автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.01
диссертация на тему: Белорусская литература XX века и процессы национального самоопределения

Полный текст автореферата диссертации по теме "Белорусская литература XX века и процессы национального самоопределения"

БЕЛАРУСКІ ДЗЯРЖА^НЫ УН1ВЕРС1ТЭТ

-■}

/і

УДК 882.6.09 + 881.09

ЧАРОТА Іван Аляксеєвіч

БЕЛАРУСКАЯ ЛІТАРАТУРА XX СТАШДДЗЯ 1ПРАЦЭСЫ НАЦЫЯНАЛЬНАГА САМАВЫЗНАЧЭННЯ

Спецыяльнасць: 10.01.01 - бсларуская літаратура

Аутарэферлт дьісертацьіі на атрыманне навуковай ступені доктара філалагічньїх навук

Мінск- 1998

Работа выканана на кафедры славістьікі Белдзяржуніверсітата

Навуковы кансультант — докхар філалагічньїх навук, член-карэспандэнт НАН РБ А.АЛойка

Афщыйныя апаненты: докгар філалагічньїх навук,

акадамік НАН РБ В.А.Каваленка

доктар філалагічньїх навук, прафесар М.І.Мішчанчук

доктар філалагічньїх навук, прафесар 1.Ф. Штайнер

Апаніруючая арганізацьш —

Мінскі дзяржауны універсітат культуры

Абарона адбудзецца 22 мая 1998 г. у 15.00 на пасяджзнні савета па абароне дысертацьш на атрыманне вучонай ступені доктара навук Д 02. 01. 12 у Беларускім дзяржауным універсітзце (220030, Мінск, вул.К.Маркса, д.31, ауд.62. Філалагічньї факультет).

3 дысертацыяй можна азнаеміцца у бібліятоцьі БДУ.

Аугарэферат разасланы ..........1998 г.

Вучоны еакратар савета па абароне дысертацьш доктар філалагічньїх навук • Л.Д. Сінькова

АГУЛЬНАЯ ХАРАКТАРЫСТЫКА РАБОТЫ

Актуальпасиь тэмы. У вывучэнш категорий “этшчнае/ нацыяналънае” фшалопя традыцыйна мела вызначальную ролю, страчваюч'ы яе х1ба што пад ущскам палпыкь Грунт айчыннай эгналогп закладауся перш за усё фшолагам! 1 лп-аратарамк Аднак прадиет IX даследавання у аеноуным — фальклор ] мастащва даунейшых часоу, тады як аеабшвай увал патрабуе XX стагодцзе, на маторыяле якога адкрываюцца новыя аспекты I спецыф1чныя праблемы, звязаныя з acaблiвacцямi фаркяравання беларускай нацьн, а таксама развщця беларусазнауства.

' Непасрэдна выбар тамы \ праблематык! дысертацьн ак1уал!завауся той амптаматычнай з’явай, што у дачыненш да ус!х л!таратур народау СССР, большасць ЯК1Х сцвярджалася менавгга у XX стагодда, раптам непрыдатнымй аказаллся 1 формула “нацьмнальная паводле формы 1 сацыяшстычная паводле зместу”, \ амаль усе — раней, быццам бы, сзмыя прагрэшуныя, уншерсальныя, адзша правшьныя — палажэнш тоорьп савецкага штарнацыянЁшзму. Адпаведна, гуманггарныя навуюЛ найперш фшалопя, востра адчуш недастатковасць папярэдняга сванго вопьпу 1 апынулкя перад неабходнасцю распрацоуваць такую канцэпцыю нацыянальна-кулыурнага развщця, якая б не залежала ад дыктату палпыю, злабадзённых щоалапчных дактрын, змешпвых “сацыяльных заказа}?”.

Пастаноука томы “Беларуская лгсаратура XX стагоддзя 1 працэсы нацьшнальнага самавызначэння” з’яуляецца пэунан рэакцыяй на гэтыя аб’ектыуныя патрэбы. Яе распрацоука прадугледжвае зварот да шырокага кола праблем, актуальных! важных як для навую, так 1 для грамадскай практыкь

Сувязь работы з буйным! праграмам». тэмаш. Задума працы суадносшася з бягучым! 4 перспектыуным1 планам! Фонда

фундаментальных даследаванняу РБ (праграма “Беларуская нацыя”), Мппстэрсгва адукацьп 1 навук1 РЬспублш Беларусь, Нацыянальнай Акадэмп Навук , а выконвалася яна у непасрэднай адпаведнасщ дзяржбюджэтным томам БДУ — кафедры слав1стьпа ("Руска-беларусюя лггаратурныя сувяз! XX стагоддзя", 1991-1995; “Узаемадзеянш славянских лтратур" (1996-2000) 1 кафедры беларускай лггаратуры XX стлгоддая ("Беларуская лггараяура XX стагоддзя у еурапейсюм кантэксце11,1995-1997).

Мэта лысертацыйиага даследавшшя — комплекснае вывучэнне узаемазалежнаеці працэсау развіцця нацыянальнай самасвядомасці і літаратурьі на самым інтзнсіуньїм і складаным этапе фарміравання беларускай нацьіі.

Задачы:

Прааналізаваць змест важнейшых катэгорый сферы нацыянальнага у адносінах да беларускай духоунай культуры — вуснай наррднаіі творчасці, пісьменства і непасрэдна літаратурьі XX стагоддоя. .

Абапіраючьіся на станоучы вопыт папярзднікау, распрацаваць падыходы, якія 6 спрьіялі удасканаленню і развіццю сапрауды навуковай, перспектыунай канцзпцьіі нацыянальнага мастаїггва слова.

Правесці параунальна-сіетзмньї разгляд уяуленняу пра “свае — сваяцкае — суседскае — аіульнае — чужое”, уласцівьіх культуна-гістарьічнай свядомасці беларусау, асаблівую увагу надагочы славянскаму супольству і суаднясенню беларускасці з рускасцю.

На падставах тьіпалагічнага даследавання акрзсліць аіульнае і адметнае у развіцці беларускай літаратурьі, улічваючьі розныя кантэксты яе сцвярджэння, а таксама адпаведны дыяпазон ацэнак “з сярэдзшы” і “звонку”.

Засяродзіцца на адметнасцях уласна беларускага светаадлюстравання, вылучыць спєцьіфічнае у сістаме вобразау .

. Матчпьгал і методы даследавання, У дьісертацьгі развіцце беларускай літаратурьі XX стагоддоя суаднесена з працзсамі самаусведамлення нацьіі, таму асноуныя паказальньш з’явы і факты сучасінага перыяду разшядаюцца неадрыуна ад традыцый вуснай народнай творчасці і пісьменства ранейшых часоу. Больш за усё аналізу падвдгае класічная спадчына самай вызначальнай зпохі — творы М.Багдановіча, Я.Коласа, Я.Купалы, М. Гарэцкага. Але пад увагаю нязменна знаходзіцца творчасць многіх іншьіх пісьменнікау, якія прадстауляюць розныя этапы развіцця нацыянальнай літаратурьі

— Ф.Багуїювіча, Я. Баршчэускага, В.Дуніна-Марцінкевіча; З.Бядулі, А.Гаруна, Л.Гмырака, К.Каганца, С.їїалуяна, Цеткі, Ядвігіна Ш.; Н. Арсенневай, К.Буйло, Л.Геніюш, У.Дубоукі; У.Караткевіча, А.Куляшова, І. Мележа, ПЛанчанкі, М.Танка; В.Бьпсава, АЛойкі, АРазанава, Я.Сіпакова, І.Шамякіна. Рэестр матывау (Дадатак 2) уключае каля 2500 назвау творау.

Распрацоука усіх праблем грунтуецца на папярзднім вопыце айчыннай навукі. У розных формах дачынення скарьтстоуваецца навуковы плен беларускіх літаратуразнауцау (М.Багдановіча, А.Вазнясенсісага, М.Гарэцкага, С Александровіча, Д.Бугаёва, А.Всраб’я, Л.Гаранінз, У-Гнілзмсдава, М.Грынчыка, В.Жураулсва,

з

ВЛвашына, В.Каваленкі, У.Казберуха, У.Калесніка, МЛазарука, АЛойкі, А.Мальдзіса, У.Мархеля, М.Мішчанчука, М.Мушынскага,

І.Навумеикі, ВРагойшы, А.Рагулі, І.Шаблоускай, Т.Шамякінай,

1.Штайнера, АЛскевіча і інш.), а таксама фалькларыстау,

культуролагау, мовазнауцау, публіцьістау (А.Багдановіча, 3. Даленгі-Хадакоускага, А.Кіркора, Я.Карскага, М.Нікіфароускага, Е.Раманава, {.Абдзіраловіча, МАнтропава, У.Васілевіча, Н.Гілевіча, А.ГірУ^кага, У.Конана, ВЛастоускага, АЛіса, ВЛіцвінкі, АЛозкі, ЛЛыча,

Н.Мажзйкі, А.Ненадауца, Я.Станкевіча, А.Супруна, С.Хмары).

Істотнае значэнне для вьіпрацоукі таарэтычных і метадалагічньїх асноу дьгсертацьіі мелі ідоі такіх прадстаунікоу расійскай навукі розных опох,! як ААфайасьеу, А.Весялоускі, А.Патабня, М.Бахцін, Ю.Брамлей, І.Галянішчау-Кутузау, Г.Гачау, В.Жьірмупскі, В.Кожынау, М.Крауцоу, ДЛіхачоу, АЛосеу, М.Талстой, П.Фларзнскі.

Асэнсоуваць беларускі матэрыял у розных кантэкстах, з улікам тьшалогіі развіцця іншьіх культур і даследавання іх, дапамагалі працы вучоных славянскага свету — А.Будала, А.Віп<оускай, ТДжорджавіча, Б.Вванавіча, Ф.Задрауца, В.Караджыча, З.Канстанцінавіча, Б.Крсціча,

А.Свідзінскага, М.Сібінавіча, К.Сладака, П.Софрыча Ніішуляніна, Ю.Тамаша, А.Флакера, В.Чайканавіча, П.Ё.Шафарыка, Я.ІІЬдзівага, а таксама іншьіх краін — З.Бенвеніста, Г.В.Гегеля, І.Г.Гердера, В. фон Гумбальдга, К.Г.Юнга, А.Тойнбі, Р.Барта.

Паколькі аб’ект вывучэння — праірсьі нацьмнальна-гістарьічнан і эстэтычнай свядомасці у адпаведных праявах, дысертант вьгконвау комплекснае даследаванне на сумежжы літаратуразнауства і агульнай зтналогіі, культуралогіі, фалькларьістьжі, мовазнаусгаа, што заканамерна прадвызначала метадалогію і методику распрацоукі. Аснова — ідзя комплекснага аналізу, пры якім канкрзтна-гістарьічнае асвятленне працэсау і асобных фактау удакладняецца тьіпалогіяй, міждьісцьіплінарньїмі аспекгамі, абавязкова пашыраецца

крьшіцазнаучая база, а інізрпрзтацьія эстэтычных з’яу грунтуецца на сінтазе розных падыходау. Тзрміналогія складалася у адпаведнасці з вырашэннем пастауленых задач. -

Навуковая н авізна. Праца з’яуляецца першай спробай пастаноукі і комплекснай распрацоукі такой праблемы не толькі у айчыннай філалогіі. Вядомыя захады, зробленыя беларускімі і замежньїмі навукоуцамі у гэтым плане, датьічьшіся, як правіла, асобных пьгганняу ці прыватных момангау, якія дысертантам разглядаюцца у трывалай сувязі і асэнсоуваюцца на розных узроунях. Пераважная большасць іншанацьіянальньїх магэрыялау, скарыстаных дзеля тьшалагічнага разпіяду з’яу беларускай культуры, апынаецца у айчынным навуковым ужьшсу упершыню. Праведзена шматаспектнае

асэнсаванне лггаратуры йе тольк! як “люстарка” працэсау нацыянальнага самаусведамлення 1 самавызначэння, але 1 як дзейснага фактара IX. Выхад на некалыа кантокстау у сшхрашчным I дыяхрашчных зрэзах з прыцягненнем матэрьшлу розных _культур дазваляу плённа сштэзаваць ’ вынш папярэднжау I вызначаць перспектыуныя юрунк1 дая далейшых навуковых пошукау. У дысертацьн прапаноуваецца' 1 абгрунтоуваецца новае тлумачэнне мнопх факта;у ттаратурнага 1 нацыянальна-лстарычнага працэсау, уводзщца у Иавуковы зварот арыпиальная астэматызацыя архетыпау беларускага дветаадтостраЬання, што дазваляе даць канцэшуальнае рашэние вылучанай праблемы, а таксама пашыраць 1 карэгавзць паняцшны апарат сучаснага анчыннага лпвратуразнауства.

Практичная каштоунасиь: Матарыялы 1 навуковыя вынш дысертацьй могуць выкарыстоувацца на практыцы у многие сферах. Перш за усё яны актуальный 5 перспектыуныя для распрацовак у галшах 1 тэорьн, метадалоги, пстарычнан паэтыю беларускай лй-аратуры, асаблша па удасканаленш канцэпцьй нацыянальнага мастацтаа. Асноуныя палажэнш прадстауленай да абароны працы ужо практычна скарыстоувалкя сам^м яе аутарам, як! чытае на фшалапчным факультэце БДУ спецыяльныя курсы “Агульнае » адметнае у развщц! беларускай 1 рускай лпаратур XX стагоддзя”, "Беларуская лпгаратура у агульнаславянст! кангексце", “Асабл1васц1 перакладу на беларускую мову", кфуе спецсемшарам "Остомнае 1 параунальнальнае вьшучэнне славянских лггаратур", з’яуляецца навуковым кансультантам Беларускай Энцыклапедь». Цыклы артыкулау, друкаваных часотсам “Роднае слова”, 1 манаграф!я па таме дысертацьн знайиш попыт у педагогау вышэйшай : еярэднян школы, яки займаюцца выкладаннем беларусазнаучых фшалапчных дысцыплш. Факталапчны 1 статыстычны матарыял па пытаннях дзвухмоуиасш- дзвухлпаратурнасц! павшен спрыяць глыбейшаму асэнсаванню працэсау м1жнацыянальных адносш у Рэспублщы Беларусь, фаркправашпо навукова абгрунтаваных падыходау да адпаведных праблем сучаснай грамадскай свядомасць

Эканам1чная значнасиь атрыманых вышкау. Праца можа быць камерцыйным прадуктам.

Асаб»сты уклад лысертанта. Даследаванне ! усе пубшкаваныя працы, акрамя калектыунай манаграфи “Беларуская савецкая лтгратура за мяжой (1988), выконвал1ся аднаасобна. ^

Аппабааыя вышкау яысертапьй. У розных стадыях выканання праца абмяркоувалася на кафедры рускай лпаратуры XX стагоддзя БДУ (21.11.1991), на сумесных пасяджэннях кафедр беларускай лпаратуры XX стагоддзя 1 слав1стьш БДУ (31.05.1994 I 4.02. 1998),

Большасць ідей і меркаванняу першапачаткова апрабоувалася у публічньїх паведамленнях, лекцыях. Асобныя праблемы дьісертацьіі бьілі прадметам абмеркавання секцьіі бюро мастацхага перакладу і літаратурньїх сувязяу Саюза пісьменнікау Беларусі (20,02.1992; 25.11.1993; 27.03.1996). Вьінікі, атрыманьи у працэсе даследавання, вьізначалі змест дакладау дысертанта на больш чьім 40 канферэнцыях, у тым ліку на 21 міжнароднай (Мінск, 14-16.06.1989; Бялград, 2530.05.1990; Масква, 27.02. - 1.03.1991; Бялград, 30.05. - 3.06.1991; Варшава, 20 - 25.10.1991; Маладзечна, 19 - 20.08.1992; Масква, 13.10.1992; Масква, 24 - 29.05.1993; Бялград, 19 - 23.10.1993; Мінск, 2528.10.1993; Бялград, 28-30.10.1994; Мінск, 28.09.- 2.10. 94; Мінск, 1618.05.1995; Бялград, 18 - 23. 10.1995; Масква, 5 - 7.04.1996; Мінск, 1315.05.1996; Брост, 16 - 19.09.1996; Санкт-Пєцярбург, 9 - 10.11.1996; Мінск, 5-6.12.1996; Мінск, 20-21.10.1997; Мінск, 18-20.11.1997).

Асноупыя палажзнні. якія вьтосянпа на абавоиу:

1. Адна з самых актуальных задач філалогіі — асэнсаваць нацыянальиае паводле канкрэтна-пстарычнага зместу і паводле яго праяу як іманентньїх, уласцівьіх спаконвечна і неадменна слову у важнейших функцыях.

2. Мастацгва слова як увасабленне нацыянальнай свядомасці можа быць вытлумачана толькі пры пераадоленні актуальна-палітьічньїх уплывау, а таксама залежнасці ад тых канцэпцый, ніто вьіпрацоуваліся на матарыяле іншай прыроды.

3. Беларуская славеснасць, маючы трывалыя карані у агульнаславянскім культурным грунце і шмат супольиага з іншьші усходнеславянскімі, набыла свае унутраныя заканамернасці станаулення, якія выразна замацаваліся у XX стагодцзі.

4. Специфіка развіцця беларускай літаратурьі прыкметна выяуляецца иавату параунанніз рускай, асабліва блізкай генетична, тьіпалагічна і кантакталагічна.

5. Падабенства і адрозненні у развіцці мастацтва беларусау адносиа іншьіх народау абумоуліваюцца не толькі гісторьїка-палітьічньїмі акалічнасцямі.

6. Беларусам уласціва адметнае усведамленне свайго месца у матарыяльным і духоуным сусвеце, своеасаблівае масгацкае светаадлюстраванне; і нацыянальнай літаратурай XX стагоддзя ппьія уласцівасці захаваны.

7. На матарыяле традыцыйнага і сучаснага мастацтва слова беларусау акрзсліваюцца своеасаблівьі хранатоп і сукупнасці дамінантньїх вобразау; адметныя прынцыпы вобразатворчасці найбольш праяуляюцца у архетыпах сумежнасці-пераходнасці, а

таксама бал ота, несу і. кургана, што можна разглядаць як годную сістому. -,

Апублікаванасіїь вьшікау. Асноуныя палажзнні дьісертацьіі выкладзены у і калектыунай і 1 персанальнай манаграфіях, у анталогіі беларускан паззіі для сербскахарвацкамоуных чытачоу і у 60 іншьіх навуковых публікацьшх.

На пубпікаваньїя маторыялы дысертацьй спасьшзліся лггаратуразнауцы і крьггьікі як Беларусі, так і іншьіх краін: Новикова М. Рубеж. Игры на рынке переводов// Литературная газета.; 1990, 14 марга. - С.З’; Мірачьіцкі Л.П. Беларуска-югаслауєкія культурныя і навуковыя сувязі. - Мн., 1992. - С.77; СибиновиЬ М. Руска емиграціуа у српскоі кущури (знaчaj, оквири и перспективе проучавааа) //Руска емнграци|а у српско] куліури XX века, Зборник радова, Т.1. Београд,

1994.. -С.16-17; СибиновиЬ М. Словенски импулси у српско) кн.ижевности и куптури. - Београд, 1995. - С. 42-43; Бельскі А. “Прыроды вечны калаурот...”: Кругазварот прыроды і часу у ёеларускай паззіі //Роднае слова. - 1996. N. 5. - С.47; Рублеуская Л. Партрэт нацьй// Роднае слова. 1995. N10. - С.22; Рублеуская Л. Як мне далей любіць такі народ? II Роднае слова. 1996, N 3. - С.40; Дзедзіч С. Зпілог: Спроба убачыць наш шлях. - Мн.: Белфранс, 1997. - С. 7, 41; Тварановіч Г. “Колькі сільї і час дазволяць” II Літаратура і мастацтва. -1998,6 сакавіка. - С. 6-7.

