автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.01
диссертация на тему: Белорусская литература в южнославянском контексте (проблема культурно-исторического типа)

Полный текст автореферата диссертации по теме "Белорусская литература в южнославянском контексте (проблема культурно-исторического типа)"

рге оа

2 3 НОЯ Гс

НАЦЫЯНАЛЬНАЯ АКАДЭМ1Я НАВУК РЭСПУБЛ1К1 БЕЛАРУСЬ ОРДЭНА ДРУЖБЫ НАРОДАУ1НСТЫТУТ Л1ТАРАТУРЫ імя ЯНКІ КУПАЛЫ

УДК 882. 6. 09+881.09

ТВАРАНОВІЧ ГАЛІНА ПА?ЛА?НА

БЕЛАРУСКАЯ ЛІТАРАТУРА У ПАУДНЁВАСЛАВЯНСКІМ КАНТЭКСЦЕ (ПРАБЛЕМА КУЛЬТУРНА-ПСТАРЫЧНАГА ТЫПУ)

10.01,01 —беларуская література

10.01.05 —літаратура паро да? зарубежных країн

А^тарэферат

дьісертациі на атрыманне вучонай ступені доктара філалагічньїх навук

Мінск—1998

Работа выканана у Інсштуце літаратурьі імя Янкі Купали НАН Беларусі • ■

Афіцьіішьія апаненты: доктар філалагічньїх навук,

прафесар Шаблоуская І.В.

доктар філалагічньїх навук, акадзмік Міжнародная АН ЕУразіі, прафесар Мальдзіс А.І.

доктар філалагічкьгх навук, прафесар Штэйнер І.Ф.

Апаніруючая ^станова — Брзсцкі дзяржауны універсітзт

і/,

Абарока адбудзецца / 0 снежня 1998 года у / / гадзін на пасяджзнні савета па абароне дысертацый Д 01.41.01 у Інституце літератури імя Янкі Купали НАН Беларусі па адрасу: 220072, г. Мінск, пр. Ф. Скарыны, 66, тэл. 284 27 20.

З дысертацыяй можна азнаёмщца у Цзнтральнай навуковай бібліяпшьі імя Якуба Коласа НАН Беларусі (г. Мінск, вул. Сурганава, 15).

' У

Аутарэферат разасланы лістапада 1998 года

Вучоны сакратар савета

па абароне дысертацый, ^

доктар філалагічньїх навук ґ~. ^___________-*• С.Л.А-* ) Г. В. Кісялеу

АГУЛЬНАЯ ХАРАКТАРЫСТЫКА РАБОТЫ

Актуальнасць тэмы дысертацы!. Літаратуру, твор, у якім можа быць змадэлявана цэласная рзчаіснасць пэунай зпохі, паводле гэтай унікальнай пазнавальна-выяуленчай функциі, невыпадкова называюць "згорнутым сусветам" /М.Я.Салтыкоу-Шчадрын/, мастацкім чалавеказнауствам. Такая ізаморфнасць літератури у адносінах да яе аб"екту пазиання — рзчаіснасці, надає літаратуразнауству, як пазнанню дадзенай пазнавальнай ужо самой па себе сістзмьі, ролю своеасаблівай фїласофіі прыгожага пісьменства з надзвычай ускладнёнай шматгаліновай гісторьіяй станаулення у якасці навуковай дисципліни. Принципова новым этапам асэнсавання космасу літаратурьі сталася узнікненне кам параты вісти кі, у якой свай адметнае месца належыць славістики. Спаконная загадка Славіі, неспавядзімьія шляхі шматаблічнага славянства знаходзяць вытлуманэнне У непауторнай адметнасці яго культуриа-гістарьічнага типу, у тьтаяугенічнай таямніцьі яе блізкароднасньїх да гэтай пары этнасау, у мройлівай славянскай душы з яе трансцэндэнтным неспакоем, тугой па вечным. Супастауленне пстарычнага шляху пауднйваславянскіх і беларускага народау ад вытокау да XIX ст., праведзенае У дьісертацьіі, дає магчымасць прасачыць за станаУленнем архетыпа нацый. Гэты падыход асабліва актуальны у наш парадаксальны час, калі у дадатак да шзраіу элементарных праблем фізічнага выживания чалавецтва апынулася перад пагроэай страты асабовасці. і найперш менавіта усведамленне Ложным народам свайго духоунага патэнцыялу, культурна-гістарьічнай глебы садзейнічае супрацьстаянню татальнай уніфікацьіі, наступу масавай культуры і, Урэшце, суперцьівілізаванаму на гтгы раз змяшэнню "языкау". Такім чынам, славістьїка з далучэннем надзвычай важнага раздзела сучаснай навукі — тзорьіі культурна-гістарьічньїх тыпаУ, здольная абнавіцца у якасці першаступеннага па сваёй актуальнасці інтзграванага, "стыкавага" напрамку філалогіі.

Сувязь работы з буйііьлмі иавуковьімі праграмамі, тзмамі. Даследаванне "Беларуская література у пауднйваславянскім кангзксце (Праблема культурна-пстарычнага тыпу)" -з'явілася вьінікам удзелу дисертанта У распрацоуцы навуковых праблем (напрамкау) аддзела узаемасувязей літаратур Інстьиута літаратурьі імя Янкі Купапы Нацыянальнай акадзміі навук Беларусі на працягу апошніх амаль дваццаці гадоу, а менавіта, "Народны подзвіг у Вялікай Айчыннай вайне і мастацкі вопыт беларускай літаратурьі у кантэксце інших літератур’’, "Узаемасувязі беларускай літаратурьі з літаратурамі іншьіх народау", Тістарьічнае развіццй і узбагачзнне беларускай літератури ва узаемадзеянні з іншьімі літаратурамі", што уваходзяць у дзяржауную праграму фундаментальных даследаванняу ^Беларуская література: гістория і сучаснасць». •

Мэта і заданы даслелавання. Мэта даследавання — распрацоука праблемы культурна-гістарьічнага тыпу славянскага фарміравання, стварэнне канцэптуальнай паиарамы генетичних, тыпалапчных і кантактных

узаемасувязей, а .таксама вызначэнне духоунага патэнцыялу беларусау і пауднёвых славян. У сувязі з гэтым вырашаюцца заданы:

1.Акцзнтаваць увагу на адзінстве генезісу пауднёвых славян і беларусау, як на генетычнай асновє культурных і літаратурньїх сыходжанняу, узаемасувязей.

2.Акрзсліць перыяды ва узаемаадносінах беларускай і паудневаславянскіх літаратур.

3.Раскрыць уздзеянне шматвяковай народна-вызваленчай барацьбы супраць турзцкай зкспансіі на ментадькасць, светапогляд славян.

4.Разгледзець даследуемыя літаратурьі як культурна-пстарычныя тыпы з трьіадзінствам коду, які у самыя неспрыяльныя для народа часы дазваляе яму захоуваць свае асабовасць, індьівідуальнасць.

З.Унесці некаторыя удакладиенні у навуковы інструментарьій параунальнага літаратуразнауства.

Методика даследавання. Пры адсутнасці аналагар расгірацоукі дадзенай тзматьікі патрабавалася комплекснае вырашэнне праблемы на стыку літаратуразнауства, гісторьіі і мастацтвазнауства. У агульнаметадалагічньїм плане меуся на увазе такі падыход, які прадугледжвае даследаванне беларуска-паудневаславянскіх літаратурньїх узаемасувязей як працэсу, што тлумачыцца адзінствам генезісу, гістарьічна-культурньїх шляхоу славянства, Метадалагічнай асновай дысертацьп з'яуляецца спалучэнне параунальна-аналітьічнага і канкрзтна-гістарьічнага падыходау з гиасеалагічньїм, сацьіялагічньїм і эстзтычиым прьшцьіпамі даследавання.

Павуковая навізна атрыманых вьшікау. Дысертацыя з'яуляецца першаю спробаю сістзматьізаванага дьіяхранічнага даследавання літаратурньїх узаемасувязей беларусау і пауднёвых славян. Асэнсаванне таго, як выпрацоувалася беларуска-бадканская дітаратурная традиция, было забяспечана комплексным падыходам да праблемы: абавязковым улікам як гістарьічньїх, садыяльных, так і культурных аспектау, а таксама узаемаадносін паміж розньїмі відамі мастацтва. Выявлены шэраг тьшалагічиьіх аналогій-сыходжанияу і фактау кантактных сувязей. У вьініку разгляду амаль тысячагадовага адмежку развіццд беларускай і паудневаславянскіх культур виразна акрзсліліся роднасць і адметнасць працэсаУ, трансфармацыя з'яу рзчаіснасді у мастацкія формы выяулення, што дазволіла вызначыць культурна-гістарьічньї тып усходне-пауднёваславянскай супольнасці у яго унутраных складніках (трьіадзінства працэсаУ). Вызначаны духоуныя параметры культурна-гістарьічнага тыпу славянскага фарміравання: вернасць зтнічнЬїм ідзалам, нацыянальным традыцыям, ахвярнасць, высокая духоунасць. Навуковая навізна работы рзалізуецца таксама праз распрацоуку тэарэтычных сродкау славістьічнага аналізу.

Праістичнае значзшіе атрыманых вьшікау. Матэрыялы і вы зады дысертацьп, актуальныя для тэарэтычных і навукова-практычных даследаванняу у славістьщьі, беларускай і паудневаславянскіх літературах, тзорьіі культурна-пстарычных тыпау, а таксама карысныя пры падрыхтоуцы лекцый, спецкурсау па славянскіх літаратурах.

з

Асноуныя лалажзниі дысертацы), якія выносяцца на абарону.

1. Літаратурньїя сувязі Беларусі з пауднйвьімі славянам! — важнае звяно $ сістзме міжславянскіх культурних узаемасувязей.

