автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.03
диссертация на тему: Азербайджанско-французские литературные связи конца XIX - начала XX веков (к творчестве М. Шахтахтинского)

Полный текст автореферата диссертации по теме "Азербайджанско-французские литературные связи конца XIX - начала XX веков (к творчестве М. Шахтахтинского)"

АЗЭРБАJ4AH РЕСПУЕЛИКАСЫ ТЭКСИЛ НАЗИРЛШИ

^МЭММЭДЭЛШЕВ адына НАХЧЫВАН девлэт УНИВЕРСИТЕТИ

-птпт-:-

/. , Эщазмасы hyiyryima

i ~ ■,. -i

ЭЛШЕВ ЭСКЭР KYCEJH оглу

XIX эсрин сону XX эсрин эввзллэриндэ A33poaj4an - Франса эдэби элагэлэри (МэЬэммэд aFa ШаЬтахтински japaдычылыFындa)

10.01.03 - Азэрба^чан эдэб1щаты 10.01.05 - Герби Авропа, Америка вэ Австралща елкэлзри эдэбиуаты

Филолокгца елмлэри намизади алимлик дэрэчэси алмаг учун тэгдим едилмиш диссертасщанын

АВТОРЕФЕРАТЫ

Бакы - 1998

Иш Азэрба]чан Девлэт Диллэр Институтунун Эдэби_цат тарихи кафед-расында jepинэ jeтиpnлмишдиp.

Елми рэЬбэр:

- филолокща елмлэри доктору, профессор ГУЛИШВ Г.Ь.

Рэсми оппоиситлэр:

- филодок^а елмлэри доктору, профессор ЭЛИШВК.И.

- филолок1уа елмлэри намизэди

алишв ч.э.

Апарычы муэссисэ:

Н.Туси адьша Aзэpбajчaн Педагожн Университета

Нахчыван Девлэт Университетинин Н.054.12.01 Ихтисаслашдырылмыш Шурасынын ичласында кечирилэчэкдир,

Унван: 373630, Нахчыван, Университет шэЬэрчщи, эсас бина, II мэртэбэ, отаг211.

Дкссертаси]а ила Нахчыван Девлэт Университетинин китабханасында таныш олмаг олар.

Автореферат . 1998-чи илде кендэрилмишцир.

/

Ихтнсаслашдырылм еями катиби, филол* намизэди

ЭЗИМЛИ Э.Т.

ИШИН УМУМИ сэчшлэси

Мовзунун актуаллыгы. СэрЬэд бахымындан тэчридолунма, гапачы мовчудлуг мэдошщот учуй мэЬв олмага бэрабэрдир. Буна ко-ро дэ та годим доврлэрдэк индир годор халглар Ьэм jaxbiii, Ьом дэ узаг гоншуларыиын мэ'нэви дэ]эрлэриндэн бэЬрэлэн?^э во онлара ез тэчрубэсини orypMeja чэЬд костэрмиш вэ кестэрмэкдодир. Бу гаршылыглы мупаснботдэ тэдричи, амма давамлы интенсив иросес кедир. Индинин эзундэ дз Ьеч бир мэдэшщэт башга халгларын jap-дымы олмадан езунун najnmn мэ'нэви-естетик /куэрлоршш j ар ада бшшэз, тэкчэ ич имканлары, мустэгил мовчудицэт атрибуту заман вэ макан сонсузлугунда jamaMara кифа]эт ддил.

Бир халгын мэ'нэви сЬтидач вэ марагларынын кенипшуи онун эдэб1щатынын, инчэсэнэтинин мэдэни вэ сосиал гутумуну муэ^эн-лэшдирир.

Чографи ]ахыилыг халгларын мэ'нэвн мунасибэтлэриндо вэ эдэ-би элаголоршщэ аз рол ojiiaMbip: халглар бир-биринэ нэ гэдэр jaxbiir-дырса, онларын эдэбищатларьшын гаршылыглы элагэси вэ тэ'сири дэ бир о гэдэр чохчэЬэтли олур. Анчаг бу hai чографи чэИэтдэн бир-би-рнндэн узаг мэсафэдэ ]ерлэшэн мэдэшщэтлэрин бири-биринэ тэ'сири фактынын инкары демэк ддил. Белэ ки, Гэрби Авроиа халглары-нын мэдэшщэт тарихи инандырычы шэкиддэ субут едир ки, франсыз-лар, алманлар, инкилислэр лап гэдим заманлардан гочаман шэргин,.о чумлэдэн дэ Азорба]чанын мэдэшщат вэ эдэбицаты илэ мараглан-иышлар; Низами, Физули, М.Ф.Ахувдов, М.Щ.ВазеЬ вэ башгаларьшьш сэнэт инчилэринэ авропальшар кучлу мараг кестэрмищдилэр.

Гэрби Авропа ичтимащэти Мирзэ Казым 6aj вэ Мэ1юммэд ага ШаЬтахтипски кими шэхсиЦэтлэрин чохчоЬэгли елми фэал!Ц-jaraapniiH вахтында пумэтлэндирмишдир (Азэрба]чан эдэби^атшу-наслыгында ]арадычылыш муе|]'эн гэдэр тэдгиг олунан сэнэткарын бу ады М.ЩаЬтахтылы кестэршшр. Лакин диссертасгуада нстифадэ олунан бутун мэнбэлэрдэ дилчи алим, нашир вэ редактор "M.LLIah-тахтински" кетмишдир. Буну нэзэрэ. ал apar муэллифин адыньш "М.ШаЬтахтински" кими верилмэси мэгсздэу]гун са^ылмышдыр.).

М. ШаЬтахтаиски Азэрба]чаи - Франса эдзби элагэлэринин эсасыны rojaH, Ьэм франсыз, Ьэм дэ Азэрба]чан халгынын мэдэни hajarbiima MyhyM рол ojHajaH зщалылар дэстэсинэ мэхсусдур.

• "'з .

М.ШаЬтахтинскишш эсэрлэри васитэсилэ франсыз охучусу Шэрг халгларынын, о чумлэдэн, Азэрба]чан халгынын чохлу сстетик дэ-]эрлэри, елэчэ дэ Азэрба]чан охучусу франсыз мэдэшщэтинин бв-]ук Ьуманист, демократик идфшары илэ тэмасда ола билмищдир. взунун бутун Ьа]аты бо]у о, Шэрг вэ Герб халгларынын мэ'нэви вэ мэдэни ]ахынлашмасына, бejYK дун]а медэшщэги чэрчивэсиндэ Гэрблэ Шэргин рекионал мздэшщэтлэришш бирлэшмэсинэ максимум дэрэчэдэ эмэк сэрф стмишдир.

Исгэнилэн милли мэсэлэнин joлyIIa гсу'улмасы дущ'а проблем-лэринин Ьэлли контекстиндэ мумкундур. Она керэ дэ милли мэдэ-шщэтин Ьеч бир проблеми башга халгларын мэдэшщэтлэри илэ гаршьшыглы элагэнин кениш тиположи призмасындан кэнарда дэ-рин тэИлилини тапа билмэз. Бу ногте] и-нозэрдэн ики вэ чохчэЬэт-ли мэдэки, елзчэ дэ эдэби элагэлэрш1 ]аранмасынын шэртлэрини, мэнбэлэрини е]рэнмэк муЬум эИзми^эт кэсб едир. Сон иллэр эдэби элагэлэр Азэрба]чан эдэб1Щ атшунасларынын чидди тэдгигаг об-]ектлэринэ чеврилмишдир. Бу саЬэдэ муэ^эн ишлэр керулмушдур. Лакин керулэн ишлэр элагалэрин муасир вэзи_цэтшшн мэнзэриси-ни, бу элагалэрин тарихи инкишафыны там экс етдирмир.

Буна керэ дэ Ьазыркы деврдэ Азэрба]чан-Авропа эдэби эла-гэлэринин там мэнзэрэсини japaтмaг учуй бэ'зи дад'ун негтэлэринин ачылмасьгаа, Азэрба]чанла Авропа арасында элагалэрин ]аранмасы тарихиндэ озул пуан шэхси]]этлэрин Ьэртэрэфли гсумэтлэндирил-мэсинэ чидди зэрурэт ]аранмышдыр. МэЬз бу контекстдэ диссерта-сща олдугча актуаддыр.

Тэдгигатын эсас мэгсэд вэ вэзифэлэри. Тэдгигатын эсас мэг-сэди Азэрба]чан - Франса эдэби элагэлэринин инкишафьпща му1аум рол ojнaмыш М.ШаЬтахтински ]арадычылыгынын Франса девруну тэдгиг етмэкдир. Г^д етмэк лазымдыр ки, онун фэали^этиндэ бу гы-са, лакин олдугча мэЬсулдар девр Aзэpбajчaн - Франса эдэби элагэлэринин japaнмacынa вэ инкишафында муЬум мэрЬэлэдир. М.ШаЬ-тахтинскинин ]арадычыльпынын Франса мэрЬэлэси Ьэртэрэфли е]-рэнилмэдэн, эввэла, бу азэрба]чанлы маарифпэрвэрин взунун japa-дычы шэхси^эти, икинчиси исэ Азэрба]чан - Франса эдэби элагэлэринин japaнмacынын чох муЬум деврунун инкишаф ганунаэдгун-луглары ашкарланмамыш галарды.

Бу осас мэгсэдэ чатмаг учун диссертант ашашдакы вэзифэлэ-ри jepmia jeTiipMajo чаИд кестэрмишдир:

- A33p6aj4an - Франса эдэби элагэлэршшн иакишаф рллары-ны излэмэк вэ онларын Ьэм XIX зеро гэдэр, Ьэм до XX зердэ гапу-наудушгугларьпш ачыгламаг;

- М.ЩаНтах'пшскшшн Франсадакы елми-эдэби фэалицэтшшн эсас хусус1щэглэрши! ejpsuMGK вэ соч1щэлэндирмэк;

- Азорбаучапда франсыз эдэбидаты вэ мэдэиицэтинин тэблипш-дэ М.ИЫтгахтинскинил Kep/iyjy ишпэрин jepnini муэ^энлэнщирмэк;

- A33p6aj4an здэби фикршшн сонракы инкишафыида M.IIIah-тахтинскинин Франса девру фэалицэтнни пумэтлэвдирмэк.