Манаграфія па тэме дысертацьй — “Беларуская літаратура XX стагоддзя у працэсах нацыянальнага самавызначэння” ( 1995) —

атрымала станови ыя водгукі у рзспубліканскім і замежным друку (Казьіра Л. Праз усведамленне нацьшнальнага II Літаратура і мастацтва. - 1995, 8 снежня. - С.6-7; (МЬ). О осічйесгпусЬ ^^аггойсіасЬ пагойоиусЬ II Ргг^М Рга\ТОБІадаіу. -1996. N 12. - Б. 41; ЪуричковиН М. Комплексна синтеза II Единство (Приштина). - 1997,13 ма^. - С. 9). Па матэрыялах гэтай кнігі рэдакцыя “Настауніцкай газеты” праводзіла спецыяльны. “круглы стол” педагогау і навукоуцау на тому “Фщасофія маёй зямлі”, матэрыялы якога друкаваліся (Настауніцкая газета. -1995, 16 снежня. - С.З).

Структура і аб’см пианы. Дысертацыя складаецца з увогоін, атульнай характарьістьпсі даследавання, чатырох раздзелау, заключэння, спісу крьініц даследавання і выкарыстанан літаратурьі (337 пазіцьій) і двух дадаткау. Асноуны тзкст займає 198 стар., са спісам і дадаткамі — 29 4стар.

АСНОУНЫ ЗМЕСТ ПРАЦЫ

Ва “Уводзінах” абгрунтоуваецца выбар таны, яе павуковая значнасць і актуальнасць, характарызуеццз ступень распрацаванасці, фармутоюцца- задачы, вызначаюцца асноуныя метадзлагічньїя прынцыпы і структура дысертацьп.

Прадмет даследавання і зыходныя пазіцьіі у дачьіненні да абумоуленага ім кола праблем акрзсліваюцца наступным чынам.

XX стагоддзе у гісторьіі усіх часоу і народау, відаць, самае насычанае кахаклЬмамі і супярзчлівьімі праірсамі. За параунальна кароткі час — дзве сусветныя вайны і многія дзесяткі лакальных, незліченая чарада катастроф і сацыяльных выбухау, перамогі, а потым паражзнні рэвалюцый, распады большаеці ранейшых імперьій і утварэнне новых, бясконцыя перагляды межау і няспынная барацьба за зоны згпльгоау. Амаль ва усім мяняліся так званыя магістральньїя накірункі; пстарычны рух нібьгга страціу першаснае значэнне прагрэсу і мэтазгоднасць; істотнейшьія з’явы быцця неуспадзеу пачьіналі трактавацца з дакладнасщо наадварот; завядзёнкаю стала адмауленне традыцый і вартасці запаветау; свядома абрьталіся повязі часоу; вышэй за усё узняліся надзённыя інтарзсьі, вузка прагматычныя задачы і мэты. Кардынальньи змены — а дакладней, разломы — набьші перманентны характар, сталі быццам бы заканамерньїмі. Аднак рэтраспектыуны погляд на іх нічому не навучыу, і дагэтуль не назапасіуся вопьгг рэгулявання бягучых працэсау, не кажучы ужо пра уздзеянпе на перспектьюы. Засяроджваючыся, як правіла, на супярэчнасцях грамадска-палітьічнага развіцця, мы толькі-толькі пачынаем зауважаць, што адбьшося з духоунай культурам. I не выпадкова да яе праблем вяртаемся праз усведамленне нацыянальнага.

У савецкі перыяд прадстаунікі грамадскіх навук чым далей, тым больш спатьїкаліся на задачы, як прьгоесці да адной роуніцьі адпаведныя паняцці. Так, з часам вьіявілася недастатковасць

“класічнага” набору прыкмет нацьіі: аіульнасць торьпорьіі не можа захоувацца пры бясконцых перадзелах; федорацьіі, канфедэрацьй, саюзы, блокі і да т. п. для большаеці зтнічньїх супольнасцяу робяць дзяржаунасць фармальнай; мовы меншых народау пры такіх акалічнасцях далёка не заусёды сцвярджаюцца у статусе раунапрауных, Акрамя таго, захапленне ідзяй інтарнацьіяналізму вяло да трактовак нацыянальнага як нЬюншага і пераходнага у адносінах да вышэйшага

— інтзрнацьіянальнага, якое уяулялася не між-, а иаднацыянальным. Фактычна, усе паняцці гэтага кола пазбауляліся трьшалага, навукова абгрунтаванага зместу, а манаполія на тлумачэнне іх была аддадзена афіцьіезнай публіцьістьїцьі, якая громагалосна заявіла пра сіварзнне

наднацыянальнай супольнасці “савецкі народ”, патрыятызм сцвярджала толькі савецкі, а такім означанням, як “нацыянальны характер”, “нацыянальны тып”, “нацыянальны дух” і падобныя, надала неймаверную аморфнасць ды яшчэ з адпаведньїмі канатацьіямі.

Між тьім, як сведчыць вопыт розных часоу, ніколі не давала сганоучьіх вьшікау адвольнае суаднясенне зтнічнага з надзтнічньїм, роуна як і вырашэнне нацыянальных праблем паводле часовай штазгоднасці, бо тады у грамадска-паліхьгчнай практыцы падаужаецца лаицуг змен-разломау і надалей прадвызначаюцца непазбежныя калізіі, а у навуцы, адпаведна, яшчэ большую складанасць набываюць задачы тэарэтычнзга і меіадалапчнаїа самазабеспячэння. З сярздзіньї 1980-х гадоу гота атрымала пацвярджэнне працзсамі дазігазграцьіі народау былога СССР. І хісткасць ранейшай дактрыны гіачалі прызнаваць нават тыя навукоуцы, што паслядоуна развівалі марксісцка-ленінскія ідаі пралетарскага інтарнацьіяналізму (Гл., напрыклад: Калашников В. Л. Методологический анализ национального и интернационального сознания: категории, структура, тенденции развития. Автореф. диссерт... доктора фнлос. наук, Куйбышев, 1988). Так ці інакш патрабуе перагляду усталяваная за апошнія дзесяцігоддзі ієрархія назук з абсаліотньгм верхавенстаам надзённай паліталогіі. Акрамя гаго неабходна пераадолець традыцыйнае для нас захапленне чужамадальнасцю наогул і больш крытычна паставіцца да еурацэшрысцкай культур ал агічнай канцэпцьн у прьіватнасці. З’яуляецца усё больш падстау гаварыць пра перспектыунасць і плённасць адпаведнай спецьіялізацьіі у навуках, якія раней агулам назывался грамадазнаучьімі — эхнакультуралогія, зтнапсіхалогія, зтналінпвіетьїка, кагнітьіуная лінгвістьїка і інш. — гады як літаратуразнауства праблемы нацьшнальнага пакуль што, за рздкімі вьікшочзшіямі, асвятляє альбо у разрозненых прьшатных, альбо у занадга абагуленых, а г. зн. недасгахкова акрэсленых, праявах.

Зыходзячы з усяго адзначанаага і афармлялася задума дьісертацьійнай працы, аутар якой імкнууся засяродзіцца на хьім, што да апошняга часу было найменш даследавана — узаемадачьшенні нацыянальнай свядомасці і нацьшнальнай літарахурьі, а г. зн. асэнсаваць зтнічнае/ нацыянальнае паводле канкрзтна-гісгарьічнага змесху і паводле яго праяу як іманентньїх, уласцівьіх спаконвечна і неадменна масгацтву слова. Такім чынам вызначалася задача-максімум. А яе канкрэтызацыя — у намеры разгпедзець, як беларускае пісьменства XX стагоддзя звязана з працзсамі нацьшнальнага усведамлення і самавызначэння.

Паколькі сам прадмет даследавания вымагае строгай сістоматьізацьіі, неабходна суадносіць поглядьі на беларускасць “з еярздзіньї” і “звонку”, маючы на мэце высвятпенне тьіпалогіі у аб’ектыуна складзеных кантокстах.

Статус любой культуры, гэтаксама як і мссца народа між іншьіх, залежыць ад сістамьі повязяу, камунікацьіі. А тэта, на наш погляд, дакладна перадаецца тым, што у дьісертацьіі азначана як сіспюма кащэнтрычных коту. На думку аутара, яна можа даць паслядоуна вывераныя прмнцыпы для трывалан, надзейнай канцэщьй нацыянапьнага мастацтт, Беларускасць надежным чынам можа быць усвядомдена праз дакладны радавод, які па-свонму ухліочьіуся у розныя кантакты і прывёу да цяперашняга статусу. Улічваючьі сусветны і еурапейскі кашоксты, дысертант асаблівую увагу прысвячае тым складнікам згаданай канцзнтрычнай сістамьі, якія утвараюць самую езрздзіну, у паслядоунасці “агульнаславянскае — усходнеславянскае ■— уласна беларускае”.

У разшядзе непасрздна “ядра" даследчык палічьіу за неабходнае спьініцца на тым, што не узнікае з нічогз, не з’яуляецца раптам, а перадаецца з пакалення у накаленне як свядома, так і неусвядомлена — на вобразах, топасах, архетипах, ятя адлюстроуваюць і захоуваюцъ самаусведатенне этмаса, незалежна ад палпычных калізій, дзяржауных падзелау, утварэння метраполіі і дыяспары і да т.п. Гэтыя знакі, з’яуляючыся важнейшьімі сродкамі ідрнтьіфікацьіі адметнай культуры, маюць яшчэ і значныя гнасеалагічньїя, онталагічньш функцьй, паколькі у іх сінтззавана не часовае, выпадковае, наноснае, а істотнейшає з усіх этапау развіцця зтнасупольнасці. Такім чынам, у вобразах, якія можна лічьіць адметньїмі, перадаюцца найтрывалейшыя уяуленні зтнасз прасябе, пра іншьіх, пра свет, пра быццё. І у сувязі з гэтым канцэнтрычная сістзма набывае сэнс этнацэтрычнай. Не таму, што зтнічньїя прыкметы абсалютызуюцца, разшядаюцца даследчыкам як самавартасныя. Проста без іх у культуралагічньїм, філалагічньїм даследаванні усё астатняе немагчыма азначыць навукова карэктна, каб не заставаліся восгрыя і цёмныя куткі, як пры ужытку ранейшых сторэатыпау.

: У пачлзеле t. “Надзённыя і супяшчлівьга пьітаїпіі каїщзппьіі

иацыянальнай літартурьі”. дисертантам выкладаюцца яго асиоуныя погляды на тэорыю і метадалагію даследаванняу такога ішану. Адзначаны прабелы і супярзчнасці, уласцівьія беларускай савецкай навуцы з-за празмерпай палітьізацьіі і недаацзнкі уласна літа ратур нага і нацыянапьнага. Падкрэслена, што айчьшнае літара'іуразнауства, перажьгоаючы сур'ёзныя зрухі, усведамляе і такую прычыну сваёй недастатковасці, як празмернае захапленне

метадалогіяй, якая выпрацоувалася на матэрыяле, іншьім па сутнасці, прынцыпова адрозным з пункту гледжашш і генезісу, і асаблівасцяу звалюцьіі, і функцый. Даказваецца, што эвалюцыйныя асаблівасці беларускан духоунай культуры немагчыма грунтоуна вьплумачыць ні арыентацьшй на антычныя узоры, ні збліжзннем з уласцівьімі шэрагу краін Заходняй, Цонтральнай і Пауднёвай Буропы традьщьіямі рзнесансу, класіцьізму, асвстніцкага рзалізму, сентьіменталізму, рамантызму, мадорнізму як “сгылёвых фармацый” (тармін А.Флакера), ні здодьнасцю “даганяць”, “гіадцягвацца”, “інтагравацца” у адносінах да глабалізаванага маштабу плыняу новай зпохі. Адзначаючы, што такі менавіта ухіл апошнім часам пераважае, падмацоуваючыся адвольным скарыстаннем паняцця “кароткі паутарыцельны курс”, ужытага некалі М.Баідановічам, дысертант вядзе палеміку з тьімі літаратуразнауцамі і крытьгкамі, што вьіхогаііваюць і абсалютызуюць толькі адно азначзнне, а пераніцоуваюць увесь змест і аіульньї пафас публікацьіі, дзе яно скарыстана. Галоуная — а таксама Найкаштоунейшая для асэнсавання нацыянальнага мастацтва цяперашняга часу — думка М.Бащановіча сфармулявана у такіх яго словах: “Наш сяґошшшні, наш заутрашні напрамак — да забьпага намі народнага бсларускага шляху” (36. тв. у 3 т. Т. 2. С. 289). Гэтая выснова падмацоуваецца грунтоунай падборкай меркаванняу інших праніклівьіх мысляроу, знауцау і творцау беларускай культуры розных эпох — Я. Чачота, Р.Падбярэскага, А.Ельскага, МАрла, У.Самойлы,

І.Канчзускага. Уласна, усе носьбітьі ідеі нацыянальнага самавызначэння зьіходзілі з таго, што існуюць гктарычна абуиоупеныя асаблівасці зтнічнай (нацыянальнай) культуры. У адваротным выпадку сэнс ідеі самой страчваецца. Аутар дьісертацьіі звяртае увагу на тое, што сцвярджзнне беларускасці адбывалася найактыунек у часы зменлівьія і пєраходньїя, якімі для нацыянальнай культуры спачатку нібьіта адкрьіваліся шьірокія перспектывы, але потым ствараліся тупікі. Адпаведна, праведзены агляд двух важных перыядау: першая палова

XIX стагоддзя, калі праходзіла фарміраванне самой ідеі адметнасці, акрзсліваліся гіерспектьшьі яе здзяйснення, закладаліся перадумовы належнага сінтозу; і пачатак XX стагоддзя, этап сінтззу, калі з’яуляецца плеяда творцау уласна беларускага мастацтва слова — такіх, як Я.Купала, ЯІКолас, М.Багдановіч, М.Гарзцкі.- Падкрэслена, што "менавіта як сінтзз творчая спадчына названай плеяды у цэлым і кожнага з названых пісьменнікау паасобку не укладваецца у рамкі гоуных плыняу, школ, эстэтычных напрамкау. Дзеля абгрунтавання гзтай думкі прыцягваюцца тьіпалагічна блізкія з’явы іншьіх літаратур

— творчыя пошукі А.ГІушкіна, П.Петравіча-Негаша, І.Франко. Праведзенае параунанне дає магчымасць акрзсліць і спецьіфічнае у

и

развіцці кожнай нацыянальнай літарятури. Наприклад, як дамітпта у сістзме жанрау айчыннага прыгожага пісьменсгва разгаядаемага перыяду вилучаецца тое, што у вуснай народний творчасці склала жанр лірьічиан песні з широкім дияпазонам мадифікаций, і не випадкова пачинальнікі новай беларускай літаратури сцвярджалі сябе пайперш як “песняры”, “музьпсі”, укладаючи у гэтыя паняцці свой сэнс. Увогуле, акцэшуе дисертант, фарміраванне беларускага верша і жанратворчасць новай літаратури адбивалася перш за усе на фальклорньш грунце, што пацверджана даследаваннямі М.Грынчыка,

В.Каваленкі, У.Конана, І .Штайнера, АЛскевіча. Аугар дисертациі вядзе навуковую палеміку з тьші, хто некритична дапасоувае ланцуг азначэнняу антыка — рэнесанс — класщызм... да масташва

беларусау. І на падставе аналізу паказвае: тут маюць месца безуважнае стауленне да паняційнай логікі, априорная залежнасць ад чужамадольнай і далёка не універсальнай класіфікациі, недаацэнка існасці духоунай звалюцьіі свайго народа; неабходна больш уважпіва разглядаць характорныя для сваей спадчыннай кулыуры

заканамернасці альбо хоць удакладніць тзрміналогію, якая у дачиненні да яе набила інши сэнс; у канцэпцьп беларускай літаратури, гэтаксама як любой іншай, самим істотним, хоць і самим складаним, з’яуляецца асэнсаванне дьіялектикі развіцця паводде праяу “за кошт чужога” і “за кошт імунітату да чужога” — тут найбольш хаваецца визначальнає. Адпаведнз, у дисертациі падлягаюць критичнаму разгляду

супярзчнасці гісторика-літаратурньїя, тэарэтычныя, метадалагічния.

Так, між іншим, з розных пунктау гледжання аспрэчваецца сторэатып, паводле якога вровень масташва слова нацьіі визначаюць статусам пісьменства найноушай зпохі, літаратурай у сучасным разуменні, прычым на адной мове. Аргументи: логіка сусветнай гісториі виключає шанцы усім этнасам Зямлі на роуных пачатках дамагацца суверэннай дзяржаунасці і аднолькава уірьімліваць яе, а такім чинам здабываць адпаведны статус для сваіх моу; неадриуная ад вуснай творчасці духоуная культура любога народа зараджаецца і эвалюцыянуе у непауторных акалічнасцях, пад уздзеяннем кожни раз новага спалучэння шматстайных фактарау; нацыянаиьная самаідзнтифікация можа запачаткоувацца і праходаіць не толькі при наяунасці асобнага пісьма, адметнай кадифікациі мови; а вось література як самастойная павінна адрознівацца толькі ёй уласцівимі, апроч моуных, яшчэ генетичньїмі, тьіпалагічньїмі і кантакталагічньїмі асаблівасцямі. У вопице айчыннага штаратуразнауства савецкага перыяду, лічиць дысертант, зауважаецца найперш вось якія недахопы: абмежаванасць аналізу свядомасці без уліку таго, што азначаецца як “нацыянальная душа4 (М.Багдановіч), “спрадвсчная існасць”

(У-Дубоука), “духоуны гензтып” (а. ГІ.Фларзнскі), “нацыянальны духоуны акт” (І.Ільін), “асаблівасці творчага самавьшулення” (ДЛіхачоу), “таямніца нацыянальнага падання” (П.Палавестра), “своеасзблівасць нацыянальнага духу”, “нацыянальны духоуны скпад”(В. фон Гумбальдг), “нацьшнальная субстанцыя духоунай свядомасці” (Г-Гегель); спрошчанае асвятленне уласна беларускіх міфапазгьічньїх традыцый, ігнараванне гаьібіннага сэнсу пераходнасці, сумежнасці, у тым ліку і разнастайных праяу дзвухмоуя; адсутнасць памяркоунага погляду на кулыуру меграполіі, дыяспары і асяродкау, што апьінуліся у складзе суседніх дзяржау, у сукупнасці; недаравальная безуважнасць да усяго комплексу унутры- і міжлітаратурньїх сувязяу, узаемаперакладу; разгублєнасць перад рознаскіраваньші тандонцьіямі ятпзканфесійнай прыроды.

Істотнае месца у раздзелє адводзіцца пытанням прыроды, лесу бєларускан культуры, а у сувязі з гэтым і тьіпалагічнай аджватнасці розных уплывау, запазычванняу, пєрайманняу. Прапаноуваецца удакладніць і мест панящя ".паскоранае разеіцце” у дачынети да бепарускай аппаратуры. Не адмауияючы сэнс гэтага терміна цалкам, аутар дьісертацьіі ставіць пытанне, ці вьгшумачвае ён што-небудзь, пакуль не канкрэтызуецца у прычынна-вышковых аспектах наступнае: дзеля чаго паскаралася развіццє менавіта дадзенан літаратурьі, адносна якой іншай, што за прырода у “тэмпа-нормы”, чаму і кім тая норма вызначалася, наколькі пашыраяася, якое культурна-гістарьічнае значэнне мела у коікньім асобным выпадку і да якіх вьінікау вядзе у перспектыве..?

Рэальныя заканамернасці развіцця беларускага мастацтва і узаемадзеянняу яго з іншанацьшнальньїмі прапаноуваецца высвягаяць пры уліку паслядоунасці: уласна-беларускае — усходнеславянскае — аіульнаславянскае —■ усходнееурапейскае — аіульнаеурапейскае — еуразійскае (ад назвы кантыненту, а не ідаі зліцця) — сусветнае. Такім чынам замацоуваецца канцэнтрычная сістома, у якой межы складнікоу акрзслівакщь перш за усе абсягі функцыянавання, а гады ужо, магчыма, і узроуні... ды толькі узроуні кантактау у адпаведнай супадпарадкаванасці. Як усе схемы, прыведзеная таксама штосьці мусова спрашчае. Аднак у дадзеным выпадку не праграмуюцца сутнасныя вывараты, які б аспект ні брауся — погляд з сярэдзшы (самаацэнка), звонку (ацэнка пабочньїмі назіральнікамі). Сістамнасці не парушае ніякая даталізацьія сінхранічнага і дьіяхранічнага планау. З усёй выразнасщо могуць прагаядацца як першасны, так і метаотнічньї, рэпянальны, занальны і шырэйшыя кантоксты. Напрыклад, нішто не замінае удакладніць ролю балцкага або спалучэнне крьшіцкага з дрьшшіцкім пачаткау у самім ядры; калі неабходна, узасмадзсянні

могуць высвятаяцца не топькі на узР°уш падсістш, але і паміж асобньїмі іх элементам!.

