автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.03
диссертация на тему: Азербайджано-американские литературные связи

Полный текст автореферата диссертации по теме "Азербайджано-американские литературные связи"

A39PBAJ4AH ЕЛМЛЭР AKAДEMИJACЫ НИЗАМИ адына ЭДЭБИЛЛАТ ИНСТИТУТУ

8jija3MacH Ьугугунда

2 '} MAP 1S07

ЗЕЛДУЛЛА АБДУЛЛА ОРЛУ AFAJEB

A39PBAJ4AH—АМЕРИКА ЭДЭБИ ЭЛАГЭЛЭРИ

10.01.03 — Азэрба]чан эдэби])аты 10.01.05 — Гэрби Авропа, Америка вз Австралией елкэлэри эдэби^аты

Филолок^а елмлэри доктору алимлик дэрэчэси алмаг учун тэгдим едилмиш диссертаси]анын

АВТОРЕФЕРАТЫ

Бакы — 1997

И,ш Азэрба]чан Дэвлэт Диллэр Институтунда }еринэ }етир<илшшдир.

Рэсми ошюнентлэр:

1. Эмакдар ели хадими, фидолак^а елмлэри доктору, .профессор М. 3. САДЫГОВ.

2. Филолок^'а елмлзри доктору В. М. ГУЛИЛЕВ.

3. Бе]ук Британка, Единбург Ушшерситетинин профессору

(Р1т. Д) Гулам-Рза Сэбр'и ТЭБРИЗИ.

Аларьгчы гэшкилат:

М. О. Рэсулзадз адьгна Бакы Девлэт Университети.

М/ушафиэ 1997-чи ил ачынын // -дэ, саат -да

Азэрба]чан Елмлэр Акадймфхы Низами адына Эдэби^'ат Инсгитутунун Д.004.14.01 Ихтисаслашдырылмыш шурасыньш ичласында кечирилэчзадир.

Унзан: 370143, Бакы, {ту се] н Чавид проспекта 31, Академика шэЬэрчи^'и, 5-чи мэртэбэ,

Днсоерт.эс^а илэ Азэрба}чан ЕА-^нын Мэркэзи елми ки-табханасында таныш олмаг мумкувдур.

Авторефера'т ^ _ 1997-чи ил тарихдэ

кендэр'илмишдир.

Ихтисаслашдырылмыш .муиафил^*

шурасыньш елми катиби, / , /

филолок^'а елмлэри намизэди Л. ОСМАНЛЫ.

епэрш уши хусус^швтлэри

Ики халгын эдэСизпатларынын гаршылытлы элагэси тэкчэ йэмин халгларын гаршылыглы мэ"нэви бэЬрэланмэси, мэ"нэви захынлашма-сы дедил, тсталик, Пэр шеи халгын мтасир дтнзанын тмуми камил-

лик зирвэсшэ догру бирликдэ аддымламасыдыр. Гаршылытлы та"сир вэ бэйралениэ просесиндэ дайа катал эсэрлэр зарана билэр; мтасир дтндамнэда Печ бир халгын адабиззаты дикэр эдаби просес-лэрдэн тэчрид олунмуш вазиззэтда долгун инкшаф едэ билмэз. Дун ¿а мэдэнидлэти ез иякишафынын ела бир сэви^эсянэ чатмышдыр ки, о, аз-чох инкишаф етмшп бтттн халгларын мэдэнвдатлэриндэн диалектик сурэтдэ байрэлэнир. Намин диалектик вайидэ ан чох пад взрэн мадэниззэт исэ, йеч атбпэсиз, эн инкишаф етмиш мэдэ-низзэт Ьесаб едилмалидяр. Бу мэ"нада, эдаби элагалэрия тэдгиги тзэринэ чох мтгаддэс вэзифэ дтштр.Догма халгын ма"нэви сэрвэт-лэрини дун¿а халгларына чатдырмаг вэ эксинэ, дтнза халгларынын эн гудратли бэдии сезтнт аз халгынын адэби хазинасинз дахил ет-мэк мэйз бу сапанин вэзифэсадир.

Мтстагил Азэрбадчан Республикасы ез дахили проблемлэрини Ьэлл етмэклэ бэрабэр, йам да захын вэ узаг гоншуларь!, дтнзанын бтттн елкзлера алэ езтнтн гаряылыглы сизаси, игтисади вэ мэдэ-ни элагзлэрани гурмаг долувда да чидди аддымлар атыр. Чохшаха-ли мэдэни элагэлэрин эн вачг.б голларындан бири олан эдаби эла-гэлэрин зени, в"тибарлы езтл тзэринэ гозулараг инкишаф етдирил-маои да ктктмтзтн эн вачиб проблемлэриндэн биридир. Эдаби-тари-хи просес эдабиззатларын гаршылытлы мтгазисэсиния вачиблизини тэсдиг едир: мэйз гаршылыглы элагэ вэ мггазиса зэмигивдз бу ва

За дикэр адэбизоатын дтнза эдэбиздагындакы дери мтеззэнлашэ билэр.

Халгымыз 93 зэнкин адэби ирси ила йаглы ^параг е^унэ билэр. Гэдим деврлэрдан бэри дарадылан фолклор нущналари, шифа!ш ада-биззатын мтхт'элиф жанрлн эсарлэри, ÖejYK Низамидан узубэри эн 3YKC3K естетик идеаллар сэввдэсиндэ да¿анан милли поезизамыз, кисбатан кэнч олса да, чидди наилиззатлари олан насршиз ва с. дтнданын истэнилан охучусунун, hap чур зевг саЬибинин талэбшш едамаза гадирдир. .Инди милли эдебиззатымызын эоас вазифэси tis-мин занкил бадии оез сэрвэтини дун за охучусуна тагдш етмэк-дан ибаратдир.

Советлар бирлизшин таркибинда оларкан Азарбадчан эдабизза-тынын харичи алэмэ еттрулмэси узэриндэ маркэзин ели ва чидди назарати вар иди, о назаратин заратдыгы манеэлэри ашмаг аслин-де мтмкгн дедилди. Инди исэ мгстэгил республикамыз дун ja елка-лари ллэ бирбаша, гаршылыглы алагалар ¿арадар. Лемэли, бутун сапаларда олдугу кши, эдаби алагалар саЪэсшдэ да hep mej фун даментал сурэтдэ зенидэн гурулмалыдыр. Элбатта, чох захшы олар ды ки, Нам классик ирсимиз, Лам да чагдаш адэбизлатымыз дунза-•нын эн популзар диллэринэ ардычнл сурэтдо тарчтае едилсин. Бу истигаматда табии олараг диггати чэлб едэн диллердэн бири,балка дэ бириячгсв инхилис дили, елкэлэрдан бирн исэ Америка Вир-лешмиш Штатлары олмалыдыр.

Мевзунун актуаллыгы. Тарихи инкишаф ела катирмишдир ки.ар--тыг эсримизин эвваллэриндан АБШ дтнзанын эн гудрэтли девлатла-ри сырасына чыхмышдыр. Щирминчи зтзиллик. арзиндэ, бэ"зи локах проблемлэр нэзарэ алынмазса. /мае. еркэн отузунчу иллердаки тэ-

нэззтл/, АБШ hajaTHH бтттн стандарглары тзре ¿алныз прели ад-дшглаыыя ва Ьазырда, асримизин ахырларында ан энчул мевгеда чыхмышдыр. блканин сабит игтисадидзаты дахили базарда боллуг

даратмыт, ону харичи базарларын эн ктчлт тзв"эриндан биринэ че-вирмипщир. Елм вэ техниканын фантастах тэргдэ инкишафы, дикэр сайэлэрлэ даяашы, АБШ-ын Ьэрби гтдрэтини дэ хе¿ли артырмышдыр ки, бу да мтасир дтада олкэлэринин Ьесаблашмага мэчбур олдугу

«учет фактордур. Дтаданын мтхтэлиф рекиовларында иадисэлэрин MT9jjsH мэчрада денэлд^ямэсиндэ АБШ-ын мевгединдэн чох шедин асылы олмасы да мэйз бунунла алагэдардыр; бела бир Ьашидэ чых-

мага да еЬтидач дудулур ки, Азарбадчан халгынын дтчар едилдиди муЬарибэда ермонилэркн тсттнлтдт, торпагларымызын ишгалы она

кврэ MYMKYH олмупщур ки, гэсбкарын архасында даданан мтртэче гтввэлэр сырасында АЕш-ын ачиг тарафкешллди вэ да сакит биханэ-лиди дэ вардыр. Кичик девлэтлер истэсэлэр дэ, истэмэселэр да,

гтдрэтли дввлэтлэрин мэвгелэри илэ йесаблашмага мэчбурдурлар. '

АШ охучусуна дол ташаг, онда бадии сезтн-гтдрати илэ вз зэнкия мадэни ирсин ваггында баткин тэсэввтр даратмаг илк нев-бэда йэмин халгнч бедтклтдт ила баглыдырса, акинчи Яалда, о халгын такраролунмаз милли тэркиби иле баглн олмалыдыр. АШ охучусу тчтн нэзэрдэ тутулан кятаб инкилис дилина тэрчтмэ еди-лирсэ, демали, дикэр инкилисдилли халгларын да малина чеври-лир. Усталик, АКШ-да даиадан дикэр халгларын /чинли, дапон.ис-пан, фарс, эрэб, италдан вэ с. вэ и.а./ милдонларла нтмадандэ-еп дэ бу вэ да дикэр шэкилдэ Намин китабларда тамаса кирир,

cehp ктчлт оланда, эоэрлэрин вэ ана диллэринэ тарчтмаса Ьаггын-да дтштнтрлэр. Дтэдгр, заЛирэн узун стран просесдир, лакин ha-

ыишэ^ашар адэби абидалар тчтн узун заман влчтст ¿охдур; эсэр-лэримиз дтнда охучулары илэ квртшмак тчтн йаиив узун дола чых-

малыдыр. Мэсэлэн, Елчинин 1987-чи авда Мазычн" нэшриддатияда инкилис дилнндэ бурахылан катабынш таледи мэйз белэ олмупдур:

—о.

китаб эвзакчэ Ливизада инкилис дилиндэ тэкргр чап едилмиш, сон-ра исэ Ьансы чинли мгтэрчиминсэ диггэтини чэлб етмиыдир. Куман ки, индики Ьалда Ьеч бир чин ттэрчими Клчини Азербадчан ди-линдэ охуза билмэзэчэк ве тэбии ки, танымадачагды, бу Ьалда инкилис дилинин даНа кенш имканлары кез габагындадыр.

Керунду^у кши, еДэби элагаларимизин чидди елми езгл узэ-ринэ гозулачагы деврде милли вдэби'златымызын АЕШ-да ин"акасы-нын тэдгаги хгсуси эйемвдэт квсб едар. Дакин Ьэмен элагэлэрин гурулмасыны даНа. е"табарлы сэвиззэдэ тэ"мин етмак учун, бу ис-ТЕгамэтдэ эдэби элагэлэрин тэрихи вэ тэчрубэси Ьэртэрэфли тэд-гиг вэ тэйлил олунмалы, фаздалы нэтичэлерэ, гаршылыглы бэйрэ-лэнмэдэ кетирмиш просеслэрин тэбиэти ачылмалыдьр. Тэдгигат иеимизин актуаллыгыны шэртлэндирэн мэсэлэлэрдэн бири мэйз бу сайэдир. 5

Едни заманда прооес гаршылыглы кетмэлидир: бизим эдэбид-Зат да мтхтэлиф халгларын едабаззатларындан гидаланмалы.бэИрэ-л'бниэлидир. Бу мэ"нада, АШ адэбиззаты да истисна тэшкил етма-•малидир. Хусусила, Америка нэсринин наилиззэтлэриндэн чох шез эхз етмэк олар. Лакин, Ьар шезден аввэл, Америка эдэбиззатннын

заранмасы вэ формалашмасы просесинэ ¿ени елми бахша ейтизач

вардыр.

Тэдгигатын_обзекги кими бу дисоертасиза ишивдэ Аээрбазчан вэ АВЦ эдэби ирсинэ аид олан эсарлэр эсас кэтуртлмущдур - тематик вэ тэрчумэ ресепсизасы истигамэтиядэ.■

Азербазчан мавзусу слэ баглы АБШ-да чап олунмуш китабларын сырасывда Низами, Нэсими, Фтзули вэ б. эсэрлэринин тэрчгмэлэри вэ классиклэримйз Паггында елми арашдырмалар, сэзаПэтнамэлэр

вэ о. илэ ¿аналш, публисист, тарихи-сизаси сэчиззали тэдгигат-

лар да тайлилэ чзлб олунур.

Дяссертасизанин эсас истигаматлериндак бирлни АБШ адабизза-тннын Азэрйаочан дилияда чап олунмуш тарчтмэлэра вэ отвафиг тэнгиди публикасазалары тэшкил едир.

Тзргигатын^ мэгсэди вэ вэзифэлэри. Диссертасиданын мэгсэди

Азарйадчан-Амерака эдэби элагэлЭрини комплекс планда тэдгиг ет-мэкдир. Кестэрялэн елми мэгсэд ашагыдакы вэзифэлэрин тэдгига катичасандэ Лалл олунур:

- Азэрбазчан адэби^атыннн АШ-да зазылмасы истигаыэтлерини муэззан етмак;

- Азэрбазчан мввзусуна авд АБШ-да чал олунмуш эдэбиззаты ииыгландырмаг;

- АБШ эдэбизлатынын тэшэкктлтндэ эсас ролу олан окмалары вэ ме¿ллари сачиззэлэнцирмак;

- АШ эдэбиззатынын Азэрбазчанда зазылмасанкн мэрИэлаларв-ни тэрчтмэчилик вэ эдайизлатштнаслыг негте¿и-незариндэн мгэззэн етмэк еэ с.

Диссертасизанын назэри аеасыта эдэби элагэларин тэдгиги саЬэсиндэ мевчуд елми тэчртбэ тэшкил едкр, о чтмлзден Азарбаэ-чан, ттрк. рус, италдан ва б. алшлэрик тадгагатлары назэра алмшышдыр.

Тэдгигатда таршш-ютаоисэли метод-эсас кагтртлмтшдтр.

Твдгигатын елми Ценили ли илк нвБбэда ээранилэн проблемин ¿енилизи илэ баглыдыр. Азербазчак-Аыерика эдэби елагэлэри илк даре олараг монографах тэдгигата чалб олунур.

Азэрбазчан адебизлатннш АШ-да зазылмасынш астигамзтлари мтэззан олунаркэн.эдабиззатымнз Ьаггыкда тэдгигагларын мтхталяф мтэллифлар тарэфиндэн инкилис дшшнда зазылмасы злагэларимязин нисбатэн чаван голу кимя ajpычa вургуланыр вэ бурада й.Дэмирэ-

лин "Шаир Фузули", С.Беренчианын "Кзирмянчи ->ср азэри вэ фарс эдэби эсэрлэри", И.Персиничадын "Мирза Фэтали Ахундзадэ. Вдэ-би тэнгидчи" вэ с. китаблары хусуси гезд олунур. Эсэд бэзин "Шэргдэ ган вэ нефт" вэ Гурбан Сэиднн "Ьли вэ Iíhho" романлары-нын мтгаоисэли таИлили нэтичэсиндэ Азэрбазчан шгйачирэт эдэ-бизлатынын нумунэлэри олан бу эсэрлэрин бир ьпгэллифэ мэнсуб ол-дугу еЬтималы ирэли сурулмувдур.

АШ эдэбиолатыннн гэшэкетлгндэ хусуси хидмэти олан, лакич индидэдек рус-совет эдэбиззатшукаслыгында бу вэ ja дикэр сэ-бэбден адлары чэкилмэзэн зазычы ва иаирлзркн ¿арадычылыгы тэд-гигат odjeKгинэ дахил едалмкадир.

Америка эдэбиззатынын Азарбазчанда зазшшасынын хроноложи плавда излэнмаси нэтичэсиндэ бу сайадаки терчумэчилих тэчрубэ-синин мгхталиф марйэлэлэри MyajjaH олуныуш, наилиззэтлэр вэ ча-тышмазан чайэтлар ашкарлакмышдыр.

Азербазчан эдэбиззатынын АШ-да зазылмасы мэсэлэлэри дайа кениш контекстдэ - тарихи, сидаси-публисист сэчиззали тэдгигат-.ларын фонунда излэнилир, тарихимизлэ вэ .¡алгымызла баглы. Т.Свда-тоховски, О.Алтстадт, Д.Нлссман ве б. алимлэрин арашдырмалари обзектив тадгигат эсэрлэри кн дэзэрлэндирилир.

Воэрин_практщ<и_эЬэми2^эти;. Тэдгигата чэлб едилмиш зэнкин эдэби материалын тарихи-хронолсжи ардычыллыгла излэнмаси ьэ гизматландирилмэси, эдэби-бэдки тэчртбэ зэмининда инкишаф ирс-сеслэринин денидан дэрк олунмасы, бэдии эсарлэрин вэ тэрчумэ эсэрлэриннн эдэби-тэнгиди Т9(1лали, милли адэбадатлары;: дукза эдэбизлагындакы зеринин тапшшасына чайд кестэрилмэси вэ с. кэ-лэчэк тэдгигатчылар учун бэ^ук эПамиОлет касб едкр.-

Диссертантки мушаЬидэ вэ ах1аркшлары, калдизи негичэлэр

Пэм эдэби элагалэршизи едрэнэнлэр, Паи АШ с дэбиззатынын мухтэлиф аспектлэрини тэдгиг едэнлэр, Иэм дэ милли тэрчтма эдэбиззатымызы арашдыранлар учгн мараглы ола билар. бсэрин умуми муддэалары али мэктэблэрин мувафиг факчглтэлэриндэ апары-лан муйаэяралэрдэ вэ семинар мешгэлалэриндэ, эдэби элагэлэр Ьаггында апарылачаг кэлэчэк елми-тэдгигат шшэринин Лазырлан-масында, адэбиззатларын гаолулыглы езрэнилмэси просесинин из-^нмэсиндэ истифадэ обзектинэ чеврилэ билэр.

осэрин^шпобасидасы.. Ку диссертасиза иши Азэрбазчан Дев-лет Диллэр г-нститутунун ёдэбиззат ка^едрасында йазирланмыш-дыр. Мэвзу Азэрбазчан ЕА Низами адыка сдэби;),1ат '/нститутунун Координасиза Шурасында тэсдаг едилммшир.

Диссертасизанын эсас муддэалары муэлли^ин "Азэрбазчан мэвзусу вэ эдэбиззаты Америка Бирлэшмиш Мтатларында" адлы мо-ногра^изасында, мэтбуатда чыхмиш мухтэлиф мэгалэлэрикдэ, китаб-лара заздыга ен сезлэрдэ,- Азэрбазчан Девлэт диллэр Институтун-да Америка эдэбизлатыкдан охунмуш муПазирэлэрдэ, Америка Бир-' лэшмип ¡¡¡гатларынын Пиетл шепэрикдэкк Вашингтон Девлэт Универ-ситетиндэ, Лос Анчелес шэПэриндэки Калифорииза Хеш; ? Универ-ситеткндэ, Гшбелэ Ьэр ики шэНэрдэки бир неча орта мектабдэ охунмуш мтПазиралэрдэ ез эксини тапмыадыр.

ЁШ-ЕИййЩл Лиссертасиза кириш, уч_£эсил, нэгичэ, ки-13$1Ш§1 вэ китаби^зата элавэщн ибарэтдир.

