод ва асари ин тахаввулоти фитрй дар забон хдм бозтоб пайдо мекард.

Як зумра тадкикгарон чун 3. Ш. Рачабов (2.78), Р. Хрдизода (2.103), С. Улугзода (2.95) дар бораи хаёт, эчодиёт, гояхои маорифпарварии Ахмади Дониш маълумоти дакик ва муфассал дода, дар бораи сахми у дар инкишофи ёдцоштнависй, насри бадей ва забону услуби нигориши нависанда хам изхори мулохиза кардаанд.

Забон пайваста дар инкишоф, такомул ва тагйирот аст. Х,амаи ин ходисахр бо хаёти сиёсию ичтимоии сохибзабонон алокамандии устувор дошта, аз бисёр чи^ат чун оинаи хаёти чамъият дар забон инъикос меёбанд. Забони точикй дар хар давраи инкишофи таърихи хазорсолааш дорой хусусиятхои фарккунандае мебошад, ки ниёз ба тадкику баррасии махсус дорад. Ин аст, ки ба омузиши даврахои гуногун мухаккикони зиёде

машгул гардида, хусусиятхои забон ва сабку саликаи нигориши адибони ин

к

даврахоро то андозае ошкор намудаанд.

Мухакки^он забони осори насрии адабиёти суннатии форсу точикро аз чихдтх,ои гуногун мавриди тахлилу тадкик, içapop додаанд (Мухаммад

• Такй Бах,ор (2.118), Жилбер Лазар (2.52), Сабзаев С. (2.84), Султонов Р. С. (2.87), К^аландаров К, (2.48), Эгамбердиев Р (2.112),

Иброх,имов С. (2.37) дар рисолаи номзадиаш хусусиятхои забонии осори К,орй Рах,матуллох,и Возехро мавриди омузиш карор дода, дар хусуси истифодаи иктибосоти арабй низ таваккуф намудааст.

Кушишхои Ахмади Дониш дар тоза нигох доштани забони адабй, ислохртхохй, маорифпарварй боиси он гардидаанд, ки мероси бокимондаи илмй, адабй, таърихй ва сиёсии у таваччухи мухаккик,они зиёдеро ба худ

ф чалб намуд ва онх,о ба омузиши чанбахои гуногуни он мероси гаронбахо

пардохтанд. Тадкдкоти нахустин дойр ба осори Ах,мади Дониш «Намунаи адабиёти точ;ик» - и Садриддини Айнй аст.

♦ Ишорахои устод дар «Намунаи адабиёти точик» (2.6) дар баробари Ахмади Дониш намояндагони дигари ин давраро фаро мегирад: «... Ба амсоли Крзй Абдулвохид Садри Сарир, Домулло Абдулфайз Сират ва Исо Махдуми Муфтй, ки муосир ва мусохибони Ах,мад Махдум буданд. ... Эшон баъд аз он ки дар авоили хол дар назм ва наср Бедилро такдид карда буданд, дар овони охирй содданависиро машк менамуданд» (2.6,289).

Ф С. Айни дар «Ёддоштхо» дар бораи Ахмади Дониш ва асари у

менависад: «Дар нахустин бор дидан ва хондани «Наводирулвакоеъ» чохой ба ман таъсиркардааш хеле бисёр буд, ... Дар ^амон вактх,о ман орзу мекардам, ки «бояд кас насрнавис шавад ва агар ин максад ба даст дарояд, монанди Ахмад - Махдум насрнавис шавад, ки вокдах,оро дар пеши хонанда бо забони содда мучассам кунонда нишон дода тавонад.

Ope, фикри содданависй хам дар ман баъд аз шинос шуданам бо «Наводирулвакоеъ» пайдо шуд, чунки забони ин китоб ба хонандагони замони х,озира хеле душвор намояд хам ва дар хакикат хеле душвор хам

*

хдст, дар он замондо, ки ман ба ин китоб ошно шудам, нисбат ба дигар китобх,о ва аз он чизх,о, ки иншонависони хдмон замон менавиштанд, хеле осон буд (1.2,238).

Яке аз тадкшсгарони эчодиёти Адмади Дониш Сотим Улугзода аст (2.95).

Муаллиф дар асараш «Ах,мади Дониш» дар бобати услуби баён, хусусиятх,ои забонии асарх,ои Ах,мади Дониш сухан ронда уро аз аввалин адибони нимаи дуюми асри XIX медонад, ки ру ба содданависй овардаанд: «Услуби насрнависии реалиста ва содданависй, ки дар адабиёти асри XIX пайдо шуд, аз Адмади Махдум cap мешавад. Дар ин маъно номи вайро ба сардафтари адабиёти «давраи нави» точикй гузоштан мумкин аст» (2.95,7).