Канстатуючы, што у постсацьмлістьічньш грамадстве назіраецца пераход з пазіцьій абстрактна інтарнацьіяналісцкіх на выразна этна(нацыя)цэшрысщая, дысертант прызнае тэта як непазбежнасць і пэуную заканамернасць. Але узн‘К£*е пытанне, ці вьтрацаваліся дакладныя і надзейныя крьггорьіі, паводле якіх бясепрэчна вьшучаюцца прыкметы (адна самадастзтковая альбо нейкі набор іх) нацыянальнага у літаратурьі. У беларускай сітуацьіі не без прычын ставіцца на першае месца мова. Разам з тым, калі браць толькі моуны паказчык, давядзецца азначаць як адну літаратуру, агульную масгацкуго сістому, наприклад, творы пісьменнікау былых ГДР і ФРГ, Аустрьіі, часткова Швейцарьіі, “савецкіх немцау'’, роуна як і yd* нямецкамоуных літаратарау колішняй Аустра-Венгрьіі. Такі падыход выяуляе яшчэ большыя складанасці, калі звярнуцца да літаратур на ангиійскай ці іспанскай мовах, якія ахогагівагоць не адзін кантынент, прыжыушыся на розных этнакультурных традыцыях. А у доказ адваротнага можна прьгоодзіць прыклады, як мовы упльгоаюць на развіцце літаратур Алжыра, Велікабрьітаніі, Індьіі, Канады, Швейцарьіі, былых СССР, СФРЮ, ЧССР, а таксама і ЗША, хоць там сітуацьія пстарычна прадвызначалася і складвалася інакш у прынцыпе. Пакщаточы у баку пытанне, добра гэга ці не з пункту піеджання паліть псі, трэба прызнаць, што калі надаецца статус дзяржауных некалькім мовам, без абмежавання іх функцый і сфер ужьггку, тады аб’ектыуна узнікагоць перадумовы шматлітараіуриасці, у якой выяуляюцца ужо не толькі моуныя адрозненні.

Аутар даследавання трымаецца погляду, што браць дзеля абгрунтавання спецьіфікі беларускай літаратурьі адзін моуны крытэрый — значыць добраахвотна адкідаць як чужароднае усё, што старалася на Беларусі і зтнічньїмі беларусамі у іншьіх мовах (царкоунаелавянскай, лацінскай, польскай, (нова)рускай), а таксама тое, што афармлялася іншьім пісьмом (наприклад, “кітабьі” беларускіх татарау). Вядома, у кожнага асобнага твора з гэтан спадчыны свая мера дачьіннасці да беларушчыны як ігоі, да формау яе увасаблення у капкрэтную эпоху. I прадвызначаны. цяперашнімі акалічнасцямі рэтраспектыуны аналіз павіпен дакладпей высвятшщь якраз nrra, аднаулягочы ва усёй паунаце кантэксты і такім чынам пераадольваючы недахопы ранейшых даследаванняу. Наспела патрэба, у прьіватнасці, засяродасана распрацоуваць у праекцьй на беларушчыну такой катэгорь», як купьтурт-гістарьгчни кащіиіум, глн. бесперапыннасць культурна-псгарычнага развіцця, якое можа прымаць розньш накірункі, праходзіць у нсдасканала акрэсленых ці нетыповых для

іншьіх асяродкау формах, але не спыняецца, назапашвае каштоунасці і фарміруе традыцьй. На думку дысертанта, азначзнні тыпу “культура замірае”, “літаратгура у XIX стагоддзі заставалася на узроуні XIV" і падобньш — не больш як метафары, для навукі непрыдатныя. У сувязі з гэтым даследчык прасочвае узаемазалежнасць развіцця літаратурьі і фальклору, паказваючы, акрамя усяго, што фальклор на літературу уздзеннічае сістзмна, перадае у комплексе уласцівьщ народу асаблівасці мыслення, бачання і адлюстравання свету, правобразы, сфарміраваньїя ужо у якасці адметных. Г1ры глым не адмауляецца, што літаратура беларускага народа зведала шэраг дзфармацый, наступствы якіх ні змяніць, ні кампенсаваць. Тым не меней, а дакладней, якраз таму, у цяперашніх умовах асаблівую важнасць набывае разумнае вяртанне да спадчыны, Замеєт гэтага, на жаль, — як больш “прагрзсіунае” — навязваецца “вяртанне у Еуропу” і акіуальна-палітьічнаму лозунгу спакваля надаецца значэнне персгіектьіунай культураиагічнай ідаі. Аутар дьісертацьіі паслядоуна даводзіць, што такім чынам зноу, як у сумнавядомыя часы, працэсы культуры атаясамліваюцца з працзсамі зусім іншан прыроды, адбьгоаецца недапушчальная падмена паняццяу. Свая логіка можа быць у палітьічньїх яднанняу, у зканамічнай інтаграцьн, у збліжзнні цьівіиізацьшнага руху, Нягледзячы на гэта фантазіям пакуль што застаецца нават аіульнаєурапейская цьгоілізацьія, бо навідавоку істотньїя адрозненні у палітьічньїх ладах, гаспадарча-зканамічньїх мадолях, веравызнаучых традыцыях і г.д. Уласна ж культуры (не суб-, не эрзац-, не non-...) не павінньї падашгаць ніякан уніфікацьіі, стандартьізацьіі, бо гота згубна, асабліва для культур слабей дыферэнцыявапых, “меншых”, “не заканадаучых”, да якіх заужды адиосяць беларускую. Сімптаматьічна, што у паняцце “еурапенскае” усё больш укладаецца пэуны ацэначны сэнс, над відавочньїм уплывам згаданага еурацэшрызму. Аднак першапачаткова яму магло быць адведзена не больш як прыкладное, сістомйтьізацьійнае значэнне. А у прынцыпе ж нельга сцвярджаць усур’ёз, што тысячы рознакарэнных — і па сенняшні дзень у пераважнай большасці аухэнтычных — культур свету маюць дакладна вызначаны і лакалізаваньї менавіта у Буропе цэшр. Туг деейнічае перш за усё тое, што ВЖьірмунскі называу “звьікльїмі навьїкамі думкі і гістарьічньїмі забабонамі". Асабліва тады, калі еурацэтрызм падразумявае нібьіта усім прыдатныя матрыцы развіцця, чарговасць і тэмпы іх змен.

У сувязі з гэтым дьісертаїшш канстатуїоцца прабелы у стане айчыннага параунальнага літаратуразнауетва і сцвярджаецца, што для беларусазнауства якраз яно цяпер мае бясспрэчную прыарытэтнасць, бо усюды і заужды у адказныя момапты нацьииальна-адраджзнскіх

працэсау заканамерна актьгоізавалася і давала самы значны плен кампаратьшістьїка. Дастаткова прыгадаць вопыт розных славянскіх народау, звязаны з іме'намі такіх навукоуцау, як П.Ё.Шафарык, Я.Колар, Ё Добраускі, І.Раіч, Ф.Міклашьіч, А.Весялоускі, В. Ягіч, у ті,їм ліку і 3 .Даленга-Хадакоускі, М.Баброускі, А. Будзіловіч, Я.Карскі.

Кампаратьіуна-сісгомньїя падыходы цяпер выключнуто значнасць маюць для даследавання спецьіфікі узаемасувязяу беларускай літаратурьі і перакладу, без чаго немагчыма выпрацаваць надзейиую канцэпцыю развіцця нацыянальнай духоунай культуры. Гэта у дьісертацьіі разпгядаецца асобна. Адзначаецца, што даготуль не напісана гісторьія беларускага мастацкага перакладу, а тэорыю нельга иазваць нацыянальнай. Традыцыйна так званыя агульиатэарэтычныя палажзнні перакладазнауства грунтуюцца на лінгвістьічньїх падыходах, у той час як пераклад — гэта і своеасаблівьі від мастацкан творчасці, і неадменны складнік гісгорьїка-літаратурнага працзсу наогул, і спосаб ідонтьіфікацьіі нацыянальнага праз мову (праз літаратуру таксама!), і сродак узаемакантакгау культур у цэлым. Аутар даследавання высвятляе, што агульная тэорыя перакладу, выпрацаваная на матарыяле так званых сусветных мо^, у дачьіненні да сітуацьп білінгвізму пры існуючим статусе мовы беларускай аказваецца непрыдатнай. Гэта прасочваецца і абгрунтоуваецца у многіх аспектах — праз аіульньї агляд стану таорьіі і практьпсі, “уздзеянне на дух нашай елавеснасці” майстроу перакладу ад Скарыны да сучаснікау, вопыт Біблійнай Камісіі Беларускай Праваслаунай Царквы. Адпаведна, робіцца выснова пра неабходнасць належнай увагі да мастацкага перакладу як да важнейшага сродка вьшучэння і сцвярджэння асобнай літаратурьі.

Разязел 2. “Агульнаславянскі кантжст: рэадьнасиь і

усведамленне”, змяшчае шматбаковы разгляд самага значнага кантэкста, у якім вылучалася беларускасць.

Звяртаючыся да агульнага грамадска-гістарьічнага фону, дысертант адзначае, што у сацьіяльна-палітьічньїм плане і для беларусау мелі блізкі сонс питанні, на якіх засяродасвалася література руская: “Хто вінаватьі?” і “Што рабіць?”. Між тым абуджэнне свядомасці сзмастойнай нациі першае з іх пашырала высвятленнем прычын свайго (такога менавіта) стану: “За што?”, а другое удакладняла так: “Куды ісці? за што учапіцца? Якім багам наклоны біць?” (Я .Купала). Гэтак, уласна, фармулявалася ідая самавызначэння, а разам з тым увасаблялася — як лёсавызначальная для беларусау — праблема раздарожжа. І новая беларуская літаратура нязменна сггавіла тое ж пьгганне: “За кім ісці, каго маліць...?” (У.Караткевіч), пры пошуку

адказау час ад часу прарываючыся да тыбшнай існасці таго, што было, ёсць і мае быцы ,, ^

■■■: ■: і Аднак дысергамт спрабуе вьікласці абагулены погляд на працэсы нацыянальнага самаусведамлення, таму не абмінае момантау і тондонцый, якім, на яго думку, уласціва пэуная абмежаванасць. Наприклад, параунальна-тыпалапчиы аналіз пераконвае, што наурад ці правамерна йічьіць выкхпочным геапалітьічмае становішча Беларусі. Сапрауды, наша прастора ахоплівае перакрыжаванне важных гандпё’вых шляхоу, ёй уласціва пагранічнасць укаардьшатах Захад — Усход, ГІоудзень — Ііоунач, тут апынулася сумежжа кананічньїх тарыторый двух значнейшых адгалінаванняу хрьісціянства — “Сам лес, мусіць, для спакусы Гэты край нам адзначау” (Я.Колас). Але у падобнай сістзме каардынат фарміраваліся не толькі беларз'сы. I аутар дьїсертацьіі шэрагам прыкиадау ілюструє гэта, акрамя усяго, прыводзячы аутарьгготныя меркаванні, у якіх пагранічасць называецца вызначальнай прыкмстаю гістарьічньїх лёсау і культур інших народау. Так што, відавочна, беларускасць прадвызначаецца не толькі геапалітьічньїм становішчам. Прьінамсі, деабходна высветляць, што адрознівае культуру беларускую ад усіх іншьіх, якія маюць падабенства перадумоу фарміравання. І найперш гэта важна у адносінах да культур астатніх славян, як блізкіх беларусам не толькі з пункту гледжання геапалітьїкі.

Між тым, на думку дысертанта, у беларускай свядомасці неупрыкмет адсунутьімі на задні план, пазбауленьїмі першасных значэнняу сталі паняцці “славянства”, “славянская супольнасць”, “славянскі тып цьгоілізацьіі”, нават “славянскі рэпён еурапейскан куЯьтурнай прасгоры”, а ідоя агульнасці славян пачала трактавацца часцей за усё як цалкам скампраметаваная, абумоуленая імперскім гегеманізмам, панрусізмам. Што ж, на пэуных гістарьічньїх этапах у ідаалогіі агульнаславянскае збліжалася, узаемадзєйнічала з вялікарускім. Аднак трымаць пад увагаю толькі гэта — грашыць супраць гістарьізму, ігнараваць эвалюцьпо ідаі, якая має больш як тысячагадовую працягпасць існавання у часе, розньш вьітокі і формы увасаблення, а галоунае, вызначальны уішьіу на развіцце самасвядомасці якраз меншых славянскіх народау, беларускага у тым ліку.

Зыходная ж сутнасць ідаі гэтай вьіявілася у дзейнасці святых Кірьша і Мяфодзія. Стварыушы азбуку, сваго сіетаму пісьма, кадьіфікацьію мовы як роуиасвяшчэннай, а разам з тым блізкай да народных гаворак, пераклаушы усе неабходныя для богаслужэння тексты, “салунскія браты” здзейснілі першую спробу засвєдчьщь мєтазтнічньїя асаблівасці славянства, а такім чынам прадвьізначьші

самастойны культурна-гістарични шлях яго і сродкі абароны ад асіміляцьіі. Таму значэнне кірьша-мяфодзіеускан спадчыны не абмяжоуваецца иі мінулим часам, ні богаслужбовай сфераю Праваслауиан царквы, як сцвярджагоць некаторыя сучасныя

ПублІЦИСТЬІ. і:

Аутар даследавання, прасочваючы гєнезіс ідзі славянскага адзінства, адзначае: хоць зарадзілася яна да падзелу хрнсціянства, развіцце мела дзякуточы найперш Праваслаунай (Усходняй) царкве; асабліва на пачаїку, але не толькі, вьізначальньїмі для яе бьиїі вьггокі і чьшнікі паудневаславянскія з адпаведньїмі упльгоамі на культуры асгатніх славян, уключаточы і тых, якія прьшялі пазней каталіцизм; канкрэтна у гісторьіі старабєларускай духоунай культуры, наприклад, бясспрзчна вялікія ролі маюць такія асобы, як мітрапалітьі Кіпрьіян і Григорий Цамблакі, аугар жьтція Віленскіх Мучанікау, фрзскапісец Нектарый — паудиёвыя славяне паходжаннем, што, дарэчи, павінна здымаць памылковыя акнэнты на вьізначальнасці у гэтай ід?і вялікарускага чииніка; дзейсна упливовьші дантрамі сцвярджэння Праваслауя і славянства бьілі ці мапгі быць у розныя часы Охрыд, Тырнава, Кіеу, Уладзімір, Ноугарад, Масква, Наваїрадак, Бялград. Разам з тым — а пзта у нас, як правіла, застаецца па-за увагаю, гісторьія ідрі ядиання славян звязана не толькі з місіяй Праваслаунай царквы. Прьіхільнікамі яе, наприклад, бьші С.Будны, Л.3ізаній, ГІ.Бяринда, М.Сматрицкі, як носьбіти Праваслауя не заужды паслядоуныя, а таксама ЯЛЗісліцкі, М.Гусоускі, Я.Длугаш, Мацєй з Мяхова, М.Кромер і іншия дзеячы, якія не належалі да усходнехрисціянскага веравызнання. У сувязі з гэтым прьшодзяцца меркаванні “з боку” пра тое, што у Польшчы (на землях ВКЛ таксама) іезуітьі першия началі прапаведваць панславізм, аб’яднанне славян у адзіную вялікую славянскую дзяржаву. Признаючи, што гісторика-палітичньї аспект гэтага питання з? рэтраспектыунай дакладнасці виходзіць за межи яго кампетанциі, дысертант усё ж такі абаїульняе факти больш-менш вядомия, сярод якіх плани вялікіх князёу літоускіх Альгерда і Вітаута ствариць такую дзяржаву, игго узяла б на сябе місію яднання і абароны славян, падобную праіраму канцлера Польшчи Ст. Жалкеускага, дзейнасць “першага славянафіла” (азначэнне Г.Пляханава), “першага панславіста” (азначэнне П.Мацвеевіча), присланага у рускія землі з Рыма кангрэгацыяй прапаганды веры каталіцкай царквы, харвата Юрая Крьіжаніча, які, дарэчы, распрацоувау і адпаведную палітичную кангопцию і праект “атульнаславянскай мовы"; адзначаецца таксама, што падобния філалагічньш захады неаднойчы рабіліся прадстаунікамі розных славянскіх народау і пазней.

У дьісертацьгі иядзецца полеміка з безадносна абагуленым і тондонцыйным стауленнем да ідеі адзінсіва славян. Між іншьім, звяртаецца y®ara вось на што: славянскае самаусведамленне

тахоувалася шэрам зтнонімау якраз больш заходніх, у геаграфічньїм і канфесійньїм сэнсе — славакі, словінцьі, славенцы; на пэуным этапе явалюцыю ідаі славянскага яднання па-свойму стьімуляваиі нямецкія філосафьі і літаратарьі; прыкметны уздым аіульнаславянскага руху суадносіцца з працзсамі “збірання”, роднасных зтнічньїх груп у еурапейскія нацьіі; адпаведна, гэты рух меу не адзін цэщр; буйнейшым асяродкам славяназнауства чамусьці стала на свой час Аустрыя; ба дай. не выпадкова месцам правядзення Славянскага кангрэса у 1848 годзе абрана Прага, дзе, дарэчы, пазней адбьшаліся таксама Усеславянскі з’езд праірзсіуньїх сіудантау (1908), І Міжнародньї з’езд славістау (1928); паказальна, што ініцьіятарамі і удзельнікамі канірзса 1848 года бьші чзхі, славакі, харваты, славенцы, палякі, галіцьшцьі, а “між імі адзін маскаль — Бакунін”, як адзначалася у адным паведамлєнні.

Дысертант лічьіць, што для навукова аб’ектыунага падыходу прынцыповае значэнне мае суаднесенасць мясцовага патрыятызму, самаусведамлення асобных этнасау (“словінство”, польскі месіянізм, кроатызм, чзхізм, славакізм...) з рзгіянальньїмі рухамі (ілірьізм, іліраславізм, аустраславізм, югаславянства) і выхадам на агульную ідаю, якая замацоувалася паняццямі “Славія", “Усяславія”, “усеславянсгсва”. І, натуральна, трэба скласці поунае уяуленне пра тое, як ідоя агульнасці славян адпюстроувалася у літараіурьі, мастацтве. Аутар даследавання паказвае на шматлікіх прикладах, што яна услаулялася многімі вядомьімі прадстаунікамі славянскага прыгожага пісьменства XVI — XIX стст., сярод якіх Я.Вісліцкі, МТусоускі, ФЛяулєвіч, В.Прьібоевіч, М.Орбін, Ю.Баракавіч, І.Гундуліч, А.Качыч Міошьіч, ІІЛрзрадавіч, П.Штос, Т.Блажак, І.Кукулевіч Сакцінскі, Я.Колар, Л-Штур, С.С. Краньчавіч.

Звернута. увага на такую сімптаматьічную з’яву, як пошук вышэйшага, правідзнцьійнага сэнсу у самім прота- і метазтноніме. Сакральная семантыка адшуквалася у двух варыянтах:, адзін (“славяне”) вьгоодзіуся ад пачэснай, слыннай мінуушчьіньї, якая гіавінна быць гонарам і уцехай “сыноу славы”, а другі (“словяне”) — ад Слова, якое было на пачатку, ад Логаса. У сувязі з гэтым разгаеджана фарміраванне ідоі асаблівай місіі польскага народа, непасрэднае дачыненне да якой мелі Ю.Славацкі, А.Міцкевіч, ВЛоль, КЛібельт, ТЛенартовіч і іншьш. Адзначана таксама, што славянскае пытанне абьіякавьімі не пакідала і прадстаунікоу інталігенцьіі Літоускага (беларускага) краю — І Даніловіча, М.Рукевіча, А.Ходзьку, А'.Кіркора, У.Сьіракомлю.