Тэдгигатын об1екти. Диссертаауа иши бутевлукдэ XIX эсрин сону XX эсрин эввэллэривдэ A33p6aj4an - Франса эдэби элагэлэри-нин ojpaiinJiMaciino дфш, бу элагэлэрин инкишафыида М.ШаЬтах-тинскинин 1юргэрэфли фэашщэпгаэ Ьэср едшшишдир.

Мввзунун ишлэнилмэси. Сон вахтларда Азэрба]чан-Франса эдэби элагэлэршшн е]рэнилмэсинэ мараг артмасына 6axMajapar, эдзб1щатшунаслыгын бу KtyhyM саЬэсиндэ xejли аспектлэр 1талэ да лазьши гэдэр тэдгаг олунмамышдыр.

Азэрба]чан - Франса эдэби элагалэринин бэ'зи мосо'лэлори P.HcMajbLioB, Ф.Кечэрли, Э.Кезэлов, Ь.Гоча]ев, Э.Сэркэроглу, B.ArajeB, Е.Фэрэчулла]ева' кими тэдгигатчылар тэрэфиндэн ишлэн-сэ дэ, онларын ]азьитарында вэ диссертаауаларьшда М.ШаЬтахтинс-кишш фэалнцэти, Франса девру илэ баглы ]арадычылыгы хатырлан-мамышдыр.

Э.Шэриф, М.ИбраЬимов^ Ч.Мэммэдгулузадэнин hgjar вэ japa-дычыльпъшда Ьэср етдиклэри тэдгигатларьшда М.ШаЬтахтинскишш ]арадычылыг jcmyna вэ мэтбу фзшнэдэтинэ шсмэн тохунсалар да,

1 P.HcMajbtnoB. "A3sp6aj4aH - Франсыз одэби элагэлэри", Бакы, "1азычы", 1985, Ф.Кечэрли. "XIX эердэ Азэрба]чаи - Франсыз апагалэри", намизэдлик диссертаси-jacbi, Бакы, 1985, Э.Кезэлов, "М.Ф.Ахундовун комедщалары франсыз дилиндэ", намизэдлик диссертаси]асы 1988, Ь.Гоча]ев. Франсьилар jypayM Ьаггында, Бакы, 'Мазычы", 1980, Э.Соркэрошу, "Низами франсыз мэнбэлэриндэ", Бакы, "Азэр-нэшр", 1991, E.AeajeB, "1920-1980-чы иллэрдо Азэрба]чан - Франсыз одэби алагэ лэри", намизэдлик диссертаафсы, 1990, Е.Фэрэчуттфва, "Чорен Санд вэ Шарг", намизэдлик диссертасщ'асы, 1997. - Азиз Шариф, "Рождение Молла Насрадщша", Баку, "Гаиджлик", 1968. М.ШраЪимов. "BejyK демократ". Бакы. Азарба]чап ССР ЕА нэшридоаты, 1957.

М.ШаЬтахтинскишш фэалхщэтинин франсыз девру дштэтдэн кэ-нарда галмыщдыр.

А.Абдулла]ев, Э.МирэЬмэдов, Ш.Новрузов1 кими тэдгигатчы-лар М.ШаЬтахтинскишш педагожи, лингвистик во журналистик фэачицэтинип мухтэлиф аспектларини арагидыраркон онун ]арады-чылыгынын Франса мэрЬэлэсиндэн данышсалар да, 6ejyK маариф-пэрвэрин Франса двврунун Ьартэрафли тэдшги мустэшл oGJckto чевршшэмишдир.

Азэрба]чан - Франса эдэби элагэлэринин бу куна гэдэрки та-рнхи фонунда вэ М.ШаЬтахтинскинин бутун чохшахэли фэалицэти-нии контекстиндэ Авропа елмингш вэ мэдэницэтшшн Шэрщэ мэш-hyp тэблигатчысынын бу муЬум доврунун Ьэртэрофли е]рэшишэси олдугча вачибдир. Диссертаауада бела бир чаЬд костарилир.

Елми ленилик. .Гухарыда де]шгди]н кими, эдэбицатшунаслыгы-мызда Азарба]чан - Франса эдэби элагэлэри заиф е]р;шилмишдир. Бунсуз исэ Азарба^чан эдаби^атьшын он jeHH тарихипин бэ'зи езул проблемлэрини Ьзртарэфли ашкарламаг чох чэгиндир. Маарифчи-ли]ин japaHMacbi, реализм вэ романтизмин хусусицэтлэри, Ьуманитар вэ демократах иде]алар M3H6ajii вэ кенезиси ha мин ироблемлэрин сырасындадыр ки, бунларьш езранилмэси тэкчэ Азэрба]чан эдабщ-jarbi чэрчивэсиндэ, франсыз эдабицатынын мувафиг Иадисалари ила тиположи мугазисэсиз, мунасибэтлэрсиз rejpH-мумкун оларды.

Бу мэ'нада М.ШаЬтахтинскинин Франсадакы фаалищэт девру Ьомик деврун муасир методоложи принсиилэр эсасьшда тадгиш ху-суси мэ'на кэсб едир.

М.ШаЬтахтшкжи зарадычылытнын Франса двврунун (фэнил-мэси ела эдиби-бэдии каналларын ашкарланмасьша шэраит japar-мышдыр ки, бунларьш Ьесабыиа франсыз маарифчшнуи, романтизм вэ реалист поетикасынын иринсиплэри, Франса ингилабьшьш 6ojyK демократик иде]ачары Азэрба]чан, бутевлукдэ исэ Шэрг мэдэшщэ-тинэ дахил олмуш вэ белэликлэ дэ онлар Шэрг эдэбидатынын структуруна jen алмышдыр. Kopyimyjy кими, М.ШаЬтахтинскинин

АЛбду/икусв. МаИаммод ara ШаЬтахтинскя, Бакы, "Азэрба]чан муэллими" газета, 1958, 15 Hjyii Э.МкрэЬмодов. Мзтбуат. Бакы, "Азэрба}чан эдэбщаты тарихи", II ч. A3ep6ajqaH ССР ЕА Нэшрицаты. 1960. Ш.Новрузов. "Шерги-Рус" гэзети, намизадлик диссертаыуасы, Баш, 1968.

чохшахэли нюхащати хусусилэ, онуа Франса девру ]арадычылыгы Азорба]чан эдэбнцатьшын тарихи проблемлэринин ]сни ракурс ал-тында ашыгландырылмасына назэри во практик шэраит japaтмыш олур.

М.ШаЬтахтиискинин франсыз дилиндэ чап етдирдщи "Элиф-ба вэ мэдэницэт", "Биз но барэдэ душунурук?", "Шорг беЬраны" мэгалолари во "Тургауэни нечэ хилас етмали?" китабы илк дэфэ тэдшгата чэлб олунур.

Нэзэри вэ методоложи эсас. Днссертасгуа методоложи чэЬэт-дэн естетика, фэлсэфэ вэ сосиолоица саЬосиндэ ]азылмыш эсэрлэ-рин классик вэ муасир аи'енэларинэ со^анир. Анчаг бела бир се^ каниш М.ШаЪтахтинскишш сщасэг, естегика саЬэсиндэки бахыш-ларында идеоложи чэЪэтдэц ге]ри-ардычылльггын Ьэгиги пфютшш вермэ]э, Азэрба]чан - Франса эдэби элагэлэришш ]аранмасыида вэ инкишафы тарихиндэ онун ролуну муэ^энлэшдирмоЗи мумкунлэш-дира билор.

Елми-практнк эЬэмипэти. Диссертасща Азэрба]чан-Франса адэби элагэлэришш э]"рэншшэсинэ чэлб едилэн материал эсасында Шэрглэ Гэрбин эдабицат вэ мэдашщэтлэри арасында элагалэрин ]аранмасы вэ инкишафьшын бэ'зи хусуси|]этлэрини умумилэщцир-мэjo комок едир.

Ерш заманда иш Азэрба]чан - Франса халгларынын эдэби эла-гэлэринин сонракы нпкишаф joллapыны муэ]]энлэшдирмэ]э вэ муасир вэзиЦэтинэ пумэт вермэ]о ¿ардымчы ролу о]на]ыр. Диссертаси-]а Азорба]чан эдэбщатыньш чохлу аспектлэрини даЬа эЪатэли вэ дэриндэн арашдырмага кемок еда билэр. Диссертасщ'а Азэрба^чан-Авропа эдэби алагэлэриншг е]рэншшасшэ муэ^'эн нэзэри вэ методоложи шэраит ]арадыр.

Диссертасща Aзэpбajчaн эдэбщаты вэ матбуаты тарихи узрэ али мэктэблэрдэ даре вэсаити кими, Ьэмчинин аспирантлар, мутэ-хэссислэр тэрафиндэн истифада едилэ билэр.

Тэдгигатын апробасш'асм. Диссертасгфнын эсас муддэалары Азэрба]чан ЕА-ньш, АДУ-нун "Елми эсэрлэр"индэ, "Азэрба^ан -Аврогга эдэби элагалэри" китабында, елэча да республиканын газет вэ журналларында дэрч олунмуш 20-дэк магалэдэ вэ ]азыларда ке-ниш шэкилдэ эз эксини тапмыщцыр.

Узун шхларин мэЬсулу олан диссертасща ила банты чап олун-муш мэгалэлэрдэки мудцэа бэ мулаЪизэлэр барэсивда Р.Исма]ылов (Азэрба]чаи - Франсыз эдэби элагэлэри, Бакы ".Газычы", 1985), З.Зе]налов (Волтер вэ Шорг, Бакы, "Азорба]чан" нашрицаты, 1997) китабларында, Э.Кезэлов (М.Ф.Ахундов комид^'алары франсыз ди-линдэ, 1990), Ф.Кечэрли (XIX эсрдэ Азорба]чан - Франсыз эдэби элагэлэри, 1985), Б.АгаЗев (1920-1980-чы иллэрдэ Азэрба]чан -франсыз адэби элагэлэри, 1990), Е,Форочулла]ева (Жорч Санд вэ Шэрг, 1997) намизэдлик дкссертаси]аларывда мусбат фикир серэ-миш, галдырылан проблешэрин хусуси э1гэмицэтини гвд етмишлэр.

