автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.02
диссертация на тему: Диалектные фразеологизмы в казахском языке

Полный текст автореферата диссертации по теме "Диалектные фразеологизмы в казахском языке"

КАШСТАН РВСПУБПШСЫШН Б1Л1М М1ШИ2ТРЛ1Г1 ЭЛ-ФАРАБИ АПЩЦАГЫ тА\{ МЕМЛЕКЕТТШ УЛПИЦ JWIBEPCHTETI

' КАЛЫВАЕВА ЦАМШС ШИУЛВДШ| ....

ШПАК Т1Л1ИДЕГ1 ДИАЛЕКТ1Л1К TYPAKHI С01 TIPKffiïEPI 10.02.02.-паз fprf калпк; тглг. ¡

Филология гклымынын кандидаты гылнми дэряжестн алу уш ÍH дайыедалган диссертациянын апторефераты.

АЛМАТН,1994

Жумыс Абай атындагы Алматы мемлекетттк университет}нтн казак ттлт кафедр асынд а орьщцалды.

Гылыми иетекшт -^филология гыльшдарынын докторы,

профессор ГД.^алиев.

Ресми оппоненттер -филология гылывдарыдан докторы

С.Омарбеков.

-филология гылымдарынын кандидаты

Г.Смагулова*

Жетекшт уйым - Казак мемлекетттк алем ттлдер1

университет1н!н казак ттЛ1 жэне жалпы Т1Л б1Л1Мт кафедрасы.

Диссертация 1994 жылы"—"---------сагат——•

Эл-Фараби атындагы Кдзак мемлекетттк улттвд университетт? филалогия гылымынын докторы гылыми дарежес тн беру жентндег Д 14аА.01.23.мамащаодырылган кенесшга мзлплтсщце коргалады.

/480121,Алматы каласы,Эл-Фараби данрылы,71/

Диссертациямен Эл-Фзраби атындагы К^чак, мемлекетттк улттык универсйтет1н!н кттапханасында танысуга болады.

Автореферат 1994 жьщы "———-—"таратылды.

Мамандащырылган кенесттн гылыми хатшысы

Думыстыц жалш сипаттамасц.

¿SБMPнi;ZSi_l522cS¿iíiiIi• Д^-лег.тхл::;: туранты тхркестер кг-Н1 бугпгге деГпн казак Т1Л бхл;мшде диалектолог галнмдардыц ецбектершде бхрде еинтаксистпс ерекшелп^ рстшде, б1рде лек-сикалык ерекиел1к ретшде царастырылнп келди Б1ршама галым-дарднц к,унды пШрлер айтканнна карамастан, диалектып; ту -рацты сеа тчркестер! еа алдына зерттеу обьект1сше айналган пок, жекелеген аймактнк ерекшелхк ретчнде карастырнлнп, шашы- ' раццы кушнде калып келедх. Оеындай нзЯтт1 баска турк1 т1Лде-рх'диалектологиясынан да керем13. Кавак говорларнндагы диалектик лексика типтер1н1ц аукнмды бIр белгг1н курайтвн диалек-т!Л1к туракты т1ркестерд1 нинап, ев алдына верттеу - оларды бгт1ндей бIр Т1Лд1к кубклнс ретшде царастнру болкп табылады. бйткенх жерг:л1кт1 т1л ерехшел1ктерш нинап зерттеу б!р цалып-ца тускен бутшИ кунде енд! оларды тутас т1лд{к кубнлкс ре-т{нде ташп, тулгалкк кэне магыналык кагкнан саралайтын уакыт колд1. Диалектхл{к туракты т;ркестерд1 неке алып аерттеу-ка-вак тIл б1ЛШ1Нщ диалектологиясн улпн де, фразеолснтя сала-сы ушн де мавдбды болып табыладн.

серттеудщ_обьект! с]_. Казак Т1лшдег1 диалектик туракты. сеа тчркестерь

5врттеудщ иаксаты аен мхн^еттер!. оерттеудщ нег!зг! иаксаты - казак фразеологиясыннц .тане диалектЬтхк лексиканвд нурахшна к!ретш, каоак говорларннда касалган туракты сез Т1р-кестер!н эдеби тхл тургнскнан авнктай отырып, олардыц ез1нд1к ерекшелпгтерше талдау касау. Аталган каксатка нету тапн мн-надай >пндеттер койылады:

- диалектШк турактк т1ркестердщ езше увдас цубнлыс -тардан, KYpseni сездер мен диалектШк еркш тчркестерден айкр-масын керсету;

- диалектШк турадты т1ркестердщ касалу epeKineflirin аныктау;

- диалект1лík туракты cea тгркестершщ семантикалкк-та-цырыптнн; турлерш аныктау;

- диалектШк какал-мэтелдердщ сипатын ашу;

- диалектШк туракты тгркестердгц синснимд!К, окоанто -нимдпс, кепиагшалылнк сипатын аныктау;

- диалектШк туракты т1ркестердщ стильд^к колданыеын ■аныктау.