Тадкдщоти мазкур аслан ба сохди адабиётшиносй мансуб буда, тахдшли забони асар аз нигох,и сабки бадей ба анчом дода шудааст. С. Улугзода Ах,мади Донишро асосгузори содданависй ё адабиёти давраи нав номида, дар айни х,ол ^айд кардааст, ки ин майли эчодй дар Адмади Дониш тадричан дар чдраёни фаъолияти адабии у ба амал омадааст (2.95,26).

Мухдкдики дигаре, ки забони осори Ах,мади Донишро ба таври них,оят чиддй тахлилу тадкик, менамояд, донишманди маъруфи точик Носирчон Маъсумй аст. У хусусият^ои лугавию грамматикии забони асри XIX - ро пайваста ба услуби нигориш ва истифодаи унсурдои лугавию грамматикии осори илмию адабии Ах,мади Дониш тахдил мекунад. Мух,ацкик, дар маколаи нахустинаш «Баъзе мулох,изах,о оид ба забон ва услуби Ах,мади Дониш» (2.59) ба услуби нигориши нависанда бештар диккат дода, ба содцабаёнй ру овардани ур°? аввалан, ба гоях,ои маорифиарвариаш вобаста медонад. Дуввум, дар он мебинад, ки «дар тасвири вокеах,ои таърихй, азбаски бештар бо тахдили масъалах,ои конкретии даёт кордор мешавад, забон ва тарзи баёни Дониш нисбат ба забони мудокимаи илмию расмии вай осонфах,мтар аст» (2.60,67-76). Сеюм, ба андешаи Н. Маъсумй, Адмади Дониш таркиби лугавии насри худро бо

«як катор калимахои халкии узбеки, русй пурратар карда бошад хдм, дар истеъмоли калимахри арабии ба омма номафхум ва кухнашуда аз нормаи забони адабии пешина асосан набаромадааст» (2.61,185).

Муаллифи макола дар охир дар бораи хусусиятхои сарфию нахвии насри Ахмади Дониш ба таври хеле умумй баъзе кайдх,о кардааст. Бояд гуфт, ки хадафи макола нишон додани сах,ми Ахмади Дониш дар чараёни инкишофи таркиби лугавй ва сохти грамматикии забони адабии точик дар мухити сиёсиву ичтимоии нимаи дуюми асри XIX аст.

Асари мукаммали тадкикоти илмии Н. Маъсумй дар бораи забони осори Ахмади Дониш «Забон ва услуби Ахмади Дониш» (2.62) мебошад.

Рисола аз се фасл иборат буда, дар он асосан таркиби лугавй, хусусиятхои маъноии лексикаи забони асархои нависанда - риояи асолати забон дар интихоби вожахо, мавкеи калимахои иктибосии арабй, шакли грамматикии онхо, таъсири забони зинда, унсурхои гуфтуйй, ки каблан дар забони адабй мустаъмал набуданд, калимахои туркй - узбекй, мавкеи истеъмоли онхо тахлилу тахкик; мешавад. Хдмчунин баъзе мулохизахо дойр ба хусусиятхри калимасозию таркибсозии арабй ва точикй баён шудаанд.

Тадкикоти дигари Н. Маъсумй «Дар бораи вазъият ва баъзе тагйиротхо дар таркиби лугавии забони адабии точик дар асрхои X -XIX», «Вазъияти забони адабии точик дар ибтидои асри XX» (2.63) - ро аз чумлаи аввалин андешахои нисбатан мукаммали илмй дойр ба масъалаи вазъи забони адабии точик ва чараёни инкишофи он дар тули хазорсола ва хусусан нимаи дуюми асри XIX ва ибтидои асри XX шуморидан мумкин аст, ки дар хамин давра асархои Ахмади Дониш хам эчод шудаанд. Муаллиф дар бобати ру ба равшанбаёнй ва содцанависй овардани нависандагон, аз унсурхои арабй ба о^истагй даст кашидани онхо изхори чунин акида кардааст: «Баъдтар дар асри XIX, кушиши андаке содцакунии забони адабй дар байни маорифпарварони точик зиёд шуда бошад хам, аз услуби мушкилнависй ва истеъмоли калимахои номафхуми арабй даст

кашидан муяссар нагардидааст» (2.61,159). Бояд гуфт, ки Н. Маъсумй дар тахдили забони ин давра пеш аз х,ама ба осори Ахмади Дониш такя мекунад. Мухдвдик; услуби Ахмади Донишро дар содданависй дар мукоиса бо услуби мавчуда ба тарзи нигориши Носири Хусрав шабех, медонад.