Диссертаси}анын гурулушу. Диссертасща кириш, уч фэсил, нэ-тичэ вэ вэ истифадэ олунмуш эдэби]]атьш сщаЪысьищан ибарэтдир.

Диссертасщанын эсас мэзмуну. "Кириш"дэ мевзунун сечил-мэси вэ акгуаллыга эсасландырылыр, тэдгигатьш мэгсэд вэ вэзифэ-лэри, эсас муддэапары, Ьабелэ практики вэ нэзэри эЬэмицэти вери-лир, диссертасщанын гурулушу шорЬ олуиур.

"XIX эсрин сону, XX есрин эвваллэриндэ Азэрбагеан - Франса эдэби олагэлзринин бо'зи аспектлэри" адланан биринчи фэсилдэ Азэрба]чан - Франса эдэби элагэлэринин тарихи аращдырылыр.

Чохэсрлик тарихэ малик Азорба]чан мэдашгцэти Иэмиша ]ук-сэк Ьуманист идejaлapьI, форма камиллщ'и илэ сечилмиш, бу чэЬати илэ Шэрг мэдошщэтшшн эн ешул тэрэфлэрини тэмсил етмишдир. Буна керэ дэ халгымызын эдэбицат вэ модошщэт Авропанын бир чох халгларыньш, о чумлэдэн дэ франсызларын диггатини гадим вахтлардан чэлб етмишдир. Бу марагын ]аранмасында Авропа элкэ-лэри илэ о деврлэрдэки иггисади вэ мэдэни элагэлэр аз иш кермэ-мшцдир. Артыг 1Х-Х эсрлэрдэ Аббасилэр сулалэсинин идарэси за-маны Асща вэ Авропаньщ бир сыра довлэтлэри илэ тичарог алагэлэри japaнмышдыp. Aзэpбajчaн тачирлэри Ьэм эрэб хилафэтиндэ, Ьэм дэ онун сэрЬэддэриндэ хе]ли кэнарда ]ерлэшэн елкэлэрлэ интенсив тичарэт элагэлэри ]аратмышдыр.Тичарат элагэлэри зэмшшн-дэ илк бэсит мэдэни элагэлэр заранш>пц,заман кечдикчэ онлар ин-кишаф едэрэк ]ени мэзмун вэ форма кэсб етмишдир.

Рекионал Шэрг мэдэни^эти системиндэ Азарба]чан эдабица-тыньш лазыми чэкисини назэрэ алараг, там Ьугугла тэсдиг етмэк олар ки, орта эсрлэр франсыз адобицатынын Ьэм сужет вэ темати-

касында, Ьэм бэдии образлар системиндэ, Ьэм до imeja мэзмунунда Шэрг мэдэшщэтинин чохлу излэри сырасында онун эдэби эн"энэ-лэринин тэ"сирини дэ кермэк чэтин дфт.

A3op6aj4an - Франса эдэби элагэлэршшн japaimacbi вэ инки-шафы франсыз шэрпцунасларьтын A3ap6aj4an халшнын hajarbnibiH мухтэлиф аспектлэринэ олан муЬум вэ умуми мараръш фонунда баш верирди. Артыг XYIII осрдэ франсыз cojjahbi Ж.Шардэшш эсэрин-дэ A3dp6aj4ait тэдшгатчы дэгипнуи илэ Ьэрторэфли тэсвир олунур. Китабда A3op6aj4an эразисшшн кенишлщшщэн, Азорба]чан ады-нын мухтэлиф вахтларда Атропати, Атронатен адландырылмасывдан 6ahc едилир, бу сезун етимолокхуасына тохунулур: "Азэрба]чан ады-на rajbiTManbi олсаг, демэлгуик ки, онун етимолокщасы дузкундур. Белэ ки, "аз" jujaraiiK Иалын артикилидир. "Эр" вэ ja "ур" гадим фарс дилиндэ, Шэрг иддиомаларынын эксэрицэтиндэ олд)ту кими "од" демокдир вэ "пекан" jep вэ ja елкэ мэ'иасыны верир*".

Китабда Гэдим Нахчыван, Тэбриз, Чулфа шэЬэрлэршшн, Арпа вэ Араз чау1арыньш адлары чэкилир, тарихдэн мисаллар кэти-рилир. Керкэмли Азэрба^ан астроному Н.Тусидэн сеЬбэт ачылыр, "Аз данышмаг кумушдурсэ, данышмамаг гызылдыр", "Сирринизи кизли сахласаныз, о сизин 1улунуздур, бир кимсэ]э демишсйнизсэ, сиз онун гулусунуз", "Гурддан горхан rojyii сахламаз" кими аталар сэзуну хатырламагла jauambi, "Аслан вэ ики екуз", "Аслан вэ тулку", "Кунэш вэ кулэк", "Инсан вэ кулэк" тэк аллегорик эсэрлэрин ады чэкилир.

Франсыз шэргшунасы Д.Ербило де Моленвилин 1697-чи илдэ Парисдэ нэшр олунмуш "Шэрг китабханасы" адлы эсэриндэн ajubin олур ки, XYII эсрин сонунда Франсада A3ap6aj4aH шаир вэ мутэ-фэккирлэрин эсэрлэри тодричэн франсыз дилинэ тэрчумэ едилир, онларын hajaT вэ ]арадычылыгы барэдэ мухтэлиф материаллар дэрч олунурду. Китабда даЪи Азэрба]чан шаири Н.Кэнчэвшшн hajaT вэ japaflbrabuibiFbnia уч мэгалэ hecp еднлмиш, онун Ьумунист щ^алары-нын Франсада кениш jajbuuo>iFbi кестэрилмишдир. Бу китаб Франса-Азэрба]чан эдэби элагэлэринин системли о]рэнилмэсишш елми осасларыны rojfly.

* J.Chardin. Voyage de monsieur le chevalier en Perse, aux autres lienx de L'orient, Amsterdam,/711.

Аддары чэкилэн эсэрлардэн элавэ А.Галаньш "Константино-пола cajahaî" вэ "Султан Османын елуму", Ф.Шармуанын "Низами-нин вэ дикэр фарс шаирлэришш тэрчуме]и-Ьалы", Ж.Б.Руссонун "Шэргин тарихи вэ эдэб1щаты", "Гадим вэ муасир Иран Ьаггында гфщэр" китабларывда епизодик мэ'луматлара, ]анлыш фикирлэрэ тэсадуф олундугуна 6axMajapar, бу эсрлэр тарихнмиз, эдэбицагымыз барэсиндэ пумэтли мэ'луматлар мэхэзидир.

A33p6aj4air - Франса эдэби-мэдэни элагэлэри гадим деврлэр-дэн XIX эсрэ гэдэр мэЬз бу jcwuia инкшиаф етмиш, XIX эсрдэ бу элагэлэрин инкишафы jeun Maphairaja дахил олмушдур.

Бу деврлэрдэ Азэрба]чан алим вэ ]азычыларындан фэргли ола-раг онларын франсыз Ьамкарлары Шэрг мэдэшщэтинэ комплекс шэкилдэ ]анашмырдылар. Гафгазы, о чумлэдан, Азэрба]чаньш шэ-hap вэ кэндлэрини аддым-аддым кэзмяш мэшЬур франсыз ]'азычысы Александр Думанын (ата) тнмсальшда буну ajflbiiraa кормэк олар. О, Азэрба]"чан халгынын вэ мэданицэтинин проблемлэринэ мараг кес-тэрмак, онлардан 6ahc етмэк эвэзинэ, "екзотика" илэ марагланыр-ды. А.Дума эсэриндэ Ьансы шэЬэрдэ на вахт олд>туну вэ нэ керду-jyHy, кимин она нэ башшладышны дэгиг тэсвир етмишдир. Одур ки, бир чох мэ'зиЦэтлэри илэ сечилэн бу эсэр транлыг галан вэ тэЬриф олунан мэсэлэлэрин дэгиглашдирилмэсиндэ KGMaja кэлир.

А.Дума Гарабагын сонунчу Ьекмдары МеЬдигулу ханын 40 jauuibi арвады вэ ону мушащ'эг едан 20 jaiimbi газы илэ Бакыдакы керушу барэдэ мараглы фикир co^ajnp-*.

Эдэби^атшунас Б.Мэммэдов Ьэмин' гадынлардан биришш -iijiipMH janmi гызын Азэрба]чанын керкэмли шаири Хуршудбану Натэван олдугуну rejfl едир2. А.Думанын асэриндэ КНатэванын ha-jaT золдашы Xàcaj хан Усмщевин адьшы чэкмэсини, мадэшщэтина, ашына, франсызча тэмиз данышмасьша hejpaH олдугуну билдирмэси онунла Ьэгигэтэн ХЖатэванын керупцэдуну rejfl етмэк олар. Бу ке-руш эдэби элагэлэрин jeHH форма алдыганы кестэрир. Бу злагэлэр садачэ китаб, магалэ, тэрчумэ васитэлэри илэ jox, ejmi заманда aj-

* Le Cmcase. Nouvelles impressions de voyagepor Alexendre Dumas, Paris, 1889, t.Y, p.25.

A Eepiap Мвммэдов. Бир керушун тарихиндэн. "Елм вэ hajaT" журналы, Бахы, №41, cah. 24.

pbi-ajpbi шэхсицэтлэрин гаршылыглы мунасибэтлэри чэрчивэсиндэ дэ давам етдирилир.