Киришдэ проблемны гозулушу эсасландырылыр, диасертасиза-нын предмети, мэгсэд вэ вэзифалэри, елми зэ практик эйэчиззэ-ти мтп^зэнлашдитзилир.

"Азэрбазчан мевзусу Америкада" адланан биринча Фас ял ке-ьии дэврг эПата етдизинэ вэ гадулан проблемлэрин чохвахадили-Зинэ хэрэ о бари еки фэсклдэн даЛа ирнйэчмлядир. Бурада тэкчэ

эдаби-бадии элагалар дедил, умумэн АЕШ-да хатымызла, респуб-ликамызла баглы чап едялмяш здебизлат тедгитага чалб олунмуш-дур. Садэчэ олараг, бэдии сезу тэртлэндирэн ичтимаи, " тарихи йадисэлэрэ аид зэнкин эдабиззатын данындан сткутла кечмэк.газ-назыб-гарышмыш бу ики хэтти азырмаг гезри-мшкун карунмтшдур. Усталик, т?дгигата чэлб- едилмиш гезри-бэдии кктабларын эксарв публисист галаминин маЛсулуд^р; публисистика исэ, ыэ"лум олду-гу кими, бэдии сезун ифада васитэлариндэн бири олуб, чэмизлэт Ьадасэлэри Ьаггында хуласэ, тайлил вэ прогноз зуку дашызая жанрдыр. Кашга сезлэ дезилсэ, диссертасиза ишиндэ здэбк алагэ-ларямизин эсас объекта кими ыи дэфэ олараг Азэрбазчан образы тэдгягага чэлб едилмиидир.

. Азарбазчана олан вэ даим аотан марагын чохшахалилидини кэстэрмэк учун ганынмыш инкилис алши V-Буртон-Браунун "1948. Азэрбазчанда газынтылар"* китабы илкин мэнба кими арашдырылыр. Бу торпагын гедим мздэниззэти Ьаггкнда дил ачыб данышан, архив-лардэ сахланан Пар йаноы бир мэнбадан дайа е"тибарлы шайидлик еден археолохи газынтылар ва тапылмыш зэнкин.експонатлар hau да тарихимизия гадимлизинин тэсдиги бахымындан мисилсиз эйемиз-Зэт кэсб едир. Археолохи газынтыларын эчнэби ялимлэр тэрэфиндан апарылмаоы фундаментал елми мэрказлэрдэ чидди'учота алынса да, милли енспонагларымызын дунганин мухталиф музезлэринэ сэпалэн-меси дэ никаранчылыг догурур. Текчэ "1948. Азарба¿чанда газынтылар" китабына асасланмаг бас едарди .ки, гарихимизи сахталаш-дырыб стн"и суретдэ чаванлашдырая, куза бураларын мэскунлашма-

1 T.Burton-Brown. Excavations in Azerbaijan* 1948. -London, John Murray, Albemarle Street, V., 1951, 279 p.

-TI.

сыны ¿алниз ттрклэрлн сон кэлиши илэ баглада . "алимларэ" тута рла чаваб вермэк мтмктгн олсун.

Торпагымыза олан дэрин марагы дайа да эсасландырмаг магсэ-дилэ мтасир франсыз алвми Марсел Базинин 1980-чи илда чал ег-дирдиди икичилдлйк "Талыш" кигабындан1 сез ачылмышднр.

Гадим заманлардан Оэри Азарбадчанын мгхталиф долларын го-вушугунда дерлэшмэоц бир сыра адамларын долларыны бурадан сал-мыш, сонралар йэмин сэдайатлэрин бир чоху адры-адры китабларда вз эксина тапмышднр. счнэби алим ва садда^ларын, журналистла-рин галэ.м мэйсулу олан бу гэбилла манбалар чохдур ва биринчи фэсилда онларын бэ"зм1эриндэн Оу ва да дякэр дэрэчэдэ истифадэ едилмишдир. Тадгигата чалболунан эсэрлардэн бири XY1U асрин мэшПур алим-саддайы Чорч Форстерин "Ьяндистанын шималындакы Кэшмирдэн, Эфганыстйндан, 1'рандан ва Таз эр данизи васитэсилэ Бусидадан кечмэкла Бенгалдан Инкялтарэдэ сэдаПэт"2 адлы икичилдлйк китабы олмуш, эслинда 1?84-чт илин февралында мтэлли-фин Еакнда иэлиши диггэт мэрказиндэ сахланмышдыр.

Азарбадчанын тарахи вэ мэданиддэти Ьаггында материаллар icah Иран, каП Ттркидэ, «cah Гафгаз, кап Pycaja, xaft ->а Jbxhh Швргэ аид олан чохсадла мэнбэлэрэ сэпалеячкшдир. Америки ала-ми А.З.Уилдамс Чэксонун "Кечмш вэ мтасир Иран" китабы да елэ менбэлорден биридир. Бтттн Азэрбадчакы, "Зэрдтатт дтндада кэ-

1

Marcel Bazin. 1-е Talech: une region ettinique au nord de L' I ran. -Paris: ADPF, 1980. In 2 vol.. I v.-253 p.; II v.-279r.

2

George Forster. A Journey from Bengal to England,through the Nothern Part of India, Kashmir«.-, Afghanistan and Persia, and Into Kussia by the Caspian Sea. In 2 vol., Punjab, India,1808.

тирмиш торйагы" казан У.Чэксонун кэлдидл на-ччэ чох символик

сэслэнир: "Г.!эн баша душдум ки, нэ учун "Авеста" бу ¡¡ерларин

гышыны "шэр гуввэларин иши" адландырмыш вэ демишдир ки, экар

шэр аллайы бЬримэн бу зерларо сэрт гыш кендэрмэсэзди, Азарбаз-

чан дунзанын чаннэти оларды". Китабда дэфэлэрлэ "Авеста"дан ва

Низами Кэнчэвидэн мисаллар чакшшкшдир.

Бу фэсилдэ республикамызда чап едклмиш китабларын дунза

кигабхакаларына зазылмасы проблеминэ да тохунулур вэ бу саЬадэ

чидди газда ¿араднлмасынын Еачиблуф гезд олунур.

Азэрбазчан эдабиззагыныг AEiil-да зазылмась! хроноложи арды-

чыллыгла излэнилир. Бу принсииа эсасэн, илк навбэдэ "Китаби-

т

Лада Горгуд"ун 1972-чи илдэ инкилисча чап едилмиш варианты^ тадгагага чалб олунмутдур• Инкилисдилли oxywyja тгрк дасганы

с

кими тэгдим едилэн бу кигаб эслиндэ ттркдилли халгларын шифайи адабиздат нгмунаси вэ милли ифтихар обзекгидир. Он сез, кириш, пролог, он ики 6oj, гездлэр вэ зенкин библиографизадан ибарэт олан бу китабын дили инкилисчэда дэ сада, анлашыглы вэ дина-'микдир. Орижиналын услубуна там адекват мунасибэт бэсланмишдкр

Дунja адэбиз латыши чанлы классиюшриндэн сазылан Низами Кэнчэвинин есаряэринин инкилисчэзэ тэочумэ олунмасы, Низами ирскнин АШ-да зазылмасы биринчи фэсилдэ хроноложи ардычнллыг-ла изланмишдир. Инкилис дилина тарчтмэ олунмуш "Лезли вэ Ыэч-нун" поемаси /тэрчтма едани Vejwc Аткинсон/ 1836-чы илдэ Лон-донда чапдан чыхмьш,2 Нам адаби ичтимаиззэтин, йам дэ кзкиш

1

The Book of Dede Korkut. A Turkic Epic. Translated into English 6 Edited by Faruk Sumer,Ahmet E.Uysa.1 g Warren S.Walker. University of Texas Press, Austin 0 Londor. 1972.

2

Nizami Ganjavi. Laili @ Majnun:a poern /From the original by Jaraes Atkinson. -London: A.J.Valpy,1836,127 p.

охучу аудиторазасынын диггэтини чэлб етмишдир. и вахтдан бэра Пэм йэмин поема, Пэм дэ Назамикин аккэр елмеъ эоэрлери АНН-да вэ дикэр инКилисдилли елкэлэрдэ дэфэларлэ чап олунмушдур.Тэк-чэ ону демэк кифадэтдир ки, Н.Канчэвинин мэ"нави арсиндэн дайа чох бэйраланмак иотэдэн гэрб эдэби муНити шаиран "Лезла вз Мэчнун"у ила 196й-чы илдэ башга бир мттэрчнмин /доктор Р.Гелп-ке/ тэфоириндэ зенидэн азрыча китаб Палында керушмушдур.1 Лтз-дур, Низамикин эсарлэрикин тэсчумэчилэри орижаналин мэ"налар . алэминин дэринлизина даПа адекват ифадэ етмэк учун акоар йал-ларда нэср формасындан истифадэ етмиа, бу да кифазат eтмзjэн-дэ, кенаш изаЬ вэ шэр^лэрэ меддан ачмыш, уотэлик, бир газда олараг, е"тираф етмишлэр ка, тэрчумалер орижинал муаллифанш поетик алэмина там ифадэ етмирлэр. йчнэби мутэрчимлэр бу сэма-

т е"тирафла Пэм Низами дгЬасынин тэкрарсызлыгыкы тэсдиг ет-ииш» йэм да калэчэк мутэрчимлэри зенидэн Низемизэ мурачаат етмэк учун зарадычылыг ОэПсинэ дэ"вэт етмошлар. Ч.Аткинсон.Р. Гелпке, М.С.Саусгезт, Г1.У.Кларк, С.И.Уилсон, ГуламЛусезн Да-раб вэ дикэр мутэрчимлэрин эмэзи бу ве за дикэр тэрздэ'гиз-иэтлэндирилмишдир.

Диссертасизанын биринчи фэслиндэ Азарбазчан назямашунаслы-

гындан да бэ.^с олукмуш, лакан Назама ироинин дун ¿а елкэлэринэ гэгдиминда Иран тэрэфинин даПа 603ТК угурларындаи саз ачылмыш-аыр. »зэрбазчая тэрэфинин аз-чох сэмэрэли фэализ;)эги исэ рес-зубликамызин Пудудларыны безук чэтикликла ашьр.

Н.Канчэвинин АНН катабханалнрында вэтэндашлыг паспорту га-»анмыя аксзрэн ТеПранда нэлр олунан эсэрлэри, Гибела Назачганин

Nizami Ganjavi. The Story of Layla g Majnun. Translated from Persian g Edited by Dr.R.Gelpke. -London, Bruno Casairer Publishers Ltd.. 1966. 221 p.-

бирбаша те"сири алтында дараныыш эсэрлэрэ му-асибэт дэ ифада едилмишдир. Хусусилэ.эрэб вэ фарс едэбидлатьнда Искандер мввзу-сунун повдлдарлыгы, лакин ыэйз Низамидэ Ьэмин образын милли вэ бэшари савидлэдэ Иэлл едилмэск фикри чидди сурэтдэ эсасланды-рылмышдыр. Табиидир ки, Н.Квкчзвинин эсэрларинин мевзулара, он-ларын тэГиили бу диссерТаскда кшинин эсас мэгсэди олмалшшднр, тарчумалэрин адекватлыга проблема дэ эксэрэн кэдэчэя елми-тэд-гигат эсэрлари мтэллкфлэринин еЬдэслнэ бурахылмышдыр. Ку бир тэрэфдэн бир диссертасиданын чэрчивэсинэ сыгышмадан проблемдир, дикэр тэгафдэн иса, Низаминян адры-адры эсэрларинин инкилис дк-линэ raDWYMacJî республикамызда мухталкф намизэдлик диссертаси-даларынын тэдгигат сбдекти олмушдур. Бу диссертасида кяиндэ иса дайа чох гэрб нвзамишунаслыгы дипгэт мэркэзиндэ сахланмышдар. Шаирин адры-адрк эсэрлари йаггында дазшан елми-тэнгиди мэгалэ-лэр, тэтэчумачиларин китаблара даздыгы ен сезлэри, Пабела онун эсарлэринин мухтелиф проблемлерини эйатэ едэн диссертасидалар тэдгигата чэлб олунетшдур. Ьэмин диссертасида ишлэринин эа бал-лыча гадаси будур ки, онлавда Низами так окр халгын, бирчэ мэ-канын сез сэррафы к ими дедил, тмумвн бэшарин бедук шаири кри тедгиг олунмувдур.

Экер Низаминян инкилисдилди алэмэ чыхышынин эср дарымдан чох дашы вардырса, XTY.acp Азэобадчан шаири Шадэддин Нэсиминин ¡1эмин аудиторидада тэгдим олуныасындан тэхмикэн идирми беш ил кечмишдир. "Нэсиминин рубаилари"' адланан Пэмин китабын1 титул вэрэгиндэ о, турк шаири кши тэгдим олунмушдур к и, бу да те-биидир: ширин эсэрларинин тзрчумаси турк эдиблэринин дахын-

1

The Quatrains of Nesimi, Fourteenth-Centuçy Turkic Hurufi.with Annotated Translations of the Turkic @ Persian Quatrains from the Hekimoglu Ali Pasa ms by Kathleen R.F.Burrill. -Hague-Paris Mouton. 1972. 391 p.

дан иштиракы илэ чапа Пазырлаамышдыр. Умумэн, лзаминин чап вэ ташумэ едилмэсл просесинда апарычы мевге ::ран тэрэфиндэ-дирсэ, Нэсимидэ бу тэшэбСтгсу Ттркизэ тэрафи ез элиндэ сахла-Зыр. Азэрбазчан тэрэфинин бу тауми айэнкдэн кэнарда галмасы бир тэрэфдэн тмумэн республикамызда нэсгашпгнаслыгын нисбэтэн зэифлизи илэ изаЛ олуяурса, дикэр тэрэфдэн, Пэр шезин мэркэзэ - Москваза табе олдугу иллэрдэ харичи елкэлэрэ бирбаша чыхы-аин гезри-мтшгтлтзт ез зэрбэсини вурмушдур. Ьем дэ, Низами дтЬасынын чаПанытмул савизззск фонунда Нэсимизэ олан марагин адилизи тээччуб догурмамалыдур. ¡¿аирин инкилис дилиндэ зэиф экс олунмасындан ¿аранан бошлугу исэ Нэсиминин мгхтэлиф вахт-ларда Туркизэдэ чап едилмиш китаблары /мэс. 1844, 1869, 1990 вэ е./ долдурур.

Ыифа^и эдэбизЗатымызын фундаментал абидэлэриндэн олан "лороглу" дастанынык АБК-да зазылмасы да бу фэсилдэ излэнмш-дир.

Ахтарышлардан сонра бела бир гэнает Пасил олмушдур ки, Н.Кэнчэвидэн сонра АШ-да эн кениш танынан шаиримиз МэЬэммэд Стзулядир. Ияк нэвбэда шаирин mail эоэри "Лезли вэ Мэчаун" по-емасына бвзгк диггэг вн плана чэкилмишдир. Дгэдгр, чтзулинин 'Америкаja "кзлиши" тарихэн хезли зубанмшдыр /1970/,1 лакин бу мэЬэббэт дастянына бэлк Низаминин заретдыгы йзмишэзашар еПтирас эслиндэ 1тгзулинин дэ хезринэ олмушдур. Илк нввбэдэ, едни мэнзукун яки ваир тэрэфиндэн кшлэнмзеи эдэби алэмин диг-гэтини чэлб егмиш, охучулар Азэрбазчан шаиринга дэрин вэ кев-рэк лнризминин эсиркнэ чеврилмишлэр. Гар<5 охучуларыньн М.Фi-

Vuzuli.Leyla and Mejnun.Translated from the Turkish by Sofi Hu-ri.with a history of the poem.notes and bibliography by Alea-iiio Bombaci.-i.ondon, George Allen в Unwin Ltd. ,1970,350 p.

зули зарадачыльгына олан мэНэббэтинин форма.- чшмасында италзан фузулишунас адабиззатчы ал га Алессио Бомбачинин Фузулида iiec<> етдиди елми эсарин ролу dejyfoup. А.Еомбачл гарихи Мэглтэта дайа чох садиг галараг, Ы.'^ууулкнин Азарбазчана баглылыгъшы денэ-дена такрар етмш, ез муцдааларыны чидди фактларла эсас-ландырмышдыр.

Биринчи фасилда дунда фузулишунаслыгынын изланмэси да диггэт мэркэзиндэ галмыш, бу саЬэдэ даПа занкин наилиззэтлзр газанмиш турк адаби ирси еорэнилмиш, дайа гизматли ва фунда-ментал кигаб.кими Ьэмидэ Лэшрэлкн "ьаир фу зули" еоэри^ кениш тэдгигата чалб едилмкшдир. Наашча- олараг, й.Дамирэлин 315 • сайнфалик бу китабышж инкилис диликда чап едилмэси вэ эслин-да, шкшшсдилли аудиторное учун дайа а1хатэли мэнбэ ролуну oj-намасы Ьамин китаба олан марагы та"мин етмишдир, фузулинин лексикась вэ милли мансубиззэти Иаггында й.Дзмирэлин тэдги-гатчы мевгези инандырычыдар. Дуздур, о, фикринин тэсдиги учун дикэр фгзулишунаслардан да бэИрэланмшцдир, лакин эн мубаЛиса-ли Исга.мларда онун фузулинин езунэ эсасланмасы, иотинад негтэ-си кими шаирин сэтиралты ма"наларыны ачмасы "Шаир уузули" ки-табыньш эсас мэзидзэти киш эсаслы вэ орижинал сэсланир.Ь.Дэ-мирэл Мэйашэд Фузулинин шэхсиззэгинэ вэ зарадычылыгына эн"эн-эви бахыиын йеч бир ¿енилик кэгярмэзэчэзини габагчадан дуда-раг, орижинал бир ¿олла кетмия,-базук Азэрбазчан шаирини кон-крет проблемлэр /мэс. "фузулжин догум зери", "фузулинин до-гум тарихи", "Фузулинин тэхзллгсу", "фузулинин Падатында га-

1Dr.Hamide Demirel. The Poet Fuzuli. His works, study of his Turkic,Persian @ Arabic Divans.-Ankara,1991.315 p.

дын вэ за гадынлар" вэ е./ лрнзмасындан езрэн:.ишдир.

Азэрбазчан фузулишунаслыгы й.дэмирэлин "Заир фузули" ки-табындан чидди баПралэнэ билэрди; бу мэ"нада, Ьзмия эсарин дилимизэ тэрчумэсина наил олмаг лазкмдар.

Низами, Нэсими вэ Фузулидэн фэргли олараг, дикэр шаир вэ зазычыларымызын эсэрлэри инкилис дилинэ да чуз"и тэвчумэ едил-миш, да да гэтиззэн тэрчума олунмамышдыр. М.П.Вагифдэн сонракы девргн эдэби сималары гезд-шэртсиз азэрбадчанлы олдугларындан, эввэлки уч классикин дунзада зазылмасында базук хидмэтлэри ол-муш Туркизэ вэ Иран тэрэфлэри йэмин муаллифлэрин таблигкни тэ-бии олараг Азэрбазчанш еНдэсинэ бурахмышлар. Тээссуф ки, узун муддэт Азэрбазчана ез эдэбизлаты Пагганда мустэгил, фундамента/! душунмэк имканы верилмэмишдир. Ияди, мустэгиллизинин ялк аддомларыны атан Азэрбазчан 1'еспубликасы ез шаир ва зазычыла-рынын эсэрларинин эчнэби диллэоэ тэрчумесини дэ мтасир стан-дартлара узгун сурзтдэ гурмалы, М.П.Вагиф, А.Бакыхаиов, М.Ф. Ахундов, М.Ш.ВазеЬ, М.Э.Сабир, Ч.Мэммэдгулузадэ вэ дикэр гэ-лем оаЬиблэринин ла^игли Лагларыны едэмэлидир.