2. Найбольш аптымальнае выявление культурна-гістарьічнага тыпу славянскага фарміравання у трьіадзінстве працэсау: а/ зтнічіш шлях; б/ архетьіпізацьія гэтага шляху вусна-паэтычнай творчасцю; в/ далейшае асваенне зтнічнага ментапітзту прафесійньїм мастацтвам.

3. Мэтазгоднасць выкарыстанкя у параунальным літарагуразнаустве тзрміна тып як спецьіфічнай метадалагічнай адзінкі.

4. Тьтапогія сутнасцей — якасна новы вровень сыходжанняу унутранага плана.

5. ТыпалогЫ скразиых уппывау — як важная характарыстыка дзейнасці пераважнай большасці асветнікау славянскага культурна-гістарьічиага тыпу.

6. Высокая духоунасць, вернасць зтнічньїм ідзапам, традыцыям, дадзеным самім нараджэннем у пэуных абставінах, як адна з важнейших асаблівасцей славянскага культурна-пстарычнага тыпу. •

7. Своеасаблівасць пауднёва-усходнеслапянскага Адраджэння у параунанні з заходнее>грапейскім Рэнесансам.

8. XIX стагодцзе — эпоха славянскага будзіцельства, актьівізацьіі пачуцця еднасці, пабрацімства як заканамерны працэс гістарьічнага развіцця славянства.

Асабість* уклад саіскальніка. Манаїрафіі і артикулы, у якіх апублікаваньї вьінікі дьісертацьіі, напісаньї без сааутарау і аддюстроуваюць асабістьі уклад аутара у славістмчньїя даследаванні.

Апрабацыя вьшікау даследаваиня. Дысертацыя абмяркорвалася на пашыраным пасяджзнні аддзела узаемасувязей літаратур Інстьітута літаратурьі імя Янкі Купалы НАН Беларусі. Асноуныя палажзнні яе вьмсладаліся у дакладах і паведамленнях на розных навуковых канферэнцыях: "Уроки типологии: белорусская и югославская литературы” /Всесоюзная конференция молодых славистов и балканистов. — Москва, 1988/; "Вопыт беларускай літаратурьі у пауднйваславянскім кантэксце" /Фонд 1ва Андрыча.—Бялград, 1990/; "Исторический жанр в белорусской литературе и Иво Андрич" /Симпозиум, посвященный 100-летию со дня рождения Иво Андрича. — Москва, 1992/; "Да питання беларуска-паудневаславянскіх літаратурньїх узаемін"/ /Міжнародная навуковая канферэнцыя "Узаемадзеянне літаратур у сусветным літаратурньїм працэсе". — Гродна, 1993/; "Тып літаратурьі — тыпалопя сутнасцей /паудневаславянскі і беларускі кантэкст/" /Міжнародная навуковая канферэнцыя "Славянскія літаратурьі у кантэксце сусветнай".— Мінск, 1993/; "Запіскі яничара" Канстанціна Міхайловіча як факт узаемадачыненняу славянскіх літаратур /ХУ—ХУІ стст./" /Міжнародная навуковая канферэнцыя "Польшча і усходнія славяне: пагранічча культур”. — Ольштын, 1995/; "Актьівізацьія славянскай нацыянальнай свядомасці у XIX ст." /Міжнародная навуковая канферэнцыя "Славянскія літаратурьі у кантэксце сусветнай". — Мінск, 1995/; "Францішак Скарына і славянскі свет" /Навукова-

практичная канферэнцыя, прысвечаная 480-годдзю беларускага кнігадрукавання. — Нясвіж, 1997/; "Адзінства генезісу, характер узаемасувязей беларускай і паУднйваславянскіх літаратур" /Летняя школа беларусістикі. — Гданьск, 1997/; "Тьіпалогія скразных уплывау /беларуска-пауднйваславянскі кантзкст/'' /Міжнародная навуковая канферэнцыя "Славянскія літаратурьі у кантэксце сусветнай".— Мінск, 1997/; "Кірьіла-Мяфодііеуская традыцыя і славянскі культурна-пстарычны тып" /1У Міжнародник Кірьіла-Мяфодііеуекія читанні. — Мінск, 1998/; «Тьшалагічньїя сувязі беларускай і харвацкай літаратур (Мікола Гусоускі — Іван Гундуліч)» / XII Міжнародньї з’езд славіста^.— Кракау, 1998/.

Апублікаванасць вьшіка$\ Вьінікі дьісертацьіі надрукаваны р дзвюх манаграфіях, атаксама у 26 артикулах, матэрыялах навуковых канферэнцый.

Структура і аб’ём дьісертацьіі. Шматасиектнасць праблематьікі і неабходнасць шырокага канцэпгуальнага ахопу даследуемага матэрыялу вызначыш кампазіцьійную структуру дьісертацьіі, якая складаецца з уводзінау, пяці раздзелау, высноу і спіса выкарыстаных крьаніц. Агульны аб’ём дьісертацьіі — 206 старонак, спіс выкарыстаных крьшіц — 187 наймення^.

АСНО^НЫ ЗМЕСТ РАБОТЫ

Ва «Уводзінах» абірунтоувакшна важнасць і актуальнасиь дысертацыйнай гэмы, правамернасць і неабходнасць даследаванняу у абраным накірунку, вызначаецца спецьіфіка метадалагічньїх гіадьіходау з канетатацшй прынцыповых аспектау навізньї дысертацьп.

Нягледзячы на тое, што асновы параунальнага літаратуразнарства был і закладзены яшчэ у XIX ст., кампаратышстыка дасюль знаходзіцца у с і алы і росту, удакладнення навуковага інструментарьія. Яшчэ уеебакова не даследавана, чым жа розняцца між сабою унутрынацыянальны і міжнацьіянальньї падыкоды. Першы дає амаль неабмежаваную магчымасць разгортваць аналіз грунтоуна, з у>чгй паслядоунасцю. У сваю чаріу, тьшалагічньїя расирацоукі матэрыялу некалькіх літаратур уяуляюць сабой, па сутнасці, мазаічнае судакрананне міжнацьіянальньїх мастацкіх зяу менавіта некаторьімі гранямі, якія шчасліва супадаюць. Многае тут пакідаеціїа па-за межам і разгляду, застаецца нераскрытым, што шырокаму унутрьілітаратурнаму бачаншо можа здацца недастатковым, нават, магчыма, схема!ычным прачытанием творау. Вопыт паказвае, што, каб назбеїнуць непажаданага астатку, працякання нацьшіальнай адметнасні праз сетку адцягненых тэарэтычных пабудоу, даследчык лавінен аперыраваць суцзльньімі праекцьіямі літаратур, унутраиай «прысутнасцю» іх у кожнай клетачцы мастацкага аналізу. Трэба таксама улічваць, што пры тьігіалагічньїм даследаванні абстрактнасць навуковага абагульнения кратна узрастае1.

‘ Гл. падрабязна: Тварановіч Г. П. Пак>тіио чдабыты мір. Гиіатоп» характеру ? бслар>сиай і славенсьай прозе. — Мн.: Навука ітміка. 1991.— С. 3—4

Беларускія літаратуразнауцьі, многія з якіх прьіходзілі у кампаратьівістьїку праз найбольш практичную яе галіну — перакладазнауства, дзе данясенне гэтага нацыянальнага астатку асабліва цзніцца, прапанавалі разглядаць літаратурьі, паасобных пісьменнікау, творы як культурную цэласиасць — як типы. І тады адразу мяняецца ракурс метадалагічнага падыходу, лягчзй адагукваецца ключ да тьіпалагічнага даследавання. Калі вучоны трымае на Увазе літаратуру як тып, то нават при кволай нітачци тьшалагічнага супастаулення адчуваецца, хай і не надта выразна, прысутнасць мастацкіх цэласнасцей у кожным «кроку» зстэтычнага аналізу. Тьшалогія, на думку А. Яскевіча, як якасна новая ступень пазнання, вьіклікана да жыцця перш за усё усведамленнем неабходнасці даследавання з’яр як тыпау. У яе пашырылася даследчае поле і узраслі магчьімасці на параунанні, у астатнім яна застаецца такой жа працауніцай у даследаванні нетрар матзрьіі, як усе іншьія напукі. Інакш нашы абагульненні, прьщягнутыя без папярэдняга гльїбіннага даследавання тыпау, будуць і надалей грашыць недапушчальным рздукцьіянізмам1.

Гэтая «тыповая» самасць літаратурьі фарміруецца з многіх кампанентау, галорньїмі з якіх ёсць, мабыць, нацыянапьная спецьіфіка і традыцыя. Нельга абмінуць фенаменальнасць, своеасаблівую загадкавасць літаратурнага тыпу (на Усіх яго узроунях), які пераутварае характэрныя рысы пэунай з’явы адпаведпа самому сабе. Тып блізкі мноству, але гэтае сваяцтва, паводле Л. М. Талстога, звычайна ляжыць на гльїбіні: «Чым глыбей зачарпнуць, тым агульней для усіх знаёмае і роднае»2. Тып уяуляе сабой специфічную метадалагічную адзінку, якая узбуйняе канкрэтны нацыянальны матэрыял. ГЬуным адпаведнікам гэтан тьіпалагічнай «прызмы», пошукі якой вядуцца досыць дауно, могуць быць «нацыянальныя вобразы свету», визначання вядомым рускім даследчыкам Г. Гачавым. Аднак менавіта тып спалучае у сабе і «нацыянальныя вобразы свету» і рее іншьія аспекты і характзрнасці з’явы. Адчуванне літаратурьі як цэлага праз тып дазваляе замяшчаць яе часткамі, паасобньїмі дзталямі. Такі ирыём, калі даследаванне цзлага (генеральнай сукупнасці) зводзіцца да агляду часткі (вьібаркі або выбранай сукупнасці) з наступним распаусюджаннем вьінікау даследавання на генеральную сукупнасць, у дакладных дисциплінах вядомы пад назвай рэпрэзентатыукасці.