МэшЬур франсыз ]азычысы Жул Вернип "Клодиус Бомбар-нак" романы1 АзэрбаЗчан елми-эдэби ичттшщоги учун фа]далы мэнбэдир ва 6ejyK фантаст ]азычынын Азэрба]чана костэр/пци ма-раган тэчэссумуцур- Эсэрда Нафталуг, Ilojjiy, Агстафа, Доллар, Je-лизаветпол (Канча), Курдэмир, Элэт кими домиррл оданачаглары-нын адлары чакнлир, бэ'зи шэЬэрлэрин тарихиндэн бэЬс олупур. А.Думадан фаргли олараг Ж.Верн Азэрба]чаи халшнын екзотик тэ-рафлэри илэ flejiui, онун тарихи чографи хусуси^этлэри илэ мараг-ланыр, амма эдаби^аг вэ инчэсанатинэ диггэт jerapMnp.

Халгымызын адэт-эн'аналэри, мэдэшэдэт тарихишш мухтэ-лиф аспектлэри барадэ мараглы мулаЪизэлэр ce^ajan франсыз caj-jahrcapbi М.Ешвалдын, А.Фракунинин, Д.Д.Мониеренин дэ хидмэтлэ-рини унутмаг олмаз. Онларын эсэрлэриндэ Балакэн, Бэрдэ, Орду-бад, Нахчываи, Ирэван, Шамхор, Канча, Гэбэлэ, Бакы вэ Дэрбэод кнми шэЬэрлэрин ады чэкилир, гадим абидэлэрдэн сеЬбэт ачылыр.

A33p6aj4an - Франса эдэби элагэлэринип инкишафында азэр-6aj4aruibi алим во ]азычыларынын хвдмэтлэрини дэ унутмаг олмаз. Диссертаси]'ада бу мэсэлэдэн этрафлы данышылыр, эсас ' диггэт A3ap6ajqaн ]азычыларынын франсыз дилиндэ ]азылмыш вэ jaxytt бу дилэ тэрчумэ едилмиш эсэрлэринэ ]внэддилир.

hajaTbinbi франсыз дили илэ сых 6aniajaH HcMajbm 6oj Гутга-шьшлы Варшавада Ьэрби хидмэтдэ оларкэи 1835-чи илдэ орада 'Тэги «д 6aj вэ Сэадэт ханым"^ повестини фраисьв дилиндэ чал етдир-мишдир. Бу повеет азэрба]чанлы ]азычынын франсыз дилиндэ бэдии эсэр japaTMar саЬэсивдэ илк тэчрубэеи иди. Тээссуфлэр олсун ки, И.Гутгашынлынын повестинин дшга вэ услубн хусусидэтлэршшн бу кунэ гэдэр о]рэншшэси хусуси тэдшгат o6jeKTiiH9 чеврилмэмишдир.

P.HcMajbuioB монографруасында бу эсэр барэсиндэ елм атами-нэ мэ'лум олан фактлары садаламагла кифа]атлэнир3.

Жул Верп. Архипелаг аловлаиыр, Бакы, "Кэнчлик". 1969. ^ Rechid-Bey et Sadete - Khanime. Conte Oriental par in. Ismail-Bey de Kont-Kachinn, Xusovie, 1835.

PMcuajbuioB. Азорба]чац - франсыз едэби элагелэри, Бакы, 'Мазычы", 1985, ceh. 116-117.

Азэрба]чан фолклорунун эн'энэлэри вэ Авропа маарифчили-^шин эсасыны тэшкил едэи иде]аларла зэнкин олан эсэр XVII эс-рин Ш.Перро, М.ЧЛератс де Виллондон вэ башга франсыз ]азычы-напылчыларын эн'энэлэри формасында ]азылмышдыр. Повестдэ Волтерин фэлсэфи эсэрлэринин дилинин ачыг-адоын тэ'сири даЪа чох Ьисс олунур. И.Гуггашынлы нарыл формасьшдан истифадэ ет-мэклэ эсрин муЬум проблемлэрини философ кими охучуларына ан-латмага чэЬд едир.

Диссертант Азэрба]чан - Франса эдэби элагэлэринин инкиша-фында муЪум рол о]намыш Мирза Казым 693 вэ онун франсыз ди-ливдэ чап олунмуш эсэрлэрини тэдгигата чэлб едэрэк, бу эсэрлэ-рин хусуси мэзицэтлэриндэн данышыр. Алимин "Ьэштерханын 1680-чы клдэ Крым татарлары тэрэфиндэн тутулмасы Ьаггында", "Гур'анын бир нечэ белмэсинин изаЬы Ьаггында", "Дэрбэнднамэ", "Баб вэ бабилэр" во сайр асэрлэри нэинки Франсада, Ьабелэ Авро-пада б^ук шоЬрэт газанмьпццыр.

Диссертант И.Гуггашынлы вэ М.Казым бэрш эсэрлэриндэн чыхыш едэрэк, эдэби элагэлэрин ]ени йнкишаф девруну ашашдакы хусуси^этлэри илэ характеризэ едир:

а) Азэрба^ан - Франсыз эдэби элагэлэри ики тэрэфли фор-мада инкишаф деврунэ гэдэм пуду. Азэрба]чан эдэби^атынын вэ мэдэницэтинин коркэмли нума]эндэлэри Азэрба]чан халгьшын ел-ми вэ естетик наили_цэглершш франсыз охучуларына чатдырмаг са-Ьэсшщэ хусуси фэаллыг костэрмэ]э башладылар;

б) бу мэгсэдлэ онлар Авропа диллэриндэн истифадэ етдилэр.

Диссертасщанын муэллнфи XIX эср Азэрба]чан-Франса эдэби

элагэлэри тарихшщэ М.Ф.Ахундовун хусуси ]ср тугдугуну ге]д едир, Монтескье, Волтер, Дидро, Ьолбах, Молуе, Ьелвстси, К.Волне] кими франсыз маарифчилэринэ М.Ф.Ахундовун мунасибэтлэрини ачыгла-.]ыр, коркэмли драматургун эсэрлэрини тэрчумэ етмиш Ьаггар, Стрэнж, Б.Мднар, Л.Бува гэк мутэрчимлэрин емгушш зуксэк пумэтлэндирир.

Муэллиф кестэрир ки, франсыз эдэбщаты, фэлсэфэси хусу-силэ ХУШ эср франсыз маарифчилэринин бахышлары Азорба]чан драматургу асы банисинин фэлсэфи-естетик марагларьшда муЬум ]ер тутур.

М.Ф.Ахундовун Франса ила баглылыпл "hcKajara-Mycjo Жор-дан (такими нэбатат ве дэрвиш Мэстэли mah чадукуну мэшЬур" ко-мед1у'асьшда оз угурлу Ьаллини гапыр. Mycje Жордан Азэрба]чан эдоби^'атьпща корунэн Авропа меншэли илк образдыр. Марагльщыр ки, бу образ мэЬз франсалыдыр. Драматургу« ]арадычылг методуну тэдшг етмиш тздтгатчынын колдду'и noTimojo диссертант тамамилэ harr газандырыр ки, "бутун тэнгиди ejhaM вэ ишарэлэри илэ бирлик-дэ М.Ф.Ахундовун Mycje Жордана мунасибэти мусбэт, рагбатли му-насиботднр"!. М.Ф.Ахундов Mycje Жордан суротини japaTMaraa 1848-чи ил Франса ингалабьша эз мунасибэтини билдирир. Бу сурэт эдибин бэдии j ар ад ычьшыгъшда вэ дугуакерушунда ингилаби-демок-ратик иде]аларын кучлэндщини субут едир.

Франсыз ботаникинин сурэтини инандырычы шэкилдэ субут едир ки, Франса М.Ф.Ахундов учун ингилаби вэ демократик imeja-лар M3n6ajn олмущдур. Бу илк невбэдэ азэрба]чанлы мутэфэккирин XVIII эср франсыз маарифчилэриндэн MoHxecKje, Волтер, Руссо, Дидро, Ьслвстси вэ башгаларынын miejaJiapbi илэ кеиетик баглылы-гындан ирэли кэлмишдир. Бунунла бела, о, франсыз маарифчилэри-шш тэглидчиси олмамышдыр. О, франсыз мутэфэккирлэринин иде-jauapbiHbi механики формада flejim, Азэрба]чанын спесифик xycycHj-]этларшш нэзэрэ алмагла зарадычы шакилда ифадэ етмишдир. Деспотизма вэ дини фанатизма гаршы мубаризэ зэрури]]эти проблеми илэ банты франсыз маарифэчилэринин вэ М.Ф.Ахундовун imejana-ры уст-устэ душур. Лакин о, франсыз маарифчшнуинэ мэхсус утоптаны вэ эхлагы тамамилэ гэбул етмирди. О, Шэрг эдэбэдатында дидактик ме]лллэрэ гаршы чыхараг бшщирирди ки, хе]ирхаЬлыга, инсанлыга чагырышла ичтимаи hajaxbt дэ]ишмак ге]ри-му.чкундур.

XVIII эср франсыз маарифчилэринин ирсинэ тэнгиди вэ japa-дычы мунасибэт, hap Ьансы енчул фэлсэфи консепсщ'аны механики, кортэбии шэкиддэ гэбул олунмасыны рэдд етмэ М.Ф.Ахундовун дущакерушунэ хас олан хусуси^этдир. Волтер, Ламерти, Дидро, Ьелвегси, Колбах, Meлje вэ башгаларьшьш фэлсэфи керушлэрини arrranmajbiö гэблиг етмэклэ бэрабэр о, оз jemi щ^аларыны, ез ори-жинал фэлсэфи фикирлэрини да ирэли сурурду2.

^ /.Гара/ев. Азарба]чан реализминин деврлэри. Бакы, "1азычы", 1983, cah. 78. ^ Г.Гусейнов. Из истории общественной и философской мысли в Азербайджане XIX века, Баку, "Азернешр", 1958, стр. 168.

М.Ф.Ахундовун Франса илэ баглылыганын башга тэрэфини ачып^ан муэллиф догру олараг бутун комедщаларынын франсыз дилинэ тэрчумэси вэ нэшри олдугуну кестэрир.