Зерттеу£щ_гылыш_каналыгы. Ецбекте б i рi ыш i рет диалектШк туракты т1ркестер згеке верттеу обьектШ болнп отыр. Алгаш рет олардщ диалектШк ерк!н т!'ркестер иен курдея* сез-дерден баск ашш.керсет1лед!. Диалектiлík фразеологизкдердщ секантикалыд-такиршгык турлерт ашылнп, топтастырылкп 6epi-лёд1 .'Ецбекте б i р i kei i рет диалектШк турактн сез т1ркестер1-нщ ,синоюшд1К, омоантониьццк, кепмагкналнк, сипатк ашнладк. Соныиен катар керкеы одебиет туннднларннда диалект! л1,к фра-зеологизмдердщ колданнс ерекшелШ керсет!Лед1.

берттеуд щ эд i с-тэс i лдерц . Берттеуде салксткру, сипат-тау, топтастнру тэсхлдерг колданеладк. Syjecte каеу барк сында казак диалектологтарнннц ецбектер!, б1ркатар Typxi тчл-дер1 диалектологияснтщ материалдарн, диалектологиялык,' эти-мологиялык, синонимд i к севд!ктер кен автордвд seprinlKTi ха-лын арасынан, керкек эдеби ehfага&лардан кинаган материал-

дары пайдаланылды. диссортацияда диалект|л!к фраееологизм мэ-селес i 600-двй теракта Tipieec, 170-тей диалект!л1х макал- мэ-тел нег^зшде талданды.

говорла-

рындагн тграктн сев иркестерш зерттеу, оныц тутас Т1лдп; цу-билнс ретшде esiHe уксас кубклыстардан ерег:пел1гш ашкл к ер-сету - казак диалектологиясы таш гаиа емес, сонимен dipre каеак-фразеологиясы уппн де мацызды мэселе болып табклады. Диалекг1л1к туракты т{ркестерд1 нан-нактн талдап зерттеу тек казак Т1л1 бШмшде гана емес, калин тгркологияда мацнзды бол-мац .

Зерттеудщ корытындыларн мен материалдары жогарн оку орын-.дары YEiH окулык,тар казуда, дипломдкк,, курс тык жумыстар орын-дауда, арнайк курс, семинар саЗактарында se^eri roroi mymkih.

Symhcтвд. нвг 1 or i нэтижелер!. АбаЛ аткндагк Адаатн и-жло-icgttiic университет 1нш профессорлары иен окктушаларнншг гнлн-т кснференцияларннда I99Q, IS91, 1992, ISSE нклдарда талкы -ланнп отнрдн. Гылкки кинацтарда уш какала нарик керд!.

Диссертация Абай аткндагн Алматн неклекегп к универсйте-тi нiц казак, Tiлi мен залпы т1л dinini жэне казан tiлi ' тариж ка^едраларкпэ} с'i^лссмел ыэ.~л л1сшд;э та^кнланнп, корзгауга ych— нклдк.

¿ужствц нурелнсн. sir же "Лр1спедэн, exi тараудон, корк-. тннги, одебиеттер тIвii-ii ;.;ен иссшопадан ;::эко сарттк ккскарту-лардан турады.

I ТАРАУ. Казак говорларындагы диалекттлтк туракты сез ттркестертнтн курыльмдык сипаты

Бул тараудын 1,2,3 параграфташвда казак ттлтвдегт фразео-логизвдер жане казак гозорлары . мен кейбтр туркт тглдерхедегт диалекттлтк фразеологизвдердтн /ары карай ДФ/ зерттелут жайында шолу жасалады.