У дысертацън падрабязна разтлядасцца, як разгортвауся працэс абуджэння славян у XIX і на пачатку XX стагоддзя. Згадваюцца суполкі, якія ствараліся па усім свеце, альманахі, часопісьі і газеты, якія адлюстроувалі адпавеяныя памкненні. Зноу падкрзсліваецца, што нават прыведзеныя факты, а пералік падобнага ножа быць значна большы, дазваляюць усвядоміць абмежаванасць поглядау, згодна якім ідоя славянскага адзінства прьгоязваецца выключна да маскоускіх славянафілау — прычым, як ворагау цьівілізацьіі, прагрэсу і зацятых абаронца^ рэакцыйнага самауладдзя. Абвяргаючы такія погляды, аутар дисертациі прьшодзіць звесткі пра тайныя арганізацьіі, створаныя на грунце ідоі яднання славян (наприклад, “Славянскае таварыства святых Кірьша і Мяфодзія”, “Таварыства аб’яднаных славянау4, масонскія ложы “Аб’яднаныя славяне”), дає шэраг доказау таго, што славянафільї не лічиліся дабранадзейньші, падпягалі арыштам і зняволенню,

Пры гэтым паслядоуна праводзіцца думка: у палітьїцьі асобных дзяржау і міжнародних супольнасцяу ідоя славянскага яднання скарысггоувалася залежна ад іх щщнау і па-свойму трактавалася, аднак нязменна фактарам яе актьівізацьіі бьша нейкая небяспека звонку — ад татара-манголау, асманскіх заваеунікау, германскага фашизму: істотна, што успрымаючы такія нашзсці як “усеславянскія бядоги” і абараняючы сябе, славянскія народы уратоувалі хрьісціянскі свет і тое, што называецца еурапейскай цьівілізацьіяй.

Сучасная гісторьгка-палітьічная свядомасць канцэшруецца больш за усё на унуїраних супярэчнасцях дзяржау, у складає якіх бьші славянскія народы, таму у якасці асноунага каталізатара адпаведных рухау вьшучаецца змаганне супраць імперий.: Нацнянальна-вьпваленчьга рухі, адзначае дисертант, сапрауди, калі не абумоулівалі, дик суправаджалі распад Асманскай, Аустра-Венгерскай, Расійскай імперий. Аднак, па першае, супярзчнасці, звязаньга з полЬтнічньїм складам насельніцтва, вьгклікаюцца не адньїмі славянамі, уласцівьі не толькі названым дзяржавам і не толькі у былыя часы. А па-другое, не знікла заканамернаснь: замест ранейших імперскіх утварэмняу з’яуляюцца падобныя, няхай сабе і пад новимі назвамі ды пад іншьімі сцягамі, у той час як памкненні да інтограцьгі на падставах этнакультуриага сваяцтва, здаецца, невьінішчапьньїя. Прычым зыходзяць яны не абавязкова ад наций больш сцверджаных і уплывовых.

Як приклад, надзвычай цікави і паказальны у гэтым плане, грунтоуна — ад старажьггнасці да развалу СФРЮ і братазабойчай вайны — нрааналізавана эвалюцыя ідзі югаславянства. Дэталёва разгаядаючы супярзчнасці (у іх ліку і тыя, што па розных прычынах

абміналіся як савецкімі, так і сучасньїмі беларускімі палітолагамі), дысертаит абвяргае распаусіоджанае меркаванне, быццам бы юта па прьфодзе сваей ідая велікасербская, а значыць — гегеманісцкая, імперская, што навязвалася і здзяйснялася яна спачатку паводпе царска-расійскага, а затым паводле савецка-расійскага узорау. Так, на канкрэтных фактах розных часоу паказваецца, што сцвярджэнне отнічна-культурнай, а потым і нацыянальна-дзяржаунай, “самасці” харватау звязана з ілірьізмам, словінствам, іпіра-славізмам, аустра-славізмам і лепасрэдна з ідаяй юга славянства, якая заканамерна вьінікала з адпаведных папярздніх ідой і рухау, прычым афармлялася на харвацкім грунце не мети, як на сербскім. Падкрзслены, між іншьім, такія значныя моманты: самое слова “Югаславія” упершыню ужыта у 1835 годзе далмацінскім паэтам М.Банам; і Югаслауская Акадомія навукі і мастацтва створана у Заграбе яшчэ пры уладзе Аустра-Венгрьіі; і Югаслаускую сацыял-дамакратычную партыю у 1896 годзе арганізавалі не сербы, а славенцы; і Югаслаускі камітот, мэтай якога было інфармаваць сусветную грамадскасць пра інтзграцьійньї рух, пераконваць у неабходнасці яднання югаславян, заснаваны у 1915 годзе у Парыжы змігрантамі з Аустра-Венгрьіі... У шзрагу прыведзеных фактау — як сам па сабе, так і па ролі ва усім працэсе інтограцьіі — асаблівую паказальнасць мае наступны: пагадненне 1850 года, якім зацвярджалася аіульная (сербскахарвацкая — харвацкасербская) мова, падпісвалі 1 славенец, 2 сербы і 5 харватау.

Асэнсоуваючьг найперш культурна-гістарьічньш з’явы, дысертант у полі зроку трымае таксама палітьічньш фактары.

Сукупнасць разгледжаных і згаданых у дьісертацьіі працэсау нярэдка азначаецца як “панславізм” — паняццем, уведзеным нямецкімі і аустра-венгерскімі публіцьістамі у першай палове XIX стагоддзя. Палітьічнае напауненне яго цяпер можна удакладпяць, суадносячы з аднатьтньїмі — пангерманізм, панарабізм, панісламізм, панамериканізм... Хоць яднанне славян як дактрына міжнароднай палітьікі мела часовыя, спарадычньш актуалізацьіі, толькі пры глабальных пагрозах, а да таго ж і слабыя магчьімасці здзяйснення, бо у вялікіх войнах славяне апьіналіся, як правіла, па розньтя бакі. І уся сутнасць, напэуна, у тым, што гістарьічньїя умовы стагоддзямі сеялі між славян раз’яднанасць” ( Караткевіч У. 36. тв. у 8 т. Т. 8, кн 2. С. 401). А рэакцыяй на гэтыя умовы быу перш за усё рамантычны, у пэунай меры угапічньї, рух за аднауленне духоуных повязяу на грунце зтнічнага самаусведамлення. І, што істотна, “пры усёи сваей стракатасці і далёка не адэкватаым змесце пошукі генетычнага сваяцтва на этапе фарміравання славянскіх нацьш адьпралі у цэлым станоучую ролю, асабліва для фарміравання культур малых народау” (Злыднев В.,

Мыльников А. Общие закономерности и особенности историкокультурного развития славянских народов (XVIII в. - 70-е годы XIX в.) И Изучение культур славянских народов. М., 1987. С.56). Аутар дысертацьй, удакладняе, што, незалежна ад рэакцый на тармін “малыя народы”, трэба прызнаць: гэтая выснова пацвярджаецца рзальньїмі працзсаиі станаулення культур як згаданых ужо народау, так і

украінцау, македонцау, лужычанау, русінау.

: У комплексе закранутых пытанняу, а таксама у рэальных

сувязях з усім, што вызначала пэуныя заканамернасці, разглядаецца і рускае славянафільсгва — з’ява, якая заужды мела шьірокі спектр ацэнак нават у самой Рас». Пайшоушы ад этымдлогн слова “славянафід”, дысертант звяртае увагу, што яно ад пачатку азначала усяго толькі лгобоу да славянства, аднак з часам у публіцьістьічньїм ужъггку начало напауняцца негатыуным зместам і нават скарыстоувацца як палітьічньї тзрмін-ярльїк. Дзеля удакладнення пэуных канатацый і сэнсу барацьбы ідон, якая іх абумоулівала, прьгоодзіцца шэраг дьіекусійньїх меркаванняу — А.Хамяковц, ГІ.Вяземскага, М.Чарнышэускага, В.Бялінскага, А.Герцана, К.Маркса і Ф.Энгелъса, К.Кауцкага, Л.Троцкага і інш. Пры пэтым адзначаецца, што рускае славянафільсгва недапушчальна разглядаць толькі як з’яву сярэдзшы XIX стагоддзя, без перадумоу і пазнейшага развіцця, да таго ж у сувязі з некалькімі усяго асобамі, і прыводзяцца шьірокі спіс іменау, а таксама шэраг прыкладау, як прадстаунікі славянафільсгва канкрзтньїмі справамі здзяйснялі свае ідаі, якія адносіньї мелі да працэсау нацыянальнага абуджэння іншьіх славян, у тым ліку украінцау і беларусау. Як вядома, ужо з сярэдзшы XIX стагоддзя вектары нацьшнальнай самасвядомасці велікаросау і пэтых народау пачалі разьіходзіцца. Аднак менавіта славянафільї трьтмаліся таго перспектыунага для усіх разам кірунку, які азначау “пратост супраць безумоунай пераймальнасці і... сведчаїше патрэбы ... у самастойным развіцці” (В.Бялінскі), дазваляу сгаяць “за натуральный народныя звьічаі і народнае мысленне... за жыццёвую спрадвечнасць” (БЛгорау). І такія пазіцьіі, заканамерна, знаходзілі дастаткова прьіхільнікау сярод тагачаенай украінскай і літоуска-беларускай інтотігенцьіі, пра што сведчаць — вядома, не ва усім аднолькавыя — погляди Т.ІІІаучзнкі, а таксама Г.Галагана, У.Науроцкага, П.Куліша, М.Максімовіча, А.Марковіча, М.Кастамарава, К.Усціяновіча.

Дысертант адзначае, што пытанне, ці была агульнаславянская ідая для беларусау таксама “адной з першых праяу нацьшнальнай свядомасці, а затым увайшла у яе як важная складовая частка” (В Дзьякау), дагэтуль як след не асэнсоувалася нават на факталагічньїм узроуні. А гісторьія бсларуиімьшьі, між тым, поунай і дакладнай можа

стаць талы, каш агульнаславяной каптокст будзе вьшучаны у адпаведнай стушен!. Без готага усё роуна так щ шакш абмежаваным1 прадстаюць навуковыя погляды УДабравольскага, К.Калайдов!ча, Ю.Крачкоускага, МНшфароускага, Е.Раманава, А.Сапунова, П.Шпшеускага, 1.Насов!ча, Я.Карскага, А.Багданов1ча, М.Доунар-Запольскага, М.Янчука, У.Шчэты, 1.3амоцша, ЯЛяцкага, М,Байкова, А.Вазнясенскага, скажоными альбо неакрэсленым! застаюцца уяулеши пра асобы М.Каялов1ча, ЦПчэты, 1.Грыгаров1ча, А.Будзшов1ча, С.Богуша-Сестранцэв1ча, В.Сав1ча-Заблоцкага, ЬМалышэускага, У.3авгшев1чз. Асабл1вай увап заслугоувае спадчына ЗДаленгь Хадакоускага — аднаго з першых слав1стау свету. Дысертанг паказвае, наколыа значным1 был! погляды ЗДаленп-Хадакоускага дня свайго часу ужо таму, што, спалучаючы паняцш “Славяншчына” 1 “Айчына”, яны закладал1 перадумовы для усведамлення уласна беларускасш, якая, аднак, фарм1равалася далей супярэчхива 1 сама па сабе, 1 у дачыненш да там aгyльнacцi славян. Гэта разглядаецца на шарагу прыкладау. Як паказальныя для другой паловы XIX стагоддзя прыводзяцца х1станш 1 супярэчнасщ В.Сав1ча-Заблоцкага — паводле а^гахарактарыстык1, "самашчырага беларусша”, але надга блытанага у вызначэнш нацыянальнай прыналежнасщ 1 сваей, i свайго народа , бо на д,та непаслядоуна спалучау польскасць, рускасць, крышцкасць, а пры гэтым яшчэ став1у задачу“славянства усё спасш”.

Адзначаецца таксама, што этнапалпычная свядомасць нярэдка падобным чынам праяулялася 1 на пачатку XX стагоддзя, кал! складвалася беларуская нацыя, ужо шбыта самасгойная, ды па-ранейшаму абцяжараная палпычнай залежнасцю ад Раса, з аднаго боку, 1 Польшчы, з другога. Але тады а1ульнаславянск1 кантакст пачау ужо набываць значнасць як рэальная «стэмз 1 прастора сцвярджэння беларускасц1. Не выпадкова ж “Наша шва”, як галоуны орган 1 штаб беларусюх адраджэнцау, вельм! дбала пра кангакты з братшм1 народам!, а таим чынам прыцягвала да Беларуа найперш уваху славянскага свету. I не без поспехау, пра што сведчаць разгаеджаныя у дысертацьп факты узаемзсувязяу гзтага 1 пазнейшага часу.

Раздзел змяшчае таксама агульны анашз умоу новай эпохи кал'1 праходзша нацыянальнае самавызначэнне белзрусау: супярэчнасш у сувяз1 з тым, як на рушах Расшскай 1мперьп утваралася ЛЬоуска-Беларуская Рэспублжа, потым БССР, а Заходняя Беларусь бьша аддадзена Польшчы, якая стала самастойнай дзяржавай; па вышках сусветнай вайны I Кастрычшцкай рэвалюцьн змены палггычнай карты свету 1 расстаноук1 сш увогуле; супрацьстаянне палпычных истом \ прыкметная актьш1зацыя шгэрнацыянальна-рэвалкщыннмх рухау; 1

адначасова з’яуленне Чзхаславакіі, Каралеуства сербау, харватау і славенцау — краін, у якіх так ці інакш здзяйснялася ідоя яднання славян і якія, да таго ж, па-брацку падтрьімлівалі рускіх, украінцау, беларусау, вымушаных стаць палітьічньїмі емігрантам!; пры гэтым, падобна як і у выпадку з беларусамі, бьілі падзелены отнічньїя тэрыторьи ігорагу славянскіх народау.

Тое, як беларусы займалі свои пасад між народамі — славянскімі перш за усё, — дьісертаїгг прасочвае на многіх значних , але не даследаваиых раней, фактах успрьшашш беларускай культуры чохамі, славакамі, серба мі, харватамі, славенцамі. Асабліва падкрэслени моманты, якія з сучасных пазіцьій могуць разглядацца па-розааму — наприклад, што у друку замежных славян нацыянальнай палітьщьі СССР даваліся і пазітиуньш ацонкі, што у развіцці беларускага народа пры савецкай уладзе бачьілі згаор для вырашэння сваіх нацыянальных праблем прадстаунікі славенскай меншасці Італіі.

Дисертант надає значную увагу таї^у, як ставіліся да ідзі славянскага адзінства беларускія пісьменнікі, упльшовыя дзеячы адраджзнкя. У прьтатнасці, на падставах ірунтоунага аналізу зроблена вьтснова, што паслядоуна спалучау нацьшнальнае самаусведамленне з ахульнаславянскім М.Бащановіч. Падобная арыентацыя выяулена у Л.Гмырака. Адзначана, што беларускасць як славянскасць адшостроуваецца таксама у творчасці Я.Купали, Я.Коласа, М.Гароцкага, А.Гаруна, У.Галубка, А.Гурло, П.Крэчаускага. Разам з тим вияуляецца залежнасць поглядау ад палітьпсі — бягучай і, перш за усе, улаеціван тим дзяржавам, якія падзялілі беларускія отиічння ториторьгі, а таксама ад партийна» заангажаванасці канкрэтнай асобы. Значную цікавасць у гэтым плане уяуляюць артикули Вінцзся Гадлеускага "Аб “славянскай ідаі” і Яна Пазьняка ’’Славянская ідоя, ці на немцау пугала?..” У агульним пафасе яни развівалі тое, што некалі Ігнат Абдзіраловіч (Канчзускі) виказвау пра иебяспеку “абавязковасці абмаскаліцца”. Але гэта ужо рэакцыя на іншьія працэсы, і адокватнасць яе, натуральна, вывяраецца зусім іншим гістаричньїм вопитам, у тим ліку і рэальнай небяспекай знішчзння усіх славян, у адпаведнасці з планамі Гітлера, якія вьшошваліся менавіта у тон час, аднак згаданыя публіцисти якраз на такую небяспеку чамусьці не рзагавалі.

Пацверджаны гісторьіяй не адзін раз — выратавальны — сзнс ідаі славянскага яднання, між тим, виявіуся неузабавє, калі бьші створани Усеславянскі антифашисцкі камітат у СССР, Американскі Славянскі Кангрэс у ЗІІІА, актьгвізаваліся адпаведньш рухі у інших краінах.

Але гісторью не спьінілася. І зноу жорсткім выпрабаванням падлягаюць славянскія народы як супольнасць у складає Еуропы, свету. Ьпэграцыйныя працэсы у палітьїцьі і зканоміцьі прадвызначаюць свае мадолі узаемаадносін. Што ж датычыцца працэсау духоуна-культурных, на думку дысертанта, асабліва значным і адкрытым для нас з’яуляецца пытанне, якое пранікліва сфармулявау выдатны сербскі філолаг: “Ці пераможа-такі у Заходняй Еуропе дух глабальнай інтограцьіі, які б мог уплываць і на кірункі развіцця славянскіх культур? Ад птгага, між іншьім, можа залежыць, дакуль дойдуць і колькі будуць працягвацца сенняшнія працэсы адраджэння падкрэслена нацыянальна арыентаваных асобных культур славянскіх народау” (СибиновиН М. .Конвергентан или діюергентан развоі словенских са западноевропским културама II Савременик. 1992/93. Бр.

2. С. 89). А у сучаснай айчыннай культуралогіі, трэба прызнаць, пакуль што на такога плану сувязь агульнаеурапейскіх працэсау з агульнаславянскімі увага не звяртаецца. Зрэшты, падобнае уласціва не толькі асэнсаванню перспектьшы. Рлраспектьша таксама не акрэслена

— прьінамсі, дагэтуль няма трьівалага уяулення, як аіульнаславянскі кантэкст адлюстроувауся у нацыянальнай мастацкан літаратурьі. I дысерхант справе акрусліць пэунуто лінію на прыкладах з творчай спадчыиы А.Ходзькі, В. Дуніна-Марцінкевіча, Ф.Баіуішвіча, Ядвігіна

III., П.Крэчаускага, Л.Геніюш, У.Караткевіча, Н.Гілевіча, Я.Сіпакова. Стауленне беларускіх пісьмениікау да ідаі агульнасці славян ва усіх выпадках суадносіцца з канкрэтна-пстарычным вопьггам развіцця славянскіх нацый і іх культур.

З мест раздзела 3. “Разумение бедарускага суадносна з рускім”. грунтуецца на тазісе: незалежна ад канкрэтнай абумоуленасці таго ці іншага падыходу у развіцці нацыянальнай свядомасці беларусау аб’ектыуна самым вызначальным быу і застаецца рускі чьіннік. Пры гэтым аутар дьісертацьіі адзначае, што даследавание суадносін беларускага і рускага пачаткау на узроуні культуры здавальняючым назваць нельга. І справа не столькі у храналагічнай і факталагічнай паунаце, колькі у апрыориай тэндэнцыйнасцк патрабуецца адшукваць то “дабратворны уплыу”, то “русіфікацьпо”, “мзтанакіраванае асімілятарства". Уважліва аналізуїочьі наборы аріументау, якія скарыстоуваюцца у адным і другім выпадку, дысертант даводзіць, што крайнасці могуць быць пераадолены толькі пры паслядоуным гістарьізме і грунтоуным сістзмньїм аналізе, і прапаноувае прынцыпова абноулены падыход да прадмета даследавання. У прьгоатнасці, адзначаецца, што беларуская зтнічная свядомасць не мела просіалінейнага развіцця, спаконвеку адрознага ад аналагічньїх працэсау у роднасных этнасау, што яна визначалася не толькі

асобньїмі рухамі, трупоукамі і постацямі, якія маюць прьгоабнасць з тэндэнцыйна абрацага пункту піеджання, што прьічьінна-вьініковьш сувязі тут супярочлівьія, а на іх уплывае, акрамя усяго, і адвольнасць у перасоуванні акцэнтау, змене ацэнак пад упльгоам пабочных фактарау.