Ел ми эдэбицатда тэрчумэнин эдэби элагэлэр системиндэ му-Ьум jep тутмасы муба1шсэсш фактлардан бири кими артыг чохдан гэбул олунмушдур. Белэ олдугда М.Ф.Аху1Щов эсэрлэринин XIX эсрдэ франсыз дилинэ тэрчумэ олунмасы вэ ]а]ылмасы дигготола]иг вэ муЬум Ьадисэлэрдэн биридир.

Азэрба]чан - Франса эдэби элагэлэринин инкишафында хусу-си эЪэшщэтэ малик олан бу тэрчумэлэр франсыз мэтбуатьщда 1883-чу илдэн квpYнмэjэ башла]ыр. Комедщаларын торчумэчилери Барб]е дс Mejнap вэ Луден Бува бэ'зи чэтинликлэрэ бахма]араг орижиналын руЬуну тамамилэ сахламышлар. Барб]с де Mejнap эди-бин "Молла ИбраЬимхэлил ки\уакэр" эсэршшн оршкинальшы вэ франсызчасыны "Журнал Азиатик" дэ чап етдирир вэ она заздыгы мугэддимэдэ кестэрир: "Мэнэ белэ кэлир ки, мэним тэшэббусум бу дилин турк-османлы дилиндэн фэргли олиасьгаа, Иэмчинин Тифлис чапынын Авропада Ьэддшщэн артыг надир бир Ьадисэ Ьесаб еднл-мэсинэ керэ тагдирэла^щщр"!.

"Алданмвнп кэвакиб" фэлсэфи трактатыны тэрчумэ едэрэк 'Мусиф шаЬын Ьека]эти" ады алтында нэшр етдирэн керкэмли франсыз шэргшунасы Лу<уен Бува эсэрин дили барэдэ охучулара мараг-лы мэ'лумат верир: "Ьэгигэтэн, бу эсэрлэ Мирзэ Фэтэли бизи Азэр-ба]чан дили илэ таныш етди. Бу, о Азэрба]чан дилидир ки, бу дил-дэ ]азычынын Ьэмвэтэнлэри данышырлар. Бу эсэриндэ о, Тэбриздэн Тифлисэ гэдэр раст кэлинэн мухталиф мэншэли халгларын истифа-дэ етдиклэри бир дилдэ мараглы Ьека]эт со]лэ]ир"2. Л.Бува е'тираф едир ки, ону тэрчу!^э севг едэн эсэр дejшI, дилэ олан марагъщыр.

Азэрба]чан - Франса эдэби элагэлэри тарихинэ бир чох азэр-ба]чанлы зщалыларын тэ'сир мэсэлэлэри дэ аз рол о_|"намыщцыр.

Aзэpбajчaн Ьудудларындаи кэнарда, Авропада тэЬсил алан Э.AFajeв, Э.Ахундов, Э.Зщадханов, М.Ша1гтахтински вэ сайр габаг-

* L'Alechimiste. Traddait pur m.Baibier de Maynard, Paris, "Journal Asiatique", 1886,

janvier, VI serie, t.m, p.75. 2 Lucien Bonvat. L'histoire de Yousouf Chan, Paris, "Journal Asiatique", 1903, mai-juin, X serie, t J, №3, p.p 253-260.

чыл фикирли зщалылар тоЬсиллэрини битириб, вэтэнэ jemi nueja-ларла донурлэр. Ь^атьшын Myajjan дэвруну Франсада ]ашамыщ М.ШаЬтахтинскидэ Азэрба]чан - Франса эдэби элагэлэри тарихнп-дэ чох муЬум вз эвэзсиз jep туган шэхслэрдэн бири олмушдур.

ИКИНЧИ ФЭСИЛ "М.ШаЬтахтинскиннн Франсада ел ми публисистнк фэалиуати" адланыр. Бу фэснлдэ диссертант франсыз шэргшунаслары вэ азэрба]чанлы тэдгигатчыларла полемика кирэ-рэк, М.ШаЬтахтинскиннн анадан оддугу или, jepn, Ал машу aj а вэ Фpaнcaja сэфэрлэринин вахтьшы дэгиглэшдирмэ]э чэЬд едир, онун Франсада гэЬсил аддыгы двврлэрдэки фэалицэгини, франсыз шэргшунаслары илэ мунасибэтлэрини шныгландырмага C9'j кестэрир.

МэЬэммад aFa ШаЬтахтинскинин hajaTbiHbiH Авропа девру алимин ]арадычылыгьшы вэ мараг истигамэтлэрини муэ^эн етмэкдэ эсаслы эЬэмицэт кэсб едир: онун авропалы алимлэрлэ элагэлэри, Алманща вэ Франсада тэЬсшш нэзэрэ алынмазса, Азэрба]чан - Авропа эдэби элагэлэршшн инкишафында онун хидмэтлэри бир о гэ-дэр дэ нэзэрэ чарпмаз.

М.ШаЬтахтинскиннн hajaT вэ фэали^этинин Франса деврунун тэдшги тактикасыны муэцэнлэшдирэн лки муЬум аны ге]д етмэк V лазымдыр:

биринчиси, Myajjan девру онун фэалицатинин умуми контекс-тивдэн ajbipMar вэ ону ajpbuibima ejpanMOK пури-мумкундур. Бу чур мэтлэбдэн данышмаг тэрзи елмэ зидд вэ сэмэрэсиздир.

икинчиси, jyxapbma, пуд едилдщи кими, М.ШаЬтахтинскиннн мэдэни феалиЦэти нэинки a3ap6aj4aitiibi, Ьэм дэ франсыз тэдгигат-чыларынын диггэт мэркэзиндэ олмушдур. Бу тэдгигатчьиарын днг-гэт маркэзшщэ олмушдур. Бу тэдгнгатчьшарын асэрлэри бу кунэ га-дэр М.ШаЬтахтинскиннн фэалицэти барэдэ Авропа ичтимаи]]'эти учун эсас мэ'лумат мэнбэjидиp. Буна керэ дэ авропалы шэрпнунас-ларын эсэрлэршшн елми-тэнгиди бахымдаи арашдырылмасы Азэр-6aj4aii маарифчисинин фэаледэгшшн франсыз деврунун о]рэнилмэ-си саЬэсшщэ зэрури компонентдир.

_"XX эсрин енсиклопедщасы"нда*, Л.Буваньш мэгалэсиндэ^ вэ

* Laronsse encyclopédique de ХХе siecle sous la redaction de Paul Augenie, Paris, t. П, p. 103.

2 Zucien Bon vat. Mohammed Aga Chahtakhtinsku, Paris, "Revue du monde musulman", 1907 vol. П. №5-8, p. 583.

A.Беннигсенин1 тэдгигат характерли китабында М.ШаЬтахтински-нин 1848-чи иддэ Ирэванда анадан олдугу кестэрилир. Бу фактла разылашма]ан муэллиф Нахчыван гэзасы полис идарэсинин M.HIah-тахтински барэсиндэ вердщи сэнэдэ вэ тэдгигатчы Ш.Новрузовун2 санбаллы архив материалларына cojKQHBH мэ'луматына harr газанды-рыр вэ эдибин 1846- чы илдэ Ирэвавда flejiui, Шэрур-Дэрэлэ]эз гэ-засынын ШаЬгахты кэндиндэ анадан олмасы тарихи илэ разылашыр.

Али тэЬсил алмаг мэгсэдилэ AiiMaHHjaja кедэн вэ 1871-чи илдэ мэшЬур Jlejncur Университетинин фэлсэфэ, тар их вэ эдэби^ат факултэсинэ дахил олан М.ШаЬтахтински университетинин дуща шеЬрэтли ачимлэрнндэн В .Дробин, К.В.Ь.Масиус, ЬЛ.Флдшер,

B.Ьанке, Ф.Гсарнке, О.Ф.Песпел кими алимлэрин тэлэбэси олмуш-дур. Университетдэки тэлэбэлик иллэри М.ШаЪтахтинскшшн h9jaT тарихчэсиндэ вэ зи]алы дун]акерушун ун формалашмасьшда сшшн-мэз излэр бурахмьпцдыр. Бу университетдэ тэИсилини баша вурдуг-дан сонра М.ШаЬтахтински Франса]а кетмишдир.

Эдибин Франсадакы фэалицэтинэ-тохунан Ш.Новрузов онун бу oriKajo биринчи сэфэрини 1875-1877-чи шхлэрэ аид етмишдир.

60-чы иллэрин ахырларында эдэбицат тарихи учун jeira олан бу мэ'лумат чох пдмэтли вди. Лакин, эддэ едилэн jeHH сэнэдлэр кэркэмли эдибин Фpанcаjа илк сэфэринин вахтыны дэгиглэшдир-иэкдэ муЬум рол ojnaîtti. М-ШаИтахтинскинин пцмэт китабчасын-дан3 вэ Л.Буванын ]ухарвда ады чэкилэн мэгалэсиндэн М.ШаЬтах-тинскинин ®pancaja илк дэфэ 1875-чи ил де]ил, 1873-чу илдэ кет-дщи фикрини сорхэмэк олар.

Мэглуб олмасына 6axMajapar, Парис Коммунасы елкэнин ич-тимаи-сщаси hojaTbuma 6ejyK рол о]нады. Мэдэни^эт саЪэсиндэ де-мократиклэшмэ вэ ]ешшэшмэ просеси чанланды. ТэЬсил системи тэкмиллэшдирилди, jeira елми мэркэзлер ]арадылды. влкэдэ cenaje чеврилиши баша чатды. Ш.ШаЬтахтински 1873-чу илдэ Франса]а кэлэркэн елкэнин cnjacH мэнзэрэси белэ вди. 1873-1875-чи иллэр-

1 Bennigsen Alexendre ef Ch.Z.Quelquejey. La presse ef le mouvement national chaz les musulmans de Russie avant 1920, Paris, 1964, p. 60.

2 Ш.Новрузов. Газета. "Шарки-Рус", автореферат диссертации на соискание степени кандидата филологических наук, Баку, 1968, стр. 10.