1.1. Казак ттлтндегг фразеологизадердш жасалу жолдары, тур лерт, топтастырылуы жайындагы негтзгт птктрлер казак фразеоло-гиясы гылымынын негтзтн сал.тшы 1,Кенесбаев пен К.Ахановтын ен-бектертцце бермгент белгШ. Фразеологизвдердтн курылымдык, се-мантикалык табигатын, стилистикалык кызметтн, макал-мзтелдерге катысын жан-жакты тустнуде М.М.Копыленко, А.Еайталиев, С.Телеко-ва, Р.Найсакова, Х.Кожахметова, М.Жакыпбеков, Р.Сарсенбаев т. б. зерттеулертнгн мэн1 зор. Сонгы кездерде казак фразеологиясы тек теориялык тургыда емес, сонымен dipre.тэжтрибелхк колданыс тур-гысында. зерттел^п келе жатканы байкалады. BipaK бул зерттеулер-Дш кай-кайсысыцца болсын неглз тнен эдеби ттлдег1 туракты сез ттркестерт талданган.

1.2. Казак Т1Л1ЦП,ег1 диалекттлтк ерекюелтктердтн тштнде ез тнцтк сипатымен кертнет}н турлердыш 6ipi болгандыктан, диалект тлтк туракты сез ттр кестер iœ диалектолог галывдардын кай-кайсысы болса да кентл белтп отьгрган. Маселен, С.Аманжолов казак диэлектологиясында туракты сез ттркестертне алгаш рет кэнтл ауцарып, олардын жеке диалекттлерге тан сипатын ашып керсеттт. Ол казак ттлтнш онтусттк жане батыс диалекттлертвде кездесеттн 200-ден астам идиомалык жзне фразалык тгркестердт ерекше бэлтп кэрсеткен. Олардын !ш:нде а,як усттцце жгру "кептлде журу"» бет! ек айран тарту "онт кукыл тарту" еиякты идиомалы ттркестер, жан созу "жан таласу", белт ауьфу "жаны ашу" сектлдт фразалык ттр-

_ п -

кестер кездесед1.*

"Л.Доскареев /зэыс говорындагы туракты сея ттркестертн магы-налык, курылымдык, сипагына карай идиомалык, фразэлык туйдектер цеп беле отырып, фразэлык туйдектердтн взтн орныкты туйдектер /куда жортак "кудалык ырымы"/, с.усымалы туйдектер /гулге ктру "гул шату"/ деп ектге белтп керсетедт.*'

С.Омарбеков Мангыстау говорындагы туракты сез ттркестертнш яеке сездер сиякты бтртутас лексикалык магынанын керсетктни ре-тхнде жумсалатынына байлашсты оларды лексикологияда зерттеу ка-(кетт!гтн ескерте отырып, Мангыстау говорындагы туракты ттркестер-цт екх салага белтп карайды: I. '.(агынасы курамындагы создерден бтлтнбейтш алшак сез ттркестерт /макы жíбермеу "жанылмау", пия-5а журу "жаяу журу"/. 2. Магынасына курамындагы сездердтн лексикалык мант белгтлт дэрежеде катысты болып квлеттн сез ттркестерт /басын шыргай кылу "басын катыру", аушдап жтберу "эн салып жтберу"/.3

б.Нурмагамбетов казак ттлт говорлашнын батыс тобыццагы сез гтркестертн лексикалык ерекшелтк реттвде бередт /аягннан кету "жогалып кету", куп согу "жел кою"/.4 Ал "Казак говорларынын грамматикасывда" диалектик сез ттркестертн грамматикэлык ерек-гелтк реттнде керсеттп, олардын синтаксисттк байлаяысына кектл еуцарады. Автор оларды менгеръпе байланыскан сез ттркестерт кол-хоздан }стейД1 "колхозда тстейдт"/, матаса байланыскан сез ттр-kectepi /уй мулкгст "уй мулкх"/, кабыса байланыскан сез т!ркес-

I. Аманжодов С. вопросы диалектологии и истории казахского языка А-А., 1959. С.225-256

Доскареев Ж. /рыс говорынын сез ттркестерт// Казак диалекто-логиясы. I шгуы, А., 1965. 5-21 О.

3. Омарбеков С. Казактын яуызект ттлтндегт жергтлтктт еректелтк-тер. А., 1965, I4I-I45 'б.