Вывучзнне беларуска-пауднйваславянскіх узаемін звязана з даследаваннем вялікага шматаспектнага матэрыялу, які досыпь складана вьівесці са статьікі асобных фактар у рухомую плынь жывога літаратурнага працэсу. І менавіта пры асзнсаванні літератур як культурных цэласнасцей, як тыпау даследуемыя з’явы, нібьіта і спарадычныя, упісваюцца у суцэльныя праекцьіі. У сваю чаргу, цэласнае Уяуленне пра даследуемыя літаратурьі пры аналізе канкрэтных творау вьіводзіць да вызначэння сыходжанняу унутранага плана — да тыпаюгИ

* Яскевнч А Инонациональный контекст белорусской яитераіурьі И Болгарская русистика,— J984.— №

4.—С. 23.

2 Толстой Л. Н. Полн.собр. соч. — М.: Гос худ. нгаат ,1953. — Т. 66 -- С. 254.

сутпасцей. Дадзеиы узровень разгляду дазиаляє пераадолець знецінюю, так бы мовіць, з’явавую адрознасць у змястоунай і мастацкай фактуры, вобразиай, кампазіцьійнай, рьітмічнай арганізацьіі творау, каб спасцігнуць тое І'сечалаиечае аїл'іїьнае, што лучыць теорчасць вялікіх майстроу слова. Так, пры дапамозе тьіпалагічнага параунання Удалося вытлумачыць унікальную творчую практику, калі пісьменнік, не маючы непасрэднага ваеннага вопыту, вьіступіу з вьісокамастацкімі творамі аб ваіше1 .

Сама наша прысутнасць на ^скраіне другога тысвчагоддзя змушае да разгляду вялікіх гістарьічньїх адрэзкау, часавых дыстанцый — асабліва вопыту развіцця генетична блізкіх народа^.

Цягам многіх вякоу выпрабаванне на вернасць жыццёвим каштоунасцям, дадзеиы м чалавеку самім ііараджзннем у пэуных традыцыях, мела для паудневых славян трагічіш характер. Гвалтовная хваля турэцкай зкспансіі, якая, здавалася, нястрымна імкнула р глыб Еурсши, губляла свае разбуральныя сіли, напор на Балканах. Славянства сталася той ахвярай, што забяспечвала адносны спакой астатняму мацерыку.

Ісламскал зкспансія вказалася адным з вызначальных фактарау, якія паупльївалі на фарміраванне тагачасных паудневаславянскіх літератур як культурных цэласнасцей. Антьпурзцкі пафас з’яуляецца тут, бадай, галоунай ідзяй, эмоцыяй, важкім камланентам літаратурьі як тыпу. Адчувальиа, хоць і не 5? такой ступені, прьісутнічае гэты кампаяент і У беларускім прыгожым пісьменстве. Да таго ж з захопам туркамі Канстанцінопаля (1453) была канчагкова парушана раунавага магчымасцях паступовага развіцця дзвюх галоуных хрьісціянскіх канфесій. Цзнтр праваслауя перасунууся маладую Маскоускую дзяржаву, на той час яшчэ не гатовую стаць варгаю пераемніцаю Візантьи, прьшамсі, у дачыненнях са сваім заходнім суседам. Па аслабленні Вялікім княстве Літоускім традыцый Кірьіпа Тураускага, Ефрасінні ГІолацкай і узмациенні ^плывау з Заходняй Еуропы адбывалася, з аднаго боку, пэунае раз’яднанне ягоных насельніка^, а з другога — энергичны уваход у новы культурны кантзкст. Землі Вялікага княства Літоускага сталіся месцам сустрэчы Усходу і Захаду.

Такім чынам, падзеі, што иібьіта і не краналі непасрэдна беларускіх абшарау, шмат у чым вьізначьілі накірунак развіцця Беларусі на доугія часы уперад.

Літаратурньш сувязі Беларусі з пауднеаьімі славянамі — значим факт не толькі гісторьіі беларускай культуры, але і «немалаважнае звяно у сістзме больш шьірокіх міжславянскіх культурных сувяэей таго перыяду, калі яны дасягаюць асаблівай інтзнсі^насці і пленнасці»2. Традыцыйнае ж меркаванне

1 Гл. падрабязна: Мосты («Млечный Путь» Кузьмы Чориого — «Мост ка Дрине» Иво Андрича) // Гворонович Г. П. Нравственный мир героя, белорусская и югославская военная проза 60—70*х годов — Мк: Наука и техника, 1986.— С. 22—39.

2 Рогов А. И. Литературные связи Белоруссии с балканскими странами в ХУ—ХУ1 вв. Н Славянские литературы. УН Международный съезд славистов. — М.: Наука, 1978.—-С. 194.

аб наследаванні заходнееурапейскай культуры праз пасрздніцтеа найперш польскае значна спрашчас аонсаваняе куяьтурна-пстарычнага нрацэсу у славянскім рэпёне.

Ва узаемінах беларускай і пауднёваславянсмх літаратур акрзсліваецца некалькі перыядау. На першим этапе відавочную перавагу маюць «пасіуньїя» знешнія сувязі, узаемадачьшенні. Ключом да вывучэння гэтага часавага адмежку бачыцца генетичная тьіпалогїя з яе увагаю да самых вытокау, пошукам аналогій у пстарычным, культурным развіцці народау. Пра уласна літаратурньїя у’гаем'ты па$?днёвых і ^сходніх славян, і у прьіватітсці насельнікау беларускіх княствау, можна гаварыць пачыиагачы з XI ст. Аб такіх сувязях сведчаць пісаньїя стараславянскаю моваю з мясцовьімі асаблівасцямі помнікі, знондзеныя на тзрьіторьіі Беларусі. На фарміраванні старабеларускай мовы, станауленні яе стылёва-ктжных сласу яскрава адбіуся другі паудневаславянскі уплы^. Цяжка докладна вьпначыць час, калі беларуска-паудяепаславянскія узаеміньї набьші прынцыпова новы характар, абумоулены пашырэннем непасрэдных дачыненняу, рознабаковых кантактау, культурных уплывау. Аднак найперш гэта звязана з дзейнасцю мітрапаліта Кіпрьіяна і яго пераемніка Грыгорыя Цамблака. Нечаканыя па інтзнсіунасці, сутнаснай насьічанасці тьіпалагічньїя узаемасувязі выяуляе беларуска-пауднёваславянская супольнасць у ХУІ—ХУШ стст. Виключная роля належыць у гэты перыяд палемічнаґі літаратурьі Вялікага княства Літоускага (М. Сматрьіцкі), духоуна-асветніцкай дзейнасці Сімяона Полацкага — своеасабліваму эталону для сербскага праваслаз?кага барока ХУІН ст. Асаблівае напауненне атрьімалі як нацыянальная специфіка і традиция, гак і узаемасувязі славянскіх літаратур, у часавы адмежак, які называюць эпохан нацыянальнага адраджэння (канец ХУШ—значная частка XIX ст.), калі тыя сільї, знергія, што скіроуваліся на барацьбу з асманскім ярмом, был! нарзшце вызвалены для стваральнай зтнічнай дзейнасці.

У XIX ст. яскрава выяуляуся тып літаратурьі славянскага фарміравання: яшчэ гучна прамауляу агульны генетычны код і моцнаю была прапамяць блізкіх паходжаннем народа^. Не патрабавалася вялікіх намагання?, каб адшукаць карані — агульнае часта аказв&пася навідавоку. Адначасова уступала У правы пара сучаснага літаратуразлічзння. Пачыналася інтзнсіуная культурная інтзграцьія, абумоуленая развіццем, пераменамі, якія суправаджаюць саму цьівілізацьію. Адпаведна загадкавая сутнасць пачала рух у глыб з’явы. Уніфікаваньї свет цьівілізацьіі нараджае уніфікаванае мастацтва. Магчыма, адбываецца спантаннае разбурзнне многіх цзласнасцей дзеля стварзння адной. Стратаю ці набыткам станецца так шлях? Дарма чакаць адназначнага адказу — усё вырашае канкрэтны падыход. Відавочна, што цяперашні аналіз вимагає ведання звалюцьіі літаратурьі, каб ацаніць адзін твор, ягонае месца у1 кантэксце. Ды і асобны твор здольны адлюстраваць, адбіць у сабе дастатковы абсяг таго ж кантэксту. Увогуле ж даследаванне працяглай часавай дьістанцьіі культурна-гістарьічнага развіцця дає магчымасць прасачыць за выспяваннем сутнаснага у асобных творах і нацыянальных літературах у цэлым.

У першым дысертацыйным раздзеле «ШЛЯХІ Г1СТАРЫЧНАЙ СЛАБІЇ» разглядаецца пачатковая лінія трыяды, праз якую найбольш цэласна, паводле иашых меркаванняу, выявляв сябе славянскі тып культурна-пстарычнага фарміравання. Арэал е^рапейскай аседласці славян сведчыць пра юе, што нашы агульныя продкі бьілі шматлюдным, динамічним народам. Лясная, палявая, рачная, марская, горная Славія — агромнісгая, разнастайныя прасторы абжыты славянскімі плямйнамі. Паводле геапалітьічньїх і культурна-гісгарьічньїх варункау ім было наканавана аформіцца у тры галіньї, падобныя і адрозныя па шматлікіх прычынах, але ж і усходнія, і заходнія, і пауднёвыя славяне выяуляюць сваю еднасць праз сутнаснае — мову.