3 JlejncHr Университетинин архив мудири проф. Друккерин 13 njyH 1973-чу ил тарихли мактубу.

дэ Парисдо ]ашадыгы деврдэ М.ШаЬтахтински франыз ичтимаи-си-jacn фикринэ, hajar тэрзинэ jaxbmgan бэлэд олмуш, коркэмли фран-сыз алимлэринин мутэрэгги фикирлэрицдэи бэЬрэлэнмишдир. М.ШаЬтахтински бурадакы училлик тэЬсили доврундэ франсыз дшг-чи алимлэри илэ jaxbiimbir етмиш, онларын мухтэлиф диллэрин ху-суащэтлэринэ дайр апардмглары експериментал тэчрубэлэрлэ та-ныш олмущдур. О, франсыз во елэчо дэ Авропанын таныниыш алимлэринин дилчилик саЬэсиндэки бшиуивдэн бэЬрэлэнмиш, jepn кэлдикчэ муэ^эи мэсэлэлэрдэ огшарла фикиpi мубадилэси етмиш, бу саЬэдэ зэнкин тэчрубэ газаимышдыр.

Атасынын олум хэбэриии алан М.ШаЬтахтински 1875-чи ил-дэ Тифлисэ rajbiTMbini, бурада рус дшшндэ иэшр олунаи мэтбу ор-ганларында мухтэлиф сэпкили jaзылapлa чыхыш етмищцир. "Московские ведомости" вэ "HoBoje BpeMja" гэзеглэринин хусуси мухби-ри кими Турки]'э вэ Ирана кендэрилэн М.ШаЬтахтински кэлэчэкдэ иэшр етдирэчэр! фэлсэфи тракты "Туриуэни нечэ хилас етмэли?" учуй зэнкин материал Tormajbip, Туркщэдэ франсыз диливдэ иэшр олунаи "Stambul" гэзетиндэ вэ "L'orient littéraire" ("Шэрг эдэбица-ты") журналында эдэбгщата, елмэ, элифбaja, сщасэтэ дайр мэгалэ-лэр дэрч етдирир. Бир мудцэгдэн соира jeHfyiaii Тифлисэ га]ьщан М.ШаЬтахтински 'Тифлис" адлы бир эдэби-сщаси газет нэшр етмэк фикринэ душмуш, Ьэтта гэзетин программны да Ьазырла;|'ыб Pycuja Дахили Ишлэр Назирлгфшэ тэгдим етмишдир. Азлыг тэшкил едэн халгларын милли о^аньпиьпщан еЬтщат едэн чар М.ШаЬтахтински-иин газет нэшр етмэк барэдэ хаЬишиамэсини рэдд етмищцир.

XIX эсрин сонунда, 1899-чу илдэ jeunnaH Opancaja кэлэи М.ШаЬтахтински Сорбон Уииверситетинин нэздиндэки Али Тэчру-би мэктэбэ дахил олур.

Енсиклоиедик тэЬсил саЬиби олан М.ШаЬтахтински елмин бир сыра саЬэлэринэ дэриндэн бэлэд олмасы, нараЬат зэкасы, елмэ 6ejyK Ьэвэси илэ гез бир заманда Ьартвиг Деренбург, Жозеф Ьала-ви, Пол Едуард Пасси, Антуан Meje вэ JlycjeH Бува кими мэшЬур гаэргшунасларын, дилчи алимлэрин вэ фоиетистлэрин диггэтини чэлб етди.

Пол Пассинин зэмаиэти илэ "Бе]нэлхалг Фонетика Чэмедэ-ти"нэ узв сечилэп М.ШаЬтахтински бу чэми^этин органы "Метр фо-

нетик" журналында "МеЬмет 6ej ШаЬтахтински", даЬа сонралар ис? МэИэммэд ara ШаЬтахтински имзасы илэ чыхыш етма]э башлады1.

"Бе]нэлхалг Фонетика Чэмщэти" бош, мэ'насыз, кулуш догу ран вэ тапшырыгларла азбэрланэн фамматик га]даларын, эн'энав1 орфофафщанын jepmia, диллэрин тэдрисиндэ вэ е]рэнилмэсиндэ дуз кун ифадэ системинин тэтбиг едилмеси учун мубаризэ аларырды. Чэ MiijjaTHii узву М.ШаЬтахтински музакирэ олунан елми проблемлэрш тэ'сири алтында дилимизин 49 Ьэрфдэн ибарэт jeira элифбасыны тэр тиб етмиш, франсыз, рус вэ латын диллэриндэ hap сэсин изаЬынь вермищдир2. Онун jeun элифба japamar саКосшщэ Х1щмэтлэри азэр ба]чанлы зщалылар тэрэфиндэн наразылыгла гаршыланмышдыр.

Али мэктэбдэ охудуту иллэр эрзиндэ М.ШаЬтахтинскинин ja хынлыг евдуи франсыз алимлэриндан бири Ьартвиг Деренбург ол мушдур. Шэрг адэбицаты тарихинин козэл биличиси, эрэб дили та рихинин тэдгигатчысы К.Деренбург ез елми ахтарышларына M.HIah тахтинскини дэ чалб етмишдир. Matiihyp эрэбшунас ШШарльп эрэб атуазмаларына дайр архив-коллеки]асы узэриндэ тэдгигат ала ран, онлары арашдыран шэргшунас тэлэбэси М.ШаЬтахтинскинш бу ишдэ она KeMajHHii, Шэрг эдэби^аты вэ тарихи саЬэсиндэ дарю билщини jyKcaK пумэтлэндирмищцирЗ.

Ьэ]атынын чох 1шссэсини Шэрг влкалариндэ кечирмиш, б; елкэлэрин тарихинэ, эдзби^атына вэ дилчилщинэ аид мараглы, сан баллы елми эсэрлэрин муэллифи Жозеф Ьалавинин заманатк ил; "Бе]нэлхлаг Acuja Чэми])эти"нэ узв сечилэн М.ШаЬтахтилсю франсыз шаргшунасы JlycjeH Бува илэ jaxывдaн достлуг элагэлэр] сахламыщдыр. Бу достлуга сэбэб франсыз шэргшунасынын A3ap6aj чан эдэби^аты вэ мэдэницэтинэ кестардщи мараг олмушдур. Л.Бу вада бу марагын ]аранмасында М.Ша1ггахтинскшщн хусуси aMajHHi rejfl етмэк лазымдыр. Л.Буванын М.Ф.Ахундов jарадычылыгына му рачиэг етмэси, драматургун "Алданмыш Кэвакиб" эсэрини, "Ьач! Гара" njecHHH тэрчумэ ейэрэк "Журнал Азиатик"дэ чал етдирмэс] Ьамин марагын тэчэссумудур. "Мусалман алэми" журналында "Ру

1 Maitre prûnetique, Paris, 1899, p. 97.

2 Mohammed Aga Scbahtakhtinsku. Alphabet phonetique orientale, Tiflice, 1902.

■3 Hartvig Derenbourg. Les manuschivs arabes de la Coblection Schefer charles, "Journ. des Savants", Paris, 1901, avric, p. 487.

мусалманларынын мэтбуаты", "Рус мусэлманларыньш napTujacbi", "Рус мусэлманлары" вэ сайр рубрикалар алтында дэрч етдирдщи ja-зыларында АзэрбаЗчаньш нчтимаи, cnjac«, эдэби во мэдэни hajarbi-ны экс етдирэрэк, Аззрба]чап халгыны фраисыз охучуларына таиыт-магда 6ojyK эмэк сорф етмишдир.

Л.Бува "Мэслэк ]олдашымыз" адландырдыты тэлэбэси вэ дос-ту М.ШаЬтахтинскшшн ]арадычылыгыны да Ьэиишэ излэмишди. Ьэмкарыиьш hajar вэ фэалицэтинэ, редактору вэ иашири олдугу "Шэрги-Рус" гэзетинин нэшри илэ баглы мухтэлиф шшэрдэ ajpbwa мэгалэлэр hacp етмишдир.

Л.Бува "Мэслэк рлдашымш" адландырдыш тэлэбэси вэ дос-ту М.ШаЬтахтинскинин ]арадычылышны да Ьэмишэ излэмишди. Ьэмкарынын hajar вэ фэалицэтинэ, редактору вэ нашири олдугу "Шэрги-Рус" гэзетинин нэшри илэ баглы мухтэлиф иллэрдэ ajpbraa мэгалэлэр Ьэср етмишдир.

Биринчи мэгалэдэ Л.Бува М.ШаЬтахтинскинин гаса тэрчуме-jn-hajibiHbi вермиш, онун Pycaja вэ Франсадакы журналистах, елми фэашщэтиндэн бэЬс едэрэк, ону "бизим влкэнии jaxbin досту, ислам дугцасынын бутун умиддэрини догрулдачаг бир шэхс"* кими гэлэмэ алмышдыр.

"Турк - азэри дилиндэ бир си]аси-эдэби гэзет" адланан икин-чи мэгалэдэ М.ШаЬтахтинскинин гаршылащдыгы чэтишшклэри арадан гаддырараг 1903-чу илин 30 мартда нэшр eTMaja бапшадыгы "Шэрш-Рус" гэзетинэ hacp олунмушдур. Л.Бува М.ШаЬтахтинскинин бу саЬэдэки омэ]янэ jyxcaK ги]мэт верир, гэзетин сэЬифэлэрин-дэ дэрч олунан бэ'зи мэгалэлэрин дилиндэ соЬбэт ачыр, М.Э.Сабир, Ч.Мэммэдгулузадэ кими керкэмли мутэфэккирлэрин адыны чэкир. Uneja истигамэтинэ кэрэ либерал газета олан "Шэрш-Рус"ун дили франсыз шэргшунасы hejpaH едир: "...Камы билир ки, Авропа созло-ринин эрэбчэ ja3buibirii тэрзи нечэ чэтивдир. Бу чэтинлщи арацан галдырмаг, истэр Авропа диллэриндэки хусуси исимлэри, истэрсэ дэ техники адларын ]азылышыны асанлащдырмаг мэгсэдилэ чанаб ШаЬтахтински эрэб дилиндэ мевчуд oлмajaн вэ асанлыгла тэдэффуз

1 Lucien Bouvat, Mohammed Aga Shahtakhtinsky, "Revue du monde musulman", Paris, 1907, vol. 11, №5-8, p. 585

олуна билэн саитлэр тэргаб етмишдир"1.