Канкрэтнаму разбору падлягагоць вядомыя захады ператлумачэння самога паняцця “русь”, якое мела зтнаграфічньї, геаграфічньї, канфесійньї, дынастычны, дзяржауна-палітьгчньї змест, у кожным канкрэтным выпадку па-свойму акрэслены, але, як правіла, не чужы беларусам на розных ступенях этнагенезу. Гэта пацвярджаецца вялікім шэрагам прьшедзеных у дысертацьй прыкладау з фальклорнан, летапіснай, торыдычнай і літаратурнай спадчыны, у тым ліку меркаваннямі Ф.Скарыны, С.Буднага, М.Гусоускага, Папы Рымскага Клімента VII, М.Стрыйкоускага, Ф.Еулашоускага, К.Пашкевіча, Я.Чачоха, А.Міцкевіча, М.Багдановіча, а таксама прьінцьіпамі утварэння этношмау і палітонімау, якімі азначаюцца беларусы р розных мовах. Аутар дысертацьй падкрэойвае, што пры адвольнасці ператлумачэнняу наносіцца шкода нацьіянальна-ідзнтьіфікацьійньтм прадасам увоіуле і асабліва статусу беларускай мовы, кадьіфікацьія і унутраныя законы якой ігнаруюцца. У сувязі з гэтым прааналізаваньї спробы замацоуваць найменні “крьшіцкая1?, “крыусхая”, “літоуская” у адносінах да мовы нашай, каб адмсжававаць яе ад “расійскай”, “расейскай”, “маскоускай”, паколькі, мауяяу, у якасці беларусау мы лічьімся нейкімі “бедньїмі рускімі”, хоць да іх не маєм аніякага дачынення. Згадваючы падобныя захады у іншьіх кангжстах, аугар дысертацьй сцвярджае, игго яны абумоуліваюцца палітьічнай кан’юнктурай, не вьггрьімліваюць навуковай крьггьікі, а па вьтніках сваіх служаць больш за усё аслабленню супольнай зтнічнай свядомасці. Звернута увага на тое, што наогул радьїкалізм дззінтаграцьійньїх памкненняу дає адваротны эфект, а туг канкрэтиа мае месца вось што: калі ігнаруецца агульнарускае, як мета- і

протанацыянальнае, гэта схіляе гоуную частку беларускага зтнасу лічьіць сябе рускімі у сучасным разуменні; прычым не толькі па акіуальна-палітьічньїх матывах, але і таму, што непаслядоуна інтарпрзтаваньї генезіс беларускасці успрымаецца як канчаткова размыты, а значыць, і неістотньї — так ці інакш, нават з пункту гледжаня отьімалогіі, без “-рус” няма юнсу у “бела-”.

Асноуны змест раздзела — усведамленне беларускага адносна рускага у айчыниай літаратурьі. Як агульны фон разгаядаюцца руска-іншаславянскія літаратурньїя сувязі. Каб не перабольшвауся канфесійньї фактар, прыводзяцца прыклады, як руская класіка уздзейнічала на чзшскіх, славацкіх, харвацкіх, славенскіх, польскіх пісьменнікау і удаюхадняецца: тэта адбьшалася нягледзячы на усе

перьіпетьіі, якія зведалі прадстауленьш імі народы у адносіиах з Расіяй, а таксама на “рознавалентнасць” культурных сувязяу — калі, скажам, чзхі апьшаліся у полі прыцягнення культуры нямецкай.

. Адносіньї да рускай літаратурьі пісьменнікау-беларусау, на думку дысертанта, павінньї таксама вьшучацца як апрыорна неаднрлькавьш, бо яны абумоуліваліся шматпікімі калізіямі гісторьіі, рознаскіраваньїмі арьіентацьимі прадстаунікоу усіх пакаленняу, ра^ьіходжаннем ( а у пэуныя часы — жорсткім супрацьстаяннем) праваслаунай і каталіцкай трасты», прьшалежнасцю таго ці іншага носьбіта беларушчыны да культуры, якая адпавядала веравызнанню, капкрзтньїмі абставінамі, у якіх пзтая асоба нараджалася,выхоувалася і на працягужьіцця захоувала альбо з нейкіх прычын мяняла стауленне да рускай культуры. Але пры усім гэтым у фарміраванні літаратурьі Беларусі назіраюцца заканамернасці, якія можна аналізаваць і праз сістаму уплывау: калі на пэуным этапе асвойваліся фармальная паэтыка і рыторьпса, схаластычны класіцьізм і фалысларызаваны рамантызм, пераваїу мела пасрздніщва польскай культуры; зварот да рэвалюцыйна-демакратычнай і народніцкай таматьікі з адпаведнай сістамай жанрау адбывауся не без польскіх імпульсау, аднак, відавочна, больш уздзейнічалі прыклады пісьменнікау Расіі; у эпоху рэвалюцый гэта мае свае развіцце; у XX стагоддзі уплывовыя тэндэнцьй еурапейскага і сусветнага мастащва на Беларусь даходзілі, пэуным чынам трансфармуючыся, перш за усё праз Расію; хоць міжваенньї перыяд, у сувязі з падзелам беларускай этнакулыурнай прасторы на “усходнюю” і “заходмюю” часткі, меу свае асаблівасці для кожнай з іх, нават у “заходнікау” аднаскіраванай прапольскасці не назіраецца. Увогуле, пры наяунасці дзвюх ліній уплывау — польскай і велікарускай культур, — “рускасць”, незалежна ад таго, які сэнс гэтаму паняццю надавауся, і нягаедзячы на розныя аб’ектыуныя і суб’сктыуныя перадумовы, у развіцці беларускай літаратурьі заужды бьша значнай. У якасці паказальных для этапа, які непасрэдна даслецуюцца, разгледжаны асаблівасці адпаведных арыентацый Я.Купалы іЯ.Коласа.

.. . Выяуляючы заканамернасці щэйна-эстэтычных пошукау у беларускай літаратурьі XIX — пачатку XX стагоддая, аугар дьісертацьіі удакладняе традыцыйныя падыходы наступным чынам: для беларусау, як і для многіх інціьіх народау царскай Расіі, тое, што вядома пад зхульным азначэннем “рэвалюцыйна-вызваленчы рух”, мела адначасова сацыяльна-паллмчны і нацыятворны змест; пачьінальнікі ■новай беларускай літаратурьі, можна сказаць, не аддзялялі адно ад другога, але на пэуным этапе сацьіяльна-палітьічнае пераважала; пад уздэеяннем гісіорьжа-тьіпалагічньїх фактарау складвауся нсйкі агульны

набор “прагросіуньїх ідей” і з імі звязаных ліглраіурньїх том, матывзу, вобразау, якія распаусюджваліся не без упльшу рускіх пісьменнікау ад Радзішчава да Горкага; але на пачатку XX стагоддзя “буравеснікі” азваліся у многіх народах ( як бліжзйшьія, зкідваюица іменьї Івана Фралко, Лесі Украінкі, Адама Асньіка,Яніса Райніса, Юлюса Яноніса), так што Активам буры, еіхру, павпльніцьі, паводкі... у творчасці Л.Вітан~Дубейкаускага, Цеткі, А.Гурло, З.Бядулі уласціва перш за усе, бадан, інтарнацьтяналізацьія і спадчьшнасць ад расійскай “музы гневу і смутку” . Амаль пггаксама пазней распаусюджваецца еімволіка сусегтнага пожару, імкпівага параеоза, узнятай цааіньї, каааля шчасця, загартатпай стат.

Разам з тым дысертант паслядоуна праводзіць думку, што станауленне беларускага мастацтва слова не павінна трактавацца як залежнае цалкам ад тагачасных працэсау у мастацтве Расіі. Скажам, нельга не зауважыць, што пэуныя вобразы, пры вядомай плпалогіі, у піеьменнікау-беларусау набьші асаблівае значэнне і з часам сталі успрымацца як нацыянальна адметныя. Наприклад, як слушна адзначьта А. Кабаковіч, сваю характарнасць меу вобраз Сонца, а варыянты яго уіваралі адпаведны шэраг — досвіток, з ара, світанне, раніца, паяымнаочы усход, нараджзте нотга дня. Падобна і з вобразамі Муз ьт, Лір піка, Гусляра, Дудара, Пясняра, Зеанара. Вядома, розніпа пзміж “лірнікам вясковым” і “званаром” камсамольскай паззіі вялікая, але так ці інакш складалася пераемнасць, утвараліся асацыятыуныя палі, на якіх выспявала адметнасць — прьінамсі, ні у рускай, ні у іншьіх літературах такой трьгоаласці і насьічанасці вобразы тотага семантычнага шэрагу не мелі. Асабліва істотна, што “музыка” і “музыка” у айчыннай паззіі — беларускія як паводле дэкларзванага самаазначэння, так і паводле прьгроды, ладу і складу, настроенасці на сваю аудыторыто, а эрэшты, і па адметнасці удзелу у “сусветным аркестры”. У асвятаенні овалгоцьіі беларускай нацыянальна-эстотычнай свядомасці першых трох дзесяцігоддзяу дысертант, апроч усяго, таксама прапаноувае нестандартны погляд — на падставе змен у выбары беларускімі пісьменнікамі псеуданімау: жаласліва-народніцкія (тыпу Бядуля, Гаротны, Жальба, Сірата) на нейкі перыяд засланяюцца падкрэслена рзвалюцьіянізаваньгмі (накштшгг Буравей, Гартны, Грымотны, Чырвоны), але потым адбываецца вяртанне да узорау, якія у нашаніускую пару складаліся на природных, традыцыйна-паэтычных асацыяцыях (Валошка, Жаурук, Ліпневьі, Шыпшына).

Каб акрзсліць специфіку развіцця беларускай літератури на самых важных этапах, даследчык вылучае перш за усё здольнасць яе несці “каучэг запавету” (А.Міцкевіч) — аудэптычную эстатыку, этыку,

гістарьіясофію, эсхаталогпо. І у параунальна-тьшалагічньїм даследаванні асноуная увага надаецца таму, што непасрэдна выяуляла беларускасць, што з пабочнага, запазьічанаї’а аб'еларушвалася, а што, адпаведна, перааадольвалася.

У сувязі з гэтым апапізуецца рзальная суадноснасць задач, тая дзепя самасцвярджэння і нацыянапънага адраджэнт патнна было еырашаць мастацтва слова бепарусау, з програмним джпарацьіші і тьтовьші тэндэнцыяш творчай практьисі так зеанага “рускага авангарду ". Супастауленне па спецыянальна распрацаванай методыцы, якая уключыла 17 характарыстык ідойна-творчьіх праграм, паказвае, што вектары гістарьічііай свядомасці, узаемасувязі з грамадствам і прыродай, уяуленні пра фушсцьіі мастацтва і ролю мастака, стауленне да традыцын наогул і да эстатычных у прьіватнасці, пошядьі на мову пры наднацыянальнай знакавай сістаме у якасці альтарнатывы і многае іншае разводзіла, а не збліжала.

Вядома, тая жорстка палітьізаваная эпоха для увасаблення рэвалюцьн пісьменнікам усёй краіньї Савегау як бы загадзя складала пэуньш парадыгмы падзей, перспектыу, героя часу. І беларускія “звесчуны будучьіні” закпіканьї бьші весці барацьбу з “хваравітьімі настроямі”, “заганньїмі матьгвамі” і “дзікім народніцка-інталігенцкім патрыятызмам”. Аднак пры гэтым, што істотна, літаратарьі-беяарусы амаль усе ідойна-творчьія супярзчнасці разглядалі і вьірашалї у каардынатах нацыянальнай гісторьіі культуры: нават калі узнікае гоуная апазіцьш да адраджанізма, яна не страчвае пераемнасці, бо адстонвае “ідзал хараства... у сваім самабытна-беларускім кірунку — маладнякізме” (Я.Пушча); паказальна, што “Маладняк” не пажадау уступіць ва Усесаюзнае аб’яднанне асацыяцый пралетарскіх пісьменнікау, кірауніцтва якога не улічвала “нацыянальнай спецьіфікі літаратурьі”; у параунанні з расійскім, беларускае літаратурнае асяроддзе значна менш дзялілася на групоукі і больш крытычна ставшася да “ізмау”, якія узніклі на грунце наднацыянальнай ідоалогіі; звяртаючыся да вопыту літаратурьі Савецкай Расіі, пісьменнікі-беларусьі невыпадкова захапіліся менавіта імажьінізмам, які прадстауляу не хто іншьі, а сялянскі і ітібока нацыянальны паэт С .Ясенін. Каб удакладніць свае назіранні і высновы, дисертант яшчз аналізує беларускую рэцэпцыю творчасці М.Горкага, А.Блока, У.Маякоускага, МЛІолахава, згадвае уплывы Д.Беднага,

А.Безыменскага, Аіайдара, а таксама праводзіць параунанне з тагачасньїмі сітуацьіямі у літараіурах Украіньї і Польшчы. У інтарпрзтацьію многіх з’яу і фактау (адносіньї М.Горкага да Я.Купалы і Я.Коласа, рэальнае значэнне горкауекан “школы творчасці” для беларускіх літаратурау савецкай зпохі, адэкватнасць успрымання

пзэмы “Дванаїщаць” А.Блока і раманау М.Шолахава) пры гэгым уносяцца кзрэктьгоы, якія спрыяюць глыбейшаму вывучэнню асаблівасцяу развіцця беларускага мастащва у тых сувязях, што рэальна даейнічалі.

Найскладаней беларускасць і рускасць суадносяцца у тых з’явах айчыинай літаратурьі, якія параджае білінгвізм. Адзначаючы, што працэсы такой прыроды уласцівьі усім республікам былога СССР і шэрагу краін свету, дысертант даследуе своеасаблівасць беларускай спуацьіі. Гісторьіка-тьіпагічньї разпшд праблемы спалучаецца з таарэтычным аналізам, суправаджаецца статьістьічньїмі дадзеньїмі з друку і сабраньїмі самастойна, выкарыстоуваюцца матзрыялы спецыяльнай сацьіялагічнай распрацоукі, якую аутар цьісертацьіі вядзе на працягу 1988-1998 гадоу у форме анкетавання студонтау і вьпсладчьїкау-філолагау.

Як характэрнае для эпох і і гісторьїка-палітьічньїх абставін вылучаецца тое, што мова страчвае значэнне першаснага і галоунага крьпэрыя шнтьіфікацьіі нацыянальнай літаратурьі для саміх стваральнікау яе, а іншьія паказчьікі (доклараванае самавызначэнне пісьменніка, яго грамадзянства, месца жыхарства, прыналежнасць да той ці іншай суполкі, томатыка тьорау) самі па сабе рэлятыуныя, цярэдка мянягоцца і адвольна траюуюцца. Усё тэта абумоулівае супярзчасці не толькі на узроуні індьгоіда ці абмежаванай колькасна і лакалізаванай сукупнасці, але і у развіцці такой буйнамаштабнай з’явы, як “рускамоуная літаратура” народау СССР. Уласна, дзеу хмоунасць у савецкіх республіках вьіклікала своеасаблівую дзвухлітаратурнасць, што уплывала на сістаму узаемадзеянняу і стаїус кошти з нацыянальных ліхаратур. Непасрэдна беларуская сітуацьія характарызуеща найперш такімі асаблівасцят: значна больш, чым ва усіх іншьіх літературах народау СССР, актыунае і рознаварыянтнае выкарыстанне пісьменнікамі Рзспублікі рускай мовы як мовы творчасці; надзвычай пашыраная практыка аугаперакладу (менавіта на рускую мову); адметнасць функцый мастацкага перакладу у такім сгановішчьі наогул; выхад беларускай літараіурьі у іншанацьшнальньїя кантэксты амаль цалкам залежыць ад пасрздніцтва, што за апошнія гады абярнулася відавочна негатьіуньїмі вьінікамі; пры ітугьім класіка і папулярныя творы замежных літаратур акгыуней функцыянуюць таксама у рускіх перакладах; адпаведная зарыентаванасць выдавецкай справы і сістзмьі адукацьіі. Пры даследаванні усіх з’яу гэтага плану звяртаецца увага на аб’ектыуную і суб’ектыуную абумоуленасць, сучасны стан, патэнцыйныя магчьшзсці развіцця і успрыманне іх свядомасцго розных прафесійньїх і сацыяльных груп беларускага ірамадства.

Працэсы нацыянальнага самавызначэння так ці інакш закранатоць усе сферы грамадскага жицця, уплываюць на усе формы свядомасці і па-свойму стымулгоюць адпаведныя навуковыя пошукі. Так, наприклад, для гуманітарних навук цяпер ^асаблівую актуальнасць набыло пытанне, як адметнасць нациі выяуляецца яе цухоунай культурам. Якраз гэтаму і прысвечаны раздзед 4 дысертяиьп

— ” Спрадвечная існаспь у адметхгых вобразах”.

Першыя захады у такім накірунку зцязаны яшчэ з іменамі Я.Чачота, А.Міцкевічз, А.Кіркора, П.Шэйна, І,Насовіча, М-Нікіфароускага, Г1.Пльтэбрандга, Е.Раманава, П.Бяссонава, У.Сьіракомлі, Я.Карскага, А.Багдановіча, М.Федароускага. Пэуныя працэсы фарміравання нацыяиальнай самасвядомасці беларусау у першай паловс XX стагоддзя асзнсоуваліея М.Багдановічам, ВЛастоускім, ЬКанчзускім (Абдзіраловічам), АЛуцкевічям, У.Самойлам (Сулімам), С.Грьінкевічам, ААдамовічам (Склготам), Л.Акіншовічам. За апошнія дзесяцігоддзі свой унёсак у даследаванне гэтай праблематикі магоць Н.Перкін, АЯскевіч, Т.Шамякіна, А.Ратуля, Я.Карнейчнк, ЯЛОхо, ЛХаранін, У.Конан, М.Тычына, І.Штзйнер,

A.Ненадавец, Л.Салавей, ЛЛыч, А.Разанау, А.Бяляцкі, АХалаунёу,

B.Салееу, ЭДубянецкі, Т.Мікуліч і іншьм. .

.Аднак сучаснае . беларусазнауства апннулася у стане, калі прыярытатнасць набьтлі питанні, лёсавызначальныя з надзённа-палітичнага пункту гледжання: геапалітичнае становішча, суверзнігл у нацыянальна-дзяржауным будауніцтве пры складаных гістаричних умовах, узаемаадносіньї з народамі-суседзямі. І при гэтым усё яшчэ перавага аддаєцца дауно замацаваним (і принятым як самьія вызначальныя) храмадска-палітичним падыходам, у той час калі не скаристани магчьшасці развіцця зтналогіі на матэрыяле іманстньш, перш за усё — моуным, фальклорним, літаратурним.

Што ж, у отнахарактаралогіі павінна брацца пад увагу значите геапапітцчнага становішча, у якім этнас складвауся і развівауся. Нельга таксама ігнараваць прадтттанасці туных асабпкасцяу харатіару самой прыродай: клімат далёка не лагодны, хоць і умеранн; ториториі, заселення беларусамі, з усіх бакоу адкрития, раунінния, на большай частци нізінния; гпеби не вилучаюцца урадлівасцю, аднак і бясплоднимі іх назваць нельга; верагодна, што гэта абумоулівала такія риси, як сціпласць у запатрабаваннях і працавітасць, дзякуючи якім можна жыць, не квапячыся на чужое; ды і кожны, хто прьіходзіу на беларускія землі з мірам, атрьімлівау прытулак, хлеб-соль і іншае, Богам дадзенає люду тухэйшаму.