Масъалахои асосие, ки дар забони ин давра дар ин ду макола баррасй мегарданд, аз дарачаи таъсири забони арабй ба забони точикй, вазъияти ик;тибосоти арабй, хусусиятхои лугавию грамматикии онхо, таъсири забони зинда ба адабиёти бадей, унсурхои забони русй, ки воридшавии онхо нав ОЕОЗ меёфт ва амсоли инхо иборатанд.

Му^аккда Р. Раффоров (2.30) хам дар бораи забони осори хаттии охири асри XIX ва ибтидои асриХХ сухан ронда, асосан ба осори Ахмади Дониш, сипас ба таълифоти маорифпарварони дигар такя менамояд. Тадкикоти мазкур тахлили серсохаи забони адабии точик дар даврахои номбурда аст. Тадкикгар таъсири унсурхои гуфтугуйй ба забони осори хаттй, таъсири забони арабй, чи аз чихати лугавй ва чи аз чихдти баъзе хусусиятхои грамматикй, унсурхои забони турки - узбакй, чараёни воридшавии калимах,ои русиро ба таркиби лугавии забони точикй нишон меди^ад. Дар ин чо низ ёдрас бояд кард, ки Р. Раффоров хамчун намунаи 0F03H содданависй насри Ахмади Донишро мисол меорад, аммо асосан ба «Рисола» ё «Таърихча...» - и у такя мекунад.

Аз тадкдкоти мазкур ба хубй метавон дарёфт, ки дар нишон додани дарачаи таъсири забони арабй осори Ах,мади Дониш намунаи барчаста аст, зеро муаллйф хангоми тахлили унсурхои лугавию грамматикии забони арабй асосан ба «Рисола»-и Ахмади Дониш, хангоми тахлили унсурхои забонх,ои туркию русй ба «Тухафи ахди Бухоро» - и Мирзо Сирочи Х,аким такя мекунад (2.30,42).

Мухдккик; С. Хрчиев дар монографияаш «Забони адабии точик дар ибтидои асри XX» (2.106) асосан забони «Тухафи ахдш Бухоро»-и Мирзосирочи Х,акимро таджик; кунад хам, дойр ба вазъи забони адабии точик дар охири асри XIX алокамандона бо эчодиёти Ахмади Дониш

андеша баён менамояд. Мухдккик; дар мукдддимаи асар дарачаи омузиши забони ибтидои асри XX - ро баррасй намуда, аз маколах,ои Н. Маъсумй дар бораи Ах,мади Дониш ва асари Р. Гаффоров истинод меорад.

Муаллиф андешах,ои му^аккдаонро дар хусуси забони охири асри XIX ва ибтидои асри XX та^лил намуда, ак;идах,ои онхоро дар бобати ма^з аз забони асар^ои Ах,мади Дониш ofo3 ёфтани майли возех,баёнй, ба забони зинда наздик кардани забони асарх,ои бадей ва илмиро чонибдорй менамояд (2.106,6).

Яке аз тадкдаоти дигари солкой охир дойр ба забони охири асри XIX ва ибтидои асри XX асари С. М. Сабзаев «Забон ва услуби шоирони маорифпарвар» (2.84) аст. Асари мазкур ба сифати дастур барои донишчуён таълиф гардида бошад дам, баъзе кайду андеша^ои чолиби илмй дорад.

К^исмати асосии он ба тахдили хусусиятх,ои лугавии забони ин давра бахшида шуда, ба мавзуи иктибосоти арабй фасле чудо намудааст. Дар ин фасл нигох,и муаллиф ба хусусиятх,ои калимах,ои ик;тибосй аз он чихдт чолиб аст, ки у дар хусуси тафовут ва чихатхои умумии калимах,ои маъмули осори хаттии он давра аз забони имруза баъзе андешах,о баён намуда, бо овардани мисолх,о бидуни тах^шл каноат мекунад.

У аз осори Шохдн, Х,айрат, Возех,, Айнй чанд намуна оварда, зимни 0HX.0 таъсири забони арабиро дар бобати унсурх,ои лугавй ва шаклх,ои грамматикй нишон медихдд.

Мух,аккик, дар дастури мазкур ба таври мухтасар дойр ба баъзе хусусиятх,ои калимасозию унсурх,ои грамматикии забони осори маорифпарварон низ сухан меронад.

Ба ин тарик, дар тамоми асару маколах,ое, ки дойр ба забони охири асри XIX ва ибтидои асри XX ё дар бораи Ах,мади Дониш таълиф гардидаанд, Ах,мади Дониш хамчун яке аз поягузорони насри нав, ки майле ба забони зинда, ба забони мардумй дошт, эътироф шудааст. Вале муаллифони ин асару маколах,о бештар ба чанбаи гоях,ои ичтимой, сабки

нигориши нависанда эътибор дода, ягон хусусияти лексики ё грамматикии асархоро амик, мукаммал ва харчониба тахлилу тахкик накардаанд. Дар баъзе маколах,о дар бораи калимахои иктибосии русию узбеки муфассал сухан ронда, дар бораи калимах,ои иктибосии арабй чизе нагуфтаанд ё бо

• як - ду кайди чудогона иктифо кардаанд. Хрл он ки калимахои иктибосии арабй дар осори адибони нимаи дуюми асри XIX ва ибтидои асри XX, аз чумла дар асархои Ах,мади Дониш , назар ба унсурхои лугавии иктибосии забонхои дигар мавкеи бештар доранд.