На наяунасць у славянскіх мовах шматлікіх назвар стаячай і цякучай вады, будзь то крьшідьі, рзкі, азёры, балоты, а таксама разнастайнасць у вьізначзнні лясных адзінак і надзвычай рздкія агульныя славянскія назвы гор з іхняй лакальнай тзрміналогіяй у Карпатах, Усходніх Альпах і на Балканах звярнуу у свой час увагу А. Гумбальт. Кампетэнтны даследчык гісторьіі серба? К. Ірзчак у сваю чаргу зрабіу высновы, што ландшафт, характеризуемы падобнай лексікай, захавауся на тэрыторън Польшчы і Заходняй Русі (г. зн. Беларусі) у верхнім басейне Вісльї, Днястра і Буга, у заходнім адмежку дняпроускага краю. Вось дзе належыць, паводле К. Ірзчака, шукаць вьітокі славянства, там зааходзяцца выявы старога веку і сведчаїші ранняга сярэднявечча — на раунншых прасторах з невялікімі узвьішшамі, пагоркамі, рзкамі, азерамі, балотамі, лясамі, лугамі, адным словам, землямі, лрьідатньїмі для паляваннн, рыбнай лоулі, земляробства, жьівелагадо^лі, пчалярства’.

Адіїосіньї да зтнічнага шляху як да асновы трыяды культуриа-гістарьічнага тыпу абумоулены заканамернасцямі развіцця саміх народау, разгортваннем у часе іхніх пасіянарньїх, стваральных магчымасцей. Нельга не нагадзіцца з меркаваннем вядомага філолага XIX ст. В. Ягіча, што як у асобнага чалавека з’яуленню літаратурнай працы папярзднічаюць шматлікія падрыхтоучыя работы, «дакладна гэтак зка і цэлыя народы доуга рыхтуюцца да лігаратурнага жыцця: і гістория літаратурьі гаворыць не толькі аб асобных літаратурньїх з’явах, але прымае у разлік усё, што вызначае развіцце, роскіт і заняпад літаратурьі, і з цзласнасці жыццёвых з’яр стараецца улавіць тое высакародиае памкненне чалавечага духу, якое выказваецца 5? літаратурнай дзейнасці»2. Культурна-гістарьічньї тип славянскага фарміравання набывау свае выразныя абрысы у перыяд дамінацьіі 5і Европе Свяшчэннай Рымскай імперьіі і Візантьіі, як дзвюх асно^ных тагачасных грамадскіх сіл, што разам з абумоуленым веравьізнаучимі адрозненнямі спосабам успрыняцця фалъклорна-этычнай традыцы'] выпрацоувала своеасаблівьі характер літаратурнага развіцця, культурных сувязей. На эвалюцыю ^сходне- і паудневаславянскіх літаратур амаль да ХУІІ ст. самы непасрэдны уплыу аказала візантьійская цьівілізацьія са сваім асаблівим менталітзтам. Менавіга з

1Іиречек К, Исі(ірн]іі Срба, —Београд: Научна мига, 1952-—Т. !.— С. 37.

1 Ягич В. История сербско-хораатсхой литературы. — Казань: Уннвср. типография, 1871. — С. 7.

Візантьіі дзякуючы ахвярнаму падзвіжніцтву роунаапосталышх брагоу Кірьіла і Мяфодзія славяне атрьімалі першую упарадкаваную азбуку, пераклад з грэцкай мовы многіх кніг, што пач&ло фарміраваць стараславянскую літаратурную мову і славянскую кніжную справу. Доугі час Візантьія Успрымалася славянамі зусім справядліва як духаносная крьшіца, здольная наталіць гарачую прагу па вечным і адначасова скіраваць неафітау да асэнсавання набыткау ужо у рэчышчы сваёй зтнічнай традьїцьіі. У вьшіку Уплыву надзвычай моцнага агульнага духоуна-асветніцкага цэмтра «падрыхтоучыя работы» да лігаратурнага жыцця ва усходніх і пауднёвых славян ажьіццяуляліся у адным накірунку. Лагічньїм іх працягам было узнікненне непасрэдных кантактау, тьіпалагічньїх сыходжанняу, цікавих разнастайных аналогій.

Другі раздзел дьісертацьіі «ЗАРАДЖЭ1ШЕ ЛІТАРАТУРНАЙ ТРАДЬІЦЬІІ» складаецца з дзвюх частак. Змест першай з іх — «Прыгожае пісьменства Сербії, Харватьіі, Словенії (сяріднія вякі)» — абумоулены неабходнасцю увядзення у беларус*і кантэкст вытокавых факта у паудневаславянскіх літаратур, без чаго яемагчымы далейшы разгляд іх як культурка-пстарычных цэласнасцей. У другой частцы «Кніжнасць на Беларусі: характер купьтурна-гктарычных сыходжанняу» у сувязі з адносна дастатковай навуковай вывучанасцю питання увага акцэнтуецца менавіта на тых фактах беларускага культурна-літаратурнага жыцця, якія сведчаць пра Узаемадачьшенні, тьіпалагічньїя сьіходжанні, характар узаемасувязей беларускага і сербскага, славенскага, харвацкага матэрыялу гэтай пары.

Цэлая эпоха у жицці Сербії звязана з сям’ёй Няманічау. Няманя стварыу адзіную сербскую феадапьную дзяржаву, аб’яднаушы раней самастойныя вобласці: Рашку, Зету, Травунію, Захумле. Дзяржаунае утварэнне, якому сын Нямані Стэфан Першавянчаны надау статус каралеуства, праіснавала пад дынастыяй Няманічау каля двух стагоддзяу і замацавалася у палітьічнай свядомасці народа як ідзальная мадэль сербскай дзяржавы. Малодшы Няманін сын Сава стау заснавальнікам сербскай аутакефальнай царквы, яе першым архіепіскапам. Дзяржаве, якой Няманя дау цела, Сава спалучэннем адкосік паміж царквою і дзяржаваю дау душу. Сава перанёс у Сербію візантьійскую «сімфонію», якая на сербскай аснове атрымала спецьіфічньї характар. Ён жа неласрздна прьічьініуся да стварэння уласна сербскай славеснасці. Пісьмовьія помнікі даняманічавай пары не утрьімліваюць у сабе нейкіх сербскіх асаблівасцей, прикмет, акрамя мови. Сербскай у сапраудным сэнсе література сербскай рздакцьіі стараславянскай мовы стала толькі на ранку Няманічавай зпохі. Адметнасцю гэтай пары бачыцца унікальная з’ява, калі лалітьічная, царкоуная і літаратурная гісторьія Сербіі уяулялі сабою тры бакі аднаго і таго ж працзсу. •

Да зпохі Няманічау належаць па часе стварэння асноуныя шэдэуры царкоунай сербскай архітектури (усяго было узведзена 45 цэрквау і манастыроу). У 1198—1199 гг. у інтзрнацьіянальнай манаскай рзспубліци на Афоне Сава разам з заманашыушым бацькам заснавау сербскі манастмр

Хілапдар, што мела.вялікае значэнне для культурнага развіїщя сярэдиеаяковай Сербіі, асабліва у турзцкія часи.Менааіта У Хіландарьі напісау свае першыя торы сам Сава, а пасля — пустзльнікі Даменціян і Тзадосій. Старзйшаму Санінаму брату Стзфану Першавянчанаму належыць першая самастойная і цзласная сербская біяграфія. Увогуле У творчих набитках згаданих аутарау виразна яраглядаюць культурный крьініцьі, з якіх жьівілася не толькі сербская сярзднявечиая літаратура, але і рыторыка, фіяасофія Платона. І, вядома, визначальную ролю для серба]?, як і для І'сяго правасла^нага свету, мелі мастацкія традьгцьіі, патрыстыка Візантиі.

Гїра непасрэдны впантьшскі унлы^ яскрава сведчыць і уся гісторьія сярэднявечнага мастацтва і культуры Полацкага княства. Прападобная Ефрасіння вядома як асветліца, адным з духовных лодзвігау якой было руплівае перапісванне сваімі рукамі кніг. Здольнасць, любоу да «навук» яка вьіявіла «нават яшмо не дасягнуушы па<талецця», як гаворыцца у «Жьїціі Ефрасішіі ІІолацкаґі». Зиачыць падчас яе нараджзння (прьіблізна 1110) і маленстиа у Полацку ужо было па чим спасцігаць грамату і «навукі». Верагодна, у княскай бібліятзцьі меліся кнігі непасрздна з самой Візантьіі. Ды несумиенна, што читала юная князёуиа ГІрадслава, пакуль лёс не прыв£у яе келлю Сафійскага сабора, кнігі Святога Пісання, перакладзеныя на славянскую мову ' салунскімі братамі К і рылам і Мяфодзіем і перапісаньїя усходнеславяпскімі падзаіжнікамі. Гэтыя сціпльш манахі-кніжиікі і бьілі першьімі літаратарамі на Кіеушчьше, Полаччыне, як і У іншьіх рзгіенах славянскага свету.

Варта адзначыць, што цягам XII ст., калі Сербія, кіруемая легендарным Няманем, рабіла канчатковы вибар духоунай традьшьіі на карисць правасла^я, ГІолацкае і Тураускае княствы ужо мелі сваіх яркіх падзвіжнікау. Епіскап Тураускі Кірьш (1130—1182) завяршыу свой зямны шлях, калі Растка, будучи сербскі свяціцель Сава, трапі^ у рускі манастыр на Афоне. Верагодна, ён бы^ досидь добра знаёмы са спадчынай "паче всех воссиявшего” на Усходнеславянскіх землях вялікага турауляніна. Сачьіненні Кірьіла Тураускага, па сведчанні Дз. Ліхачова, распаусюджваліся у рукалісах па усім паудненым усходзе Ьуропы нароуні з сачьіненнямі айцоу царквы. Пяру "натхненага валадара слова" (А. Лойка) належаиь слови-промаведзі, апавесці-ирьпчм, малітвьі, якія дасюль уражваюць незвычайнай эмацыянальнасцю, вобразнай насычанасцю, духоунай глыбжёй.