скэр биринчи фаолин аввэлиндэ археологи газынть.ларымыз, горпагымызнн ?уюра вэ фаунасына гэрбин марагындан бэПс олунур-. ;а, фэслин ортасында Азэрбазчан халчачыдыг сэнатинэ олан йэя-' :аз марагдан сез ачылыр. Р.Стидд, У.Шурманн, Ч.(гаусего, М.К. 1иллмэнн вэ дикэр гэрб мутэхэсоисларинин мухтэлиф адда китаб-шрннда, бир газда олараг, Азэрбазчан халчаларындан кенил ¡эйс олунмуш, бу гэдим ел сэнэтини шэртлэндирэн елам.этлэрин •лми шэрГш иерилмишдир. Дуздур, болшевик Иакимизлэп: илларин-э халчаларымыз, демэк олар ки, мустэгил халгын мэдэни сэрвэти

кими дунда медданына чыхмырды вэ тэбилдкр -и, эчнэби мутэхэс-сисларин аксэри Совет-Азэрбазчанынын хадчачылыг сэнэти ила тэ-маса кира билмэмишдир, усталик, чануб тэрэфинин халчалары чох вахт за Иран, за да фарс /.'/ халчалары кими тэгдим олунмуш-дур. Е"ткраф етмак лазымдыр ки, халчаларымызын шарЬинда герб мутэхассислэринин обзекгивлизи Ьэр чур тэнгиди бахышдан зук-. сэкда дазаныр; онлао йэтта Азарбазчан халчаларыны профессио-наллыгла эразилэрэ белур вэ шэрй едирлар, лакин халчачылыг санэтимизи сэЬв зарлыглардан хилас етмак учун базук иш кер-мак лазымдыр.

XIX асрин, хусусилэ да XX асрин Совет довру Азарбазчан эдэбиззатына харичи эдаби фикрин мукасибэтинда хусуси бир ей-тизатла занашма просесинк излэмак мумкундур. Гезд едилмала-цир ки, бу еЛтидат Гшсси тэкча Азарбазчан эдэбиззатына дезил, болшевик сизасати алтында олан дикэр халгларш эдэбиззатлары-на да аиддир. Е"тираф олунмалыдыр ки, хусусилэ Совет девру эдэбиззатына «шшсибэгда эчнаби гэлэм саГмблэри Наглыдырлар. Онлар бела Ьесаб едирлэр ^си, эдэбиззат бир йаким идеолокидаза табе едилмишди вэ эн исте"дадлы гэлэм саЬиблэри бела москва-нын дигта етдизи чэрчивэдан кэнара чыха билмазди. Лакин бу стереотипи дз догма йалындан чыхармаг учун республикамызда ардычыл иш апарылмалыдыр: Ьаким здеолокизанын гэлиблэринэ сыг-мазан шаир вэ зазычыларымыздан -М.В.Сабир, Ч.Мэммэдгулузада, й.Чавид, Э.Чавад вэ башгаларынын ирси .идк нэвбэдэ дунза эдэ-би фикринэ чатдарылмзлы, дикэр гэлэм саГшблэркнин зарадычылы-гындакы милли вэ бэшэри Писслэр, дэрин лиризм ен плана чэкил-мэлидир.

Экэр Низами, Насими вэ фузулинин инкилиодилли кениш ау-

длториjaja тэблигяндэ Иран вэ Туркиза тэрэфи ; ito чох фэалид-зэт кестэрмшдирса ва бу, тэбил гэбул олунуро», М.Ф.Ахундовун heMHH истигамэтдэ таблигинда илк вэ асаслы аддым узаг JanoHH-ja.ua атилмыш, Ирач Парсинечад 1988-чи илдэ Токиода "Мирза Фэ-тали Ахундэадэ вэ эдэби тэнгид" кятабыны^ чап етдирмишдир.Ики ил сонра Памин китабын гэкмиллэшдирилмиш нашри "Мирза Фатэли Ахундзада. Здаби тангидчи" ады алтында АБИ-да чапдан чыхмыш-дыр.2 Китабда М.Ф.Ахундовун занкин эдэби ирсиндэн далныз ja-зычынын эдэбидзат Ьаггында дунзакерушуну шартландирэн мухта-лиф мэктублары инкилис дилинэ тэрчумэ еилмишдир. Дуздур, Пэ-мин тарчумэлэрэ эсл гидмаги даЬа чидди аращдырмалардан сонра вермак олар, лакин умумиликда онлар адекват та"сир багышлазыр-лар. Пэр ики китабын эсл мэзизз.эти кса, Ьеч шубйэсиз, И.Парси-нзчадын М.Ф.Ахундовун зарадачылыгы паггында ¿аздыгы санбаллы,' ири Пэчмли кириш мэгалэсидир. Диссертасизанын биринчи фаслин-дэ китабын АБШ чапына кеншл диггат зетирилмишдир. 1962-чи илдэ республикамы'зда инкилис дилиндэ чап едалэрэк харичи елкэлэ-

лэрин китабханаларына ¿азылмыш "Мирза Фэтэля Ахундов" китабча-ч

сы да тэдгигатдан кэнарда галмамыидар.

Гезд олундугу кими, XIX-XX эсрлэрдэки эдэби корифезлэри-

1Paroinejad, Iraj. Mirza Path Ml Akhundzadeh and Literary Сri-ticlsm. -Tokyo.Institute for the Study 6i Languages ¡3 Cultures of Aaia and Africa, 1988, 86 p

2Par3lnojad,Iraj.Mlrza Fath Ali Akhundzadeh.A Literary critic. A collection of essays translated with an Introduction by Iraj Par3inejad.-Jahan Book со..Piedmont,CA,USA,1990,76 p.

3Mirza Fatal! Akhundov.by Dzhafar Dzhafarov.Translated by M.S.

Karayeva.-Baku,Azerb.State Pub.House,1962,54 p.'

мизин эсэрлэри клаосиклзримизин асэрлэринэ чисбэтэн инкилис дилинэ хедлк дэрэчадэ аз тэрчума едилмиш, нэтичэдэ халгымыз Ьаггында, рекиовда чагладан тарихи {1адиселэр Паггында эдэбид-датын апара билзчэди информасида хэгти фэалиддэт кестэрмэмиш-дир. йамин бошлугу исэ бу вэ ja дикэр дэрэчадэ эчнэби муэллиф-лэрин эсэрлэри долдурур. Диггети дайа чох чэлб едэн гидматли мэнбэ кими Чедмс Д.йенринин 1905-чи илцэ Лондонда чап етдирди-ди 256 сэйифэлик "Бакы. йадисалэрла долу тарих" китабы* тэд-гигата чалб олунмушдур. Бу кита б XIX зср вэ XX эсрин илк беш или паггында Бакы вэ онун эттафында кедэн Падисэлэрин, сидаси одунларын, милли эдаватин вэ с. фактики тэсвири бахымындан чох гидмэтлидир^-

Муэллифин эсас магсэди Бакыда нефт сэнадесинин инкиша-

с

фыны изламэк олса да, о, тэбии олараг, далныз бу гидматли хам-малын чэрчивэсиндэ галмамыш, эсасэн шайиди олдугу глобал сидаси мубаризэнин' дэгиг манзарэсини даратмышдыр. Илк' невбэда.му-элдифин содугганлы тэдгигатчы-алим мевгеди, сэрраст данышан журналист гэлэми диггэти чэлб едир; икинчиси, китабда о дэвр учун характерик олан, лакин Азэрбадчан тарлхинин даддашннда сэнэдлэшдирилмамиш хедли фактлардая вэ рэгэмлэрдэн исгифада олунмушдур. Масэлэн, нефт Ьасилатынын инкишафы нэинки иллэр узрэ мушайидэ едилкр, усталик, адры-адры эразилэр узрэ, йэтта буругляр узрэ Ьесабатлар верилкр. "окаршфт кралдырса, Бакы онун тачыдар"^ гэнаэгини аз охучулары ¡.ла балушдурэн ыуаллиф

XJ.D.Henry. Baku,an Eventful History. With many illustrations @ а шар. -London,Arcibald Constable and со..Ltd.,1905.256 p.

^йэмин китаб. с. 5.

бу, Пагигатан башыбэлалы шэйэрин гэдим тарихк: э баш вурур.би-зэ мэ"лум олан вэ мэ"лум олма^ан тарихи садал-зараг, китабын чапдан чыхдыгы 1905-чи ил Баны гыргынларына ез негатив мунасд-бэтини билдирир: "...февралын уч куну эрзинда давам едан гыр-гын вэ ачлыгдан Бакы кучэлзринда вэ нефт мэ"дэнлариндэ яки мин нэфэр елдурулду. Бир ил эрзинда бутун дунзанын кезу габагында Бакы ияи дэфэ зандырылды".* Мараглыдыр ки, Чезмс Д.йенри шаЬи-ди олдугу йадисэлэри оакит излэ^э билмир, тарихэ даПа реал гидмэт -9ермэк учун онун зазычы гэлами даим сэрраст тэшбеЬлар ахтарыр, "сирли, усданкар, ганы ахан Гафгазьш багрында Бакы эн базук ган лэкэсидир дезир.

Бакыдакы демографии инкишафы Ч.Д.Ьенринин ардычил излэ-мэои дэ мараг кэсб едир. Гырх дерд миллэтин зашадьгы шайарда сизаси лидерлик азлыг тэшкил едэн русларын вэ ермэнилэрин элиндэ иди. JepJ!Il вэ кэлмэ азэрбазчанлылар эксэризлат тэшкил етвэлар дэ, дайа чох агыр'оаЬэлардэ фэйлэ ишлэзирдилэр.

Ч.Ьенри китабыны гэлэмэ аларкэн чох надир мэнбэлэрдэн ис-тифадз етмишдир. Хтгсусилэ атэшпэрэстлизин гэдимлизини тэ.сдиг едэн мэнбэлэр мараглыдир. Ьала ерамыэан 624-чт илиндо фарсла-рин узаринэ Нэрби ¿уруш етмиш Рома императору Лераклиус гышла-маг учун Кур чадынын мэнсэбиндэ душэркэ саларкэн атэлпэрэстлик мэ"бэдлэринин дагьщылмасы Ьаггында эскэрлэринэ эмр вермиащи. Муэллиф, Гиббондан кэтирдизи ситата эсасэн, йэмин душэркэнин Бакыдан он мил чэнубда, Кур чазынын саЛиливдэ салындыгыны гезд едир. "Он мил" ¿азан Гиббон, кугиан ки, сэЬвэ зол вермш-

*Иемин китаб, с. 4. 2йэмин китаб, с. 3.

дир: бизэ Мэ"лумдур ки, Кур Бакыдан тэхминэг 75 мил аралыдан ахыр, вэ ja, ола билсин ки, чазын мэчрасы Бакыза даЬа захын олмушдур. Ситатда эсас диггэти чэкэн мараглы .чэйэт Гиббонун истинад нэгтэси кими Бакы шэЬэрини кестэрмэсидир. Демэли, Ба-кы артыг ерамызын YII эсринин эввэллэриндэ танынмш jaiuajum мэнтегэси иди. ШэЬэрин башлангыч тарихини Ьарадаса Х1-ХП эср-лэрдэ "ахтаран" бэ"зи тарихчилэримиза тутарлы чавабдыр.

Абщерон торпагынын ме"чузалэринэ инкилис алшияин hejpaH-лыгы битиб-тукэнмэк билмир, о, залныз йезрэтамиз фактлары сада-ламагла охучуларьны да ез алудэчилизина ортаг едир. лэсэлэн, Бибвйезбэтдэяи бир гузу кечэн эсрин ахырларында суткада 600 мин-700 мин пуд мэЬсул верирди, бу исэ Америкадакы 25 мин гу-зунун /.'/ вэ дунзанын дикэр елкэлэриндэки минлэрлэ гузунун /// бирликдэ вердиклэри мэЬсулдан чох иди.

1905-чи ил ермэни-мусэлман гаршыдурмасы вэ гыргынынын тэ-биэгини ачмаг бахымындан да инкилис алиминин бизям учун гиз-' матли мэнбэ гоздугуну китабын hep сэЬлфэси эзани субут едир. 151-153-чу сзйифэлардз гыргынлара рэЬбэрлик 'етмиш ермэни лиде-ринин сезладиклэрини олдугу кими верэн муэллиф эслиндэ ермэни тэрэфинин чкркин маскасыны зыртмшдыр; «yja рус Гшумэтинэ е"тираз аламэти олараг ермэнилэр Бакы гыргыныны терэтмишдилэр.

4ejmc Д.Иенринин китабында бу кун дэ чох мараглы керунэн ' гизмэгли диаграмлар, чэдвэллэр, -фото-шэкиллар, йабелэ хэрито дэ верилмишдир. Бунула бело, ""Бакы. йадисэлэрлэ долу тарих" китабы негсанлардан да хали дезилдир. Хусусилэ, сизаси тоггуш-малардан Ôaîic едэркэн муэллифия рэгбэтинин ермзнилэр тэрэфин-дэ олдугу Иисс едилир. О ез мэвгезияи гэтиззэн есаслакдырма-

^Бах: йэмин кигаб, с. 104.

дан кучэ тоггушмаларында елдурулэн Ьэр бир ергэни йаггында тэф-силаты илэ сез ачыр, ермэнилэрин ганлы чиназэтлэри йаггында исэ чох сэтйи данышыр, бу исэ, илк невбэдэ ермэни тэрэфинин муэллидша даими тэмас сахламасындан ирэлк кэлир. Лакик умуми-ликдэ Ч.Ьенринин "Бакы. Падисэлерлэ долу гарих" китабы бу кун да ез елми, тарихи, сизаси, игтисади вэ милли санбалины эзун-дэ сахлазыр.

Эсримизин алтмыкынчы иллэриндэн башлазараг нэшриззатлары-

мъзын адры-адры шаир вэ зазычыларымыз йаггында харачи диллэр-

дэ, о чумлэдэн инкилис дилиндэ бурахдыгы кичик Пэчмли танышлыг

китаблары нэзэрэ алынмазса, эдэбиздагышзьн дунда елкэлэриндэ

тэблиГи саПэсиндэ ардычыл Печ бир иш нерулмамишдир. Бутун гада-

ганлара вэ тэ"гибларэ, физики террора бахмазараг, XX эсрдэ за-

шазыб~заратмыш сиыалары илэ эдэбиззатымыз Пэгигатэн фахр еда

билэр, лакин таэссуф ки, Ьэмин эдэби сималар экоэр Ьалларда

милли чэрчявэмиздэн канара чыха билмемишлар. Нэияки милли тар-

чумэчи кадрлары зетишдирилмэмишдир, Ьеч сагри тэрчумэдэн исти-

фадэ едэрэк, тутаг ки, Москвада зашадан инкилис ва Америка гэ-

лэм саГшблэринин кучундэн сэмарали истифадэ олунмамьл, нэтичэ-

дэ, Ч.Маммэдгулузада вэ М.'б.Сабир, Ь.Чавид вэ Ч.Чаббарлы, G.

Еургун вэ Э.Чавад... кими шаир, зазычы вэ драматургларымызын

мэ"нали, рэнкаранк зарадычылыгы узаг вэ 6e;jYK сарЬэдлэри аша

билмэмишдир. JerMHfflHH4H иллэрда Мярзэ Кбрайимовун редакторлугу

илэ Москвада чап едилмиш "Азэрйазчан поезизасы"1 вэ "Азэрбазчан 2

нэсри китаблари хош бир истисна кими гезд олуна билэр.Классик

^Azerbaijanian Poetry. Classic,modern.traditional. Edited by Mir-za Ibrahimov.-Moscow, Progress Publishers, 1469, 662 p.

2

Azerbaijanian Prose. An Anthology. "Edited by Mirza ibrahimov. - Moscow, Progress Publishers, 1977, 371 p.

эдэбиззатьМыздан тутмуш эсримизин 70-чи илл-'ринэдэк кенпщ дев-ру эйата едэн hap ики китаб бкринчи фэсилдэ тадгигата чэлб олунмуш, онларын позитив чаПэтлэри гедд олунмагла, 6a"3i' ча-тншмазлыгларындан да 6aiic ед;1лмишдир. Китабларын кэлэчэк ча-пьнда илк невбадэ XX эср эдиблэрини партида идеолокизасы бухо-вундан хилас етмак газгысына галынмалыдыр. hap ики китабын тэкрар нашрина бир да она кара газытмаг лазымдыр ки, бир чох гэлам саГмблэри, хусусилэ Чэнуби Азарбазчан адаби мактабкнин нумазандалэри йэмин кктабларда ез гануни Пугугларыны бэрпа едэ билсинлар.

Инкилис дилиндэ Бакыда чап олунараг АБШ китабханаларына кендэрилэн бутун китаблар иса, бир газда олараг,.ез охучулары-ны тапырлар. Мэсэлэн, Мэммэд Чэфарьн "Чэлил Маммадгулузадэ"

т «

китабчасы бела хош талели менбэлардэндир.

Азарбазчан адэбиззаты, хусусилэ онун чануб голу йаггыя-да инкилисдилли охучуларда ан дагиг тасаввур зарадан гизмэтли эоарлардан бири да мэрйум профессор Сакина Беренчианын "Hjap-минчи эср Иран Азарбазчанынын азэри вэ фарсэдэби эсэрлэри" китабыдыр.2 Бу китаб о тазлы-бу тазлы-Азэрбазчан эдабиззатына ваЬид ме"зарла'занашан илк тэдгигат эсэри кими дэ муПум эйэ-миззат кэсб едир.

Таэссуф ки, китабда муэллиф йаггында кениш мэ"лумат ве-

XJalil Maramadkuluzade (by M.Jafar). Translated by Isnuhan Rahlmov.-Baku. Azerb.State Pub.House.1966,50 p..

2

Sakina Berengian. Azeri and Persian Literary Works in Twentieth Century Iranian Azerbaijan. -Berlin, Klaus Schwarz Verlag, 1988, 238 p.

рилмэмшдир. 7ч чумлэлик ен сеэдэн аздын олур ки, С.Беренчиан 10 изул 1971-чи илдэ вэфат етмиш, китаб исэ счун васидзэтинэ эсасэн, достлары тэрэфиндэн чап олунмушдур. Эсас йиссэси ке-ниш киришдан вэ алты фэсилдэн ибарэт олан китабын башшча маг-сэди XX эсри эйатэ етмак олоа да, мгэллиф эдэбиззатымызы классик деврдан излэмиш, ¿араамыш вэ формалашмыш ан"эналэрэ эсасэн тэдгигат обзектини таГшилэ кэгирмкшдир. Мараглыдыр ки, ошмали Азарбадчанда Совет йекумэти гуруланацэк С.Беренчиан эдэбизла-тьщыза ваНид бир там кики бахмыш, сонракы деврдэ исэ эсас диггэ-. тини Чэнуби Азэрбазчана зэнэлдэрэк, Паким идеолокиданын эсири олан гузез Азэрбадчанынын эдэбизатины арха плана кечирмишдир. ¡■[уэллиф Чэнуби Азэрбазчаны мустэгйл эрази киыи кегурмуш, Ьэмин эразида заранан Лам азаря, Ьэм да фарс эдаби эсарлэрини ез тэдгигат обзектинэ дахил етмишдир. профессор С.Беренчианын тэдги-гатчы-алим мавгезини Пэр ики далдэ ¿аранан эсэрлэри бир-бирин- . дэн тэчрид блунмуш шэкилдэ дезил, гаршылыглы тэ"сир вэ бэЬрэ-лэнмэ мевгезиндэн еорэнмэси даЛа. е"тибарлы вэ объектив етмишдир. Китабын орижиналлыгы бир да орасындадыр ки, хусусилэ XX эсрдэ Аразын о тазында зашазыб-заратмыш хезли эдэб!. сима йаг-гннда орала зэнкин информасиза верилмишдир.