Ьэ]атынын сонракы деврлэриндэ турк вэ франсыз диллариндэ етдщи тэрчумэлэрлэ, мухтэлиф сэпкили jaзылapлa рус мэтбуатында чыхыш етмиш, Н.Нэримановун дэ'взти илэ Азэрба]чан Девлэт Уни-верситетивдэ профессор сифэти илэ чалышмыш М.ШаЬтахтински 1931-чи илдэ 85 ]ашында вэфат етмищдир.

"М.ШаЬтахтинскинин франсыз дилиндэ эсэрлэри вэ онла-рын ичтимаи-си|аси эЬэмилэти" адланан учунчу фэсилдэ кер-кэмли мутэфэккирин мухтэлиф вахтларда франсыз журналларында нэшр етдирдизи "Элифба вэ мэдэшщот", "Биз нэ барэдэ душуну-рук", "Шэрг беЬраны" мэгалэлэри вэ "Турк^эни нечэ хилас етмэ-ли?" китабы тэдгагата чэлб олунур, бу эсэрлэрдэ куулан мэсэлэлэр вэ онларын нчтимаи-сщаси еЬэмицэти арашдырылыр.

Jyxapbifla адлары чэкилэн мэгалэлэршщэ М.ШаЬтахтински "тэрэгги Авропа елкэлэршщэ даЬа габарыг нэзэрэ чарпыр" фикри-ни со]ломэкло, Ьэр niejflOH аввэл, орадакы эгли, зеЬни вэ мэдэни ин-кишафдан бэЬс етдщ'ини билдирир.

Авропадан ejp9HM9K мэсэлэсиндэн бэЬс едэн МэЬэммэд ara ШаЬтахтински Гэрбдэки hap niejn кор-коранэ гэбул едиб, ез мэдэ-гащэтини унутмагын гэти элejhиIIЭ иди. Муэллиф мухтэлиф Горби Авропа елкэлэриндэн, ]ашадыга Франсадан кэтирди]и hojaTH факт-лар вэ мисалларла h3p haiicbi бир инкишаф етмиш халгын мэдэни}-jэтинин та'сирина кортэбии шэкилдэ гапьтмаш кэскин тэнгид атэ-шинэ тугмушдур. Бу, та'сир алтына душмуш халгьш езунун милли варлыгыны келкэ алтына алыр, онун мустэгаллщини MahB едир.

Мэгалэлэринин эксэрицэтиндэ М.ШаЬтахтински халган тэ-рэггисини элифба вэ мэдэнидэтдэ керур. Муэллиф бунлары гаршы-лыглы вэЬдэтдэ кэтурур вэ мэгалэлэринин бириндэ дофу олараг квстэрир: 'Ъэр бир халгьш мэдэни инкишафы онун элифбасы, ja-зылы эдэбицаты илэ багаыдыр"2.

Мэгалэлэрнндэ rojyjiMyni фикирлэри М.ШаЬтахтински "Тур-KiîjoHH неча хилас етмэли?" эсэриндэ давам етдирмищдир. Нэшр

1 Lucien Bouvat. Un journal politique et Littéraire en turc-azeri, "Journal Asiatique", Péris, 1303, pp. 351-353.

2 Mohammed Aga Schabtakbtiosky. L'Alphabet et la culture, "Journal de l'orient", Paris, 1900, Serie, XI, t.Vin, p.306.

едшвду'и тарихдэн 74 ил сонра Ьагшнда аграфлы 6ahc еднлэн бу ки-таб тарихи-фэлсэфи мэзмунда олуб, публисистик руЪда гэлэмэ алынмышдыр.

М.ШаЬтахтинскншш бу асэри мазмунуна керэ керкэмли франсыз философу Ш.Л.Монтеск^енун "Фарс мэктублары"ны ха-тырладыр. Мэгалэлариндэ франсыз маарифчи-философун адыны тез-тез чэкмоси, онун китабьша истинад стмэси, hap ики эсорда Герби Авропадакы мутлэг MOHapxnja илэ Шэрг деспотизминин тэн-пзди масалэлорннин ejtm олмасы фикрин догрулугуну субута jeTii-рир. М.ШаЬтахтинскишш эсэри формача де]ил, мэсэлэнин rojyiy-шуна, Шэрг деспотизминин тэнгидинэ керэ бир нев Ьэмин трак-татып давамьщыр.

Шэрг халгларыны залил вэ Ьугугсуз кола вэзищэтина салагг, он-лары hap чур азадлыгдан мэЬрум едан деспотизмин тэнгиди "Турки-jaHii нечэ хилас етмэли?" асэришш башлыча rajacuHH тэшкил едир. М-ШаИтахтински деспоту "ичтимаи Ьекмранлыш ала алан, ондан халгьга мэнафе]ииэ зидд оларат" ез арзу вэ истэклэрини jepiina je-тирмэк учун истифадэ едэн истисмарчы кими мэ'наландырыр. Кон-крет олараг кестаршшр ки, муртэче вэ фанатик Ьекмдар Султан Мэ-чид атрафьша езу кими ла]агэтсиз, шэрэфеиз, мэдэниЦэтдэн .узаг ча-him вэ еэфил, hap чур елмн тэрэгшнин душмэни олан вэзирлэр топ-ла]ътр. "Елэ бу сэбэбдэ1шир ки, онун Ьэкмранлыш доврувдэ Турки-jo бэ'зэн муасир гэрб enjaen доктриналарыньш Рэшид паша кими тэ-рэфдарлары, бэ'зэн да ез cnjacn иде]аларьшы Acnja деспотизминин сэлнамэлариндэ ахтаран адамлар тэрэфшщан идарэ олуимушдур"*.

М.ШаЬтахтински руЬанилэрин Ьакитэдэтини ичтимаи тэрэг-шнин эсас душмэни Ьесаб едир. Маарифчи атеизмин езунэмэхсус xycycujjaraapu муэллифин дине мунасибэтшщэ взуну бирузэ верир.

Онун фикринчэ авамлыга арадан галдыран елм вэ маариф мевЬуматын jox олмасьгаа шэраит ]арадан башлыча васиталэрдир.

Бутун бунларла барабэр, динэ мунасибэтдэ М.ШаЬтахтинскинин керушлариндэ негсанлар да вар иди. О, руЬанилэрин haiaiMHj-jaTHHn ичтимаи тэрэггинин башлыча манеалэриндэн бири Ьесаб ет-сэ да, бир маарифчи кими дини тэфэккурун реал мэзмунуну инсан-

Mohammed Aga Schahtakbtinsku, Comment Sauver la Turquje? Paris, 1901, p. 6.

ларьш конкрет ичтимаи-иггисади мунасибэтлэриндэ aejiui, душунчэ вэ шуур саЬэсиндэ ахгармьшдыр.

МэЬэммэд aFa ШаЬтахтинсюуа керэ инсанлар арасында тэ-салли васитэси кими ме_)'дана чыхан дин чох кечмадан руЬани дсс-потизми фориасыны алыр, "мадди во ма'нэви тэрэгтинин буховуна чеврилир, фикир азадлышны богур"1.

Маарифчилик идеолоюуасьшын дикэр нума]андэлэри кими М.ШаЬтахтински да мусалман шаргинин мубтала олдуту бугун ич-тимаи балаларьш кекуну орта асрин дини тасаввурлэриндэн мирас галмыш авамлыг вэ чаЬалэтдэ ахтарырды.

М.ШаЬтахтински белэ нэтичэ]э кэлир ки, десдотизмин вэ ру-Ьани haKiiMnjj этинин икили зулмунун мэЬв едилмэси ичтимаи шуу-рун ]уксэлмэсинэ, дущэви елмлэрин инкишафына, Ьамра^лик иде-jaлapынын кучлэнмэсинэ имкан верир. Авропаньш, о чумлдэн Франсанын тэчрубэси бу фикирлэрин дофулутуну ajaHU шэкилдэ iiyMajiim етдирир.

М.ШаЬтахтински белэ куман едирди ки, елм вэ маарифин jajbui-масы нэтичэсиндэ бугун ичтимаи балалар арадан галдырылачащыр.

XVIII эсрин франсыз маарифчилэри, философлары кими XIX асрин A3ap6aj4aH маарифчи мугэфэккирлэринин нума]эндэси олан М.ШаЬтахтински дэ Ьэр шедан эввэл агльш гуввэсинэ истинад едирди. Тэрэгги, тэкамул онун фикринчэ, janHbi3 идракын мо'чузэ-лэри иди. МэЬэммэд ага "елмсиз тэрэгги, тэрэггисиз исэ hajaT ола билмэз"2 Ьокмуну вермэклэ елми ичтимаи инкишафын башлыча Me'japbma чевирмишдир.

Орта эср схоластикасына, мевЬумата, мовчуц ичтимаи гурулу-ша гаршы мубаризэ апармаг мэсэлэсиндэ MoirrecKje, Волтер вэ Дид-ронун ид ej ал ары илэ М.ШаЬтахтинскишш фикри муэдоэн дэрэчэдэ jaxbiimamca да, дин мэсэлэсиндэ М.ШаЬтахтински онлардан тамам узаглашмыщцыр. Франсыз маарифчилэри деист олдуглары Ьалда, М.ШаЬтахтински онлардан фэргли олараг, дини тамамилэ рэдд едир, ону халг кутлэсинин маарифлэнмэси ]олунда 6ejyK манеэ Ьесаб едирди.

^ Mohammed Aga Scbabtakhtinsku. Comment Sanver la Turquje?, Paris, 1901, p. 22. ^ Jena орада, ceh. 23.