4. Нрмагамбетов Э. Казак гоэорларынын батыс тобы. ¿.,1978,

- В -

тер! /аРаш уй, гапз уй"/ деп уш тоща бвлтп талдаган.^

Назад диалектологиясынын окулышвда синтаксисттк жай ттркес-тердтн лексикалануынан туган тхркестер синтаксисттк ерекшелтк ре-ттнде берхлген. Мысалы, есхы свздер мен квмекшт еттстхктерден /жумыс жасау "жумыс хстеу"/ немесе курделт еттстхктерден /царе-кеттенгп алу "доректентп алу"/, не тек естмдердхн жанасуынанАа-эен пышац "кздргыш"/ туган сез ттркестерЬ

Озбекстанда туратын казактардын ттл ерекшелггтн зерттеген Т.Айдаров овдагы ДФ-терд!'3.В.Виноградов, М.Н.Шанский топтасты-рылуына сай талдап, олардын фразеологиялык тутастык /куйрык сунн уз.беген "арыктамаган"/, фразеологйяЛыК'б1рлтк /жидек кагып тыгу

"тонып шыгу"/, фразеологиялык сейлемше /пэлегт ащы, туйнегт тущы/

. . . .3

сектлдт турлерхн кереетедх.

Ш.Сарыбаев, О.Накысбековтын "Кдзак т!лтн1н аймактык лекси-касы" к1табында диалекттлтк тур'ак,ты ттркестер томендегтдей ерек-шелхктертне карай топтастырылган: а/курамывда адеби тхлде кездес-•пейттн свздер. бар тхркестер; а/ курамыццагы сездер адеби т!лде бар, бтрад олар адеби Т1лде баскаша тхркесеттндер; б/адеби ттдще ерктн ттркес го^орда туракты ттркес; з/ Кейбтр ттркестердтн КУ-

4

ремы ыкшавдалып отыруы.

Р'.Далиевтын "Компоненттер х сабактаса байланысцан диалект}-Л1К курдел: свздер" атты мацала.сында алгаи рет диэлекттлтк турак-ты тхркестер мен курделт свздердхн ара катынасы, леисика-семанти-кальщ ерекшелтктерт талданып, кейде жекелеген фразеологизвдердхк

I. Нурмагэмбетоз Э. Казак; говорларышк грамматикасы. А. ,1986,5-71 Z. Калиев Г., Сарыбаев Ш. Казак диалектологиясы. А., 1991, 122-

АйО и.

3. Айдаров Т. Казак ттлтнхк лексикалык ерекшелтктерт. А.,1995, 153 —хо9 б•

4. Сарыбаев Ш., Накис Се ко в 0. Казак ттлтнхн аймахтык лексикасы. А., 1989, 37 б.

курделт сезге аЛналып кететтнх сез болады. Мыс алы, аяк кораздану

"аяктын fein ауыруы" ттркесх оз тнтн бояуын жойып, наеды бтр зат-

т

тык атауга айналганяыктан. бУгтнде курделi сез болып танылады.

Диалект!лтк туракты сэз ттркестерт белгтлт бгр говорларга тэн ерешелгктер реттцде Ж.Болатов, Ш.Еектуров, Б.Базылхан, О.Накысбеков, Э.Байжолоп, Н.^нтсоп, Э.Бвр1баев, А.Тасымоп, А.Курманалиевтердт енбектертнде камтылып отырган.

Жалпы шола келгенде, казак диалектологиясында диалекттлтк туракты сэз ттркестер'тнтн зерт.телутвде байкала.тын жзйттер, 6ipiH-штден, диалектипк туракты сез ттркестертнтн зр турлт денгейда Карастырылып келгенд1г1: Ш.Сарыбаев, С.Омербеков, Т.Айдаров,

0.Накысбеков туракты сез ттркестерштн ата.уыштык кызметтне ес-кер!п, оларды лексика саласьща карастьфады. Ал С.Аманжолов, Г.Калиев, Э.Нурманамбзтов ттркес сынарлэрынын грамматикалык си-патына кебтрек контл аударган. Екхншвден, диалектологиялык зерт-теулерде диалекттлтк сэз ттркестнтн турлерт, ягни синтаксисттк еркш ттркестер, лекеикаланган ттркестер, курдел1 сю дер ара жтгт ятктелмей аралас берхлген.

1.3. ДФ-терге езбек, кыргыз, каракалпак, башкурт диалекто-логиясыццагы бхркатар енбектерде кен1Л а.ударылган. Мысалы,А.Шерма-тов- езбек тхлтнш Ь'эшкадария говорыцца кездесетхн б гр катар туракты т1ркестердгн /беш колды авызга салмак "тойымсыз", сывдан куру чыгады "судан кургак шыгады"/, макал-мателдердтн /тусы бардан тунгылма, т.усы джокка унгнлма "туст жылвдан туцтлме, тусх жокка Унтлме", енен баламалап касын "анан баламайлап калсын"/ кураыын

о

талдамаганмен, оларды ерекшел1к реттвде топтастырып бередг.