1Э41-чи илин августунда Совет гошунларынын Ирана зеридил-месиндэн сонра шкмалдан сифаришла кэтирилмиш, эсас е"тибары илэ Октзабры, Ленини вэ онун ардычылларикы васф едэн эдэбиэ-зат Паглы олараг куаллицин ачи кулушунэ вэ истейзасына сэбэб олмушдур. Онун кэтирдизи сазсыз-йесабсыз "эдаби" нумунэлэрэ эсасэн, охучу да муаллифин объектив мевгезиндэ дазаныр. Бела "васф поезизасындан" даньшан Сэкинэ Ееренчиан эдабиззагипгнас А.Ч.Дрберринин бу деврунэдэбиззаты Ьаггында дедиза образла

"чичэк инглабы" ифадэсини гезд-дэртсиз гэбу едир вэ ону да

элавэ едир ни, Ьэмин ингилабдан леч бир чичэк эбэдидлэт газан-

мазачагдыр, онларын йамнсы классик поезк^анын парлаг шэфэглэри

алтында кэрунмэз олачагдыр.1

Кнкилисдилли аудиторидаза Азэрбадчан адэбкззаты Паггын-

да кенвш, эсасландырылмиш мэ"лумат верэн "Изирминчи еср Кран

Азэрбадчанынын азэря вэ фарс эдэси эсэрлэри" китабы бизим учун

дэ тэзэ вэ мар'аглы драктларла зэнкиндкр. йэмин китаб адэбизлат

тарихимизлэ мэшгул олан hap йансы бир мутэхэссисин столусту

вэсаитинэ чеврилмэлидир. Устэлик, индидадак Оимали Азэрбадчан-

да адлары намэ"лум галан, лакин С.Беренчкана кэра, танынмыш

шаир вэ ¿азычыларын-' эсэрлэри дэ Еакыда :.вз нэшрини кезлэзир.

Биз залныз Б.Азэроглу, Ы.Кулкун, . й.вуллури, б.Тудэ вэ С.ТаПир

с

кими Бакыда зашамш муэллифдэри jaxau таныдырыг. Дуздур, кеч дэ олса, улу ШэЬридар да сэрЬэд мэфтиллэрини гырараг ез сэз сэрвэтини бизэ бахш етмишдир, онунла Сагли бир неча муэллифин дэ шзасы Ыималда керунмупщур, лакин Чэнуби Азэрбадчан эдабиз-заты íiaha зэнкин вэ дайа чохгатлыдыр. Епз бу фэсилдэчэ гадги-гата чэлб олунан "KYHej Азэрбазчанын ше"р антолокидасы" китабы бизим бу мавгезимизин эсаслы олдугуну тасдиг едир. 1991-чи ил-дэ Гурка¿эния Зрзрум шэЬэриндэ чапдан чыхмыш hамин китабда эк-сэринин имзасыны танымадыгымыз 101 нэфэр чэнублу ¿ширин эсэрлэри охучулара тэгдим олунмушдур.- Ь'дэбиззатшунас алкилэрдзн Тур-гут Гарабэз вэ haöaö Кдриси китаба заздыглары ен сездэ чэнуби Азэрбазчанда эн мэшйур олан ыаирлэри бир китабын дамы алтында бирлэшдирдиклэрини гезд етмишлар.

^Бах: йэмик китаб, с. IdI.

Тэдгигата чэлб олунмуш чохсадлы мэнбэлэр ^елэ бир йэгигэ-ïî: бир flafia тэсдиг етди ки, гэрб алэминин шер"э медли далныз игтисади марагла майдудлаишамышдыр, эксинэ, гэрб елми бутун мэрйэлэлэрдэ ез сидасэтчилэриндан габагда аддымламыш, илк нев-бэдз шаргин гад™ мэ"калар аламинэ баш вурмаг, баЬраланмэк мэгсади дашымышдыр. Гэрб елми Ьам дэ гэрб дундасында даранмыш бела бир сэйв фикри инкар етмишдир ки, куда шэргдэ далныз да-рымвэГшилэр вэ барбарлар дашадырлар. Мухталиф китаблар, сад-сыз-Несабсыз гззетлар вэ журналлар диггэглэ излэнсэ, йамы гэрб елминин бу али мэгсэдинин шайиди оларды. Мисилсиз дарэчэдэ ке-ниш информасидалары бир диссертасиданын чэрчивэсиндэ тэдгигата чэлб етмэк истади белэ утопих сэслэнэрди. Кертнур, бу йеч вахт тохунулмамыш, хам calía бундан сонра онларча тэдгигатчынын диг-готини чэкачэкдир. Умуман бу фикри эсасландырмаг учун.биринчи фасилда "Американки Вэрг Чамиддэтинин журналы"нын 1919-чу илдэ чап олунмуш 39-чу чилдиндйн Клара С.Едвардсын "Азэрбадчан эра-зисинда ики мэшЬур дини ше'р" магаласи дэ тэдгигата чэлб едил-мкш, белэликлэ, куман ки, тарихин кирдабында унудулмуш дайа ики эдэби эсэра денидэн Ьэдат васигаси верилмишдир.

Г.'урэккэб вэ зиддиддзтли Ьадисалэр боллугу. илэ сечилэн эс-римизин илк идкрми им tma да эдабидзатда ез долгун эксини тапмамышдыр. Бир-бириндан ганлы чинадэтлэр терэтмиш болшевик йекумэти умуман Намин деврун обдектив экс едилмэсинин алед1ш-нэ олмуш, е"тибарлы гадаган сензурасы годмушдур. Табиидир ки, о лавру акс етдирмада чэЬд кестэрэк аз гисм эсэрлэр /мае. М.С. Ордубади, Г.Иакин вэ б./ Намин идеолокиданын кестэрдиди, мэслэ-Г1ат билдиди истигамэтдэн кэнара чыхмамышдыр. Одур ки.халгымызын тарихпндэ эн Нэлледичи девр кими диггати чэлб едэн Иэмин мэрИэ-

лэзэ ишыг салан hap бир эсэр бизим учун мисилсиз дэрэчэда mj-мэтлидир. Бел адыны Ьэлз едрэнэ билмэдизимиз, "¿сед бэз" тэхэл-лусу илэ "Шэргдэ ган ва нефт" публискст китабыны1 бизэ задикар го зуб кетмиш муэллифэ миннэтдар олмалызыг.

Китабын муэллифи 1920-чи шин болшевик террорундан баш кетургб харячэ гачан азёрбазчанлыдыр. О, залныз ез талезини гэ-лэмэ алса да вэ Ьадисэлэра мунасибэтдэ залныз ез субзектив мев-гезини кестзрсэ дэ, бу мевге милзонларла азэрбазчанлынын тале-зи,. мэвгези йесаб едилэ билэр.

Эсэд бэз залныз шаНиди вс иштиракчысь олдугу Падисэлэри

бгтун чылпаглыгы илэ гэлемэ алмышдыр. Онун гэйкизэсиндэ Азар-

базчанын багрына санчылан империза чазнагларынын бугун мудЬиш-

лизи бирлэшмишдир. 1918-20-чи иллэрдэ элдэн-элэ кечмиш, башы-

i

нын узэриндэ мухтэлиф базраглары галдирмалы олыуш Бакынын дра-матик тарихи "Шэргдэ ган вэ нефт" китабынын эсас мевзусудур. Ыубааигэсиз демэк олар ки, Эсэд бадин тэгдим етдизи Яадисэлэр, хусусилэ онларын шэрйи бизим учун тамамилэтэзэдир. Индизэдэк гаЬрэман дезэрэк алгышладыгымыз болшевиклэрин эсл сималарынш ачылмасында, дашнак-коммунист итгифагынын мэкрли планлары иэти-чэсиндэ ахыдылан азэрбазчанлы ганлары, хусусилэ 1918-чи клин март гыргкнынын панорам мэнзэрэсинин дарадылмасында Эсэд бэз тэзэ, орижинал вэ тэкрарсыздыр. Пэддиндэн артыг садэ, анлашыг-лы, езни заманда динамик дилдэ зазмасындан йисс олуиур ки,"Шэргдэ ган вэ нефт" Всэд'бэзин зекана гэлэм мэНсулу дезилдир.

Китаб алман дилинде зазылмыш, сонра инкилис дилинэ тэрчу-

1Esaad bey. Blood and Oil in the Orient. Translated from German by Elsa Talmey. -Nev. York. Simon and Schuster, 1932, 315 p.

ма едилмишдир. Диссергасизанын биринчи фаслин^а тадгигата чэлб олунан Гурбан Сэидин "2ли вэ Нино" романы1 да алманча гэлама алынмышдыр. Te.jfl олунмалыдыр ки, "Зли вэ Нино" Азэрбадчан ада-, биззатынын гэрб елкалэриндэ эн мэшйур олан ромаяыдыр. 1970-чи илдэн башладараг бу аоэр Кнкилтэрэдэ вэ АБШ-да беш дэфэ /.'/ тэкрар чак едилмишдир ва зенэ да Ьеч бир китаб магазасында она раст кэлмэк mymkyh дезилдир. •

Биринчк фэсилдэ апарылмыш паралелларэ эсасэн бела бир фи-кир ирэли сурулур ки, "5сэд бэз" вэ "Гурбан Сэид" тэхэллуслэ-ри алтында езни адам зазыб-заратмышдыр. Жанр мухгэлифлиди ол-са да, hap ики эсэр мэйз конкрет деврун /1918-1920/ конкрет Гтдисэларини эЬата едир. Надисэлэрэ мунасибэтдэ дэ hap ики та-халлус алтында кизлэнмиш муэллифлэр езни приэмадан чыхыш едир-лар. Бунлар hap ики эсэрдэн ирэли кэлэн илкин тээссуратлардыр. Лакин дикэр умуми чэйэтлэри мушайидэ етмэк дэ чэтинлик тэрэт-мир: Ьэм "Гурбан Сайд", йам дэ "Эсад баз" болшевик террорун-дан вэтэндэн дидэркин душмуш зизалылардар. Гшдисэлэрэ мунаси-бэтдэн ва зазы манерасындан hap "икисинин" зэнкин аилэдэн чых-дыгы аздын керунур. \стэлик, Пэр ики эсэр алман дшшлдэ ¿азыл-мышдыр. Услуб охшарлыгы да дедиклэримизэ-элавэ едилсэ, кэлин-миш нэтичэ учун шуб^а ¿ери галмазды.

Дуздур, оппонентлэркмиз паглы олараг бела бир фикир jypy-дэ билэрлэр ки, о вахт харича гачанларын 693УК эксэри мэЯз зи-Залы гатынын нутазэвдэлэри иди. Бунунла белэ, дикэр мУлаПизэ-нин дэ устундэн сукутла кечмэк олмаз: онларын Печ дэ йамысы

Durban Said. All and Nino. -New York, Random House,1971;

Tt>e same book. -London, Robin Clark. 1971;

The saire book. -New York: Pocket Books, 1972.

-3¡J.

алман дилкии бшшкрди, "Гурбан Сайд" вэ "сое- бэз" КОэ о кили Заэычи ними дэриндэн билирдилэр.

"Шаргда яефт вй ган" китабынын аввэлчэ зазылмаси да hap ики муэллифин ejHH ада;.] олдугуна эминлизи артырыр; бела ки, Алманизаза ¿еничэ кэлмиш муэллиф /йсэд баз'/ ачнаби дил:;н инчэ-ликлэрини камил била билмезди. Башга сезла дедилсэ, онук били-зи бадии эсэр зазмага бэс етмззди. Одур ки.'даЬа чох адк кун-дэлидэ бэнзэзэн "Шаргда ган вэ нефт" кигабы эвьэлчэ гелэпэ алынмышдыр. Лакик у.ляэр ксчыкчэ жгллоф /Гурбан Сэлд/ jauiajw-гы ДИЛ MYhHTmHH ÓYTYH кедфиз.'зтлэринэ вагиф олмуш, эзуну бадии эсэр даратмага Ьазыр hecaö етмшдир.

8кэр еркэн 0Tysvn4y иллэрдэ болшевик террорунун горхусун-дан узаг Алманизада зашазан азэрбадчанлы муэллиф "бсэд бэз" тэ-

с

хэллусунун келкэсинэ сыгынмышдыса, отузунчу илларин ахырларын-да алман фашиэминин бутун Авропани лэрзэдэ кэтирдизи даврдэ болшевик горхусу .илэ Лесаблашмамаг да оларды. j3"hh "али вэ Кино"нун муэллидринин икигат "Гурбан Сэид" тэхэллусунун архасын-да кизлэнмэдв ейтизачы jox иди.

Гарб адаби фикри вэ наширлери арасшда бела' бир фикир ^ор-малашмышдыр ки.эслиндэ hap ики муэллиф ¡паггында Печ бир ма"-лумат зохдур. Гурбан Сэидэ мунасибатда онлар эсасэн Наглыдыр-лар, лакин Зсэд баз ез эсл адыны чэкмэсэ дэ, бирбаша вэ долазы долла эсэриндэ азу вэ аиласи Наггында зэнкин мэ"лумат вермиш-дир. Бу фактьн азу дэ hap гки имзанын ejHH адама мэхсус ож.а-сындан хэбэр верир: садэчэ олараг, илк эсэриндэ взуну охучусу-на тэгдим егмиш муэллиф, икиячи асэрпндэ буна ehrnja4 Ьисс ет-мамишдир.

.Дикэр бир умуми 43haT дэ бу ики муэллифи бирлэидирир: 6f6-

лиографик мэ"луматларда Пэр икисинин мэйз 1905 чи илдэ, мэПз Бакнда анадан олдуглары кестэрилир, взфат ,тар;.хлэри Паггында исэ дэгиг фикир, конкрет тарих зохдур. Биринчи фэсилдэ апарыл-мыа тэЬлиллэрэ эсасэн, белэ бир мулаййзэ ирэли сурулур ки.Эсэд бэдин 1905-чи илдэ анадан олмасы шубйэ догурур, о, эн азы беш ил эввэл дунзада кэлшшдир. Фикримизи эоасландырмаг учун кита-бын езунэ мурачиэт етмиш, 1918-20-чи иллэрдэки Падисэлэрин ша-Пиди вэ иштиракчысы учун 13-15 зашын чох аз олдугу гэнаэтини диггэтэ чатдыршшыг. 26 Еакы комиссарынын куллэлэндизи 1918-чи илин сентзабрында муэллифин Красноводск шэйэринин полис рэиси принс Аланиза илэ "бир нечэ ил достлуг етмэси" факты да онун 13 зашлы оглан олмадыгындан хэбэр верир вэ с.

НэНазэт, Ьэр ики муэллифин вэфат тарихлэриндэ- вэ зерлэ-риндэ конкретлизин олмамасы, биринин куза 32, дакэринин 37 -Зашында дун'засыны дэзишмэси дэ инандырычы кэрунмур. Нечэ ол-ду ки, йэр ики адам бирдэн-бирэ, Ьэзатларынын чичэклэндизи вахт вэфат етди?

йэр ики китабын муэллифлара Г.аггында сон Ьекму вермэк Азэрбазчан адэбизлаты тарихи илэ мэшгул олан мутэхэсопслэрин ейдасина бурахылмышдыр. Биринчи фэсилдэ Нам "Шэргдэ ган вэ . нефт", Ьэм дэ "оли вэ Нино" китаблары кениш тэ^лил едилмиш-дир. Экэр "Зли вэ Нино" оалныз сон иллэрдэ эз догма халгы илэ керушмушдурсэ, "Шэргдэ ган вэ нефт" учун дэ Пэмин имкан Зарадылмалыдыр.

АБШ китабханаларында апарылмыи ахтарышлар дайа бир Пэги-гэтин устуну ачди: Азэрбазчан вэ Бакы Падисэлэри ¡паг.'ында за-эылг,' . эсэрлэрин Печ дэ Ьамысы обдективлиза хидмэт етмир, эк-синэ, бу рекион йаггында инкилисдияли охучуну сахта материал-

ларла чашдарыр, зиддиззэгли нэгичэлэр чыхарвгга савг едир.Би-ринчи фасилдэ бела сахтакар мевгедэн чыхыш едан бир нечэ китаО да тэдгигата чэлб олунмушдур. Бир газда олараг, ела мэнбелэр эчнаби муэллифлэр гэрэфиндан гэлемэ алынса да, ермэни тэрафи бу ва ja дикэр терзда чал просесина мудахила етмкидир. Бизчэ, ела манбэлэрэ гаршы сукут мевгезинан тутулмасы, аслиндэ, Ьэмин мтэллифлэрла {1эмрэ"злик ними сэслаяир. Демэли,' ан башлыча вэ-зифалэрдан йири дэ Ьэмин китаблары дэриндэн езрэнмак, онларан сахтакар ма1жзлэтини ифша етмекдэн ибарэт, олмалыдыр.

Азарбазчана, хусусила Баг ы Ьадисэлэринэ ез сахтакар муна-сибати .илэ "сечилэн" кптаблардан бири Роналд Григор Сзунинин "Бакы коммунвсы, I9I7-I9I8" китабыдыр.1 Дуздур, охучу бу ки-табдан ба"зи гизмэтли.мэ"луматлар .да тапа билэр, лакин мараг-лыдыр ки, муаллкф .Бакы йадисэлэри Йаггында материалларынын бир гисмини Москвада, аксарини иса... Лереванда топламышдыр.Азэр-базчаны,-Бакыны тащаиадан йэр.йансы эчнэби охучу, ¿эгин ки,бу китабла танышлыгдан сонра .Бакыны сырф ермэни шэЬэри heca6 едэ-. чэкдир, чтнки йурада илк навбадэ ермэнилэрин фэализзэти хусуси алудэчиликла вэсф' едилир, бэднам дашнаксутзун партизасынын эмэллэри ишьтландыршшр. Бу да тэбшщир; чунки муаллиф китабы-кын эввэлиндэки ики сэйифалик "Гездлар"индэ бу эсэрин йазыр-ланмасында она захындан кемэклик кастэрмиш Ермэнистан ССР-ин Девлэт Архивинэ ва Леревандакы Партиза Тарихи Институту на дэ-рин тэшаккуруну билдирир. Умуми ташэккурлэ'кифазэтлэнмэзэн Р. Сзуни невбати саПифэдэ Кнарик Ьованесзан, Мкич Ва^анович Арзу- '

1Ronald Grigor Suny. The Baku Commune 1917-1918. Class and Nationality in the Russian Revolution.-Princeton,New Jersy. Princeton University Prèss. 1972, 414 p. •

мандан, Лев Степанович liiayi.ijaH /.'/вэ башгалар-на хусуси еЬти-рамыны изПар едир. Рускда вэ Ермэнистандакы "::эслэ11этчилэрин-дэн" элавэ, муэллиф она ермэни дилини вэ тарихи методолокиза-сыны /?.'/ езрэтмиш Нина Гарсадан адлы бирисинэ дэ самими та-шэккуруну билдирир; анлашылмаз галыр ки, 1917-18-чи иллэрин Бакы тарихини езрэнмэкдэн етру ермэни дили Америка алиминин нэзинэ лаэым иди?