Вялікую цікавасць у аспекце сербскіх і беларускіх літаратурньїх узаемадачыненняу уяуляе сабою гісторьія бытавання “Жьїція віленскіх пакутнікау Антонія, Іаана і Еустафія". Месца узнікнення помніка і шляхі яго рзцзпцьіі — найяскравейшае сведчанне адзінства праваслаунага свегу старажытную эпоху.

У трзцім раздзеле «ЭПОХА ПАУДНЁВАСЛАВЯНСК1Х УПЛЫВАУ {НЕПАСРЭДНАСЦЬ КАНТАКГАУ, УЗАЕМІН)» разглядаецца псрыяд асабліва інтзнсіуньїх беларуска-паудневаславянскіх як літаратурньїх, так і

увогуле узаемасувязей, што супала з часам росквіту Вялікага княсгва Літоускага Х1У-—ХУІ стст.

Паперадзе пауднёваславянсмх духовных, культурных дзеячоу', што асабліва вьппачьіліся сваімі намаганням! на {'сходнеславянскіх землях, сіаіць мітраналіт Кіпрьіян. Мяркуенца, uito ‘j Вялікім ккястве Літоускім Кіпрьіян аказауся у 1372 або 1373 г., дзе з невялікімі перагіьінкамі пражыу звыш дзесяці гадоу. Кіеускім мітрапалітам Кіпрьіян быу прызначаны у 1376 г., аднак вялікі князь маскоускі Дзмітрьій Іванавіч, маючы свайго ррзтзндзнта-любімца на високі сан, не пагадзіуся з раипннем візантьійскага патрыярха. Толькі у 1389 г. князь Дзмітрьій, ужо Данской, пазва^ Кіпрьіяна ? Маскву, а да гзтага адбилося шмат падзей. ГІерьіпетьіі бараиьбы Кіпрьіяна за мізраполію данеслі ягоныя пасланні Сергію Радамежскаму і Фёдару Сімано^скаму пераважма з Вялікага княства Лігоускага,

Побач з мітрапалітам Кіпрьіянам узвьішаеіша постань другога пауднёааславянскага рупліуца на «рускіх» землях — Григория Цамблака, таксама шматіраннай, дзейснай асобы, пакінуушай значны след у балгарскам, румынскай, сербскай літаратурах. Грыгорый Цамблак з’яуляеіща аутарам больиі як 40 творау, гіераважна панепрычна-дыдактычных «слоу», напісанмх у стьті «иляиення славес». Для нас асаблівую цікавасць уя^ляюць ягоныя сувязі з усходнеелавянскай традыцыяй, наследаванне прапаведніцкаму вопыту славутага Кірьіла Тураускага.

Адной з найцікавейшьіх старонак беларуска-па^днёваславянекіх узаемадачыненняу з’луляецца творчая дзейнасць у Супрасльскім манастыры серба Нектарыя. У 50-я гады ХУІ ст. архімандрит Сергій Кімбар заирасіу некалькі живанісцау для роспісу Благавешчанскага сабора. Верагодна, «сербін Некгарін, мазер», як аб ім залісана j? рэестры, складзеным архімандритам у 1557 г., узначальва^ птую групу мастакоу.

Асобная, хвалюючая сваім драматизмам і адначасова братчрекай высакароднасцю — пара пауднева-усходнеславянскіх узаемасувязей часоу амаль чагырохсотгадовага ярма Балкан, калі сцякаушыя крывею пауднёвыя славяне ішлі да сваіх усходніх братоу за усялякай дапамогай, звярталіся за маральным, дыпламатычным заступніцтвам.

Чацвёргы раадзел «БЕЛАРУСКА-ПАУДНЁВАСЛАВЯНСКАЯ СУПОЛЬНАСЦЬ У ХУІ—ХУН стст.» мае у пэунай ступені ключавы характар для усяго даследавання як ахопам разнастайнага матэрыялу, так і выявлением трьіадзінства працэсау славянскага культурна-пстарычнага тыпу. Яшчэ адбывалася архетьіпізацьія зтнічнага шляху вусна-паэтычнай творчасцю, аднак той жа шлях ужо знаходзіу адбітак і у прафесійньїм мастацтве. Своеасаблівьім культурна-гістарьічньш фокусам гэтай з’явы бачаїща «Запіскі янычара, або Турецкая хроніка» Канстанціна Міхайловіча (каля 1435—150!) — адзін з вузлавых момантау каитактных узаемасувязей нашага прыгожага пісьменства з паудневаславянскім. пкет, які можна разглядаць і як гістармчнае

сачыненне, і як .мемуары, і як публіцьістьічньї твор, і адначасова як адлюстраванне сербскага эцасу і фальклору1 .

Славянскія літаратурьі ^ваходзілі у ХУЇ ст. з досыць адметньїмі абліччамі, іменамі, а галоунае — творчьімі мажлівасцямі, гатовьімі разгортвацца далей, паглыбляючы рзчышча агульнаеурагіейскіх рэнесансавых, гумажстычных працэсау. Зразумела, у адпаведнасці з напрацавакым розньші рзгібнамі духоуным, г'ютарычным, сацыяльным вопытам. Менавіта гэтым вопыгам і забяспечвауся прыярытэг лэунай мастацкай традьщьіі у абсягах агульнага славянскага тыпу культурна-гістарьічнага фарміравання. Адначасова у той перыяд яшчэ аказалася магчымым узнікненне твора, які па розных сваіх параметрах стауся фактам некалькіх славянскіх літарагур.

Сачыненне Канстанціна Міхайловіча, серба з Астровіцьі, было адшукана у 1823 г. у кляштары Бярдзічава польскім літаратурачнауцам А. Галянзоускім і выдадзека ім жа праз ляць гадоу у "Зборы лольскіх пісьменнікау" у якасці аднаго са старажытных лольскіх празаічньїх помнікау. Памылка, якая сталася вьінікам няуважлівага прачытания ''Запісак янычара", била выпраулена у 1851 г. даследчыкам В. Мацяеускім, чыя працаадразу прыцягнула увагу да "Запісак" еурапейскае кола філолагау.

«Запіскі янычара» — адзіи з псршых творау на іюльскай мове, але ж гэта і иершы сербскі гістарьічньї твор, дзе, акрамя сербскай гісторьй, ці не улершьшю так грунтоуна, дакладна алавядаецца лра тагачасную Турцыю. Дасюль застаецца слрэчным, на яхой жа мове пісалася гэтае сачыненне. Дайшлі польскія і чзшскія спісьі твора як ранніх, так і пазнейшых рздакцый. Магчыма таксама, што Канстанцін Міхайловіч карыстауся старажытнасербскай або стараславянскай мовай, зразумелаю шматлікаму праваслаунаму насельніцтву Вялікага княства Літоуекага. Настаунік віленскай гімназіі Ян Закрзускі пакіну^ сведчанне лра тое, шго у дзярэчынскай бібліятзцьі Салегау меліся "Запіскі яничара" на кірьіліцьі.

На карысць таго, што Канстанцін Міхайловіч жыу ва усходніх абласцях "Польска-Літоускай дзяржавы", у Вялічім княстве Літоускім, гаворыць факт лаходжання большасці лольскіх спісау менавіта адсюль. Пад той час тут ужо быу напрацаваны досыць бататы волыт сувязей з паудневьімі славянамі. На выбар Канстанцінам Міхайловічам месца жыхарства магло лауплываць і ягонае праваслаунае веравызнанне.

Вызначальнай з’явай сербскай нацьи на некалькі вякоу наперад, вялікім няшчасцем, якое суджана было перажыць балканскім народам на рубяжы навейіЬай гісторьіі, сталася зміграцьія адзінак і зрушэнне з месца цэлага народа, што пачапося у другой палове ХУ ст. Барацьба з захолнікам, наступствы трагедьіі вьікраслі з народиай дуты гераічную зліку, якая, па аутарьпзтнай ацэнцы L В. Гётэ, уяуляе сабой адну з буйнейшых з’ху зпічнай паззіі е$?рапейскіх народау пасля Гамера. Зкзістзнцьіяльна сербская народная

1 Записки янычара. Написаны Константином Михайловичем из Острооицы / Ввсд., пер. и коммент. А. И.

Ротьа.—М.: Наука, 1978. ~ С. 27.

песня вийшла за межи фальклорнай творчасці і стала аснорпаії выявай сербскага зтнічнага духу, па словах Васка Попа, «нашай найвышэйшай паззіяй», «нашай класікай адзінай і сапрауднай».

З рэдкай паслядоунасцю разгортваецца лёс славянства: найчасцей «з агня ды у полымя», без віїш вінаватьія. Тым выразкеЙ у гэтым поступу праз суцэльныя іспьітьі бачна вернасць високім ідзалам хрьісціянства, чаму сведчаннем — знітаванасць гісторьіі і культуры, гзтак яскрава выяуленая ва унікальнай народнай творчасці. Вялікі польска-беларускі пазт Адам Міцкевіч у сваіх парьіжскіх лекциях падкрзслівау, што менавіта славянскаму, асабліва косаускаму эпасу належыць ідзя поунага хрьісціянскага самаадрачэння, якое вызначыла новы этап у сусветнай паззіі і новае яе прызначэнне1. У галоунай сваей сутнасці сербскі эпас паслядоуна выя$?ляу прыналежнасць да ідзала^ новазапаветнай цьівілізацьіі, новага летазлічзння, грамадзянін якога адказны не толькі за свае благія, злачынныя Учьінкі, але і закліканьї да самаудасканалення, высокай ахвярнасці, чьісціні памкненняу, намерау, калі нават яны не заусёды знаходзяць увасабленне у канкрэтыцы жыццёвых сітуацьш. Сербскі князь Лазар перад зямньїмі дабротамі аддае перавагу смерді і царству Нябеснаму з яго вечньїмі каштоунасцямі. У асобе князя Лазара мы сутыкаемся з ужо выразным зтнічньїм архетыпам — квінтзсенцьіяй гльїбіннай сутнасці народа, якая арганізуе знутры падзейную канву гістарьічнага часу. Тут ужо у поуную сілу пралуляе сябе другое звяно нашай трыяды: ідзалізацьія гераічньїх, архетыповых, менталітзтньїх пачаткау як стэрэатыпа паводзін зтнічнага соцыуму, інварьіянта псіхічнага складу, нарэшце, зародка нацьгянальнай зстзтьїкі. Аб даследуемай намі з’яве з глибокім разумением справы піса)? вядомы гісторьік В. В. Ключзускі: «Ёсць імйньї, якія насілі гістарьічішя людзі, што жилі у вядомы час, спраулялі пстарычна вядомую жыццёвую справу, але імЄньі, якія ужо страцілі храналагічнае значзнне, вьіступілі па-за межы часу, калі жьілі іхнія носьбітьі. Гэта таму, што справа, здзейсненая такім чалавекам, па сваім значзнні гэтак далёка виходзіла за абсягі свайго веку, сваім дабратворным дзеяннем гэтак глыбока захапіла жыццё далейшых пакаленняу, што з асобы гэтага дзейсніка у свядомасці. гэтых пакаленняу паступова спадала усё часовае і мясцовае, і яна з гістарьічнага дзеяча ператварылася у народную ідзю, а сама справа яго з гістарьічнага факта зрабілася практычнай запаведдзю, запаветам, тым, што мы прьізвьічаіліся называць ідзалам»2.