Улічваючьі усё названае і з гэтым звязанае, дисертант імкнецца пераадолець залішне абаїуления меркаванні, якія ужо склалі пэуны

сторэатып, і таму зыходна аспрэчвае распаусюджаны погляд на етнічную сатхарсистарыстыку “тутэйгиыя" як загайную. Канстатуецца, што такая трактоука “тутзйшасці” проста агісгарьічная, паколькі яна ігнаруе аб’ектыун},ю немагчымасць трывала і канчаткова акрэсленага дзяржауна-палітьічнага самавызначзння для народа ва умовах, калі яго малая радзіма апьшзлаея у складзе то одной, то другой дзяржавы. У якасці прыклада прасочваецца, колькі розных перауладкаванняу выпала на долю заходніх беларусау за адно XX стагодцзе: пераносіліся межы, мяняліся рэжымы і вектарь! палішкі, а люд, прадаужаючы род, складау народ, застаючыся, у адрозненне ад усіх прыхадняу і захопнікау, “свой на сваім і пры сваім” — нідзе інакш, як “тут”. Акрамя таго, прьшодзіцца шэраг доказау, што і у фальклоры, і у літаратурьі XIX — пачатку XX стагоддзя (запісьі ПЛПэйна, паззія Ф.Багуіювіча і Я.Купалы, публіцьістьпса К.Каганца) “туїзйшасці” не надавалася адмоунага значэння. Разгортваючы аріументаиьію, дысертант вядзе да высновы, што і у мастацкім светаадлюстраванні, і у гістарьічнай свядомасці беларусау цалкам заканамерна і натуральна прыярытат мае не цяжкауяуная прастора дзяржавы (сёння — такой, заздра — другой, няхай сабе і вялікай, магутнай), а менавіта “ родны кут”, як гага з класічнай ныразнасцю і емістасцк» адшостравау Я.Колас у сваей паэме, не выпадкова залічанан да скарбау нацыянальнага эпасу. Вядома, слынная п’еса Я.Купалы — гвор таксама значны і сімптаматьічньї, але сувязь яго з самасвядомасцю народа іншая.

Абагульняючы розныя спробы вызначыць тыповыя рысы нацыянальнага характару на прьпсладах літаратурньїх герояу і пстарычных асоб, дысертант у адным выпадку звяртае увагу на недастатковую выверанасць падыходау з пункту гяеджання тьіпалогіі, а у другім — на праблему гісторьжа-палітьічнай “міфатворчасці”, для беларусау асабліва складаную з-за разыходжанняу у адиосінах да тых ці шшых падзей мінуушчьнш і палпычнай барацьбого узвышаных асоб. Пры гэтым паказальна, што для усіх значньші застаюцца асобы, якія пакінулі след сваей духоунай, культурнай, асветніцкай дзейнасцю

— Еуфрасіння Полацкая, Кірьш Тураускі, Францыск Скарына, Канстаншн Астрожскі. I народны, нацыянальны тып увогуле вызначаецца актыунасцю больш маральнай, духоунай, чым фамадска-палітьічнай.

У дьісертацьіі праведзены аналіз розных падыходау, якія скарыстоуваюцца дзеля таго, каб акрзсліць беларускі “менталпэт”, звернута увага на размытасць самога гэтага тарміна, адзначана ипучнасць прыцягнення метадалогіі, выпрацаванай у непадобных культур на-пстарычных канггэкстах і на зусім іншьім матарьшле, у той

нас калі недастаткова улічваюцца альбо проста абмінаецца іманентна уласцівае характару, духоунаму стаду і сеетапогляду беларусау, хоць найперш яно — зафіксаванае у мове (як кодзе сулольнай памяці), фаиьклоры і літаратурьі (як асноунай форме перадачы своеасаблівага светаадшостравання), у духоунай культуры як жывой і дзейснай спадчыне — можа вьіявіць адметнасці і служиць надзейным матэриялам такога плану даследаванняу. Навуковыя пошукі менапіта у гэтым кірунку дисертант лічьіць самьімі перспектнунимі і, абагульняючы адпаведни вопит папярзднікау, засяроджваецца на тых магчимасцях, якія, на яго думку, даплуль не бьші скарыстаны. Так, наприклад, ставіцца праблема знакавых сістам, якія перадаюць этнанацыянальную специфіку, і робяцца захады непасрэдна удакладніць, як “у мове ... заматрыцаваны нацыянальны ген” (А-Яскевіч), дзеля чаго прапаноуваецца разгледзєць і сістамния адрозненні бєларускай мови ад інших, і адметнасці яе у розных планах, перш за усё у семантыка-асацыятыуным. Гэты аспект разгортваецца на матэрыяле народнай афаристикі — зроблена выбарка прыказак, прымавак, мудраслоуяу, якія найбольш виразна данеслі пстарычны вопыт беларускага народа і яго духоуния запавети, а каб пазбегнуць безадноснай агульнасці, дзеля параунання прицяітваецца аналагічна складзеная вибарка з афаристьнсі сербау — народа, прикладна роунага бєларусам па колькаснаму складу, таксама славянскага і пераважна праваслаунага, з падобним геапалітьічньїм становішчам, з-за якога ён зведау драматычныя падзели і вьшішчунні, таксама прайшоу шляхам яднанняу і сациялістьічньїх пераушарэнняу. Але, няпіедзячи на шматлікія риси падабєнства, при параунальннм аналізе на перши план виходзіць, як би сама па сабе, адпюстраваная у трапным слове непауторнасць — гіетаричних і природна-кліматичннх умоу, у якіх фарміраваліся этнасы, асаблівасцяу светаадчування і мислення кожнага з іх, самахаракгарыстык і ацэнак інших з пункту гледжання “мы — яны”. У дадатак, вьшодзячи на супастауленне сісгем жанарау фальклору, дисертант викладає свой погляд на тое, чаму у беларусау няма форм гераічнага эпасу накшталт сербскіх этичных песень.

Як лагічньї працяг распрацоукі паустае пьгганне пра тое* што неабходна вилучиць (а у нейкан ступені, магчима, рэканструяваць) вобразы, уласцівьія усёи нациянальнай культури — топасы, а з іх, у сваю чаргу, тия, што спрадвеку нясуць дамінантньш азнакі своеасаблівай сістамьі адлюстравання свету — архетыпы. Дзеля гэтага пажадана абапірацца на дакладньш звесткі пра частотнасць асноуних матьгоау, вобразау, сімвалау у фальклорнай і літаратурнан спадчыне нацьіі. Адсутнасць іх вьімусіла аутара дысертацьй распрацаваць свой,

бумоуленьї задачамі даследавання, рзестр найбольш прьїкметньїх іатьшау як спецьіяльньї дадатак. Разам з тьім, специфіка матарьіялу, кі даследуецца, не дазваляе колькасньїя паказчьікі прьімаць за ьізначальньш, таму што не менш важна- браць пад увагу іншьія саблівасці вобразау — “узрост”, трьіваласць функцьіянавання у [ьіяхроніцьі, дачьіненне да сфери сакральнага, адпаведнасць іершаснай семантьїцьі тьіх канатацнн, якія узніклі пазней, упльїу на іульньїя прьшцьіпьі вобразатворчасці і зстатьічньш традьїцьіі.

Вьпсарьісто^ваїочьі розньїя метадьі аналізу, у тьім ліку і іараунанне з зсгггьічньїмі сістамамі іншьіх народау, дисертант робіць іасіупньїя абахульненні: у беларускім мастащвс не випадкова іаспаусюджаньїя мапгьіт мяжьі і пераходнасцг, якраз гзтая семантьїка таасціва ці не большасці вобразау, шьірока і трьюала замацаваньїх напрьіклад, итадзік і тічка, крьтіца і курган, груша-дзічка і шьгпшьгна, убр і кажан, а таксама рунь, васіпек, хмаркі); прьі увасабленні ірасторавага руху у творах фальклору і пісьменства беларусау 'ауважаецца засяроджанасць на ростат, скрьгжатнні, раздарожжн,

* аз тліне, разбежку, крькнсашх пуцінах, перасеку, су тику, паграніччьі, умежжьі, рубе, пароіе, паеароце, ухіле, узбярзжжьі, узеіве, ускрайку; г беларускім масцацкім светаадяюстраванні рух часу таксама іанпрьїкметней акдонтуецца на стадьіях пераходу — еясна як пара года раніца як пара сутак, а яшчз, асабпіва, пярздадзень, конадіень, іадойсце, надиход,

У аргументацьіі такіх вьісноу дьісертант абапіраецца на ггатьістьічньїя дадзеньш ртестра матьшау і паказчьікі іх праз сінанімію, ісацнятнуньш магчьімасці, прапаноувае цгараг іншьіх доказау. гїапрьіклад, вьілучзнне вобраза еясньї абгрунтоуваецца рззгаядам яго ?васаблення у розньїя часьі і падмацоуваецца меркаваннямі многіх іаследчьїкау, адметнасць матьюа раніцьі пацвярджаецца тьім, што на ісацняцнях з ей утвараліся мянушкі станоучьіх герояу беларускіх іародньїх калак (Заравьі, Заранка, Зоркін, Сеітатік) і ігораг іітаратурннх псеуданімау (Заравьг, Зопак, Зорау, Зорни, Ранок, Раніца). У дадатак разглядаюцца найбольш характерная масгацтву беларусау зізіі неба — не дзенния, часцей за усе з маладзіком, знічкамі, Цзянніцай — і такія спецьіфічньїя вобразьі, як месяц сонечньї, сопца итадзіковав. Даслецуючи матьіу пярздадня, аутар дьісертацьіі звяртае уваїу на тое, што семантьїка яго виразна праяуляецца у каляндарнай абраднасці беларусау і непасрздна у значнейшьіх святах.. Перш за усе

— у Купаллі, якое і само па сабе — ноч перад днем Іаана Хрьісціцеля, і у ритуалах прьі святкаванні яго шматстайна фіксуецца сумежнасць (вьібар месца пад вогнішча; пара запальваць яго; час пошуку папараць-кветкі; момант, калі “сонца грає"). Тая ж семантьїка

раскрываецца у розных выпадках скарыстання" бєларусамі назвау Коляды і Кстда( перад Ражджаством, перад новым годам, перад Богаяуяеннсм), Куцця. Канстатуецца, што значение надыхоцу захоуваюць і такія святы, як Стрэчанне Гасподняе (Грамніцьі), Троіцкія дзяды (Задушная субота) і Дабравесцє Багародзіцьі (Благавешчанне) само па сабе, а на пярэдадзень яго яшчэ прыпадае паганскае, найбольш захаванае у беларускіх краях, свята Камаедзіцьі, якім, да тато ж, фіксуецца раунадзенства. З надыходам асаблівьіх па мясцовай абрадцасці свят звязаны таксама Крывая серада, Маявая субота, Мезіна субота, Міхайліна Субота. Вядома, асобнуїо праблему складає суадноснасць свят хрьісціянскіх з дахрьісціянскімі, аднак і пры уліку верагодцых пераасэнсаванняу, дапасаванняу, у разгледжаным нельга не зауважиць (прота)беларускай адметнасці.

Прычым, даказвае дысертант, яна праяуляецца не толькі у асобмых,' прыватных момантах, але і у специфічним хранатопе (тэрмш М.Бахціна) — аддюсіраванні часу і прасторы наоїул.

Што на асаблшасці быцця і свядомасці этнасу упльшае асяроддзе, у якім этнас фарміравауся і існує, агульнапрызнаиа, замацавана вядомьімі азначзннямі: людзі стапу/лесу Тундры,

горцы/паморцы... Да таго ж гоуныя рзаліі прыроды, а з часам і проста назвы іх, пераутвараюцца у апазнавальныя знакі зтнічньїх ці дзяржауных торыторый, выходзячы за межы “унуїранага карыстання”. Шматлікія асацьіяцьіі, абагулены «не і гоуную сімвалічнасць набьші рзкі Ніл, Ганг, Волга, Дніпро, Дрына. Toe самае прыкладна можна сказаць пра горныя маеты ці асобныя вяршьші — Фудзіяма, Эльбрус, Гімалаї, Трыгпау, Дурмітор, Памір. Падобная асацыятыунасць узнікае і у дачьіненні да азёр — Арал, Балатон, Вікторьія, Ісьпс-Куль, Сяван.

Беларуская этнапрастора, нібьгга, має аналагічньїя сімвальї. Ды зноу-такі нагадвае пра сябе феномен сумежжа, пераходнасці, неаднапрынапежнасщ: Неман скарыстоуваецца як сімвал у не меншай ступені і літоуцамі; Белавежская пушча апынулася раздзеленай на беларускую і польскую часткі; ёсць таксама вядомыя екцаданасці з “прысваеннем” трохпрыналежнага Палєсся; і Днепр, які, маючы вьггохі у Расіі, набірае сільї у землях беларускіх, стау эмблематычным для украінцау. Пры тыпалапчным даследаванні, вядома, неабходна трымаць пад увагаю разнароднасць і разнастайнасць ландшафту Беларусі. Між тым, у свядомасці кожнага народа зауражваецца пэуны краявід, які паеінен песці ідзаграму “этнасу сусвеце". Яго складаюць не толькі вьива, але і адпаведныя даталі, а таксама каларыт, настрой, рьггм, паводле якіх можна атрымаць уяуленне пра духоуны генатып насельніка прасторы, адшостраванан дзякуючы такой ідааграме. Па-свойму гзта перадае і мова — народы Крайний Поуначы карыстаюцца

неверагоднай колькасцю слоу, якія іншьімі мовамі перакладаюцца проста як “снег1*; ірландцьі ужьгоаюць дзесяткі найменняу ветру; у арабау назьгваецца па-розиаму, залежна ад стану, пясчаная паверхня пустьіні... У сувязі з гэтым узнікае пытанне: хіба выпадкова, што беларуекія гаворкі складаїоць на дзіва шматлікі (выбарка дысертанта складає 88 адзінак) єінанімічньї рад з назвау бапота? Назвы інших відау ландшафту, што пацвярджаецца грунтоуньїмі даследаваннямі М.І.Талстога, такой бага тай сінаніміі не утварьші. Паказальна, цгго з бал отам звязваюць зтьімалогію назвы старажытнага племені “дрьігавічьі", а таксама ігораг субрзгіянальньїх ці субзтнічньїх найменняу — паігешукі, багнюкі, гідуньї, сакуны. Зрэшты, умовамі прыроды можна вытлумачыць як гэтую з’яву, так і прадвызначанзсць асаблівасцяу гаспадарання, побыту, будауніцтва, адзення і большасці прыкмет матзрыяльнай культуры. І хоць з культурам духоунай, з асаблівасцямі отнічнага самавыяулення праз мадаль свету, за якой бы пауставау выразна (па аналогії з прьігаданьїмі вышэй азначзннямі) тьш “ліодзі балота”, усё значна складаней, аутар дьісертацьіі лічьіць, што такі аспект даследавання правамерны — прьінамсі, адвяргаць яго загадзя няма прычын — і звяртаецца да праніклівага меркавання М.Багдановіча: ”... Наша стьіхія — лес і бал ота. Тут ёсць свая адменная краса, адменная рьітміка, адменны чар. Трзба іх падгаедзець, знайсці і вьінесці на широкі свет...” (Цыт. па: Ластоускі В. Выбр. та. Мн., 1997. С. 195). Аргументы на карысць гэтага пункту таеджання дысертант знаходзіць у навуковых і згоістьічньгх працах М.Гартцкага, У.Караткевіча, М.Ермаловіча, С.Хмары, а таксама у метафарычных азначэннях “з боку”, якія давалі пісьменнікі Норберт Рандау, Мерчын Новак-Нехорньскі, Аляксандр Купрын. Тое самае пацвярджаецца засяроджанасцю на адпаведнай таматыцы многіх майсгроу беларускага выя^ленчага маетацтва. Што ж датычыцца вуснай народнай творчасці і літаратурьі, дык шматбаковы аналіз іх складає асноуны змест раздэела.

Спачатку праводзіцца свайго роду франтальны агяяд фальклорнай спадчыны розных жанрау — прыказак, прымавак, загадак, замоу, касмаганічньїх легенд, тапанімічньїх і гістарьічньїх паданняу, казак, песень розных жанрау. Потьім такі самы падыход скарыстоуваецца у дачьшенні да хрэстаматыйных творау мастацкай літаратурьі. У дадатак прапано^дааецца спецыяльна складзены і сістоматьізаваньї рэестр матывау. Ужо на падставах хтлага можна зрабіць пэуныя высновы пра своеасаблівасць матыву балота. у беларускім светаадшостраванні. Аднак дысертант звяртае яшчэ увагу на тое, што у свядомасці новага часу паняцце балота атрымала абагулена негатыуны сэнс (як метафарычнае азначэнне “праклятай

мінуушчьшьі”) і што айчынная література XX стагоддзя, асабліва савецкага перыяду, увасобіла адпаведньш канатацьіі, захапіушьіся антыбалотным пафасам. 1 гота нельга абмінаць, а разам з тым важна улічваць увесь дьшпазон увасаблення — і свядомага, і неуевядомленага —- тамы як асобньїмі пісьменнікамі, так і нацьіянальньш мастацтвам увогуле. Таму у дьісертацьгі даюцца грунтоуньи томатычныя вьібаркі з творау пісьмешіікау-класікау — Я.Коласа, Я.Купалы, М.Багдановіча, а таксама сучаснікау і нартупнікау іх — К.Буйло, У.Д)'боукі, І.Мележа, А. Куляшова, А.Разанава. Нязменна скарыстоуваецца тыпалапчны мстад даследавання як у нацьіянальньш кантаксце, гак і з прыцягненнем творчасці прадстаунікоу іншьіх літаратур: удакладняецца, як пацверджана Багдановічава меркаванне пра “паззію дрыпвы” яго уласнай творчасцю; высвятняецца, чым адрознівалася увасабленне тэмы балота Я.Коласам і Я.Купалам; адначасова супастауляюцца пэуныя тэматычныя. лініі у вершах Янкі Купальї і Аляксандра Блока. На падставах такім чынам праведзенага анадізу ящчэ з большай упэуненасцго можна сцвярджаць, што балота сбоеасабпіт архетып бепарускага мастацщаТІ ры гэтым адзнадаецца, што нацыянальны пейзаж у мастацтве нясе інфармацьио не толькі пра бачнае і зразумелае, не зяусёды пєрадає канчагшва сфармуляваныя ідеі. Калі ж падаїульняць праврдзены аналіз і вобразны змест перадаваць мовай паняццяу, выяуленыя асаблівасці можна азначьщь наступным чынам: балога, паводде гльїбіннай сутнасці, — зямля і вада у спалучзнні, як да падзєлу на “твердь” і "хлябь”; яно нібьгта захоувае першасны стан светатварэння, а разам з тым увасабляе і зменлівасць, паколькі у балотах б’юць крьініцьі, тчынаюцця ручаї і ржі, на іх мєсцах утвараюцца як азеры, так і луп, і нават лрыдатныя пад пасевы палєткі. І зноу-такі мы. маем справу з тым, што вышэн азначалася як феномен пераходнасці, узмежнасці, копадня.

Безумоуна, праблема архетыпау нацыянальнага мастацтва шматасгюктная. Калі ж вывучаць яе на падставе пейзажу, перш за усё трэба правесці параунальна-сістомньї разгляд жывёльных і раслінньїх вобразау з пункту гледжання спецьіфічнай знакавасці для народа ці краіньї, незалежна ад таго, што распаусгоджанне большасці відау фауны і флоры не абмяжоуваецца ні зтнічньїмі, ні дзяржауньїмі мєжамі.

Татамістьічная тоорыя у нашым выпадку малапрыдатная і таму, што пры яе скарьістанні пераважае арыентацьи на адвольна выхапленыя і павярхоуна растаумачаньш міфьі старажытных Грзцьіі, Рыма, Індьіі (тады як нават больш менш надзейнага уяулення пра татамізм у сваіх далєкіх продкау мы не маєм), і таму, што наоїул татом

звязваецца з асобным родам, кланам, племенем, а не эттчнай сулодьпасцю. .

На думку дыссргшгга, больш важна улічваць агульныя асаблівасці тыпу культуры (пра)беларусау, які прадвызгачау працэсы “параднсиня” з жывёльным і раслінньїм светам. Ад яго так ці інакш 'залежань ролі каня і вала, "кароукі — другой мпткі”. авсчкі і свінні, курыцы і іншьіх жьгое'л, якія сталі евойскімі, а таксам» адносіньї да тых, што заставаліся дзікімі.