Лексикаи иктибосии арабй дар забоншиносии точик як дарача омухта шудааст. Аз ин миён тадкикоти мукаммали М. Бах;ор «Сабкшиносй ё таърихи татаввури насри форсй» (2.118) ва Жалбер Лазар арзиши хеле баланд дошта, мухаккикон сабабхо, роххои иктибосоти нахустин ва ф минбаъдаи арабиро ба забони форсй (форсии точикии давраи классикй -

С.) нишон додаанд.

Аксари мухаккикон хангоми тахлилу баррасии осори ин ё он шоиру

* нависанда, асарх,ои чудогонаи адабию таърихй ба масъалахои лексикаи иктибосии арабй низ диккат додаанд, ки дар катори онхо Н. Маъсумй (2.63), X. Хусейнов (2.102), В. А. Капранов (2.44), Л. П. Смирнова (2.88), Султанов Р. С. (2.87), А. Хасанов. (2.101), К;. Мухторй. (2.65), X,. Мачидов. (2.55) ва дигаронро ёдовар шудан мумкин аст.

Профессор X,. Мачидов дар маколаи худ ба таври мушаххас дар Ф бораи гурухх,ои калимахои иктибосии арабй аз чихати грамматикй,

маъной, аз руйи он, ки кадом вазнхои арабй дар забони точикй бештар ва кадоме аз онхо камтар иктибос шудаанд, маълумот медихад. Муаллиф инчунин дар бораи аломатх,ои лингвистии ин гурухи иктибосот маълумоти чолибе медихдд. Бахусус, вазнхои арабие, ки муаллиф дар макола меоварад, барои мукоиса бо иктибосоти арабии осори Ахмади Дониш них,оят арзишманданд.

Дар катори корхои илмии тадкикотии махе ус, ки ба мавзуи иктибосоти арабй дар таркиби лугавии забони точикй бахшида шудаанд,

монографиям олими иро^й доктор Х,усайн Алии Махфуз чолиби диктат аст. Мудакдикд мазкур дар асоси «Лугати точикй - русй» калимах,ои ба меъёри забони адабии тоник воридшударо аз руйи шакли асл ва иштирокашон дар калимасозии забони точикй, инчунин тагйироти семантикие, ки ин арабизмх,о дучор шудаанд, дар ду кисми асараш тахдил мекунад. Чдоати них,оят чолиби ин тадкикот дар он аст, ки муаллиф аз руйи калимах,ои дар лугат мавчудбуда фоизи калимадои холиси арабй ва дар калимасозй хдмрохднударо мебарорад. У ба иктибосоти арабй, баръакси аксари мухдккицони дигар аз нуцтаи назари грамматикаи арабй наздик шуда, тагйироти фонетики ва шаклии калимадои иктибосии арабиро низ баррасй менамояд (2.15, 11-12).

Х,амин гуна муносибат аз чониби мудаккдки точик Т. Бердиева низ анчом дода мешавад. Ин олимаи точик дар монографияи «Лингвистические и экстралингвистические причины арабских заимствований» (2.15) дар асоси маводи матбуоти солх,ои 20 - ум асосан тадкдаоти оморй ва басомадро анчом медихдд. Мухдккик; дар мукоиса бо маводи матбуоти солх,ои 60 - ум нишон медихдд, ки гурухд калимах,ои шстибосии матбуоти солкой бистум аллакай дар даврадои минбаъда аз истеъмол баромадаанд.

Т. Бердиева монографияи дуюми худро дойр ба мавзуи арабизмх,о соли 1991 бо номи «Назарияи ик;тибос (калимоти арабй дар забони точикй)» (2.16) таълиф менамояд. Дар ин чо бештар ба масъалахои назарии ик,тибосот, ба монанди сабабу омилх,о ва рохдои ик,тибос шудани калимаю истилох,оти арабй, хелх,ои иктибосот диккат дода, дар боби чудогонаи «Унсурх,ои сарфи забони арабй дар точикй» гурухдои лугавй -грамматикии иктибосоти арабиро тадлил мекунад. Ин кисмати корро шакли такмил додашудаи монографияи аввали муаллиф шуморидан мумкин аст.

Чихдти дигари чолиби рисолаи мазкур он аст, ки муаллиф хеле фаъол будани калимах,ои ар