Такія людзі бачацца гісторьїку не проста вялікімі нябожчьїкамі, а вячьістьімі спадарожнікамі наступнікау, нават праваднікамі. І цэлыя стагоддзі багавейна успамінаюцца іхнія дарагія іменьї не столькі дзеля таго, каб удзячна шанаваць іх памяць, колькі для таго, каб самім не забыць правіла, імі запаведанага. . -

Аднак тут ужо адначасова прасочваецца і працзс зараджэння'эстэтычных адносін да рзчаіснасці. Не інакш як гзтак разуме^ прыроду зпапеі М. М.

1 Мицкевич А. Собр. соч.: В 5 т. — М.: Гос. изд. худ, лит.» 1954.— Т. 4.— С. 188.

г Ключевский В. О. Афоризмы. Исторические портреты и этюды. Дневники. - М.: Мысль, 1993. —С. 94.

Бахцін: «Нацыянальнае мінулае, свет «пачаткау» і «вяршыняу» нацыянальнай гісторьіі, свет бацькоу і родапачьінальнікау, свет «першых» і «лепшых»1.

У своеасаблівьім рэчышчы вуснай народнай традыцы! вядзе прасякнуты легендамі аповяд аб ранняй сербскай мшу^шчыне (ад Стэфана Дзячанскага да Косаускай бітвьі) Канстанцін Міхайловіч у «Запісках янычара». Пэ^нын ужо. паслякосаускія падзеі ён згадвае як сведка, прычым з прьіхільнай цеплынёй і непасрэднасцю. Стыль вылучае яго сярод усіх ранніх сербскіх пісьменніка^. Й. Дзрэтыч лічьіць, што па змацьіянальнасці ён найбліжзй падьіходзіць да Канстанціна Філосафа, але у цэлым пазба^леньї рьіторьікі і этыкету, што стрьімлівалі пяро дзспатавага біеграфа. Канстанцін Міхайловіч пісау так, як у той час пісалі на Захадзе і як у Сербіі сталі пісаць у наступним стагоддчі2.

Даследчык адно канстатуе той факт, што "Запіскі" вьібіваюцца з агульнага раду тагачаснай сербскай літаратурьі. Ды відавочна, што фенаменальнасць гзтага твора шмат у чым тлумачыцца менавіта умовамі, у якіх апыну^ся пас ля турэцкага полону Канстанцін Міхайловіч.

Вялікае княства Літоускае уваходзіла у пару свайго росквіту: выспявау беларускі і украінскі гуманізм, гарады атрьімлівалі Магдзбургскае права, становішча між Захадам і Усходам змушала да канфесійнай талерантнасці, успрыняцця розных культурных традыцый. Вьінікам і люстзркам зпохі сталася разнаСтайная у змястоулых і жанравых адносінах літаратура, якая уключала у сябе хронікі і летапісьі, агіяграфіі, апокрыфы, баїаслоускія творы, астралагічньїя і варажбітньїя кнігі, рзлігійньїя і свецкія аповесці, узоры палемічнай і аратарскай прозы. У ХУ ст. перапісваліся нанова старыя творы і перакладаліся раней невядомыя на бел ару екай глебе3.

Наколькі актуальным бы} твор Канстанціна Міхайловіча для грамадскасці Вялікага княства Літоускага, для беларускіх зямель? Непасрэдных водгукау на «Запіскі янычара» у беларускай літератури, беларускай думцы таго часу пакуль што не выявлена або не захавалася. 1 тым не менш сачыненне Канстанціна Міхайловіча з’яуляецца фактам агульнага тьшалагічнага рада нашага прыгожага пісьменства сярздзіньї другога тысячагоддзя — акрамя яго значзнння у лаицугу кантактных уіаемасувязей славянскіх літаратур. Культурная цзласнасць забяспечваецца толькі флікам усіх літаратурньїх з’яу, хай сабе, на першы погляд, і перыферыйных.

Аутар «Запісак янычара» па сваіх жанравых шуканнях вельмі блізкі да стылявых зруха$?, што назіраюцца у тагачасньїм беларускім пісьменстве. Век летапісау і хронік, як і увогуле усялякай універсальнай формы, ужо адьіходзіу, саступаючы месца разнастайнасці власна літаратурньїх жанрау і тьігіау творчасці.

1 Бахтин М. М. Вопросы эстетики. —М.: Худ. лит.» 1975. — С. 456.

1 ДеретиЯ ]о. Истори]а српске кн>ижевности.— Бсоград: Нолит, 1983. — С. )30.

5 Зайиау В. К. Перадумоаы гуманізму на Беларусі •' Псторы* беларускай дакастрь/чніцкай літарагурьі —

Мн: Навука і тзхкіка, 1968. —Т. 1. ~ С. 153. . .

Пстарычныя абставіньї, вьінікам якіх стався заняпад пауднёваславянскай культуры, перамяшчалі цэнтр «архетьіпізацьіі» виключна у сферу вуснаП народнай творчасці, Дасканаласць сербскага зпасу нават вьіклікала сумненні адносна природы ягонага вусна-калектыунага узнікнення. Вядомы славіст 1, М. Галянішчар-Кутуза)' звяртае, аднак, увагу на старажытную сістзму зкспрзсіі, якая не магла быць «вьшайдзена» ні У ХУШ, ні у ХУ ст., бо некаторыя асноуныя яе элементы узыходзяць да праславянскіх часоу'.Увогуле ж феномен узнікнення высоканатхнёнага сербскага зпасу, паралельны працэсам, што адбьіваліся у духоуным, культурным жьщці Балкан канца Х1У—пачатку ХУ ст., ужо значна прыгнечаных турэцкай зкспансіяй, можа быць вытлумачапы менавіта у агульнай звязцьі творчасці народнай і прафесійнай. Невыпадкова знайшлі тут глебу, падрыхтаваную пад духоуную сяубу, прьіхільнікі ісіхазму. Цяжка меркаваць зараз аб ,тым шчодрым плёне, які меУся быць у дадзеным рзгіене пры спрыяльных пстарычных умовах. Аднак водгук гэтага працэсу у выглядзе другога пауднёваславянскага уплыву у Вялікім княстве Літоускім дає падставы для высокай ацзнкі ягоных гатэнцыяльных магчымасцей.

Вопыт пауднёваславянскага шляху і У цэлым народау, асвечаных візантьшскай праваслаУнаЙ цьгвілізацьіяй, ставіць пад сумненне класічнае вызначэнне Адраджэння як абасобленага культурнага феномену еурапейскай зпохі, суадносімага напрамую з выспяваннем у недрах феадальных адносін капіталістьічнага ладу у Заходняй Еуропе. ■

Зараз, напрыканцы чарговага тысячагоддзя, пазначанага, мабыць, ужо невылечна хворай зкалогіяй (вьінікам гаспадарання чалавека), шматлікімі войнамі, рзвалюцьіямі, генацыдам цэлых народау, сумніцельньїмі касмічньїмі дасягненнямі, трагедьіямі здабытага праметэева агню, нібьіта «мірнага» атама, сама рзчаіснасць змушае задумацца над тым, ці быу, наприклад, той жа рэнесансаны гуманізм сапрауды гуманізмам і дабротаю на шляху чалавецтва. Да чаго дайшоу індьтідуум у якасці самастойнага творцы свайго лёсу, быццам бы здолькага да бясконцага Удасканалення сваёй прыроды? Зыходзячы з супярзчлівьіх рзалій сучаснасці, філасофская думка мусіць усй настойлівеП ставіць пытанне пры духоуную стратнасць агульнай канцзпцьіі заходнееурапейскага Адраджэння у яго арьіентацьіі на антычнасць і франтальнае адмауленне ад гльїбінньїх хрьісціянскіх каштоунасцей.

Нібьіта свядома ігнаруецца факт, што толькі у канцы ІУ ст. хрьісціянства было нарэшце аб’яулена адзінай дазволенай дзяржаунай рзлігіяй Візантьіі, непасрэднай спадкаемніцьі Рымскай імперьп. Да признання лбсаноснасці Галгофы на шьірокіх чалавечых прасторах многія людскія пакаленні ішлі амаль чатыры стагоддзі. Часцей за усё — крыжовым, ахвярным шляхам. Засвоіушьі досыць шмат злементау з антычнай і блізкаусходняй культур, асабліва тых, што належьілі знешняму, прыкладному узроушо, у плане Унутраным, сутнасным хрьісціянская ідзалогія Візантьіі выступала іх антиподам,

‘ Голенниісв-Кутузов И. Н Славянские литературы. — М.: Худохест• 197Э — С. 359.