Развіваючьі свае погляды на вобразную сістаму бєларусхагз мастаїрва, дьісєртант спыняецца їй наступным: свойскі, быццам бы зразумелы, пееень — як сімвст мяжы святпа і цемры, наступ змепы, пераходу, пяродадня; самьї таямнічьі і прыцягальны для сучасных даслсдчьгкау ваукапак — пераувасабпете (перахад)чалавека у ваука; зубр — як жыв'ёла рзліктавая, нейкім чынам затриманая у прагрсе падіелу “дзікі — свойскі” на мяжы, калі усе астатнія прадстаунікі роду у нашай прьіродна-кліматьічнай зоне такі пераход здзейснілі і прайшлі далейшую оваліоцьпо; кажан -- стпаронне атавістьічнпе, з відавочиьімі прьїкметамі пграхаднасці, дтухпрьтапежнасці, якія чамусьці наша мова “хавае”, што вьшуляецца пры нараунанні з іншьімі мовамі,

Аутар дысертацьп паслядоуна праводзіць думку, што розныя моуныя сродкі на-свойму фіксуюць міфа-пазтьічньїя уяуленні. У дадзеным випадку адзначаецца як паказальнае тое, што адна з птушак атрымала вялікі шораг найменняу: бацян, боцян, буцт, бусел, бусень, бусьт, бусшо, бухал, буїрп, гайстр, гайсцёр, пелеха, пэпяк, лялька, ляляк, што і гнязду яе дадзены асобныя назвы: буспаука, буспаука, бусіянка, бусннука, што ёсць нейкая матьпзацыя у тым, каб менавіта буспікамі, буслашм молоком, буськоеьімі гуркамі называць расліньї і на тон сзмай асноие развіваць тапаніміку, анамастыку, роуна як і псеуданіміку літаратарскую, што вельмі многія харакгарьістьші чалавека у беларускіх гаворках засноуваюцца на параунаннях “як бусел", “бы той бусел” — іншьімі словамі, што распаусюджаны вьграз “беларуская птутка бусел" не выпадковы. Лінгвістьічньїя назіранні дысертант падмацоувае разнасгайным маторыялам фальклору і отнаграфіі бсларусау: паводле старажытных вераванняу, бусел менавіта нашу зямлю “чьшціць” і ахіляе сваімі крьшамі бельші, што у адпаведнасці з семантыкай колерау, якую выпрацавала традыцыя, мае дадатковы сонс; надзвычай трьгоала і шматстайна з буслом звязаны беларускі народны каляндар, у тым ліку хрьісціяпскі; “вадзілі бусла” каляднікі; у выглядзе яго рабіліся абрадавыя вьіпечкі; выява яго шырока $?жываецца у иацыянальным арнаменце; па гэтай гггушцы иашы продкі вьізначалі і жыццёвы кон, і прапюз надаор’я, і расклад бягучага працоунага дня, прьіпісваючьі ёй многія уласцівасці як

“гпушкі вешчай”, 1 на шматлікіх прикладах даследчык паказвае, што усё гэта, маючы разнастайнае адшосіраваннс у народнай свядомасці, атрымала развіццє у прыгожым пісьменстве і выяуленчым маетавдве повага часу — ссць усе падставы сцвярджаць, што белы бусел у еістаме вобразатворчасці беларусау ненараунальны і незаменны, прычым як харакггрнейшы знак балотнага архетьту свегаадлюстравання, уласцівага усёи зтнасупольнасці. У даследаваані адзначаецца таксама, што падобнай прыроды знакавасць маюць вобразы іншьіх бусловых сулаїщшафтнікау — кані/канюха/тігаут/вішчуна, кутка, жорава/' жураут. З іюрагу своеасаблівьіх знакау балотнага архетьту даследчык асобна вилучає жабу — перш за усе хаму, што у сучаснай свядомасці развіуся комплекс негатыунага стаулення да яе, падобна, як да балота наотул. Між тым, на думку дисертанта, адназначнасць такая не знаходзіць пацвярджэння у свядомасці традыцыйнай, якую перадае міфа-пазтьічная мадоль свету. Звяртаецца увага на наступний моманты: беларуская мова абьіходзіцца адным найменнем і для балотнага, і для палявога відау; з абодвума звязваліся уяуленні пра надзвычайныя, у тим ліку цалебныя, уласцівасці; і дагэтуль існує шмат розних павер’яу, паводле якіх жаба можа упливаць на лес чалавека, не кажучи ужо пра надвор’е, надзейнай прадказальніцан якога яна лічьіцца; накрьіудзіць, а тым больш забіць, жабу асцерагаліся. З аднаго боку, гэта можа тлумачыцца успрыманнем жабы як хтанічнай істоти, што, як биццам, пацвярджаюць многія народньш прьїказкі, прьімаукі, гіараунанні, у якіх жаба так ці інакш вьнслікае адмоуную рэакцыю. Аднак уважліви аналіз паказвае, што у народных уяуленнях яна звязвалася з сіламі як “цемньїмі”, так і “светлимі". Такая амбівалентнасць вьшуляецца, наприклад, вось у чим: ахоуныя меры $ адносінах да жаби не маюць аналагау у дачиненні да хтанічньїх істот інших — скажам, забіцк мьіш, пацука альбо гадзюку не лічилася за грэх; з дапамогаю жабы, паводле народных вераваїшяу, можна аблегчьщь роди, адвесці градавую хмару, примірьіць ворагау; вираз “жабскія гриби” азначае, што людзі такіх грыбоу не ядуць, але “жабіньїмі кветкамі” назьшаюць вераніку лекавую (апроч таго, ёсць яшчэ “жабін рамо пак”, “жабіна зорка”); неадназначныя інтзрпротациі мае широка вядоми казачий вобраз царзуньї-лягушкі; паказальна, што у беларусау єсць традицийни танец (вєрагодна, рэшткавая форма нейкага абрацу) з памяншальна-ласкальнай назвам—“Жабка”; асаблівую цікавасць уяуляе тое, што гадавы цикл жьщцядзейнасці жабы суадносіцца з хрьісціянскім календаром: “Да Благавешчання жаба не закумкае”.

Усе іотия назіранні дысертант выклау найперш дзеля таго, каб црлстып балота быу прадстаулсны разнастайньїмі яго паказчмкгші і

отементамі, не виключаючи і такіх, якім у сучасний свядомасці шдаюцца адмоуния канатациі. А развагі над прыведзеным латэрыялам виказваюцца у дискусійним парадку і з іірапановай нттрпрэтацьпо тих фактау, што не укладаюцца у звыклыя схемы, іацвярджзць альбо аспрэчваць далейшьші грунтоуньїмі

)аспрацоукамі па вьгоучзнні як а собі і ых момаїггау, так і гоуних з’яу у комплексе.

Якраз гэтаму падпарадкаваиы працяг даследавання — зварот да мсліиних вобразау у беларускім традыцыйным і сучасным мастацтвє. Іепасрзднаму асонсаваншо іх папярзднічае агляд той асацьштиунасці, ікуіо у сусветньш мастацтвє маюць гоуныя расліньї дзякуючы Бібиіі. ^зглядагоцца таксама фларыстычныя знакі-сімвальі асобных иародау і раін ( наприклад, кедр — Ліван, лаур — Іспанія, ціс — Англія, бяроза

- Расія...) з удакдаднешіем, што агульнапацыянальныя сімвальї не аусёды супздаюць з регіянальньїмі, субзтмічньтмі (так, для гранадцау мблематычнасць мае не лаур, а мускатны арэх; закарпатцы больш за сё вьшучаюць яліну-смярзку, тады як супольнаукраінская знакавасць алежыць таполі), што дрэва можа виступань найперш як сімвал еаірафічнага асяроддзя, а не этнасу (зукаліпт — Аусіралія, баабаб — іфрьїка). Звяртаецца увага на тое, што у XIX і на пачатку XX гагоддзяу як агулънаславянскае дрэва, са сваей сімвалічнасцго, аэтызавалася ліпа. Заканамерна узнікае пытаине: а якое ж дрэва айбольш “беларз'скае"? Дисертант лічиць, што в яр 6 а — яна, хоць і е з’яуляецца радкім, тим больш экзатычным відам, вельмі типовая ля пейжг.ку любога рэпёна Беларусі і, што яшчэ істотней, має саблівуїо характэрнасць у беларускай мадзлі свету. Абгрунтоуваецца ?тае меркаванне у розних аспектах: у беларускай мове слова “вярба " ало шэраг витворних — впрба/ вербалоз/ еербалоззе/ вербалозмік/ грбеж/ еярбняк — якімі легка замяняюцца усе іншия найменні відау шєйства вярбових (наприклад, ветла/вятла, іваАуняк, лаза/лазіт, тата, тальнік/ краснотал/ чарнатал), але при гэтим захоуваюцца зоеасаблівия вырази типу вярба-броднік, вярба-брзднщказіная вярба, паралельна існуюць іншакарзнния словы з пераносным значэннем — 'птіца, віціннт; відаць, мае свой сэнс тое, што “лаза” для беларуса снш за усе азначае лазу вінаградную, як у многіх мовах, і пазбаулена гсасцівай іншьш пераноснасці (скажам, сербскае “лоза” ~ радаводнае рэва); улічваецца, што вярба-лаза для насельнікау беларускіх краёу традвеку мела вялікае практычнае значзнне; при шьірокім ужитку у іспадарстве, яна абумоулівала і своеасаблівую абраднасць, што ацвяряжаецца самимі разнастайнимі прьжладамі; не випадкова і у ясцовай хрисціянскан абраднасці вярбе нададзена значэнне большае, к астатнім дрэвам; каб скласці уяуленне пра роліо і мссца вобраза

вярбы у беяаруекай м!фапаэтычнай мадад, праводзщца, як I у дачыненш да выкладзснага вышэй, франтальны агпяд этнаграф1чнага, фальклорнага I ягёаратурна-мастацкага маюрыяяу, абагульншоцца наз1рзнш 1 меркаваин! беларуеазнауцау розных эпох, шматпланава скарыстоуваюцца параунальныя падыходы — у супастауленш з вярбою разгледжаны бяроза, груша, дуб, вшня ! шшыя дрэвы; у творчасш тсьменшкау-класжау акрэсшваецца увесь дыяиазон увасаблепня пэунага кола вобразау; прыцягваюцца фальклорныя 1 лпгаратурньш творы шшанацыяналънага лаходжання. Пры гэтым адзначаецца, што семантыка матыву вярбы у мнопх выпадках не паддягае поунай I адназначнай расшыфроуцы. Аднак 1 пры параунальна-тыпалапчным разглядзе уск верагодных асацыяцын беларуск! маторыял найбольш адлгостроувае разумение вярбы як амеала жыццётй сшы, прыгажосщ, прадрэеа 1 навах сусаетнага дрэса, цэнтру светабудовы. А як 1стотнае для ашсання усёй истомы светаадшостравання, падкрэслшаецца, што на Беларуа менавгга вярба увщавочвае (“каткамг’) пераход ад з1мы да лета — пярэдадзень, яна ж з’яуляецца знакам пераходнага ландшафту — сумежжа, а у нэуыым сэнсе 1 спалучэння стыхш (“Дзе вада, там вярба”), найбольш выразна увасабляючы архетып бапота.

Асабл1вая увага да балотнага архетыпа абумоулена шкненнем вытлз'мачыць значнасць \ адметнасць яго у беларуекай мадол1 свет>' (пры тым, што сн, як правша, загадзя адмауляецца над уплывам негатыуных канатацый, якш надаюнца агульнаму паняццю балота 4 усяму, што звязана з 1м) аднак не адмяняе заданы акрэшпць сйлэму светаадшостравання беларусау. Таму у дысертацьй далей разглядаецца сукупнасць вобразау — прадвызначаных таксама прыродным асяроддзем I тъшовым! рэалгям!, — якая шбыта складас апазщьно гаму, што акрэслена вышэй. Схематична тэта можа быць ирадстаулена так: балота, упадзша — курган, узвышша

вярба, што хтщца — дуб, што цягнецца

долу угару

шцая лаза — гонкая бяроза

бусел, жорау, каня — жаурук, зязюля, голуб

бабёр — зубр •

чарот, логаць, аер — чабор, папараць, васшёк...

Аутар дысертацьй канстатуе вщавочную пашыранасць 1 адметнасць вобраза кургана у беларушм масташве I шсьменстве

XX стагоддзя, а пры гэтым 1 увагу л1таратуразнауцау да яго, у

адрозненне ад вобраза балота. Як слушныя 1 для дадзенай распрацоук! зыходна важныя, прьшодзяцца меркаванш пра тое, што мелася канкрзгна-пстарычная абумоуленасць засяроджанасш на курганным

натьше з адпаведным ід'зйньїм змесгам — “унутранага узвышэння над гіжім, побытавым і зямным” і “ядяання” (В.Кавапенка), “былой славы, жую трзба адрадснць” (У.Г'ншамёдау), “магугмых сіл народа у лшулым”, што “нібьі клічуць лгодоей на новае лмаганнє” (Т.Шамякіна). Гэтуго і іншую семантыку дысертант ньгауляе на падставе творчай ;падчьшы шсъменшкау-адрадяонцау пачатку стагоддзя і пазнейшага іасу — перш за усе' Я.Купалы, Я.Коласа, М.Бащановіча, А .Гаруна, СБунло, УДубоукі, — сістоматьізуе і прасочвае пэунук» эвалюцьио імссту вобраза. Даследчык лічьіць за сімптаматьічнае, што з часам на їмену рамантычнай ідоі узвышзння прьіходзіць паэтыззцыя вьшіку тартасці і моцы лгодзей, якія насыпаюць гару, прычым — па між балот: эта адшостравала і змены у свядомасці, калі архетьш вьїціскауся тдзе'нньїмі клопатамі, праграмавалася паэтызацыя “узвышша новага кыцця, дабрабьпу” і“кургана шчасця” у якасці важнзй ідаалагемьі. На іумку дыеертанта, ёсць гоуиая прьтчьінна-вьініковая сувязь паміж гым, ігго метафара кургана/узвышша/узвышшня па-свойму ідеалагізавалася і новым беларускім мастацтве ад пачатку, і тым, што у пазнейшыя гасы ёй уласцівьі адпаведныя дапауненні і пераасзнсаванні, ірьізначаньїя падмацоуваць ідзто светлай будучьіні у супрацьваїу імрочнай мінуушчьше, якую метафарычна часцей за усё пачалі іазьшаць болотам. І у готым дадатковыя падставы лічьіць ірапанаванае вьпшй супастауленне вобразау як правамернае не голькі у плане метадалагічньїм, але і паводле аб'єктьіунай ібумоуленасці.

У працяг сістоматьізацьіі адметных беларускіх вобразау свету Фісертант зноу прыгадвае меркаванне М.Баїдановіча пра “нашу тьіхію” і спрабуе акрзсліць комплекс вобразау, якія складаюць ірхтып несу. ГІраводзіцца грунтоуны разгляд спадчьшы самога й.Багаановіча, а таксама Я.Купалы і Я. Коласа з вьіхадамі на плен ворчасці іншьіх аутарау. Гэта дає магчымасць вылучыць як тыповае гспрыманне беларусамі лясных краявідау і стьіхіі лесу, так і іепауторна індьюідуальнае адшостраванне іх асобньїмі пісьменнікамі. Салі ж ставіцца задача размеркаваць тры даследаваныя комплексы ірьіродна-ландшафтньїх вобразау паводле магчымасцяу іх парадаваць :пецьіфіку, ба дай што, лясному архетыпу нельга аддаць першынство. /жо таму, што лясістасць не можа быць прызнана як пераважна 5еларуская асаблівасць у параупанні, скажам, з Карзліян, таежньші сраямі Сібірьг ці сербскай Шумадзіяй (ад “шума’’ = лес). Іншая :права, што лясная стьіхія больш прикметная і прьшабная адначасова. /ласнз, у графічнай ішострацьіі выкладзеных назіранняу, разваг і }ысноу атрьімліваецца вось што:

Балотнае апынаецца пад линяй бачнага непасрэдна 1 патрабу заглыблення; курганнае абстрагуецца ад наяунага рэальна 1 сюроува увысь; 3' пол! зроку 1 сталага уздзеяння застаецца менавпа лясног.

Зразумела, трэба ящчэ I яшчэ канкрэтызаваць, як суадносяцц вызначаныя архетыпы, кал! браць усю псторыю развщц нацыянальнага мастацтва, спецыфку эвадюцьп розных яго вщач трансфармацыю этнасупольнага у {ндывщуальных творчых /шшуках многае шшае. Пры гэтым бясспрэчна перспектыуным! дысертант уяуляюцца тыя аспекты даследавання, што дазволяць пераканауч высвехшць, якш з адметных вобразау нацыянальнага мастацтв увасабляюць больш спрадвечную кнасць, а як(я застаюцца знакаи часу — адпаведна, адтостроваюць сутнаснае 1» уяунае, спатыиу I цадзённыя запатрабаванш, уласиа культурны рух ц! цывшзацыйны зрухь

Дадатак 1. Материалы спецьтльнага даследквяит “ДшухмоУнасць — дзвух-мтаратурнашь” адшосгроувае вынн анкетавання, якое дысертант праводз$ на працягу ишсш гадоу аудыторыях фшалапчнага факультета БДУ, ГЪспублЬсанскага шстытут удасканалення настаунжау, Факультета павышэння квал1фкаць выкладчыкау мовы 1 лпгаратуры сярэдшх спецыяльных навучальнь устаноу пры БДУ. Адпаведна, рэспанденты — беларусы п иацыянальнасщ, з дастатковым веданнем псторьн ! сучаснага стан айчыннай кулыуры 1 лтаратуры, неабыякавыя да нацыянальнь праблем ~ выказвал! свае погаяды на праблсму нацыянальнаг самавызначэння у спуацьп дзвухмоунасш I непасрэдна з готы звязанай спепыфвд лггаратурнага paзвiцця. Прапанаваныя пытан] складал1 у пэуным сэнсе блок!, з дапамогаю як1х высвятаяла< успрыманне сучаснай свядомасцю розных аспекту гэтай з’явы, таму п вынисах анкеты можна прасачыць лопку, паслядоунасць 1 трывалааи той ш шшай роакцьй на канкрэтныя факты, а таксама залсжнаа асобных меркаванняу ад часу щ, дакладней, грамадска-палпычнь: працэсау.

Дадатак 2, Найбольш характерный матывы у назвах творау (Ьальклору і мастапкай літаратурьі: Рэесто і пачатковая

сістематмзяньт” маерубрьпсі:

І. Лрхетып пераходтсці, сумежжа (і.Мяжа,пераход, парог... у розных значэннях. 2Аксімаран і кантрастнасць як адметныя прыёмы вобразатворчасці. З, Мяжа у часе — надыход, пярэдадзень, надойсце. 4. Свята пярэдадня зменау у кругазвароце сонца — Купалле (Папараць

— як спалучаны матыу). 5, Найзначнейшая у пераходнасці пара года

— вясиа. 6. Памежная фаза сутак — раніца... 7-Скрыжаванне, раздарожжа, ростань. 8. Зменлівае на небасхіле: Знічка. Маладзік. Зара. 9. Зыходнасць і пераходнасць воднай стьіхіі — крьініца. 10. Пераходная стадыя пасевау — рунь. 11. Ушанаваная з пустазслля квстка — васілск. 12. Між дзікім і акультураным — расліньї. 13. Між дзікім і свойскім — жывёлы. 14. Музыка, спе$Р з жадем — жалейка. 15. Колер, які лёпса пераутвараецца ва усе іншьія.

2. Архетьт болота (1. Балота, дрылва. 2.Балотная птушка — бусел. З.Балотная птушка — журавель. 4. Балотныя гпушкі іншьія. 5.Балотнае дрова — вярба. 6. Балотньм расліньї іншьи).

3. Архетып лесу (1. Лес, пушча, бор. 2. Дрова лесу, гаю — бяроза.

3. Дрова лесу, гаю — дуб. 4. Лясная расліна —• верас. 5, Птушка лесу, гаю — зязгаля).

4. Архетьт кургана (1. Курган — імкненне увысь. 2. Птушка вьісі

— жауранак).

Асноуиьга палажзіші дьісертацьіі адлюстраваны у наступних публікаїтьтах:

1. Чарота І. Пошук спрадвечнай існасці: Беларуская літаратура

XX стагоддзя у працэсах нацыянальнага самавызначэння. - Мн.: Навука і техніка. - 1995. - 159 с.

2. Чарота I. Антолопца белоруске поеліуе. - Београд: Српска оьюкевна задруга, Научна юьига. - 1993. - 199 с.

3. Чарота I. Беларуская савецкая літаратура за мяжой. - Мн.: Навука і техніка. - 1988. - 88 с. (Сааутары - Адамовіч ГЛ., Казыра Л .А., Сакалоускі УЛ.)