414 сэйифэлик бу китаб биринчи фэсилдэ тэдгигата кениш чэлб олунмуш, Америка алиминин обзективликдэн узаг, сырф ермэ-нипэрэот мевгези каскин тэнгид едилмиидир. Охунандан cotfpa бела бир инам заракыр ки, эслиндэ "Бакы коммунасы, 1917-1918" китабыны ермэнилэр езлэри гэлэмэ алмыщ, лакин муэллифдшс iiY-гугуну бэдук илтифатла узудола Роналд CjyHHja эта етмишлэр. Бир даЬа гезд етмэзи лазым билирик ки, йэм тарихчиларимиз,Ьэм дэ эдаби фикримиз бела китабларын сахтакар майизлатини ачмаг долунда чидди фэализзат кестэрмэлидирлэр.

осримизин онунчу илларинкн сонунда Гафгазда, хусусилэ Ба-кыда тарихи йадисалэрин мураккаблиди харичи элкалэрдэ онларча дикэр китабын заранмасы учун дэ занкин материал вермишдир. Он-ларын арасында мэийур инкилис алими вэ cajjahu. К.Е.Бечйофер Робертсин "Деникин Русизасында. Гафгаз 1919-20-чи иллэрдэ" ки--табы* да диггэти чэлб едир. Муаллиф Ламин деврдэ Русизанын ча-нубуна вэ Гафгаз республикаларына сэзайати заманы эразийэки Пэрби-сизаси гаршыдурманын табиэтини ачмага сэ"з кестэрмишдир. "Бакы, болшевигсларин кэлиши" авланан сонунчу фэсил бкзим учун

.Е.Bechhofer Roberta. In Denikin's Russia and Caucasus, 1919-1920.-London:48 Pall.W.Collins sons @ CO.Ltd,1921,324р.

хусуси мараг кэсб едир. Бу фэсклдэ К.Роберт^чн Азэрбазчан пре-зиденти /китабда белэдир - З.А./ Ь.Усуббэзовла мусаЬибаси о вахгкы Азэрбазчанын реал вэзкЦзту.ни ;:„:адэ едир. Усубба^овун Руоиза вэ дикар гонщу девлэтлэр Гшггында мулаПизэлэри чох ма-раглыдыр. Ьэмин мусайибэ 1920-чи клин апрелиндэ, болшевик иш-галы эрэфэсиндэ алынмышдыр. Бакынын ермэни даирелэриндан алды-гы мэ"лумата керэ, муаллиф билирди ки, оир нечэ ктнэ болшевик ордусу Бак'ыны зэбт едэчэкдир, лакин Усуббэзов бу мэ"шум тэйлу-кадэн хэбэрсиз иди; о, тезликлэ болшевик Г^сизасы илэ сулЪ му-гавиласи имзаланачапына инань.рды.

"Деникин Русизасында. Гафгаз 1918-20-чи иллэрда" китабы дайа чох объектив мевгеди илэ сёчилсэ дэ, онун муэллифинин бу вэ за дикэр тэрздэ ермэни тэ"сири алтына дгшзси Мое олунур. Ермэни забита курчулэри вэ азэрбазчанлылары "Гафгазын ики ки-фир бачысы" адландыранда муэллиф оусур, лакин Бакы кучэлариндэ ермэнилэрлэ бирликдэ аддымлазанда азадлыгы угрунда чарпышан Ер-мэнистанын "дэрдлэри" Ьаггында душунур. Лакин Ьадисэлэрин дра-матик инкишафы, хтсусалэ Русизанын рекиондакы чиркин сизасэти Ьаггында муэллифин мевгези Азэрбазчанын президенти М.Усуббэзо-вун мэвгези илэ уст-устэ душур- Усуббэзов муэллифлэ чох ачыг, самими данышыр: "Русина Г) ала узун'муддэт Загафгазизанн сыхышды-рачаг; лакин онун Загафгазизада Меч бир Ьугугу зохдур; биз исэ ез тэрэфимиздэн.онун Г1эр бир чэйдинин эледПинэ олачагыг. Феде-расиза да ола билмэз. Jaлкыэ пгввэлэри аз-чох бэрабэр олан елка л эр арасында федераоида зарадыла бклэр, бэзук руоиза илэ ба-лача Азэрбазчан арасында е'лэ барабэрлик мумкун дезил... Бутун бунлара бахмазараг, биз г.еч дэ Рус^а илэ бутун эпагэлер;; кэс-мэк фикриндэ дезлл;ж. Буслдада идирми милдондан артыг мусэлман

З.'.-шалир. Зэ бизим, Ьеч шубйэсиз, онукла :.тздэни вэ игтисади эла-

т

гэлзргакз-вардыр".1

скэр 75 иллик заглан фэрги олмасазды, елэ душунмэк оларды кк, инди дэ актуал сасланан бу сезлэр мзйз бизим кунлэрдэ де-зилмишдир.

Китабын сонунда болшевик ордусунун Гафгаз республикалары-ны•бир-биринин архасынча ишгал етдидини уиумилашдирэрэк муэл-лиф чох объектив натичэ чыхармшдыр: "...кэлэчэкде залныз Ермэ-кистан... Русизанын хош рэфтарына умид бэслэзэ билэр".''

Талезшиз елэ кэтирмиидир ка, бир чох йалларда Азэрбазчан мевзусу Русиза -зэ Крана йэср едилмиш эдэбиздатын ичинде кетмиш-дир, одур кк, кэлэчакда гэрб мэнбэлариндэ халгымызла баглн ах-гарышлар апарыларкэн бу фактор мутлэг нэзэрэ алынмалыдыр. Елэ

гизмэ1ли-мэнбэлэрдэн бири кими Чорч Ленкховскшин "1918-1948- .

я

чи иллэрдэ Русина ва Гэрб 'Прайда" китабы да диссергасизанын биринчи фэслиндэ тэдгигата чэлб едилмишдир. Кигабда эсао обзект Кран девлэти вэ онун проблемлэри олса да, эслиндэ "парчала вэ Ьэкмранлыг ет" империза сизасэтинин маГшззэги ачылмышдор. Гыр-мызы Русиз'а" ез ганлы чаднагларыны инадкар арллчыллыгла Иранын гэлбинэ санчмага чалышыр, игтисади, оизаси, Ьэрби тэззигиндэн, зери кэлдикдэ исэ "мэдэни мунасибэтлэриндэн". там долгунлугу илэ истифадэ едэрэк Иран эразисинин Ьесабына гырмызы империзанын сэрйздлэрини даЬа да чэнуба атмага чалышыр. Бизим тчун эн фачи-

^Ьэмин китаб, с. 301.

2haMHH KKTa<3, c. 324

3George Lenczowski. Russia and the West in -Cornell University Press. Ithaca, New York. 1949. 383 p.

ели за ибрэтамиз одур ки, 6утун оидаси вэ Парби аЕантураларда Азэрбазчан факторундан истифадй-едилмкш, Чэнуби Азэрбазчан ре-киону мухтэлиф игтисади вэ ганлы експериментлэрин, сидаси хэ-Занэткарлыгларык мезданына чеврилмишдир.

XX эср Иран гарихини, о чумлэдэн чэнуби Азэрбазчан тарихи-ни езрэнэнлэр учун чох гизмэтли олан бу китабда Азэрбазчанын атрафында гызышан иМпери^а ейтираслары этрафлы вэ обдектив тэй-лил едилгляшдир. Чох мараглыдыр ки, йамин имлериза еЛтираслары дэзкрманина су ¿у тэкчэ Руоиза дедил, Пэм дэ Бэдук Бритакиза, Америка.вэ дикэр елкзлэр гекмуш вэ бу фактор эолиндэ Ираны пар-чаланьб маПв оамагдан хилао етмишдир.

Китабын бизим учун мараг кэсб ёдэн эламэтлэриндэн бири дэ будур' ки, гырмызы рус империзасы Ирандахили позучулуг фэализ-Зэтиндэ эксэр Налларда ермэнилэрдэн истифадэ етмишдир. Позучу гуввэлэрэ Совет сэфирлизинин атташе с к леорки АгабекоЕ раМэр-лкк етмиш, ТеЬранда Маркардан, Тэбриз сакини Миносзан вэ дикар ермэнилэр бэзтк Ьэвэслэ позучулуг фэализзэги кестэрьшшлэр. Ки-табдьн мэ"лум олур ки, эн кучлу дашнак азэзи Тэбриз шэГшриндэ фэализзэт кэстэрирди. Ерманилэрин Русиза акёнтлэри кими фэализ-3этики зени-зени тутарлы фактларла эсасландыран Чорч Ленкэовски китабын Пб-чы'сэйифэсинда гезд едир ки, дашнак мэркэзи комитэ-синин кечмиш узву доктор Газарзан учун ТеЬранда "ГаНапар" ермэ-ни газетини чап етмэзэ мадди шэраит зарадылмыш, она зеканз ва-зифэ кипи Совет Кттифагынч тэрифламэк тапшырылмышды; рус тэбли-гатынын мэркэзинэ чеврилкиш ТеПрандакы Совет хэстэханасына еввэл-лэр ШЩ-нин харичи се"бесиядэ чалыашыш ермэни доктор Барозан ргИберялк едирди /с.203/. Буттн бунлар бир даПа субут едир ки, Г1ам Гафгазда, Нам дэ Гафгазданы рекионда /Гуркизэдэ, Иранда вэ

е. / ез ишгалчы ro.inepaja сизасатини зеркдэн Pyciga ермэни факто-рундан Ьэмишэ там самрвеи ила истифада еТмпшдкр. _ ■

Ьем Су китабда, Ьэм да 1992-чи илдэ чапдан чихмыш "Иран вэ cojyr му1"1арибэ.1946-чы ил Азарбадчан бейраны" китабында^ башга бир йэгигвгин дэ шаЬиди олуруг: Москванын дигтэси ила Кранда фэализлэтэ башламыш Туда партизасынын зарадычыларындан бири ермэни Брдшир Ованесзан олмушдур. "смир Хизи к шли, Ованесзан да 1уда партизасынын зарадычысы, Ьэм дэ партизанын апа-рычы нэзэриззачиси иди. Партизанын илк умуми конфрансында да эсас сима о иди".2 Белэликлэ, Туда партизасынын заЬиран кезэл идезаларынын этрафына топлашан азэрбазчанлылар учун илк башлан-гычдан ермэнинин эли ила ган, алум-итим тэласи гурулурду.

Епми ахтарышларына докторлуг диссертасизасы кими башлаыыш муэллиф /с.ХП/, ону 1988-чи илдэтамамласа да, чап эрэфэсиндэ /1992/ эсэрини зени фактларла зэнкинлэшдирмишдир. Хусусилэ.му-эллифин 1990-чы илин эввэллэриндэ ,Иэр ики Азарбадчанкн лекийэн баш галдырмыш гаршылыглн захынлашма шюсесиндэн бэЬс етдизи сэ-Ьифэлэр гизмэтлидир. Умуми нэтичэ кими Л.фаусеттин эзунэ верди-ЗИ риторик суалы вэ чавабы чох символик сэслэнир: "мгасир шэра-итдэ Иран азэрбазчанлылары ез сэ"злэрини Совет тэрэфиндэки Ьам-'вэтэнлэри илэ бирлэшдириб "603YK Азэрбазчан" угрунда тэшэббусэ гошулачаглармы? Бутун заЬири чаЬэтлэр бунун эксини нумадиш ет-дирир".3

^-Louise L'Estrange Fawcett. Iran and the Cold War.The Azerbaijan Crisis of 1946.-Cambridge University Press, New. York, о 1992. 227 p. »

"Намин китаб, с. 48.

^йэмин китаб, с. 52.

Чэнуби Азэрбазчандакы Падисэлэри ¿алниз битэрэф мушаПидэ-чи кями дезил, ¡1эм да тэдгигатчы алим кими тэПлил сузкэчиндэн кечирэн Лулс ¿аусетт бу вэ ja дикэр йадисэни тэрэдэн' сэбэблэри ачыр, онларын архасынца санки мэЬарэтлэ кизлэдилмиш, лакин му-шаНидэчи-алим бахышындан дэрйал сечилэн tíejyk империза озунла-рынын чирккн маГшззэтини мэНарэтлэ ачыр. Мубалигэсиз демэк олар ки, XX эсрдэ чапдан чыхмыш зузлэрлэ китаб арасында факт боллугуна, тэГиилин дэгиглизинэ, сэррастлыгына вэ обзективли-Зинэ кара бу китаб. Иеч ютбИэсиз, эичул мевге тутур. Чэнуби Азэрбазчанын ган ичиндэ богулан ирили-хырдалы Лэрэкатлары, ре-кион этрафында чошан империза ейтираслары,' Намин ейтирасларын дигтэси илэ бир-биринин ганына сусазан зерли эГгалинин кешэкеш-ли талези бу кктабын мэгзини тэшкил едир. Ыуэллиф урэк агрысы илэ гезд едир ки,. Гранда гарышчглнг заратмаг учун дикэр план-лары hajaîa кечмэзэндэ, Русиза йэмишэ ейтиЗатда сахладыгы Азэр-базчан вэ курд картларьждан истифада едирди. Хусусилэ, Кран Азэрбазчанында еркэн игтиташлар ерманиларин вэ муйачирлэрин Л&шали Азэрбазчандан кедэнлэрин - З.А./ эли илэ терэдилирди, Пар ики груп бу вэ ja дикэр тэрздэ ССРЙ илэ багли иди.* Китаб-да Чэнуби Азсрбазчан фачиэсинин индизэдэк бизэ гатиззэн мэ1'лум олма^ан дикэр чохлу чэйзтлэри дэ ииыгландырылыр вэ тэПлил еди-лир.

Экэр есримизин отузунчу-гырхынчы кллэриндэ иыперизаларын мараг даирэсинкн мэркэзиндэ олан Чэнуби Азарбазчан даПа чох китабын эсас мевзусу идксэ, дохсакынчы иллэрин эвьэллэриндэ бу фачиэли агырлыг мэркэзи пинали Азэрбазчана -адламышдыр вэ эн ма-

1Ьах: измин китаб, с. 68.

paivmcu d.yayp ka. jeHo aa eoac noayy.yjivr Marcawuia uMiiepaja saiipajiaDii epMoHiui^.uiuH HOTHiaaa eTMHiazuip. Apxacuima sana dejYK rYEBSJiapiiH aaiaHjuru epr.iahn Teppopj».3MHHKH, KeHocmhiihhh bs ana-JI3TCH3 t.iyl:apn630HHHH rypdaHu k;:mh A3apda;jMaH 83 ranuHa ra^TaH ena/Mnaanp. Coh oh mine AHii-ua lanaaH naxMHa Ca"3K KHTadJiap e3 coh aepa^a ofijektire MeBrejiapa vwa ceimcajiap aa,^ odjeKTuantijc-naH tar.iavr y3ar ojiaH, m<i jacHKHa pnjaKap.mr B3 caxTaxap/wr wa:.i-jiaemiiia KHTaOJiapc na xmur Y3Y xepMYmayp. femahh reppopji3Mj)hhh-MahKj.iaTii iiarrwHjia co jyrramiur-na, jiskhh acacaH ocjektmb oe3 a^aH KiiTadJiap na Man eamiMHmflHp.

TapHXH fiamraTs «a.K.a odjeKTHB MYHacnOar H<faia ecaH T. CBjaToxoBCKa Ba O.AjicianTHH KHTafijiapH, hade;ia coh hkh KHTad 6npv5Hsii SiBcii'^aa jaha «ennui "Tatuimis >«Jid enwiMiiajMp. T.OnjaTO-xobc ;il KHTafluHH /"Pyc A33pCia jva^u, Ti)05-I92V-<m mvidp"/ koh-Kpex Tapaxa jieBpa aajt erca aa, ecjiKHjia xaJiruMU3iJH raxMHHSH hkh acpa jaxuH Tapn>.::HM juirraMa ejpeHMHSi, TaarnraT ocSjeKTji OJiaH aeBpa KaTiipufi nuxapaH tajiKcajiapn xpoHOjiOM apjtbNtuiJiurJia ii3Jia-Mnniflnp.iInccepTac.iija.ua AwepHKa sjimmkhmh AsapfiajwaHUH TapHXHHia ojLvyrn TafiejyKJiy haniicaJiaps MYHaciidaTH bb uiaptin acac s"THCiapiue mycObt aajapjiaKaiipmiisp /TypKMaH<?a j MyraBi'Jiacit Ba A3apdaj«aHji.a xYcycH epwaHn "o<5Jiacra"HHH japamaca; xaHJitiiviaps/H jiafBH Ba ma-

*Armenian Allegations: Myth and Reality. A Handbook of Facts @ Documents.-Wasington,D.C..1987; Tadeusz Swietochowski.Russian Azerbaijan,1905-1920.-Cambridge University Press, New York, 1985,256 p.;Audrey L.Altstadt.The Azerbaijan Turks.-Stanford, CA,USA,1992,331 p.

2The Sumgait Tragedy:pogroms against Armenians in Soviet Azerbaijan 7 I.-New York,1990,268 p.;Aivaziap.Argam.The Historical' Monuments of Nakhichevan.-Detroit Wayne State Uniy.Press.

lq9G,152 p.

"Michael M Gunter."Pursuing the Just Caus? of Their People". A study or Contemporary Armenian Terrorism. Greenwood Ptesa, New York westport,Convecticut.London.1986,182p.;Frances P.Hy-1and.Armenian Terrorism.-Westview Press. 1991, 248 p.

рэетмэ ислаПатлары, 1905-чи ил ингилабы вэ азэрбазчанлыларын cHjacH ojammiu, мтйарибэ вэ ингилаблар лавру, Совет йакимизза-тинин кэлиша вэ е./. (.Ьгрэккэб тарихи Падисэларин фону яда зиза-лы синфинин тэшоккулунэ алимин хусуси диггэт зетирмэси хусуси вургуланыр. Ы.Ф.Ахундов, Н.Вэзиров, й.Зэрдаби, В.йагвердизев, ó.irajeB кими зидальларын догма халгын озанышында однадыглары myí1ym тарихи рол 83 объектив гизмэтини тапмышдьр.

О.Алтстадтын "Азэрбазчан турклэри" адлы китабында Азэрбаз-чан халгынын гарихи тэкамулунун эсас кэрЬэлэлэри илкин мэншэ-зиндэн .тутмуш "Гарабаг. СейраньГна кими излэнилир, эсас вургу ксэ рус мустэмлэкэ сизасэтинин зени эразилэрдэ дайа дэрин гат-лара юлэмэси мэсэлэси илэ баглыдыр /гэсадуфи дадил ки, муэл-лиф муьафиг фэслэ "1,'юлла Нэсраддин" журналынын 1Э06-чы ил ап-рел немрэсиндэн епиграф сечмишдир: "Бутун fyeaja сулйсевэрдир. Орада гурдла гузу бирликдэ отлазыр"/. Китабда 1988-92-чи иллар-дэ АзэрбаЗчанда чарэдан едэн Падисэлэр кениш ишыгландырылыр, "Бэзук Ермэнистан" идезасынын тарихи ретроопективи изланир.мез-дан '..адисэлэриндэ, умумиззэтлэ, милли дирчэлиш Пэрэкатында japa-дычы зя^алыларын фэализлэги гизмэглэндирилир.