М.ШаЬтахтинскини душуидурои мэсэлэлэрдэи бири да гадын азадлыгы иди. Гадын азадлыгы Азэрба]чаи ичтимаи фикри учун jeun мэсэлэ де]идди. XIX эср Азэрба]чан эдэбиуатында гадыи азадлыш проблсми гсуулмущду. Бу мосолгуэ тохуиан М.ШаЬтахтинскинин га-дыиларын азадлыгына, мустэгшшуинэ диггэт ]етирмэси франсыз ел-ми, фэлсэфи вэ эдэби фикриндэ гадын азадлыш мэсалэси муЬум jep гутурду. Франсыз маарифчилэри гадыиы мэ'нови вэ физики бухов-лардан азад KepMajn тэблиг едирдилэр. Онларын фикрини давам ет-дирэи М.ШаЬтахтински дерд дивар арасьища мэЬбус кими сахланы-лан Шэрг гадынларынын тале] и на ачьуараг ]азырды: "Гадынларын душду]у пис вэзи^зт оисуз да мэ'насыз олан мусэлман Ьэ]атыны да-ha да чазибэсиз едир"1.

М.ШаЬтахтинскинин фикринчо Шэрг дугу асы елкэлэринин мэдэни кершиуинэ сон rojMar учун тарихи шэраитэ кэрэ эн муЬум мэсэлэлэрдэи бири бу олкэлэрдэ габагчьи мэдэнидэтлэри кениш олчудо тэблиг етмэк вэ оиларын мэдэии-эдэби вэ фэлсэфи ирсинин эн мутэрэгти чэЬэтлэршш бэрпа вэ инкишаф етдирмэкдэн ибарэт-дир. О, мэдэни ]уксэлиши та'мин етмэк учун ингилаб етмэк лазым оддугуну jэгинлэшдиpнpди. Эдиб ингилаб дедикдэ силаЬлы ycjaiibi nejirn, модэнищэт, маариф саЬэсиндэ "мэдэни ингилаб" CT.uàjn нэ-зэрдэ тугурду.

МэЬэммэд ага довлэт мэсэлэсшздэ ислаЬат кечирмэк, консти-туауалы республика japaTMaiTiал тутмуш, ону демократлащцырмаг вэ H9haj9T, халг Ьакимицэти гурмаг вде^асыны иэрли сурмушдур. Ис-тибдад гурулушуна гаршы терэдцуд етмэдэн амансыз мубаризэ аиар-маг, чиркинлик вэ Ьагсызлыгларын Ьокм сурду^у феодализми эдалэт-ли бир чэм1щэтлэ эвэз етмэк, халга ыу'аси, чисмани вэ мэ'нэви азадлыг вермэк, ону елм вэ мэдэницэтин иашищэтлэри илэ таныш етмэк, кутлэни савадландьфмаг вэ торэгпуэ чатдырмаг, халга сэадэт вэ хошбэхтлик вермэк МэЬэммэд аганын башлыча ауаси идеалы, мубаризэсинин эсас мэгсэди иди.

Китаб вэ мэгалэлэриндэн а]дьш олур ки, М.ШаЬтахтински га-багчыл Авропа мэдэшщэтинин, маарифинин, дэвлэт гурулушунун тэрэфдарыдыр.

1 Mohammed Aga Scbahtakbtinsku. Comment Sanver la Turquje?, Paris, 1901, p. 16.

М.ШаЬтахтински узун муддэт Гэрби Авропада jamaca да, ора-дакы ичтимаи гурулушун эсас зщдащэтлэрини керэ билмишдир. Эсэрлэриндэ тез-тез Авропадакы азадяыгдан сеЬбэт ачан муэллиф феодал усул-идарэсинэ нисбэтэн мутэрэгги усул-идарэ олан буржуа демократик гурулушуну тэблиг етмишдир.

Нэтичэдэ тэдшгата чэлб олунмуш муддэалар умумилэшдири-лир. Fej/i олунур ки, XIX эсрэ гэдор A3ap6aj4an - Франса эдэби эла-гэлор биртэрэфли олмущцурса, XIX эсрдэн бу элагэлэр гаршылыг-лы мунасибэг дашымынщыр. М.ШаЬгахтинскинин Франсада jacuaMa-сы, франсыз шэргшунаслары ила бирка фэ&гнщэти, франсыз мат-буатьпща чаи олунмуш мэгалэлэри ва 1901-чи нлда Парисдэ франсыз дилинда чап етдирдщи "Турки]ани нечэ хилас етмалн?" китабы 1ша A3ap6aj4aH - Франса эдзби элагэлэрини даЬа да зэнкинлэщцир-миш, инкишаф етдирмишдир.

Диссертаауанын мозмуну муэллифин ашашдакы мэгалэлэ-ршздэ ез эксини тапмьшэдыр:

1. МэЬаммэд aFa ШаЬтахтински Парисдэ. "BflaÖHjjaT вэ инчэ-сэнэт" газета, 1973, 29 njyH.

2. МШаЬтахтинскинин намэ'лум эсэри. С.М.Киров адына АДУ-нун "Елми эсэрлэри", Фэлсэфэ cepujacbi, 1974, №6, cah. 75-77.

3. Керкэмли дилчи алим. "Улдуз" журналы, 1975, №54, cah. 22-25.

4. Керкэмли философ. "Эдэбщ'ат вэ инчэсэнэт" гэзети, 1976, 21 ceinjaöp.

5. Франсыз шэргшунасы азарба^чаилы атам Ьаггында С.М.Киров адьша АДУ-нун "Елми эсэрлэри", Дил вэ эдэбщ-jaT cepiijacbi, 1974, №1, cah. 43-47.

6. Франсыз шэргшунасы Анри Массе Низами КэнчэвиЪаггында. "Азэрба]чан" журналы, 1981, №8, cah. 61-65.

7. Франсыз шэргшундсы вэ М.ШаЬтахтински. "A33p6aj4aH -Авропа элагэлэри", "Елм" нэшри]]аты, 19В5, cah. 99-112.

РЕЗЮМЕ

АЛИЕВ А.Г.

Азербайяжанско-франпузские литературные связи копна XIX - начала XX пскоп (п творчестве М.Шахтахтинского)

Возникновение и развитие азербайджанско-французских литературных связей происходило на фоне значительного и обшего интереса французских путешественников, ученых и писателей к различным аспектам жизни азербайджанского народа. Так, например, в труде Д"Ербило де Молен-вил "Восточная библиотека" три статьи были посвяшены творчеству Низами Гянджеви, в произведении Ж.Шардена "Путешествия господина рыцаря Шардена в Иран, другие места Востока" рассматривается наш фольклор. В книгах А.Галана, Ф.Шармуа и ЖРуссо имеются интересные материалы о Хагани, Махсати Гянджеви, Абуль-Уля Гянжеви. В произведениях А.Дюма, Ж.Верна, Ф.Друе, Д.Моцперепь нашли широкое отражение и азербайджанская тема.

Повесть "Рашид-бей и Саадат-ханум" И.Гутгашынлы, изданая на французском языке, а также перевод произведений М.Ф.Ахундова на фран-цузкий язык является новым этапом в развитии азербайджанско-французских литературных связей. Такие представители азербайджанской ин-теллегенции как М.Казым-бей и М.Шахтахтинский сыграли большую роль в обогащении и развитии существующих связей между двумя народами.

Мохоммед ara Шахтахтинский, который прожил во Франции в общей сложности около семи лет, активно участвовал в научных собраниях, организованных французскими учеными, находился в тесных творческих связях с такими востоковедами как Г.Деренбург, А.Мейе, Ж.Галави, П.Пас-си и Л.Бува. Г.Деренбург и П.Пасси высоко оценили его деятельность в области языкознания. Статьи Л.Бува о жизни и творчестве М.Шахтахтинско-го, о его деятельности во Франции, о газете "Шарги-Рус", издателем и редактором которой являлся азербайджанский просветитель, вызвали большой интерес у французских читателей.

Статьи М.Шахтахтинского, напечатанные во французских журналах, а также его книга "Как спасти Турцию?" вызвали большой резонанс во Франции.

В статьях и в книге автор подвергает критике восточный деспотизм, в качестве просветителя призывает к научному прогрессу, указывает пути изменения антинародных систем правления.

Заслуги М.Шахтахтинского, одного из выдающихся деятелей своей эпохи, велики в становлении и развитии азербайджанско-французских литературных связей.

ALIYEV A.H.

Azerbaijan-French literary relations at the end of the XIX and the beginning of the XX ccnturies (in the creative activity of M.Shahtakhtinsky)

SUMMARY

The establishment and development of Azerbaijan-French literary relations emerged on the background of interests displayed in various aspects of the Azerbaijani people by travellers, men-of-letters and scientists from France. D'Erbanlot de Molenvil devoted three articles to Nizami Ganjavi in his book "The Oriental library", J.Chardin spoke of the folklore of Azerbaijan in his book "The travel of Mr.Charden to Iran and other lands of the East", A.Galan, F.Charmoie and J.Rousso spoke of Khagani, Mahsati Ganjavi, Abul Ula Ganjavi. The theme of Azerbaijan found their expression also in activities of A.Dumas, J.Verne, T.Drouet, D.Monpairet.

I.Gutgashinly's "Rashidbey and Saadatkhanum" written in French, translations of M.F.Akhundov's works into French were a new stage in the development of Azerbaijan-French relations. Azerbaijani intelligensia like M.Kazimbey and M.Shahtakhtinsky played an important role in the development and enrichment of existing relations between these two nations.

M.Shahtakhtinsky lived in France about seven years and took an active part in scientific forums arranged by French scientists and had close contacts with such orientalists like H.Derenbourg, A.Meyet, J.Halavis, P.Passy and L.Bouvat who appreciated his activities in the field of linguistics very highly. L.Bouvat's articles devoted to the life and creative activity of M.Shahtakhtinsky in the newspaper "Shargi-Rus" which he published and edited himself exerted great interest among the readers in France.

M.Shahtakhtinsky's articles published in French journals appeared in 1901 in Paris in his book "How to save Turkey?" caused a good response in France. He criticized the oriental despotism in his articles and books and as an enlightener gave preference to scientific progress and indicated the ways of changing the system which kept the people in captivity.

The merits of M.Shahtakhtinsky, as one of striking figures of the period, is matchless in the development of Azerbaijan-French literary relations.