4. Чарота I. Пра дружбу літаратур II Беларусь. - 1978, N 4. - С. 26.

5. Чарота І. Шьірокія крылы “малой формы” II Полымя. - 1981, N 1.- С. 243-246.

6. Чарота I. Яднае народы Коласава Слова II Маладосць. - 1982, N8.- С. 149-152.

7. Чарота I. Якуб Колас і Янка Купала у Югаелавіі: Да пытання аб перакладах і ацэнках творчасці II Творчая спадчына Янкі Куп алы і

Якуба Коласа і развіцце славянских моу і літараіур. Тэз. дакл. рэсп навук. канф. - Мн.: Выд. БДУ. - 1982. - С. 117 - 118.

8. Чарота I. Знаёмства з літературам! Югаславіі // Далягляды 1982. Зб-к. Мн.: Мает, літаратура. - 1982. - С. 308 - 313.

9. Черота И. По родству духа//Неман. - 1983, N 1.-С. 167- 168.

10. Чарота І. Беларуская літаратура у Югаславіі: Пераклады — пзта мост дружбы //Голас Радзімьі. -1984, 1 сак. - С. 7.

11. Carota I. Razlogi za medsebojho zanimanje II Delo. Knjizevn

listi, .(Ljubljana). - 1984, 18 auq. - S. 29 (На славенскай мовє).

12. Чарота I. На карысць славянскага брацтва II Беларусь. - 1985 N 4. - . С. 22 - 23. .

, 13. Черота И. Белорусская литература и общеславянский контекст

//Региональные особенности восточнославянских языков, литератур фольклора и методы их изучения. Тез. докл. и сообш. III респ. конф. Ч

II.-Гомель, 1985.-С. 62-63.

, 14, Чарота I. Творчасць Якуба Коласа і славенская культура 20 30-х гадоу И Кадасавшы. 36. навук. прац з нагоды дня нараджэнш Народнага паэта Беларусі Якуба Коласа. - Мн., 1986. - С. 32 - 33.

15. Чарота I, Выбар па роднасці II Полымя. - 1988, N 6. - С. 215 ■ 218. ...

16. Чарота I. Да няулічанага аспекта пытання “І.П. Мележ МА.Щолахау” II Веснік БДУ. Сер. IV. - 1989, N 2. - С. 9 - 12.

17. Черота И. Советская литература в связях и взаимодействиях I Начала сравнительного и системного анализа). - Мн.: Ротапринт Б ГУ

- 1989.-38 с. ,.

18. Чарота И. Трагом узаіамног упознававьа и деловаїьг (Преглед белоруско- іугословенских кіьижевних веза) II Мостові (Београд). - 1989. N 2 (78). - С. 124, - 137. - (На сербскахарвацкай мове).

19. Черота И. Некоторые аспекты исследования процессої

интеграции и дифференциации в советской литературе II Веснік БДУ Сер. IV. -1990, N 2. - С. 6-9. , ...

20. Чарота І. На ніве узаемаперакладу // Полымя. - 1990, N 7. - С

247 - 250. . .

21. Черота И. Творчество М. А. Шолохова и белорусская проз. (Некоторые аспекты связей) // Творчество М. А. Шолохова и советска; литература. Шолоховские чтения. - Ростов- на- Дону: Изд. РГУ. - 1990

- С.105 -108.

22. Carota I. Bibliografija belorusko-jugoslovenskih knjizevnih vezc

(1) II Prevodilac (Beograd). - 1990. N 4. - S. 70 - 79.

23. Carota I. Bibliografija belorusko-jugoslovenskih knjizevnih vez;

(2) 11 Prevodilac (Beograd). - 1991. N 1-2. - S. 77 - 83.

24. Carota I. Bibliografija belorusko-jugoslovenskih knjizevnih vez:

(3) II Prevodilac (Beograd). -1991. N 3-4. - S. 82 - 87.

25. Чарота І. У пошуках спрадвечнай існасці, а не уяуна грачанага вобраза // Літаратура і маетащва. - 1991,17 мая. - С. 6 - 7.

26. Черота И. Утвердилась связь (А.А. Блок и Белоруссия) // Блок литература народов Советского Союза. - Ереван: Изд. ЕГУ. - 1991, -

280 - 297.

27. Чарота I. Асэнсоуваючы месца літзратурм нашай у сям'і ялічаиай II Далягаяды, 1992. Зб-к. - Мн.: Мает, літаратура. - 1992. - С. 66 - 272.

28. Чарота І.Пераклад пры дзвухмоунасці і “дзвухлітаратурнасці” Мастацкі пераклад і нзцыянальная свядомаець. ‘ Маторыялы

крупгага стала", - Мн.: МДПІ ЗМ, 1992. - С.32 - 33.

29. Чарота І. Да новай канцэпцьп II Літаратура і мастацтва. -

992, 29 мая. - С. 7. '

30. Чарота И. Перевод в условиях двуязычия II Литература и еревод: проблемы теории. - М.: Прогресс, - 1992. - С.18 - 24.1

31. Чарота І. ГІра асаблівасці творчага самавыяулення еяарусау II Беларусіка. Кн.2. Фарміраванне і развіцце нацыянальнай шасвядомасці беларуса. - Мн.: Навука і тзхніка. - 1993. - С.367.

32. Чарота І. Новая беларуская літаратура і “рускі авангард” II еснік БДУ, Сер. IV. - 1993, N1. - С.34 - 36.

33. Чарота І. Пераклад як чьіннік развіцця літаратурьі II ультура (ЗНО). - 1993,24 жніуня. - С.8-9.

34. Чарота І. Да новых йггэрпрэтацый літаратурнага сумежжа II есці АН Беларусі. Сер. ір. навр:. - 1993, N2. - С. 127 - 128,

35. Чарота І. ГІра свае, сваяцкас, суседскае і агульнае II ітаратура і мастацтва. -1993,24 верасня. - С. 16.

36. Чарота І. Шукаць і берагчы духоуныя скарбы II Роднае юва. - 1993, N9. - С,79.

37.Чарота И.Преломи, распуПа и сушткна исконска II Савременик эеоград). -1993, N 9/10/11, - С.41 - 50. (На сербскай мове).

38. Чарота I. Канцэпцыя нацыянальнай літаратурьі і питанні еракладу II Праблемы нацыянальнай філалагічнай адукацьіі у ВНУ еларусі. Мат- лы рэсп. навук. - метад. канфер, - Гродна: ГДУ, - 1993. -:.123-129.

39. Чарота І. Ідоя усеславянства (Літаратура у працэсах нацыя-альнага самавызначэння) II Першацвет. - 1994. N1. - С. 108 - 115.

40. Чарота I, Да асэнсавання беларускіх нацыянальных вобразау вету (Зыходныя моманты і надзенныя заданы) II Веснік БДУ. Сер. IV. -994. N1. - С.З - 6.

41. Чарота І. Проблеми превода у условнма билингвизма II бил.а- Reality (Београд). - 1994,30 април. - С.26. (На сербскай мове).

42. Чарота I. Балота — архетып беларускі //Роднаеслова. -1994,

Ї 2. - С.46 - 49; 1994, N3. - С.65 - 68. •

43. Чарота L Дрэвы балотнага краю: раслшны свет у фальклоры лггаратуры /I Роднае слова. - 1994, N7-8. - С.113 -119.

44. Чарота I. Жывёлы балотнага краю... // Роднае слова. - 1994 N10.-С.118- 122.

45. Чарота И. Характер и образотворчество белорусо (Некоторые особенности) //,;Зборник Матице српске за славистик (Нови Сад). - 1994. N 46-47. - С.71 - 88.

46. Чарота I. Беларусю мастацю пераклад (Пра спецыфку супярэтавыя моманты развщця i перспектьшы) // Культура (Р1Д). 1994.N 9.-С.7-Н.

47. Чарота I. Начата! беларускай праваслаунай пстарыяграфй ( Праваслауе у Benapyci i у свеце. - 1995, N3. - С.90 - 92.

48. Чарота I. Духоуны генатып беларуса у традыцыйнай сучаснай культуры // Культура (Р1Д). - 1995, N3. - С.6 - 9. (Н беларускай i антшекай мовах).

49. Чарота I. ГТункщр жыццёвага шляху Mixana Запольскага

Культура (Р1Д) . - 1995, N4. - С.З - 5. (На беларускай i анпййска мовах). :

50. Чарота I. Спадчына свв. Юрыла i Мяфода1я у духоуна

культурных працэсах Беларуй канца XX стагоддзя II Праваслауе славянск!х культурных традыцыях. Зб-к. - Мн.: Беларуска

Праваслаунае Брацтва Трох Вшенск1х Мучашкау, 1996. - С. 18 - 24.

51. Charota I. Spiritual genotype of a belorusian tradicional an contemporary culture II Збшъа- Reality (Београд). - 1996, 31 октобар.

С. 11 (На англшекай мове).

52. Чарота И. О некоторых особенностях характера мироотражения белорусов /I Неман. - 1996, N 9. - С. 187 - 200.

53. Чарота И. Шолохов и белорусская литература (К основны аспектам проблемы) II Научно гцело академика Милосава БабовиЬ; Зборник Црногорске академад'е наука и уметности. - Подгорица, 1996.

С. 224 - 240.

54. Чарота I. Беларуска- македонсюя культурньи сувязк Ц праблемы кантактавання меншых славянских народау у поел сацьшистычную эпоху II Культура (ЗНО). - 1996,3- 9 верасня. - С.5.

55. Чарота I. 1дэалагема “Ун1яцтва — нацьшнальная рэл1г беларуса^'* у сучаснай свядомасш II Материалы научно-богословскс конференции, посвященной памяти преподобномученика Афанаси игумена Брестского и 400-летию Брестских церковных соборов. Бре 16-19 сентября 1996 г. - Минск, 1997. - С. 50 - 54.

56. Чарота I. Каб не прапау скарб: Беларусы

царкоунаславянская спадчына II Лпаратура i масгацтва. — 1997, чэрвеня. - С. 14 - 15.

57. Чарота I. Архетыпы беларуекага светаадлгастравання: Балота (Працяг размовы. Рйестр найбопьш характерных матывау у назвах творау фальклору і літаратурьі) II Роднає слова. - 1998, N1. - С. 62 - 72.

58. Чарота І. Архетыпы беларуекага езетаадоюетравання: Курган. // Роднає слова. - 1998, N2. - С. 157-165.

59. Чарота І. Ідея аіульнасці славян і Беларушчына II Бєларуская

думка.- 1998, N3.-C. 117-125. , _

60. Чарота І. Архетыпы беларуекага светаадаюстравання: Лес II Роднає слова. - 1998, N 4. - С. 151- 162.

61. Чарота I. [Па праблсматыцы беларуска-іншаславянскіх літаратурньїх сувязяу артыкулы: Ну дал Андрэй; Дэкэркатч Момчыла; Нушыч Браніслау; Раічкавіч Стіван; Пажавіч Радаслау; Стыенай Радуле.; Усеславянскі зборнік; Штэфанава Рожа; Шэдзкы Ян; Югославії іітаратурьі] II Энцыклапедыя літаратурьі і масгацтва Беларусі. - Мн. : БелСЭ, 1984 - 1987. - Т.1.- С. 505; Т.2. - С. 285; Т.4. - С. 89, 144,478; Т.5. -С. 145, 370,590,611,666-668.

62. Чарота I. [Артыкулы; By дал Андрэй; “Любляною, звон”; Раічкавіч Стэван; Стыенаа Радуле; Штэфанава Розка; Шодзівьі Ян] II Янка Купала. Энцыклапедычны даведнік. - Мн.: БелСЭ, 1986. - С. 95, 364,520,577-578,669,672.

63. Чарота I. [Артыкулы: Албанская nimapamypa; Андрыч ha; Бечкавіч Мащя; Беук Францэ; Божыч Мірка; Бор Матэй; Брэзан Юрый; Будеш Андрэй; Вотавіч lea; Геездаслау Оршаг; Гундупіч Іван; Цаманавіч Радое; Жупанчыч Отан; Змай Йванавіч Еван; Есенскі Янка] II Бєларуская Энцыклапедыя. - Мн.: Беларуская энцыклапедыя. - Т. 1. 1996.-С. 231,358; Т.3.1996.-С. 132, 204, 215, 282,307-308; Т.4. 1997. -256; Т. 5. 1998.-С. 103,534.

64. Чарота І. [Усе даведкі пра успрыманне творчасці беларускіх гсісьменнікау у рэспублйсах былой Югаславіі] II Беларускія гіісьменнікі.Т.1-6. -Мн.: Беларуская энцыклапедыя, 1992-1996.,

РЭЗЮМЭ Чарота Іван Аляксеевіч

Беларускяя літаратура XX стагоддзи і пршрсы иацыянальнага самавызначэиня

Клгочавыя словы; адметнасць, архетып, беларусы, духоунае, існасць, нацыянальнае самаусведамленне і светаадлюсіраванне, канхэксг, літаратура, працэс, сістама, славянства, типадогія, фаиьклор.

Аб'скт даследавання — беларуская літаратура XX стагоддзя, як пэуны сінтаз папярэдняга развіцця фальклору і пісьменсгоа, у адносіиах да працэсау иацыянальнага самавызначэння.

Навпна і асноуныя вьшікі дысергацьй абумоулены тым, што нацыянальна спєцьіфічнае у літаратурьі даследуецца комплексна, пры уліку розных кантакстау, на епалучзнні иопшдау “з сярэдзшы” і “звонку”. Адзначанае дазволіла высвятляць, як славеснасць, увасабляючы гшбіннае, здабытае усім гістарьічньїм вопытам народа, служыць сродкам самаідонтьіфікацьіі яго. Зыходныя пазіцьіі: мова нясе пэуны код існавання этнасу у прьіродна-гісгарьічна-духоуньїм сусвсце; масхацхва слова перадае летапіс духоуна-культурнай эвашоцьй, звод зтнічнан характаралогіі, вьюераную усім радаводам філасофію быцця, а таму належань да важнейшых чьіннікау фарміравання нацыянальнай свядомасці. Упершышо аналізуюцца важный заканамернасці і супярэч-насці сцвярджзння айчьшнай літаратурьі у сусветным, еурапейскім, аіульнаславянскім, савецкім кантэкстах і, асобна, беларуска-рускія узасмадачьіненні. У вьініку нетрадыцыннага спалучэння падыходау філалагічньїх з зтналагічньші, культуралагічньїмі і агульнафіласофскімі прапанавана сістаматьізацьія прыкмет беларускаеці, увасобленых фальклорам і літаратурай, шматпланава раскрыты спецьіфічньї характар светаадлюстравання і вобразатворчасці беларусау перш за усё у наступным: засяроджанаець на семантыцы сумежжа-

пераходнасці, якая шматстайиа выяуляецца у агульным успрьіманні часу і прасторы (хранатопе), роуна як і непаерэдна у сукупнасці тых вобразау, што сталі апазнавальньїмі знакамі иацыянальнага мастацтаа. Асобна вылучаны уласцшьш супольнай памяці этнасу першавобразы

— архетыпы, еярод якіх найбольш увагі надаецца архетыпу балотнаму еуадносна з курганным і лясным у арьігінальнай сістаме, што абгрунтоуваецца, акрамя усяго, падрабязным рэестрам матьшау. Даеледаванне, такім чынам, змяшчае невядомую раией факталогію, аугарам вынайдзеныя методьікі і новьія канцэтуальныя рашзнні важных праблєм. Маторыялы і высновы дьісертацьіі маюць каштоунасць для айчьшнай навукі і аеветы у некалькіх галінах, павінньї зацікавіць таксама вучоньїх-кампаратьшістау іншьіх краін.

РЕЗЮМЕ Чарота Иван Алексеевич Белорусская литература XX века и процессы национального самоопределения Ключевые слова: особенность, архетип, белорусы, духовное, гущиость, национальное самосознание и мироотражение, контекст, литература, процесс, система, славянство, типология, фольклор.

Объект исследования — белорусская литература XX века, как известный синтез предшествующего развития фольклора и искусства ятова, по отношению к процессам национального самоопределения.

Новизна и основные результаты диссертации обусловлены тем, ето национально специфическое в литературе исследуется комплексно, при учете разных контекстов, на сочетании взглядов “изнутри” и “из-зпе’Ч Отмеченное позволило выяснять, как словесность, воплощая ■лубннное, добытое всем историческим опытом народа, служит средст-зом самоидентификации его. Исходные позиции: язык несет определенный код существования этноса в природно-историческо-духовном «ире; искусство слова передает летопись духовной эволюции, свод этнической характерологии, выверенную всем генезисом философию эытия, а потому принадлежит к важнейшим факторам формирования национального сознания. Впервые анализируются важные закономерности и противоречия утверждения отечественной литературы в мнро-зом, европейском, общеславянском, советском контекстах и, отдельно, зелорусско-русские взаимосвязи. В результате нетрадиционного сочетания подходов филологических с этнологическими, культурологиче-жими и общефилософскими предложена систематизация признаков эелорусскости, воплощенных фольклором и литературой, многоплано-зо раскрыт специфический характер мироотражения и образотворче-лва белорусов прежде всего в следующем: сосредоточенность на семантике пограничья-переходности, которая многообразно проявляйся в общем восприятии времени и пространства (хронотопе), равно как и непосредственно в совокупности тех образов, которые стали опознавательными знаками национального искусства. Особо выделены гвонственные коллективной памяти этноса первообразы — архетипы, среди которых более всего внимания уделяется архетипу болотному гоотноснтельно с курганным и лесным в оригинальной системе, которая обосновывается, кроме всего, подробным реестром мотивов. Исследование, таким образом, содержит неизвестную ранее фактологию, найденные автором методики и новые концептуальные решения важных проблем. Материалы и выводы диссертации имеют ценность яля отечественных науки и просвещения в нескольких областях, должны заинтересовать также ученых компаративистов других стран.

SUMMARY ...CHAROTA IVAN ALIAKStEEVICH

Belarusian literature of the 20-th century and the process of national self-determination

Key words: distinction, archetype, belarusians, spiritual, essence, national self-awareness and world reflection, context, literature, process, system, Slavs, typology, folklore.

The object of study — belarusian literature of the 20-th century as a certain synthesis of a previous development of folklore and writings, concerning processes of national self-determination.

The novelty and main results of the dissertation are motivated by the fact, that national specific outlines in the literature have been studied comprehensively, taking into consideration different contexts, combining the sights “from inside” and “from outside”. This fact made it possible to clear up how the literature, embodying the most profound origines, acguired by all historical experience of the people, serves as means of it’s self-identification. Initial positions: the language brings a certain code of the ethrtos existence in a natural historical and spiritual world; the literary art translates annals of spiritual and historical evolution, corps of ethnic characterology, philosophy of being, that had been verified by the all genealogy and just for this reason the literajy art belongs to the most important factors of the national consciousness. Significant regularities and contradictions during the affirmation of the national literature in the world, european, Slavonic, soviet context, and particularly in belarusian-russian interrelations have’been analysed for the first time. As a result of a non-traditional combination of philological, ethnological, culturological and philosophic methods of approach a systematisation of distinctive marks of belarusians has been proposed. A specific character of the world conception and images creation of belarusians has been discovered as follows: concentration on semantics of a border’s existence-transition, that is manifestated in a common conception of the time and space (chronotopos), as weil as directly in the totality! of the images, which had become identifying signs of the national art. Separately have been discussed initial images, typical for common memory of the people — archetypes, among which a greate attention has been payed to the swampy archetype in it’s relations with the barrow and forest archetype in an original system that has been founded on a detailed reasons list. So, the investigation contains the factology, unknown before, methods elaborated by the author and new conception solutions. ' •?'

Materials and conclusions of the dissertation make a considerable contribution to the national science and education in several directions and would be interesting for specialists-comparativists from other countries.

Падпісана да друку . Фармат 60 х 84/16. Папера тьіп.И З

Друк афсетньї. . ; .Тьіраж іООзкз. Заказ «йй#

Белдзяржуніверсітат, 220050, Мінск, пр. Ф. Скарьіньї, 4 Аддрукаваиа на ратапрьінце Белдзяржуніврсітота,

220050, Мінск, вул. Бабрунская, 7.