Китабин "Азарбазчанда турк мэдэнизлэтинин интибаПы" адлы фаслинда игтисади-сизаси чэкиамалар деврунда милли адэбиззаты-ыызын, инчэсанэтимизин, дил вэ теГюилимизкн инкишафы эсасэн дтэетн истигамэтдэ сечиз^эландирилир. Бу фэсилда гозулмуд месэ-лалэр Т.Свзатоховскинин китабында да ишыгландырылыр, лякин Алт-стадт hемая дмвру дапа инчэликларинэ гэдэр езрэнмиа, кунун наб-зи илэ азаглаяан мэтбуат васитэлэрини вэ онларын зарадычыларыны охучулара тагдлм епшшдяр. Бу фэсилдэ Узезир в& 4ejhyH Гшчыба-зов гардатлары, &möaj йтсезнзадэ, Кариман Нариманов вэ дикэр зпзалыларын мисилсиз ролундан бзпе олунмуш, "Молла Нзсрэддин"

журналинын мэйведичи са.?ирасындан сеЬбег ачылмышдыр. Муэллиф, У.йачыоэдлинкн "Гаф:аз мусэлманларына ачыг мэктуб"уну "Иршад" ын Т907-чи илдэ чыхчыш немрэлэринин бкриндэн кетурэрэк, сатира-мызын кэскин гэйгэйэси кши нумунэ кетирмишдир.

Элбэттэ, обдективликдэн узаг олан дикэр китабларын сахтакар MatajjBTiiHKH ачылмась! да дкггэт мэркэзиндэ сахланмышдар.

Дикэр бир муэллиф дэ аз китабында Азэрбадчан меЕЗусунун устундэн сукутла кечмемишдир: 50-чи иллэрдэ пиндистанын (ХРИ-дэ оэфири ишлзммш К.Л.С.Менон ез шэхси мушаЬидэлэри эсасында "Рус панорамы" китабыныт ¿азараг 1962-чл илдэ Лондонда чап ет-дирмиидир. Китабынын бир фэслини республикамыза йэср етмиш муэллиф Азэрбазчан вэ Баки йаггында мушайидэлэркни эсл реалист дазнчы кими гэлемэ алмышдыр.'Гээссуф ки, Бакыда она бэлэдчилик етмиш, китабда ады чэкллмэдэн шэхсин эзунун Агэрбадчан эдэбидда-тынын тарихини билмамэси К.Менонун умумэн чидди эсэринэ бизим хеоримизэ олмадан ¿умор гатмышдыр. Мэсэлэн, "Лз^ли вэ Мэчнун" операсына бахыш заманы Пэмин "бэладчи" бела бир мэ"лумат верир: "Эсэри фарс шаири Низами фарсча ¿азмыш, HI эсрдэ Азарбадчан ша-ири фузули' Багдаяи ону турк дилинэ тэрчумэ етмишдир". ¡.1араглы-дыр ки, Пинд дииломатынын Азарбадчан эдэби;ратынын тарихи har- . гында билдиклэри дайа эсаслы олмуш, о hap ики факта ез реал му-насибэтини ачыг сезлэмикдир. Кэнчэ ыапэринин адыкын дэзишдирил-мэси дэ К.Менонун истейзалы кулушунэ сэбэб олмуш, о ез фикрини чох сэрраст ифадэ етшшдир: "Кэ jaxcm ки, Низами Кэнчэви эввэл-ю: кими Низами Кэнчэви адланыр, даЬа Низами Кировабади jox". Атэшкай, онун тарихи вэ зевварларн йаггында муэллифин геддлэри дэ мараг кэсб едяр.

1K.P.S.Menon. iussiar Ponorama. -Oxford University Press, Amen House, London, 1962, 278 p.

К.П.С.Кенонун "Рус панорамы" китабы илэ танышлкг белэ Сир йагигэти да 6ytyh чылпаглыгк илэ нэзэрэ чарпдырыр ки, халгымы-зын гонагыны кимин, нечэ гаршыламасы да йамишэ чидди проблемлэ-римиздэн бири олараг галыр. 1972-чи илдэ Hjy-JopKfla чапдан чых-мыш Уилдам Камерон Таунсендин "Оклар умуыи дм таплылар"* китабы бизим бу гэнаэтимизин эсаслы олдулшу субут едир. Америка алиминэ бэладчилиди вэ гэрчумэчилиди бу дэфэ каркэмли дилчи ада, профессор Вагкф Асланов етмиш, оьун садэсиндэ халгымызын гарихи кечмашиьи вэ муасир пэдатьны адрэнэк муэллиф республика-мыза йэср етдиди фасиллари е"тибаглы фактларла мушаидат етмиа-дир.

Сон иллэр Гэрб элкэлэринкн умумэн Азэрбадчана артан мараги даЛа бкр китабда ез эксини ташышшр: .Цевид Б.ииссманын "Совет

о

Иттифагы вэ Иран -'.ээроадчаны" китабында. Т'ыса мэ"луматдан ад-дын олур ки, китабын муаллифи бир нечэ дара Совет КттиФагынын туркдилли халглари узрэ АЕЫ дэвлэтинин маслэГштчиск иаламишдир. Бу китабында СОРК-нин 'Лран Азэрбадчанына олан марагыны эсас ко-турач мтэллифин тядгигат даирэси далныз бу проблемин чэрчивасин-ца галмышднр. О, б/.рчэ да{э да икидэ болунмуш Азэрбазчан халгы-нын фачиэсинэ ыэрик олдугуну бклдирмир, бу азмыш кшв, Совет Азарбадчанынин шаир вэ дазичыларынын табии Пэсрэт вэ нискклла долу эсарларини дэ далныз CCPii-нин тэблигат маиыныюш тэркиб Ииссэси йесаб едир. сслинда, бу китаб ССРИ-нин эледгшнэ донэл-мш мэнбэ кими гидмэтли керунэ билар, лакин гыркызы империданы тэнгид вэ ифиа обдектинэ чевирэркэн муэлл:^ печ дэ ез охучусуну

*Willian Cameron Townsend. They Found a Common Language (Community through Biliguai Education). -Hew York, Harper g Row Publishers, 1972, 194 p.

David В.Шзотап. The Soviet Union g Iranian Azerbaijan, -l-redorick A.Praegor. Publishers, Boulder, Colorado, USA by Wostviow Pr~83, Inc., 1997, 123 p.

халгымызын ачы талезинэ шайид олмага сэслэмир, садэчэ, Азэрбаз-чан фактору эсас.чнда J'J.-T-hhh сэрпэдлэринйн чэнуба догру артма-снна ез е"тиразнкы билдгрир.

Е"тираф едилмэлидир ки, китаб тзэркндэ ишлэзэркэн Д.иисс-ман Ьэм халгьмызь'н тарихинэ, Пэк дэ мгасир деврэ аид зэнкин ма-теркаллап езрэнмиш, xvcyciuia бизим шаир вэ зазычыларын чэнуб мевзулу эсэрляринэ дэриндэн нуфуз етмшдир. Китабын "Гызыл Ор-дунун Лраны ишгал етмэси вэ Азэрба^чан демократик Республикасы" адланан фэсликдэ J.Pyctsm, 1>1.КйраШ:мов, 6. МэмиЭдханлы вэ башга гэлэм саЬиблэринин чэнуб мевэулу эсэрлэри паггьнда мэ"лумат ве-рилмш, хусусилэ МЛВрайкмовун "Кэлэчэк кгн" рогланындан кениш бэЬс олунмушдур.

Д.Ниссман «энуб мевзусунда олан эсэрлэри "Пэсрэт эдабада-ты" кш«л объектив характеризэ етсэ дэ.'тээссуф ки, йэмин Пэсрэ-тин архасында кизлэнэн тэбии г.ксслэри, дузгу вэ душунчэлэри ке-рэ билнэмишдир. дана догру су, cnjacH амбисизалара алудэ олараг, кермэк истэмэмишдир.

АЕШ-да 1365-чи илдэ бурахылмыш вэ пэлэлик зеканэ отан "Азэрбазчан'дили дэрслиди"-'' дэ биринчи фэсилде тэдгигата чэлб олунмушдур. Илк аддым кими умумэн тэгдир олунса да, китабын умуми негсанларындан да бэПс едилмишдир."

Америка Еирлэшмиш Штатларынын девлэт дэпарта:;енти йэр тэг-вим илинэ эсасэн дунза влкэлэри иггисади¿¿атьнын умуми мэнзэрэ-сини экс етдирэн китабларын ча;:ына ардычыл диггэт зетирир. Мтс-тэгиллик доллары илэ илк агыр аддымлярыны атан Азэрбазчан Рес-лубликасынын игт'исади хэритэсинкн кестэрич'кси кими артыг уч китаб чапдан чыхмышдыр /тэбиидир ки, андкзэдэк алты китаб чап

householder, Fi ed Walter @ Lotifi.Mansour. Basic Course in Azerbaijani. -Bloomington, Indiana University, 1965; Xlllp.t 275 p.

олук-чушдур/. 19ЭЗ-чу илин апрелинда чап едилмиш учунчу китаб^ биринчи фэсилдэ тэдгигата чэлб олунмушдур.

Еирикчи фэсилдэ бела бир хошакэлмэз факта да дгггэт ¿ети-рилмиядив ки, республикамызда чап едклэн бир сыра вачиб эдэ-бизлат гала-гала, охунушуьа Печ бир ейтизач олмазан зузлэрчэ лазымсыз китаб ардычал олараг дунза китабханаларына кандэрил-модир.. 1"н«илис дилккдэ мепз харичи влкэлэрин аудкторизасы учун бурахылмыш С.Вургунун "Урак мэа'элдир", Р.слизевин "Низами Ь.энчэви", Клчинин "Дар азаггабылао" вэ с. кктнблар Пансы сэбэбдэнсэ кедиб ез унванына чыхмамышдар, эвэзиндэ исэ Н.;,1осе-совун "Азэрбазчак халгынын алман пролетариата иле бедналхалг достлугу"', л.Арутзуновун "Загафгазизада фэПла пэрэкаты", Галича Пардарованкн ''Азэрбазчанда бостаи биткилэринин гсубрэла.мэ-си", А.Базизактсин "Какы болшевик мэтбуатынын тарихкндэн", П. пзизбэзованын "В.*.Ленин вэ Повет Азэрба^чаны" вэ с. к ими ки-таблар кэндэрилмиш, онларла исэ, тэбиидкр ки, йеч ким мараглан-мамнидур. Гезд едэк ки, Ьэмия китаблярын Памысы рус дклкндэдир.

Лиссертаслзанын икинчи -рэслн 11Амесика_эдэбид^атынин_^ов-малапмасы^ адланыр. Келэ бир монтиг эсас кетурулмушцур кк.эда-биз,1атын инккиаф золуну, иде^а истигамэтларини, нзу.чэмахсуслу-гуну язлэмэдэн, Г19МИН эдэбиззатын АзерОазчан дилкнэ тэрчумэ едшмэси просесиндэн данышмага дазмэз. Бу фэсил Пэм дэ мустэ-гкл АээрбьЗчанда умумэн АШ эдэбизпаты Пагтындл дезилэн илк сеэдтр. Мэ"лум олдугу кими, биз (1эмин едэбиз.тат Лаггында зал-низ рус эдэои фикринин мэнбэлэринэ эсасэн фикир ¿урудурдук.му-шапяд&леп исэ индкзадэк бизэ тэлгин едплэн материален натамам-

Aterbaijan. IMF Economic Reviews. -International Monetary Fund. Washington,D.C.* 3, April 1993, 112 p.

лигины субут едитз. ','лк н^вбэдэ, AElli эдэбидЛатынин залныз XiX эсрдэ гэфлатэн ja{«Hf*jcn вэ 4о?малашмаса фигр/ни гобул етмэк дузгсун дедилдкр.Дуздур, ил к сырф Америка зазычысы вэ ja шаири мэПз XIV эсрин nnjh'Ha душур, .лакин йэмин эдиблэрин дамарларын-да к лк невбэдэ ХУП-ХУЫ есрлэрдэ зашамш ез салэсрлэркнин ганы ахыпдк, онлап ез сэлэ?лэркндэн оэарэлэшлпа, онларын аненалэри узэриндэ дени эдэбиззат ¿аратмышлар.

Еу |]'эсилдэ инкилис, Полланд, скандинав вэ дикар эдэбиззат-ларла ¿аранмагда олан АБЫ эдэбиззаты арасында тэбии корпу ролу-ну ознамыш 'Уилзам-Брэдфорд /IfvJO-1657/, £нне Брэдстрит /1612?-1672/, Сэмзуел Сзуолл /1652-1730/, Едверд Тейлор /16457-1729/, Чонатан Едвардз /Т703-1759/, Уилзам Берд /1674--Т744/ вэ башга-ларынын зарадичылыглары тэдгигата чэлб едилмишдир. Онларнн эк-оэри Ьа/гннда милли елми эдэбизлатамызда илк д&^э фикир седлаи-мишдкр. 1уздур, тэдгигата дайа чох муаллиф чэлб едилэ билэрди, лакин тэбии олараг, АБШ эдабиззатынын умуми истигамзтларинии 4>ормалашмасында да!1а бвдук хишлэтлори оланлара yctywiyk верил-мишдир. йэмин гэлам сайиблэри мэ"нэн ¿ашадыглары вэ ишлздиклэ-ри Америкадан даЛа чох догулдугларн вэ тэйсил алдыглары "кеПнэ дунза"за баглы идилэр, онларын эсэрлэри зени мэканда заранса да,. даЬа чох Авропа энэнэлэри ила сэслэширди, лакин езни заманда Зени мэканын вэ ичтимаи-сизаси, тарихи Падиседэрич тэ"оири ал-тында зени эламэтлэр да Iihcc олунмага башламыады. Тэбиидир ки, hap зени зарадычн на^ил ила бирликдэ зени торпага ба^ланан кэ-зэк ерукмэз теллэр да чохалырды.

Пуритан эдабиззатынын адлары зухарыда' гезд олунан нумазэн-дэлэри, Ьабелэ о нэслен архасынча калэн Чон Уилмэн /1720-1772/ вэ Чин де Кревекзур /1735-Т8ТЭ/ "коЬна дунза"за нэ гэдэр баглы

олсалар да, онларын мэ"нэви алэминэ хусусилэ инкмлис килсэси-нвн чядди тэ"сири Писс олунса да, пэр йалда, онлао тэхминэн бир аср дарчм арзиндэ о деврун Америкасынын ранклэри Пвч да басит олмадан мэнзэрэсини даратмышлар вэ муасир аБШ эдэбидда-тындан данышаркэн Ламин классиклэрин устундэк сукутла кечмэк олмазды.

Авропадакы маарифчилик дэврунун идеалларына вэ эдэби исти-гамэтлэркна дайа дахын олмущ дазычы ъэ ичтимаи хадим Бенчамин Франклин Д706-1790/, Томас Пеин /1737-1609/ вэ Го,мае Чеферсон /1740-1 м зэ.чкин дарадцчылыгларь ила пуританизм мэктэби-Нин нумадэндэлариндэн сечилирдилэр, АБШ-ын адэба фикри бу трупу "Зэка вэ' ингилаб" девруна аид едир, Авропа эдабиддатыныи ан'энэлэриник тэ'сирк алтын да кетдикча формалашак денк эдэбкд-дат йаггыида сеЬбэтлэри эксэр йалда бу двврлэ багладыр. Керу-нтр, мэЬз бу муПгм эламэтина кара даПа чох тэдгигатчы-алимин диггэти бу деврэ денэлмишдир. Кунунла белэ, йэмин галэм самб-лэрини пуритакларын халэфи кими кермэмэк дэ сэйв оларды.

Л1Ма чох форма рэнкарэнклиди, дени ¿азы манерасы ахтарышла-рч апармыш "Зэка вэ кнгилаб" нумадэндэлэри бутевлукдэ торпага дзн сапан акинчидэ банзэдирдилэр; онларын экдиклэри иса "Тэби-вт, инсан вэ чэми^дэт" проблемлэрини адэбиддатын асас мавзусуна чевирмиш Вашингтон Ирвинг Л783-1859/, Чедмс Фенимор Купер /Т78У -Т831/, Уш^ам Куллен Ера¿ант /1794-1878/ артыг Печ вэчПлэ Ав-ропа эдаби мэктэбанэ багл.ч мтэллифлэр йесаб ецилэ билмэзлэр. Оклар артыг кзнар чизкилэри-контурлары сечилмада башкдан АЕ_' вдэбиЗдатынын нтмадэндэлари идилэр вэ йемингуедин "6утун АШ нверк М.Твенин •йеклбер'ои Финнин мачэралары1 роыанындан тера-ыашдир" Фикрини догма кимк кэттрарак АШ эдабиддатыны сукви су-

рэтдэ чаванлашдыган эдэбиззагнунаслар бу фикирлэ йесаблаымалы-дкрлар.

"Тэбкэт, инсан вэ чэмиззэт" мэрПэлзсинин нумадандалари ез романтик ахтарышларында дики сПкамлардан чэсарэтлэ узаглашыр, хавали алэмлэрини реал тарихи кечмишэ вэ муасир йэдата занэлт-мэзэ чалысырднлао. Онлары пуританистлэрдэн фэргландкрэн асао чэПат да будур. Г-чк дэфэ мустагил чыгырла аддымлаоан Америка нэсринэ Пэм ¿ени услубу, Пем да ифада обзектинэ зеяи нэфэси 3а-зычы Вашингтон Ирвинг кэтирмишдир. Ч.Ф.Купер Пэм руо-Совет эдэ-биз¿атшунаслнгиндя, Нам да Азэрбазчанда захсш танынан муэллиф-лэрдан биридир, лакин АБШ эдэбиздаты тари'хкндз Нам кайр, Пэм на-шир вэ редактор, йэм да тэнгидчи кими танинан, зени зарадычы наслин зетишмасиндэ мисилсиз хидмэтлэри олан У.К.Кразант респуб-ликамыздатэтиззэн танынмыр, рус эдаби фикриндэ исэ за сэт1ш езрэнилмиш, 3а да узариндан сукутла кечилмиэдир. Она кера да, икинчи фясилдэ Бразантын зарадычылыгына бир гадар кекиш диггэт зетирилмишдир.

ХТХ эсрин отузунчу иллэриндэн АБШ эдэбиззатынын чичэклэнмэ-си девру башлазыр. О девр чохшахали, чохсэоли эдэбиз^ат девру иди. Луздур, адэбизлатын умуми инкишафында бугун эдаби мэктэб-лэрин хидмэти вар иди, лакин умуми ахында символистлэрик вэ за етик идеалистлэрин саслэри дайа эздин егаидилирди. Натанелл йау-торн /1804-Т8Г4/, Едгар .Аллан 11с А809-1849/ вэ Першан Ыелвилл /Т81Я-189Т/, Пабелэ Америка эдгби фикри тэрзфиндзн даЬа чох "думанлы идеалист фзлсэфэ"зэ аид едилэн Ралф Уолдо Виерсон Д803 -1882/ вэ йенри Деивид Торау /1817-1862/ авангард символистлэр кили зэнкин эдаби ирс годмушлар. Ьдабиззатын интеллект сэвиззэ-синин артмасында да б.у групун /хусусилэ Едгар Нонун/ хидмэтлэри базукдур.