натуральным адма^леннем. Мастацкая і культурная практика, абумоуленая асноватворньїмі ідзямі хрисціянства, адпавядала філасофска-рзлігійнай думцы свайго часу. Аднак, ці толькі свайго?.. Падобна на тое, щто пазней, капі ужо новым! варварамі была растаптана, а хутка і увогуле знікла сама Візактьія, чалавецтва У чарговы раз не справілася з той вышынёю, на якую узиімала яго хрьісціянства. Па вялікаму рахунку, па Боскай этыцы, маралі заходнееурапейскі Рзнесанс быу паразаю У строях пераможцы. Ён нібьіта і не адмауляуся ад маральнага і духоунага выхавання кожнага чалавека, яго "перартварэння" яшчэ У зямным жьіцці і "выратавання" для вечнага быцця. Аднак менавіта хрьісціянства упершыню у гісторьіі культуры засяродзіла увагу на унутраным свеце чалавека у мзтах свядомага уздзеяння на яго. Рзнесанс жа асноуным сваім пафасам збліжауся з там, што хрьісціянства адмовіла або, выбраушы залацінкі, пакінула у выглядзе непагрэбнай, а то і шкоднай руды.

Вялікае княства Літоускае сталася тым месцам, дзе вельмі яскрава праявіліся рознаскіраваньїя пошукі новага часу. Менавіта тут разгортвауся славянскі тып культурнага фарміравання У яго шматграннай духоунай унікальнасці- Толькі заявления раней тэндзнцьй у ХУ—ХУІ стст. набьівалі акрзсленую сутиасць і форму, цяпер ужо абумоУленыя розньїмі шляхамі еураиейскага Рэнесанса і, зразумела, своеасаблівасцю напрацаванай культурнай глебьі. Гэта быу выразны працэс, бо ужо дзейнічала ахавальная, пленная кансерватыунасць традьщиі. Тое ядро, што вызначае арбіту духоукых, культурных памкненняу менавіта дадзенага, канкрэтнага народа. Вядома, развівацца (а не разбурацца) здольны арганізм, сцверджаны у пэуных межах, рамках, якія динамічна разгойдваюцца, пашыраюцца праз лучнасць з новым, калі гэтае новае, закадзіраванае пэуным чынам, ужо існує на перьіферьіі

ТріІДЬШЬіІ.

Пры шчырай зацікауленасці усімі працзсамі еурапейскага культурнага жыцця здаровая непасрзднасць успрыняцця светабудовы і сябе разам са сваей Айчынай у свеце, які пакрысе пашырау свае межы, забяспечыла у ХУІ ст. беларусам прыярытэт свайго спаконнага існадухоунага пачатку. Францішак Скарына, спазнаушы кніжнай мудрасці, асветы у Кракаве, Падуі, Празе, геніяльна адчуУ плённасць для свайго народа рэнесанснага шляху якраз у візантьійска-славянскай рздакцьіі. Наш вялікі асветнік меу з чаго вьібіраць і мог бы аддаць перавагу, безумоуна, выдатна засвоенаму ім заходнееурапейскаму варыянту увасаблення сваёй высокай ідзі. Менавіта універсальнасць ягоных магчымасцей сталася адной з прычын таго, што да апошняга часу пры руплівай працы навукоуцау самых розных галін творчасць Ф. Скарыны заставалася у пэуным сзнсе непрачытанай у кантэксце сваёй зпохі.

Надаць новы накірунак даследаванням, ліквідаваць прагал у канкрэтна-гістарьічньїм асзнсаванні дзейнасці Ф. Скарыны найлепш удаецца новаму пакаленню скарыназнауцау. Захапіушьіся сувязямі Ф. Скарыны з еурапейскім Рэнесансам, як вельмі слушна зазначає А. А. Яскевіч, даследчьікі прапусцілі цэлыя старонкі уласна беларускай традьїцьіі. У скарыназнаустве аказауся непрабачальна абмінутьім другі паудневаславянскі уплыу, па сутнасці, этап

духоунага хрьісціянскага Адраджэння, звязанага з рухам праваслауных ісіхастау, непасрэдна з рзформамі Рэсаускай і Тырнаускай багаслоускіх школ. Цэнтр яго з-за неспрыяльных для пауднёвых славян умоу перасунууся ва усходнеславянскі рэпён. У вьініку, сыходзячы з гістарьічньїх фактау, трэба канстатаваць, што не заходнееурапейскі Рэнесанс з ягоным зваротам да паганскай антьічнасці, а менавіта адраджзнне залатога веку ранне-хрьісціянскай патрьістьікі вызначыла пярздадзень і у цэлым характер скарынаускай зпохі'.

Да гэтага часу здзіуляе унікальнасць далмацінска-дуброуніцкай літаратурьі пары Дуброуніцкай рзспублікі. Фенаменальны сам па сабе родавы сінкрзтьізм тутэйшай паззіі, якая праяуляла сябе У лірьічнай, зпічнай, драматычнай, сатырычнай і гумарыстычнай формах. Моцным штуршком, своеасаблівьім каталізатарам-паскаральнікам творчых пошукау з’явіліся тут зканамічньї уздым і палітьічная самастойнасць рзспублікі у ХУІ ст. Новыя тэмы шукалі увасаблення у нетрадыцыйных жанравых формах. Адпак відавочна, што зстзтычнае багацце дуброуніцкай літаратурьі вызначалася не толькі вольнасцю горада-рзспублікі, дзе творца адчувау сябе нібьіта раскутай асобай, грамадзянінам, надзеленым усялякімі дзмакратьічньїмі правамі. Гзткі ж статус мелі усе еуапейскія гарады з Магдзбургскім правам. Ля межау Дуброуніцкай рзспублікі віравала небяспека турзцкай зксгіансіі. Супляменнікі, амаль усе Балканы, стагналі пад турзцкім ярмом. Вось адкуль у досыць мападой яшчэ дуброуніцкай паззіі зусім іншая тзмпература пачуцця і маштаб ідзй. У зпічньїх творах палякау і далмацінцау, як дакладна канстатавау І. М, Галянішчау-Кутузау, фігуруюць не «рамантычныя» мауры і стьілізаваньїя сарацыны, а сустракаецца рзальны вораг, з якім многім славянскім і венгерскім паэтам даводзілася біцца не у чарадзейных садах і зачараваных палацах, а у чыстым полі. Таму у польскай і югаслаускай зпіцьі пераважаюць рзалістьічньїя элементы, нягледзячы на барочнае стьілістьічнае афармленне2.

Класічнай зоркай на небасхіле не толькі дуброуніцкай, усёй далмацінскай паззіі, але і увогуле сусветнай літаратурьі ззяе у пакаленнях творчасць Івана Гундуліча (1589—1639). Здольнасцю адчуць, вьіявіць на гарьізанталі свайго часу сутнасна важнае для вертьїкалі-гльїбіні агульнага руху чалавецтва, мабыць, шмат у чым увогуле вызначаецца маштаб творчай індьівідуальнасці. Мастацкія пошукі І. Гундуліча звязаны з асзнсаваннем чалавечага прызначэння, лесу, што актуальна для усіх зямных пакаленняу, а таксама непасрэдна заглыблены у трагічньїя абставіньї Балканау.

' У 1621 г. адбылася славутая бітва пад Хоцінам, дзе Турцыя упершынго з Х1У ст. панесла значную вайсковую і маральную паразу. Неутаймаваная у сваёй зкспансійнай палітьїцьі на славянскіх землях, Порта накіравала супраць аб’яднаных сіл Польшчы (кароль Уладзіслау) і Вялікага княства Літоускага

1 Яскевіч А. А. Творы Ф. Скарыны: жанрава* структура, фііасофскія погляды, мастаикас слова. — Мн.: Навука і тзхніка, 1995. — С. 134.

2 Голсиишсв-Кутузов И Н. Славянские литературы. — С. 37}.

(ваявода Карл Хадкевіч) вялікае войска пад камандаваннем семнаццацігадовага султана Асмана И. Ваенныя падзеі пад Хоцінам завяршьіліся адступленнем туркау, а палітьічньїя умовы, што склаліся на тэты час у Турцьіі, прьівялі да забойства Асмана і вяртання на трон ягонага папярздніка Мустафы. Поспех пад Хоцінам усяліу веру У хуткую перамогу славянства.

Сучаснік найтрагічнейшай пары балканскай . гісторьіі, нястомны прававяшчун свабоды, гэты вялікі сын вольнага Дуброуніка самім часам быу закліканьї стварыць на аснове Хоцінскай зпапеі натхнёны гераічньї эпас, што стайся б вечавым звонам і паходняю для пакаленняу славян, поклічам да яднання і братняе узаемадапамогі У гартаванні "славянскага духу дзеля супрацьстаяння 5'сходне-"драконавай" і заходне-”львінай” агрзсіі.

Асноуныя фабульныя хады эпасу «Асман» І. Гундуліча супадаюць з рзальньїмі падзеямі, якія адбьіваліся тады на Балканах, у Турцьіі. Пстарычныя і выдуманыя аутарам факты скіраваньї на раскрыццё асноунай ідзі — вызваленне пауднёвых славян з-пад турэцкага ярма. Трагічньї лес Балкан вякамі вызначау пафас, ідзйную дамінанту творчасці не толькі Гундуліча. Аднак як сачьіненні Гундуліча выдзяляюцца з шзрагу многіх творау на гзтую патрыятычную тэму, так у творчасці самога Гундуліча вылучаецца тут "Асман". Не пра свабоду адных харватау, сербау ці балгар дбау паэт. Ён востра адчувау усеславянскую еднасць, агульнае карэнне славянских народа^ "ад Дуброуніцкай вобласці да ільдзістага Па^ночнага акіяна", якіх вялпны свет раздзяляе, а агульная мова аб'ядноувае1. Свабода можа быць здабыта толькі супольньїмі намаганнямі у ратнай барацьбе.