1. Калиев F. Диалектные сложные слова с подчинительным отношением компокентов//Кязак ттлтндеН аймактык ерекшелгктер. А.,1990, 112-333 б.

2. Шерматов А. Узбекские народные говоры Кашкадарьинской области. Ташкент. 1976. СЛ07-ПЗ.

- 10 -

Б.М. Юнусалиев кыргаз ттлтнш отндгк жзне отсттк говорла рындагы диалекттлтк туракты ттркестердт салыстыра отырып, тат сеэдер мен турукту сез айкалыныштары /бтртккен сэздер мен тур ты сез ттркестерт/ жэне идиомалар мен сез тизмектерт туртнде редп тунд.гов. Дат басты//гутт.гов.далк какты; гунд.г.Коюу к зыл//туит.г.ток.кыэыл.^

С.Ф.Миржанова башкурт ттлтюн онтусттк диалекттетне тэн ракты ттркестер мен макал-мэтелдердт адеби ттдцт байыта алаты ауызект сейлеу тьягитн негтзгх каз т деп карайды. Автор оларды кейбтрх адеби ттлдег1 жалпыхалыктык колданыстагы ттркестерд:щ

варианты болып келеттнтн, ел кейбтртнтн сол говордын езтндтк <

• • -2

шелтпн керсететштн атап кетедт.

Жзлпы алгавда, туркологияда диалекттлтк туракты ттркестет дтн зерттелуг туралы мынадай корытывдыга келуге болады: 1.Диа-лекттлхк туракты ттркестер туркологияда зерттеу назарынан тыс Калмаган. Эсхресе, взбек, шргыз, каракалпак, башкурт диалекте логтары оларга, кентл белтп отырган. 2. Баска -тжт ттддертвде] диалекттлтк туракты ттркестер, макал-мателдердге бтркатары казак ттлтцце жалпыхалыктык колданыстагы ттркестер мен макал-мз-телдер екентн байкаймыз. 3. Казак ттлтвдегт сиякты аталган тп дерде де диалекттлтк туракты ттркестер знеке зерттеу обьекттсп айналмаган. Соедыктан мувда кейбгр топтастыруларда нактылык же Дегенмен, бул материалдар жалпы туркология уютн кущы болып те былады. Бтрлт-жарым внбектерде сез болуынын вз т диалекттлтк ракты ттркестердтн турк! тектес ттлдер уштн гтроблемалы мэселе

й КвИТН тепплртеп г .

1. Юнусалиев Б. Кыргда диалектологиясы. Фрутре, 1971.С.232.

2. Миржанова С.Ф. Южный диалект башкирского языка. М., 1979. С. 95.

I тарауцык 4,5,6 параграфтарында ДФ-тердтн диалекттлтк курделт сеядер мен синтаксисттк жай ттркестерден айырмесы жзне лек-сикалык, грамматикзлык КУРылымы талданады.

1.4. ДФ-тердтн ездертне уксас диалекттлтк курделт свздер мен диалекттлтк ерктн ттркестерден айырмашылыгы. Бул маселентн казак ттл бтлтмтнце элт бтр жуйеге туспегендтгт белгтлЬ.. Масе-лен, К.Аханов курделт свзге тэн кесиеттердт а.тап кврсеткентмен, онын туракты ттркеспен уксастык-айырмашылыгын ашот айтпайды.^ А.Ыскакоз туракты ттркестердт курделт сездердщ катарына косып, оларды бтрге алып карайды. Автор курделт сездердта жай синтаксист 1К Т1ркес1 емес, араларындагы синтаксисттк катынасын жогал-тытт, семантикалык магынасы жагынан да, грамматикалык ккзметт жагынан да тутас* бтр буттн тулга екенш, сырткы кесктн-турпаты-на карай бтртккен, косарланган, т!ркескен создер болнп белтне-

ттнтн, ттркескен сездердтн бтр тур} - фразеологизмдер екен}н 2

аитады.