Кечэн эсрин отузунчу иллэриндэн башлядараг ABU поезидасынын Гуманист эЬвалы jiaha габарыг нвзара чарцырды. Гуманист апвал мэктэбинин нумаj андалариндэн йеной Вадзворт Лонгфелло /1807-Т882/, Чон Гринлиф Уяттдер /1й07-ТВ92/, Оливер Уенделл полис Л809-1Я94/, Чедмс Рассел Лоуелл /1819-1891/, Фредерик Дуглас /Т817?-189Я/ вэ башгаларанын эсэрлэри Нала муаллифдэринкн саг-лнгында Американын сэрйэдлэрини ашмышдылар. Караглыдыр ки, дипломатии фэалиддэти узундэн зэнкан адэби ирс roja бнлмамиш АБШ дрезиденти Абрапам Линколн /1809-1865/ шаир кимк мэшНур олмуш-дур вэ .онун Пуманист идедаларла долу олан дарадычылыгы Американын ирили-хырдалы 6утун мунтэхабатларында адрэнилир.

Америка эдэбиддатинда реализмин илк пионерляри эн мзшЬур романтиклар ияилэо. Яксэр йалларда Пэмин романтиклэр ез дарады-чылыг ахтарышларннда диалектик нэтичэ ккми реализм joлyнa чых-мышлар. Белэ эдиби корифедлэпдэн биринчиси, Печ шубйэсиз.Уолт Уитмэн /lRI¿-IR92/ олмушдур. Американын дени поезидасынын пио-нери Несаб едилэн У.Уитмэнин дареднчылыгы да иккнчи фэсилдэ atiaTj олунмуадур.

Х7Х зсрде fiaM АНД, Нам да дунда эдэбиддатанын корифедлэрин-дан олан Марк Твенин AB35-IST0/ дарадычнлыгы да икинчк фасклдэ ^ тедгигата чэлб едилмиш, бунунла да АШ эдэбиддатинда тэнгиди реализмин ^араннасы вэ бэргэрар олмасы долу излэнмшдир. ¡Л.Твенин Иадсиз мэшНурлугу бутгн Америка эдэбидлатында шэксиз Пеке-монлуг едэндэ, сослэри бир гэдэр зэиф ешидклан, лакин эдэби про-сесин he4 дэ пассив олмадан нумадандалэринден Брет hapT /18361902/, Уил дам Нин Пауеллз ДН37-Т520/, (генри Чедмс /Т84У-Т916/ вэ башгаларынын дарадычилыгы да Азэрбадчан мялли эдаби фикриндэ . илк дафэ тэдгиг олунур. Хгсусилэ Пенри Чедмсин АНН насри гаршы-

сында хидмэтлэрк бэдукдур. Инди;)здэк э^рэнилен дэрсликлэрда Л. Твендан сонра дарпал ^.„ондон на Т. Праззерин ,1арадычылыгларика мурачиат рдилмэси эслиндэ Задук адалэтсизлякдир.

У.кйнчй -фэсилдэ эсрлэрин говуиугунка АЕШ эдэби,) латынын умуми мэнзэрэсиндэн бэЬс олунмуш, ху сусила дунда эдаби^атындан сама-рэли бэПралэпмэнин АБЕ насринэ позитив та"сири ен плана чекил-мишдир. Умумэн Аз арба ¿ча яда jaxaiu тандаан Чек Лондону н /1876-ТЯТВ/ us Теодор Драдзерин /IR7T-I945/ эдэби ирси майз сэмэрали баПрэлэнманин диалектик инкишафы кйми едрэнилио. ёкар эсрин илк рубунун нэеринин сшасыны бу ики дазычы NTïaj.isH едирдиса, йдвин Арлингтон Робинсон АЯВ9-1та5/, Роберт Орост /1874-1963/ вэ Карл Сэндберг /Î878-I967/ поезиданын агыр естафетини дашыдан та-нынмыш шаирлэр идилэр.

Аргыг XX эсрин илк онилликлэринцэ ез дэст-хэтти, инкишаф истигамэтлэри олан мустэгил АНН эдэби^аты дунданын мэ"нэви сез хэзлнэсинин бэрабэрпугуглу узвунэ чеврклмиш, Ьэмин' эдаоидлатин формалашмасы просеси аслиндэ баша чатмкшдыр. Сонракч онилликлэр-да Формалашма динамикасыны дайа сур"этли вэ чохшахэли етмиш эдэби корифедлйрдэн Скотт Фитсчералд /T896-IS40/, Ернест йемингуед /1898-1961/, Чон Дос Пассос /IR96-T970/ вэ ба'игалары да икинчи фэсилдэ тедгигата чэлб олукмушдур.

Икинчи фэслэ бела бир объектив декун вурулур ки; АШ эдэ-бидлаты инкишаф долуна чыхмышдыр вэ бу. долла аддымлздыр. Муасар деврун эдэбидлатинда Пэм эдэби чэрэданларын, йам дэ имзаларын хастик боллугу дкггэти чэлб едир. Белэ имзалар боллугунун ичин-дэн кимисэ сечиб йаггында кениш дакшмаг оларды /мэс. Чон Кол-jep вэ ja Стивен Кинг/, лакин эн дахшысы тарихи мэрПэлэнан баш мтмасыны, бу муэллиЗиэрдэн йансынкн тарихкн талэбкар сузкэчин-

дэн саламатлыгла чыхараг классика чеврилячэзини кезлэмэкдир. Дуздтр, бу фасилдэ елми-фактасгкк жакрын ики нэйэнк нумазэндаси - Адзек »зимов Л920-Т993/ вэ Pej Кредберизэ Л920/ мунасибат дэ билдирилир, лакин умумиликдэ Е.Пемингуездэн сонэакы 'деврун мэнгиги ¿екунуну заляьз к алан эсрин тэдгигатчылары в.урачаглар.

"ameehka_3ga6kjjath_a3ap6aj4ah_2.m адланан учунчу фэсилда Америка эдаби¿¿атына олан марагын ¿аракка тэбиати ачыл-мыщшр. Гезд едилмиядир ки, ХТХ эср Америкасы ила умуми Азэр-базчанын ¿ыгчал символу олан Теки модели арасыида гэрибз охшар-' лиг мевчуд олмупдур. £у охшарлыг тэкчэ сэназенин сур"этли инки-шафы илэ характеризэ едилмир, бурада hoM дэ чохмиллатлиляк Фактору. вэ ингилаби а!1вал еднилизи дэ нэзердэ тутулур. ;.1эЬз бу чохохшарлыг бкр-бириндэн хезли аралы олан ики чографи маканда охшар мэ"нави муактин заранмасьна да сэбэб олмуш, бу ики алэми бир-бириндэн гараылыглы бэЬрэлэнмэ талэби гарсшсинда гозмушдур. Мараглыдыр ки, экэр кечэк эсрин ахырлары, бу эсрин аввэллзриндэ бттун Американы !...Твек "эзлэндирирдисэ", тахминэн едни тарихи мэрНладэ óytth Азарбазчаны вэ мубалигэсиз демак олар ки, бутун JaxbH вэ Орта Пэрг олкэлэрини "Ыолла Нэсрэддин" журналы "э^лэк-. дирирдя". Агыр йэзат тэрзи эн кезэл муаличэни ачы кулушдэ тап-мыпцн. Марк Твенин заряшчылыгыа еркэн мараг да учунчу фасилдэ маЛз бунунла изаП едилир. Окун "25 милзонлуг чек" эсэри ARU эдэбиз,татындан еялтт илк тэрчума кими эдэбиз¿ат тарихимизэ дахил олыуЕдур. "Оручов гардапларынын матбээсииндэ 1910-чу ил-дэ азрыча китабча кими чап едилмиш Пэмин эсэри дилимизэ ИбраПим Тасыыов чезирышадир, йоэр ттрк дилиндэн тэрчумэ олунмушдур.

Укумзк, эчнэби дшифэ Оирбаша чыхьш ¿ол> олмазан, лаклн Дуя ja эдэбилзатышшн бэйр'элэнмэзин вачиблизини дэрк едэн мутэр-

чимлэримиз мэчбуриj.ier ¿зраысында галараг дякэр диллар ваоитэси илэ тэрчумэдан истй'^Ди етмкшлэр. ¿сримизин аввэлларинда даЬз чох турк вэ рус диллэри васитэсилэ тэрчумэлэр ишыг узу кермуш-дур, лакин 1920-чи илин алрелиндэч сонра ¿алкыз рус дили учун Заи'ыл из-'Г Зандаршпшшр.

1912-чи клдэ М.Твенин мэ.айур "'¿айзадэ вэ дилэнчк" повести Элисэттар ИбраЬиизадэ тарэ^кндэн, ¿енс дэ турк дилкндэн чеври-лэряк ejHK мэтбээдэ чапдан чыхмышдыр. Бу аки китаб пэм id. Твена, Нам дэ умумэн Америка эдэбиззатына Азарбалчан охучусунун мара-гыны бирдарэлик та"мин етмишдир.

Дуздур, умумиликда котурглэрсэ, АЕШ-адэбиззатындан дилимк-зэ хедли эсэр тэрчумэ едилмишдир вэ бу лросес Оу кун дэ давам сдир, лакин гедд олунур ки, тэрчумэ просесиндэ наинки рус дили васихэ^и илэ гэрчумалэр Ьекемонлуг тэшкил едир, аслиндэ, бу просес'рус милли-псяхоложи•зэвгунун сузкэчиндэн кечмишдир.Ja"hh. узун иллар бозу м;.лли кадрлар истар-истэмэз Москвадан тэгдим олунан, чапы тввсидэ едилэн иаир bp зазычыларден бэПралэнэ би-лэрдилэр. Дуздур, Москва таблигат сузкэчи Оир сыра ганынмыш эдиб учун заанл дэГииэ ачмышдыр, лакш нэзэрдэн задынаклар да аз дезил. Устэлик, орижиналла залныз рус мутэрчимлэри тэмаса ки-рир, онлар исэ, тэбиидир ки, эсасэн ез милли-психолохи, етик-эхлаг нормаларындан чыхыи едарэк эсэр сечирдилэр: hap oej коммунист идеолокизасынын тэлэблэринэ таб« едилмииди.

Тэрчумэ тэсэрруфаты х>суси caha кими 6утун нэшризлатларын течатик планларына дахил едилир, йэр ил думзанык ьпгхтэлиф халг-ларынын эдабизз^тларындан нумуналэр охучулара тэгднм олунурду. Лакин асас ма11иззэтлэ кизлднэн коммунист елчулари ва рус эйвалы аслиндэ тэрчумэ эдэбизлаткны биристигамэтли вэ зекнасэг етмяш-

. ди. Москва, Совет тэблигаты исэ бир чох Падларда эсарин бэдии санбалыны дезил, ингилаба хидмэтини вэ за муэллифин дост-душмэн-лизияи эсас '.'.етурчрду. Бэ"зэй бу ва ¿а дккэр эчкэби муаллифэ кес-тарилэн ифрат "дсст" мунасибэти сон нэтичэдэ пэмин мгэллифин хед-ринэ олмурду вэ Америка зазичысы Чёк Лондона олан мунасибэти шэрП етмакла учунчу фэсилдэ бу мэсэлэнин да мапиззати ачнлша-дыр. Бела ки, безук Америка зазычысынын эсэрлэриндэ залныз инги-лаб идеаллары.ахтармаг. Ч.Лондону кечмиш ^СРК-дэ нэ дэрэчадэ мэш-йур етмишдиса, гырмцзм ингилабын вэПимэсиндэн горчу ¿а душэн вл-кэлэрдэ, засусила дэ зчзычыныа вэтэниндэ онун ады вэ эсэрлэри бир с гэдэр сыхышдырылмыиютр.

. Диссертасизанын .учунчу фэслиндэ Х.У эсрда мараглы инкиааф Золу кечмиш Азэрбазчан тэрчтмэ тэсэрруфатынын фэализзэти.тэбии олараг, Америка эдобиззатындян едилмиш нумунэлэр эсасында кенкш тэйлил едилир. Кмзалар боллуг" ичиндэн хусусилэ сечилэн Ч.Лондон вэ Т.Лразэерин зарядччклыглары бу фэсилдэ зенидэн тэдгигата чэлб олунур, онларыи эсэрлдрикин Азэрбазчанын эдэби фикриндэ езрэнил-мэси ..росеси излэнилир.

Чек Лондонуи эсэрлэри изирминчи кллэрдэн башлазаряг Азэрбазчак охучусуна т&гдкм олунур. Ккинчи фэсилдэ етэри еа^ш гезд , олундугу кими, бу мезл эсасан ВЛ!.Ленинин Ч.Лондон заряду чылыгына олан марагындан ¿аранмышда'р. Ленииин Америка зазычысынын "Пазат ешги" Ьека^эсили чох севдизи захшы мэ"лумдур; Яэтта елум зата-гинда нетги тугуларкэн Н.К.Крупсказа она Ьзмин эсари охузурмуш.

ОСРЯ-дэ Ч.Лондонун талези угурлу олмузд/р вэ бу угурда Азэр-баЗчан тэрчуые мэктэбинин дэ лазигли пазы вардыр. 20-ЗР-чу иллэр-да Худадат йзизбэзли бир сыра нвср эсарлэриии дилимизэ чевирмиш-лир. Латын элифбасы илэ бурахылан китаблардан бири Ч.Лондонун

"Адамдэн аввэл" повести ичмуыдур /Т928/. Еундан сонра Пэм Ч.Лон-донун, Лам да дикэр ичьэби дазкчыларын эсэрлэри ардычыл суратда гэрчумэ едилмишцир,

20-ЭД-чу кллэрин тэрчумэ эдэбидлаты ила танышлыг кестэрир ки, бадии асэрлэрден даПа чох Лгнин, Октдабр кнгилабь1 Пагганда харичи дазнчыларын на чурналкстлэрин публисист дазылары Азэрбад-чан дилинэ чеврилкрдк ки, бурадан ирали кэлан гэблигат мэгсэди Ыэркоздан идара олунурду. Уствлрк, мавзусунда дайа- чох сидаси дук дааыдян зсэрлэрэ да кениш меддан ачылырды.ТУЗЯ-чи илдэ пала кэнч олан вэ о гедэр до танынмадан Ернест Ьемингуедин "Ятвида, силаИ" ромакындан от.узукчу аэсил "Револдусида вэ култура" журна-ландя чап едилмишди.

20-30-чу иллэрии тэрчумэ эдэбиддатынын ичмалы бела бир гэна-эта кэл.лэ-дэ имкан вепир ки, мутэрчимлэр ез деврлэри учун сэчкд-дэви олан эцэби дил матергалларындан рсти.радэ егмишлэр. Ондан сонм адаби дклгави таслхан гыса бир муддэтдэ чидди чнккшаф долу кечмишдир. Усталик, глилли тэрчумэчилик мэктэби формалашмыш-дыр.

Теодор'Драдзерин ТСРИ-да гэбул едилыэсикг.э онун ингилабын догдугу дени Русидада позитив мунаскбэтинин бадук ролу олмуш-дур. 1940-чы илдэ "Револдусида вэ култура" журналы /Я Т1/ онун "Бу кунку дундада ССР1'-нин эГ]эмчд^эти" мэгалэсини чай етмэклэ бу бедук сёз устасыны .халгчмыза тэгким етмиздир. £0-чи иллэрдэ исэ Т.Драдзерин бир сыра романлары арднчыл чап олунмушдур. "Америка фачиэси"ни Ьнвер Маммэдханлы, "Керри оачы", "Ченни йерИардт" ва "ДаГиГни исэ Чэфэр Багыр тарчумз етмишлор.

Д11ссертасидада эретиналын диличдэки хусуси адларын транс-литерасидасм мэсэласи узэриндэ хтсуси даданылыр: экэр хусуси ад

höM да эсэрин адыны дашызырса, бу мэс"улиззэт дапа да чох олма-лыдыр. Т.Драззерин икинчи ромашнкн ады мэЬз тэрчумэчи диггэт-сизлипинин мчнфи та"сиринэ ма"руз галмыадыр. йсэрин оркжиналда-кы ады " "дыр. Аднн "Ченни" ними делилкши иекслздир.

Jennie Gerhardt

Фамилиза пса инкилисин "чи" Пэрфи ила ба^ладыр. Су парт исэ печ вахт "П" кими охунмур, аксаран "г" ними, "e,i,у" пэр;лэрин-дэн габаг иса "ч" кими охунур. Кврундуду ккмк, ик;;;;ки. палда би-ринчи Паррдэн сонра "е" Пэрри ¡«лир, демели, о, "ч" кими охунма-лыдьр. Белэликлэ, есарин дилимиздэкк ады "Ченни ЧерПардт" олма-лы иди. Драйзер маГ13 бела ишлэдэрэк, аллктерасиза васитаслдэ сэслэнмэ мусягис? заратмышдыр. Лаклн рус дклиндз "ч" сэси олмады-гы учун, ас эрик мутэрчими бир д&Ьэ "да" бирлэшмэсиндэн истиЛа-дэ етмии, икинчи дэфэ дилдэ агырлыг заратмамаг .учун, "г" оасинк ишлэтмкшдир ки, бу да мэгбул сазылмалыдыр. Азэрбазчан мутэрчими-нин орикиналда олмазан "ГГ сасинэ медл етмэсинин тэбиэти гаран-лыг галыр.

Тэрчумэ .эдэбиззатынын боллугу нэпези-нэзэриндэк 50-чи ил-лар Х1сусила дкггэти'челб едир. "Азэрнэшр" вэ "Ушагкэнчнэшр"ш1 чапдан бурахдыгы китаблар арасында Ам'ерика эдэбиззатынын нумуна-ляри тстунлук тешкил едирди. Т.драззерин романлариндан алавэ ч.

, Куперин, М.Твекин, Ч.Лондонун, П.Частый вэ К.Пемингуезин эсэрла-ри tiavuH деврдэ чапдан чыхмыадыр.*

50-чи иллэрдзн башлазараг ачнэби зазычыларкн эсэрлари текча

•^Ч.Лондон. Кик /тарчумэ ед. М.Каыран/. Б. ,Ушагкэнчнэар,1951; fie-казэлэр. Б., Ушагканчнэ:ар,1957; П.5аст. Сакко Венсеттинин икид-лг.^и. Б. ,y-K-köiup,I955 Лэрч.ед.П.Гасымзадэ/; М.Твен. Том Cojje-ркн мачэралары /тарч.ед.иа^ига Агазева/. Е. ,У-к-нэшр, I9ft9;hewi-берра Финкин мачэралаоы /тэоч.ед.П.Гасымзадэ/. R.,"-к-нэшр,1959; Ч.^.Купег!. Сонунчу мокикан /татэч.ед.п.Зе ¿налов/. Б. Дзэркэар, гэ с.