Гэтая ж ідзя усеславянскай агульнасці выказвалася У свой час за стагоддзе з нечым і Канстанцінам Міхайловічам, аутарам "Запісак янычара". Нібьіта дзіуна, але у жанрава адрозных і нятоесных па мастацкай фактуры тэкстах Гундуліча і Кайстанціна Міхайловіча шмат агульнага, што можна зразумець толькі у сувязі з той жорсткай рзчаіснасцю, якая быццам спьініла, прьінамсі, неймаверна запаволіла рух часу на Балканах. Як і Канстанцін Міхайловіч, дуброуніцкі паэт праяуляе добрую дасведчанасць пра норавы, парадкі пры турзцкім вяльможным двары, звяртаецца да падзей паУднёваславянскай гісторьіі, у шчыпьным архетыповым радзе Узгадваючы дынастыю Няманічау, цара Лазара на Косавым полі, Мілаша Обіліча, Ураша, Марка Кралевіча і іншьіх герояу.

Цікава, што Гундуліч, як і Канстанцін Міхайловіч, галоуныя надзеі на вызваленне славянства звязвае з Польшчай, дакладней, з канфедэратыуным аб'яднйннем Кароны і Вялікага княства Літоускага. Змянілася дынастыя, але заставаліся ранейшыя іменьї. Гундуліч захапляецца геройствам Уладзіслава, будучым каралём Уладзіславам ІУ, а Канстанцін Міхайловіч апісвае паходы сына Ягайлы караля Уладзіслава III, якога напаткау няшчасны ратны лес.

Воіньї з Вялікага княства Літоускага на чале з ваяводаю Карлам Хадкевічам пад Хоцінам визначьіліся асабліва, аб чым Гундуліч апавядау

' Біагі рЇ5сі Ьпгаївкі, — 2адоЬ, і 876. — Вг. IX — Б. 276.

узнёсла і натхнёна. Паэт бы^ досыць добра інфармаваньї адносна удзельнікау бітвьі. Хоць выразнага уявлення аб Вялікім княстве Літоускім хутчэй за усё ён не м еу і таму Лігва, См аленек, Кіер успрьімаліся ім як назвы польскіх земля}1. Мы ж, аднак, маем усе падставы, каб ганарыцца нашьімі продкамі, аддаючы належнае ратнай славе старой Беларусі. Для іх, наших папярзднікау, а значыць, і для нас памятная бітва была змаганнем за Айчыну. У 1657 г. у Слуцку двойчы выдавалася паэма "Славная перамога над туркамі", дзе праслауляліся беларускія удзелькікі бітвьі пад Хоцінам. Твор належау пяру паэта польскага барока Збігнева Морштына, жыццё і творчасць якога бьші цесна звязаны з Беларуссю. У другой палове ХУІІ ст. Матэвуш Кулігоускі выдау у Вільні на польскай мове некалькі творау, у там ліку пра бітву пад Хоцінам. Перамога пад Хоцінам — гэта перамога і беларуса^, украінца^, а не толькі палякау. У сваю чаргу эпас «Асман» з’я^ляецца агульным культурна-літаратурньїм фактам некалькіх народа^. У дадзеным выпадку назіраецца своеасаблівая дьіфузія, узаемапранікненне ідзй — пафас' барацьбы з агрзсіуньїм мусульманскім захопнікам адшукваецца ва усім славянскім свеце.

Жыццёвы і творчы лёс Івана Гундуліча дає падставы для гаворкі пра тьшалагічньїя паралелі у рэчышчы гераізаванай пауднёваславянскай гісторьіі ад Няманічавага "залатога веку", Коса<рскай трагедьіі і да Хоцінскай перамогі-надзеі, нарэшце, феномена вольнага горада Дуброуніка — фарпоста і сімвала тагачаснай балканскай кезалежнасці з яго нядрэмным вешчуном-будзіцелем славянскага духу. ■

Магчыма, менавіта з «Запісак янычара» Канстанціна Міхайловіча і «Асма-на» Івана Гундуліча, а з нашага боку з натхнёнай творчасці беларускага заступніка славянства Мікольї Гусоускага пачынаецца эпоха вялікага славянскага будзіцельства. Стагоддзямі пазней яна вьікліча да жыцця новую, вышэйшую хвалю славянскага патрыятызму і урэшце збегам гістарьічньїх абставін прывядзе большасць славянскіх народа^ да дзяржаунай незалежнасці і адраджзння іхніх старажытных культур.

Велічньг эпас-сімвал славянскага будзіцельства напісаньї ураджзнцам Вялікага княства Літоускага, якое спрадвеку несла рыцарскую адказнасць за яднанне-абарону славянства ад знішчальнага нашзеця турак, татар і лівонцау. У 1522 г. у Рыме на лаціне была створана жамчужына беларускага "залатога веку" — "Песня пра зубра" Мікольї Гусоускага, "твор нацыянальнага маштабу, які аезнеоувау месца радзімьі аутара на шляхах гісторьіі"1. Бясконца дарагі і любы нацыянальнаму духу гэты дзівоеньї эпас беларускай старасветчыны — шмате астауны па сюжзтыцы і знцьіклапедьічнасці ахопу жыцця, з адмьісловьімі асацьіятьі^ньїмі пераходамі ад прьіродаапісальньїх эцюдау і паляунічьіх баталій да Узна^лення этычных звычая^ і паданняу, шчодра інкруставаньїх вьіслоуямі народнай мудрасці. Твор захапляе зкскурсамі у старажытнасць і разгортваннем ецэн велікакняскага двара, ідзалізаванага аутарам Вітаута, што з мападой прагаю хрысщянскага неафіта, уладара і

1 Калеснік У. А. Тварэнне легеНды: Літаратурни* партрэты і нарысы. — Мн.: Мает, піт ЮЯ7 —г па

падзвіжніка разбура^ паганскія кумірні, нядрэмным княскім вокам дбау пра выпрауленне норавау, карау суддзяу і лжэсведкау, а зручныя лясныя угоддзі ператварау у вайсковыя лагеры, каб у рьщарскіх -турнірах на зубрыных і дзічьіньїх ловах падтрьімліваць баяздольнасць воіна-ліцвіна, яднаючы землі і агароджваючы краіну надзейным шчытом ад варожых нашэсцяу. Нарэшце, глыбока уражвае план балючай тадышняй сучаснасці, калі з-за міжусобіц і варажнечы, прагі багацця і марнатраунай раскошы, ліхадзейства і лагарды да простага люду каралі, радавітая знаць, феадалы і чьшоуніцтва звьіраднелі, прадалі былую славу і веліч Вялікага княства Літоускага, ператварьіліся у патаемных порагау Хрыстова закона, занздбаушы інтарзсьі сыходзячага апошнімі сіламі славянства.

Паэма пісалася Гусоускім на лаціне для рымскага папы, аднак гэта толькі знешнія атрыбуты, па якіх спакушальна вьівесці дадзены твор за межы традьїцьіі, што закладвалася яшчз Кірьшам Тураускім, Юііментам Смаляцічам і была працягнута Ф, Скарынам і яго паслядоунікамі. М. Гусо^скі валодау светабачаннем усходнеславянска-візантьійскага Адраджэння, адчувау сябе спадкаемцам раннепатрыстычных хрьісціянскіх каштоунасцей, з якімі яшчз не парьівалі сувязь, насупраць, узбагачалі іх паасобныя заходнія тзолагі і філосафьі (М. Кузанскі, Дж. Саванарола і інш.)- ХУІ ст. таму і сталася «залатой паройі) для беларускай літаратурьі, культуры, бо адраджалася духоунасць, ачьішчаліся гльїбінньїя крьініцьі. Гульні сЗ словам, вобразам, хай сабе і вельмі таленавітай, аддавапася кесарава, а Богу належала Богава. Пры гэтым М. Гусоу'скі быу добра знаёмы з патрабаваннямі рзнесансавай зстзтьікі, якая адмауляла сярздневяковую умоунасць, ідзальнасць бачання свету і чакала ад майстра фактуры, напоуненай канкрэтыкай жыццёвай матзрьіі.

У фінале паэмы, у малітве за Айчыну, за славянства, за Хрыстову веру М. Гусоускі сягає тых вяршьть чалавечага духу і менавіта духоунага перажывання сучаснасці, калі твор сваей часавай перспектывай размыкаецца у гістарьічную далеч, наступнасць і паэтавы словы гучаць своеасаблівьім завяшчаннем-блаславеннем на цярністьіх шляхах нашага нацыянальнага узыходжання. Сваім духовным пафасам, высока патрыятычным ідзалам "Песня пра зубра" М. Гусоускага збліжаецца з галасамі дуброуніцкіх і далмацінскіх пазтау у супрацьстаянні нашэсцю сусветнага зла на хрьісціянскія фарпосты славянства. '

Прамая тьіпалагічная сувязь пауднбваславянскага і беларускага Адраджэння выяуляецца у кантэксце лацінамоунай творчасці і каталіцкага веравьгзнання. Перадумоваю гэтай сувязі сталася пстарычная своеасаблівасць развіцця як беларускіх, так і пауднбваславянскіх зямель. Хрьісціянства і антычнасць засвойваліся тут адначасова ва ^сходнім грзцка-візантьійскім і у заходнім рьіма-лацінскім варыянтах. Аднак на беларускіх землях усё ж пераважала грзцка-візантьійская традыцыя, а у Далмацьіі, на Адрыятыцы — рьіма-лацінская, якая урэшце стала тут дамінантнай.

Пратэстанцтва, ідзі былога каталіцкага манаха, "непераможнага ерэтыка" Марціна Лютэра канчаткова бьілі сцверджаны культурна-рзлігійньїм жьіцці