дилишзэ тэрчумэ едилмир, Нам да бу ¿азычыларын ¿арадичальгы тэдгигат обдектинэ чьзр*:лир. ХТХ эсрин Америка шаири Уолт Уит-мэнин "Чэиэн лэчэклари" эсэринин зазылмасынын ¿уз иллиди мунасибэтилэ "Эдэбиззат вэ лнчэсанэт" газети 1955-чи илин 18 идун тарихили нвмрасинда Мэммэдчафэр Чафэровун "Олмаз аоэр" адлы мэгалэсини вэ Стгледмак Рустэмин тэрчумэсинда шаирин "Туллар ба-затонда гул сагнлыр" ше"рши чап етмишди. М.ЧэЬэровун Намин мэ-галаси умуман Америка адэбизлагыиа мараг одатмаг бахымындан гидматлидир.

Пндан сонра У.Уитмэнин зарадычылыгк узун муддэт адэби фикримизин диггат мэркэзиндэ галмыш, илирин анадан олмасынын Т50 иллиди республикамызда кениш гедд едклмшщир. Герб эдабиз-¿атынын тэблкгинда хуоу.си хидматлари олмуш профессор Ькбар Ага-Зев зус.:лез мунасибэтилэ ¿аздыгн мэгаласиндэ7 У.Уитмэни "кечэн эсрин биринчи дарысында... американ адэбиззатыньи эн гудрэтли шаири" адландырмаг^а Зир гадэр ифрата варса да /п.Лонгфеллонун адыны чахмак кифазэтдир/, умуиан эчнэби шаирин поезизасынын об-Зектив тэйлилини' вермкадир.

Чек Лондонун анадан олмасынын 8и иллиди мунасибэтилэ Т. р

блэкбаровун мэгалэси' илк аддымлардан бири кгии гидиэтлидир.Лаки н зубилез мэгалэсинин меНдуд имканлаоы чэрчивэсинда муэллиф, элбэттэ, Чек Лондону ¿алныз "ингилаби идеалларын цашызычысы" кими кара билмишдир.

СП-чы иллэр эввчлки ониллидин харичи эдабедаты езрэнмэк золунда атдыгы аддымларын тасдигк вэ инкишафы бахымындан даНа

''э.Агазев. Достлуг вэ гардашлыг мтгэнниси. "Коглмунист" газети, 1969, ЗТ маз;

"Т.блекбэрой. Чек Лондон. "Азврба^чан", 1956, #11.

чох гизмэтлидир. Бу ониллизин эксэр давру эрзиндэ асэрлэрш дилимиза чеврилмэск кеГшэ газда ила - рус дили васитэсилэ давам едирдисэ, сон ики илинда артыг орижиналдан бирбаша тарчумалэр езтна дол ачмага башлазырдн. Лакин бу, Печ да "партида ьэ дев-лат газгыоы" дезилди, инкилис, алман, франсыз, испан на дикар диллэри билан зени эдэби нэслин инадкар тэшаббускарлыг"ныя на-тичэси иди.

Алтмшннчы иллар Нобел мгкафаты лауреаты Ернест йемингуе-Зкн Азарбазчан охучусуна тегдими ила даПа характерикдир. инун эсарлэри.дилимиза тарчумэ едилир, палаты ва зарадмчылыгы паггын-' да мэгалэлар зазылирды.Т (Лараглыдчр ки, "Гатиллар" ва "Керну ус-тундэ бир гоча" пекадалари бирбаша инкилис дилиндэн тнрчумэ едилмишди. Немингуезин зарадкчшшг золуну излазан адабиззатшу-наслар Паглы олараг онун шэхси кедфизлатларини вн плана чэккр, она XX эсфин глобал проблемлэринин призмасыкдан занашмагя чалы-шырдылар.

Б.Лемингуези Азарбазчан охучусуна тагдим едан мэгалалар ону ег вэтэни Амерпказа душман песаб едир, амрунун сон илларини Кубада кечирмэсини умумэн капиталист дунзасына иттипач кши гид-мэтлэндирирдилэр. Бела бир фикир мввчуд иди ки, куоа Америкада онун Ьеч бир эсэри чап едилмамишдкр ва куза Америка бела бир ¿а-зычыны таннмыр. ¡лабеттэ, бутун бу фикирлэр лосквадан кэлирди,

ТЕ.Пемингуе;). Мэглубедилмэз /тэрч.ед.Ггачы пачизев/."Аз.кэнчл.", 19Р.0, 30 нол. ве 2 дек.; ¡Лилад базрамы вэдиззэси /тэрч.ед.'*пббар ?>:эчнунбэ:}Ов/, "Азарбазчан". 1464,й 7; Садагат /тарч.ед.ПУсезн Аб-басэада/."йдэб. вэ инч.",Тё65, 3 апт).; Гатиллар /инк.дил.таич.ед. йфиг Гурбанов/.Памин газет,Т967, 7*окт.;Кэриу узариндэ бир гоча , /инк.дкл.тэрч.едЛ'.смалил '¿1гкуров/."1енинчи" ЛйСЯД лан. ;г.екингуез . Наггында зени китаб. одаб. вэ инч."\Т967, 7 зак.; А.Цусазев. Бв-ЗУк дазычы, квзал инсан. "Бакы",1969,14 зан.; ¿.Агазев.Сада адам-ларын досту. "Коммунист",1969,15 лак.; А.Абдуллазадэ.Пемингуелла карта, "йдэб. вэ инч.", 1967. II фев.

АШ-ы потенсиал рэгкб к к./л кездэн салдег мэгсэдини дашызырды вэ яйкундэн сэ!гв иди. К.ле:.::шгуез АБШ-да йэмишэ дуксэк гидмагланди-рилмиш, паикшэ чап олунмуш вэ Оутун эдэбиззат мунтэхабатларына дахил едилмкшдир.

Америка зазнчыларындан бироала тэрчумэнин илк сабит аддымла-рины гочаман лазычы .'Ланаф Сул&зманов мэЬз алгмншынчы иллэрдэ ат-мышдыр. Умуман, ¡Л.Сулезмановун тэрчума эдабиззаты сайэсиндэки фэализлэти чох угурлу олмуидур. 1'лк невбэдэ онун Азэрбазчан оху-чусунун мэ"нэви алэми бахымындан гизматли эсэрлэри сеча билмэк мэ!тарэти эсао зарадычылыг марПэлэсидир, сонра исэ оркжиналын ди-лини би.тмэси вэ Азэрбазчан дилинин бэдии ифадэ имканларындан мэ-Ьарэтлэ истифадэ етмэси бир-бирини таыамлазыр.

Шэхси марагы сазэсиндэ инкилис дилини езрэнмил дикэр мттэр-чим Ра:чг_ Гурбановун да хидмэтлзри гезд олунмалндыр. Лакин Р.Гур-банов бэдии дилиыизин имканларыны, бэдии тэрчумэнин ифадэ васитэ-лярини ¡.[.Сулелмано:1 ккш; эхз едэ билмэмгшдир.

Зетмивинчи-сэксэнинчи иллэр Пэм имзалярын боллугу.Ьэм да АЕШ-Азэрбазчан эдэби алагэлэринда дайа Оир са1:кфэнин ачылмасы ила эламэтдар олмушдур: орижиналдан тэрчунинин кэмиззэти артмыш. Америка эдэбиззатн йаггында мэгалэлэр дайа чох тэйлилэ медл ет-миш, йэмин эдэбидзатла баглы диссергасизалар мудафиэ едилша.ус-талик, Америка вэ Азэрбалчан зазычылагыннн бирбаша элагэси за-ранмышдар. Эслиндэ бу, илк аддымлары чэтинликлэ атылмыш алтмышын-чы иллэркн диалектик давамы кими гизмэтлэндирилмэлидир.

Тэдгигатда гозулан проблемлзрдэн бири милли бэдии фикрин жанв ахтарышларында тэшума эдэбизлатынын ролу масвласидир. Ьу мае зла Азэрбазчан эдэбизлагында детектив вэ елми-фантастик жанр-ларын заракмасы просескндэ изланилир вэ дунза адвбиззатындаь фаз-

-ад.

далы бэГфалэнмэнин нэтичэси кими тэгдим олунур.

Детмишинчя иллэрин аввэллэриндэн ABU елми-4антастикасынын ш-тэлиф эсэрлэри Азэрбазчан дилинэ тарчумэ едхлмэзэ башланмышдыр. Азэрбазчан охучуоу хусусила Цзек сзиыовун /1920-1993/ зарадычы-лигипа дэрин трат кеотэрмяшдяр. А.сзимовун Азэрбазчан эдэбизза-тина "кэлиии" даГи бир вачиб сэГшфэнин даранмасына, эдкбин ез му-тэрчими вэ тэдгигатчысы илэ мэктублалмаоына сэбаб олмушдур. Т969-чу илдэн эдибкн вэфатынадэк /Т9Э2/ мэктублажа давам етмиш, 1989-чу ялин нодабрында адибин Нду .¡орк шэЬэриндэки мэнзилиидэ керуш олмуш, ондан алынмыш мусайибэ мэтбуатда дэрч едилмишдир /"Коммунист". 1990. 4 дан./.

Иадэ йолдуелл, Ш.Андерсон вэ баига танынмш Америка насир-лэрикин Азэрбззчан охучуСуна тэгдими иэсэлэси ишыгландырнлнр.

Азэрбазчан эдэ^идлатиунасларынын эдэбиддаты Паггында мэ-галэлэриния ичмаль кастэрир ки, бир сыра позитив ааллар мущаГшэ олунса да, бу публикасидаларьш эксэри дубилед мунасибати илэ да-зылмыш вэ "дубилед жанры"на удгун характер дашьфр.

Лмссертасизада излэнилэн эсас мэсэлэлэрдэн бири дэ реслубли-када тэрчтма ияянян тэшкили ила баглыдыр. О чумлэдэн, "Республи-када тэрчтаа ишинин дапа да дахшшшадыршшасы Лаггында" /1983/ мэ"лум гарарын .ичрасышн бэ"зи мэгамларына тохутлур вэ умумид-¿этлэ, тэчртбэдэ бу ишин гедри-гэнаэтбэхш олмасы Наггында муаайи-дэлэр апарылыр.

Нэтича Лиссэсиндэ дкссертасиданын уму ми мэзмунундан доган мтддэалар умумилэшдирилмкшдир.

Китаби^затда диссертасида янинив йазырланмасында истифадэ олукмуш эдэби^датын сидапысы Азэрбадчан, инкилис вэ рус длллэрин-дэ верилмшдир.

Китабаздата олан слааэдэ иса диссертасида муэллифинкн дэрч етдг.рдкда ели:, елыи-публясист мэгалэлэринин сидаЬысы вэ инкилис

дилкндэн Азэрбазчан дгленэ тэрчумэ етдиди бэдии нэср эсэрлэри-нин адлары верилмишдыр.

Диссертасизаньш эоас муддэалары муэллифин ашагыдакы пуб-ликаси^аларында вэ.чыхыпларында оз эксини тапмышдыр:

Т. Азэрбазчан мевзусу в& эдэбиддаты Америка Кирлэшмиш Етатларында. -Еакы, йэрби нэшриззат, 1995, 126 о.

2. Эдэби элагэлэримиз: Иостлуг керпусу. - "Ьдэбиззат вэ кнчэсэнэт", 1983. 10 идун, 0,3 ч.в.

3. Таледи илэ так галанлар /Орижиналдан тэрчумэ ¡1аггын-да/. -"£дэби;дат вэ инчэсэрзт", 1984, Т изун, 0,2 ч.в.

4. bejyk сЭнэтйар. ¡йарк Твенин анадан олмасынын ISO илли-зи. -"йдэбизлат вэ инчэсэнэт"; Т985, 29 hoj., 0,2 ч.п.

5 Антилл Кезтин 'Мера енмиш aj" романына эн сэз. -Бакы, Лазычы, 1985, 0,3 ч.в.

6. Оскар Уаз^дын "Хошбэхт шайзадэ" китабына ен свз. -Ка-кы, Лазычы, Т98С, 0,3 ч.в.

7. йчинин инкилис дилиндэ чапдан чыхмыш "Дар азаггабы-лар" Леказалэр китабына ен саз. -Еакы, Лазычы, 1987, 0,4 ч.в. /езни китаб Т988-чи елдэ Кивизада да инкилис дилиндэ, 1995-чи илдэ Чиндэ мандарин дилиндэ чап едилмишдир/.

8. Т.Драззер вэ онун "ЯаПи" романы. Хитаба ен сез. -Ба-кы, Ja3H4H, 19°<0, 0,5 ч.в.

9. Ьэзат ешгянян тукечмэзлизи /Чек Лондонун китабына ен сэз/. -Бакн, Лазычы, 1991, 0,5 ч.в.

ТО. Том, Пеклоерри вэ бутун Америка Дырк Твенин "Том Coj-Зерил мачэраляры" романына эн сез/. -Бакы, Оазычы, 1989, 0,6ч.в.

П. Турк алиминин тэИфаси /пэмидэ Дамирэлин кнкилис дклин-дэ чаи етдирдизи фузули" китабы йаггында/. -"бдэбиззат

вэ инчэсэнат", Т596, 9 фев., 0,4 ч.в.

12. Сиз кимсикиз, ¿сад бэз? /инкилис дялиндэ/. -Аи'-ЫН Сиетл шаНариндэ чыхан "Теркин уелд" /"Турк дтнзасы"/ журналы, Т99Й, # I, сс. ЗЕ-43.

1Я. Республика Лазычылар йтирагынын тэрчгмо проблемлэрииэ Ьэср едилмиш пленумунда чыхыш: хуласэск - "¿'дэбиззат ва инчэса-кат", Т985, II занв.: "Кадии тарчумэ - вэзиззати ¿зэ вазифалэри".

14. Чек Лондону« ¿арадычылыгында шЬрат "ингилабчылыг" ах-таршш. -ТЯЧС-чн ил 12 декабрда Америка эдэбиззаты узра иллик сямпозиумун белмэ ичласында чыхыак Москва Девлат Университети-нин журналистика факултэсиндэ.

15. Америка .»дабиззаты Азэрбазчанда. -АГ.1., Вашингтон штаты Сиетл тэПариндэки Кдаондз Паи Скулунда мэ"рузэ. 14 окт. 1993.

16. Азарбадчан адабиззаты Америкада. -Кзни орта мактабда мэ"рузэ. 12 апр. Т994.

Т7. Америка-Азарбазчан эдаби алагалэри. -АШ, Вашингтон Штатынын Довлэт Университетиндэ /Сиетл шэпари/ профессор-муэл-лим 11ез"эти тчун ма"руза. 20 алр. 1994.

18. Азэрбазчан-Америка эдаби алагалэри. -АЫ, Кали^орниза Давлэт Унаверситетиндэ /Лос Анчел'ес шэПэри/ профессор-муэллим вз твлэбалер ттгн мэ"руза. 9 аиг. 1996.

19. Турк ал ими Пэмидэ Дэмирэлин инкилис дллиндэ чыхан "Шаир Фтзули" китабы Паггында. -ЫэПэммэд Хнгэулинин анадан олма-сынын 500 иллиЗинэ (1эср едилмяш елми конфрансда чыхыш. Азэрбаз-чан ЕА Низами адына ¿дэбиззат Институту, 8 нот. Т996.

-ет.

Агаев Зейдулла Абдулла оглы Азербайджано-Американские литературные связи

РЕЗЮМЕ

Объектом исследования настонцей диссертации являются азербайджанско-американские литературные связи, история которых начинается с тридцатых годов прошлого вела. Основная цель диссертации - комплексное исследование указанных межлитературных отношений, предусматрквашее выявление различных направлений распространения азербайджанской литературы в СЛА и обратного процесса - главным образом на уровне тематической и переводческой рецепции.

Актуальность исследования обусловлена прежде всего новизной исторического подхода к теме, требуюцего на современном этапе общественного развития - в эпоху обострившихся межнациональных отношений и (¡армирования независимых государств, изучения процесса взаимосвязей литератур на основе более объективных критериев и опенок.

Рассмотрение проблемы азербайджанской тематики в США связано с обращением к художественным переводам сочинений Низами, Наелми, Оиэ.ули и др., а также азербайджанской зарубежной литературе /Асад бей, ]<урбан Сайд/, книгам об истории и культуре Азербайджана. Отмеченные аспекты исследования представляют собой своего рода поиски образа Азербайджана в США. Созданию этого образа во многом способствуют и историко-публицистические труды, которые привлекаются к рассмотрению и среди которых как наиболее обвективные вчделе'ш работы Т.Святоховского, О.Альт-стадта, Д.Клссмана и др.

Если художественные перевода охватывают неполных два века, то другая тематика - в основном, описание Баку и других регионов Азербайджана иностранными путешественниками, учеными, дипломатами берет свое начало со средних веков. Сопоставительный анализ таких образцов азербайджанской зарубежной литературы, как "Кровь и нефть Востока" и "Али и Нино", приводят к предположению о принадлежности этих произведений одному и тому же автору.

В диссертации представлено первое в национальном литературоведении освещение становления американской литературы, исходя из характеристики роли отдельных авторов, по тем или иным причинам не привлекавшихся к исследованию в русско-советской науке.

Вопрос о распространении американской литературы в Азербайджане прослежен на уровне переводов' и критических публикаций. Хронологический принцип рассмотрения переводческого освоения американской литературы в Азербайджане позволил наметить пери-одюацяю в эволюции указанного процесса, выявить его различные тенденции - как в позитивном, так и негативном плане, дать некоторые рекомендации конкретного характера и общего плана.

Agayev zeidulla Abdulla oglu AZERBAIJAN-AMERICAN LITERARY RELATIONS

SUMMARY

The object of the study of this thesis is Azerbaijan-American literary relations, the hlstoryof which takes its beginning since the thirties of the last century. The main goal of the work - the integrated study of the mentioned interliterary relations, stipulating the discovery of different directions of the dissemination of the Azerbaijan literature in the USA and the opposite process - mainly on the level of subject and translation recipe.

The actuality of the work is first of all conditioned by the novelty of the historical approach to the theme, requiring at the present stage of the social progress in the epoch of the sharpening of international relations and the formation of the independent states, the learning of the process of intercommunications of literatures, forming the basis of more objective criteria and valuing them.

Scrutinizing the problems of the Azerbaijan themes in the USA is connected with the handling of the literary, translations of the works of Nizami, Nassimi, Fizuli and others, and also to the Azerbaijan-foreign literature (Essad bey, Kurban Said), to the books about the history and culture of Azerbaijan. The noted aspects of the work present the searching of the image of Azerbaijan in the USA. For the creation of this image were also used historical and publicit,tic works, which had been enlisted into consideration and among which the works of T.Swietochowaki. A.L. Altstadt, D.Nisr.man and others were distinguished more widely.

If the literary translations cover some two centuries, but other themes - mainly the describing of Baku and other.regions of Azerbaijan by foreign travellers, scholars, diplomats takes its beginning since the Middle Ages. The analysis of such samples of the Azerbaijani foreign literature, as "Blood and Oil in the Orient" and "Ali and Nino" lead to the supposition of belonging these works to the same author.

In the thesis is for the first time in the national literary studies shown the attempt of the formation of the American literature, proceeded from the characteristic role of different authors, who hadn't been somehow included to the works of the Russian-Soviet science.

The problem of spreading of the American literature in Azerbaijan is searched according to the translations and critical publications. The chronological principal of the examination of translations of the American literature in Azerbaijan allowed us to nark the poriodization of evolution of the above-mentioned process, to bring its different tendencies to light - as in positive, so as in negative plan, to give several recommendations of concrete character and of general plan. a