Ж.Шакеков турадты ттркестер дан курделт еездердш 7 турлт айьтрма, белгтлертте токтагал. Мэселен, туракты ттркестердтн де, курделт сездердтн де тарктн} сездердтн ерктн ттркест болганы-мен, алгашкьгенна идиомалану, делексикалану, грамматикалану про-цестерт негтз болгаццыгы; курделт сезге Караганда туракты ттркест тн курамы бертк жзне ол кеп компоненттт болып, кейде сэй-лешен курылымдас келеттнт; туракты тгркестэр курделт сездердей гура, ауыспалы магынада емес, унемт бейнелт магннасыща жумса-яатыны; курделт сез баска, сездтн жасалуына негтз болу касиеттн белгтлт дзрежеде сацтап отыратыны, ал туракты ттркесте ол ка-зиет жок екент; курделт сездердтн тфлданылу аясы кердтгтне бай-

1. Аханоз К. Ттл бтл!м11Пн негхздетп. А.,1973, 476-492 б.

2. Ыскаков А. Дазтргт казак ттлт. Морфология, А.,1974, 97 б.

ланысты олар кептеген сездермен карым-катынаска тустп, олардын ер алуан касиеттерхн айкыццап отыратыны, ал туракты ттркестер не гтзтнен мтнез-кулык, жеке затКа тэн ерекше белгь Касиеттердх б1Лдтрет1Н1; туракты тхркестердхн денх баска ттлге сезбе-сез е.у-даруга келмейттнт, ал курдел! сездердхн кейб}рт болмаса, кеппп-лхгхн баска тхлге а.ударуга болатаны; туракты ттркестер сейлем тшхнде езхн!н тур-турпатын сактаса, ал курделх сездер турлх ко-сымшалармен езгерхп етрленхп отыратыны керсеттлген.^

Татар Т1ЛтвдеГ1 курделх сездер жайыцца кен токтап, кувды nj кхрлер айткан Ф.А.Ганиев туракты ттркестер мен курделх сездердтн мынадай айырмашылыктарын керсетедг:

1. Курделх сездердхн туракты тхркестерден айырмашылыгы-олар жеке сездердей емес, ТУбхр морфемалардан турады. Мысалы, кугобал, аккургаш, ислемэй, башкала, ташкумер курделх сездерхнхн компонен Tepi жеке сездердей емес, олардын арасьщца, маганалык жагынан бтр 6ipiMeH Kipxrin, ciHicy бар. Ая коян иерак, жылы суз, карт телке сатлык яан туракты ттркестерхнхн ект компонентiHfle де сездердхн бтршама маганалык жекелтгх сакталган.

2. Курделх сездер туракты тхркестерден айтылу екптнтмен де ерекшеленэдт. Курделх сездер 6ip екптнге г ала багынады, ал турак ты ттркестер адетте ект те одан да кеп екптнге багынады.

3. Курделх сездер мен туракты тхркестердтн ен басты айырма-

шылыры туракты тхркестерде керхнеттн айкын, бейнелт /образды/ сир

пат бар, ал курделх сездерде мундай бейнелхлхк жок.

Жогарьщатыдай зертте.улерден байкалатын бтр жэйт-галымдар ку]

ТТЙ7ТТ П A3 TT f1 Т1П тц TVTlOTfTI.T Ф Лг№Г!ттс!^т -э£<1.тгч*«атгг1лтттт:рт7 nünctma тлт*

,, -------- - -------rr-,---~-----^ V^WiJ

негхздх, онын вз ¡ще тек атау тулгасына айналган курделх сездерд: туракты тхркестерден айырмашылыгына токталганын керем}з. Мунан

1. Шекенов Ж. Казак ттлхндег1 курдел! сездер: мен курделх тулга-лар. А.,1991, 140 б.

2. Ганиев i.A. Сложные слова в татарском языке.М., 1982.С."32-34.

курделт сэз деген угым терминдтк ата.уга айнэлган ттркес деген ту-яырым туэды. Осы тургыдан келгецде, казак говорларында да осындай естм негтзд! курделт сездердтн бао екенптгтн- ллярдми кебтнесе диалектхлтк туракты ттркестермен аралас бертлтп жургентн керемтз. бйткен! олар туракты ттриэстер сиякты бтр гана лексикалык магына бертп, б!р гана мушентн кызметтн аткарады. Мысалы, кылды айран кы-лу ттркест "лаждау, амалдау" угышн бзредт. Ал су май, ак май "эстм-

дтк майы", бордак тай "сутстз тай" ттркестерг де бтр гана лекси- ., калык магына бэредт. Кейбтр курделт свздер о баста туракты тхркестер туртнде колданылып, идиомалы магынага ие болтан сиякты. Мыса-лы, гозорда аю жылан ттркес! бтр кезде жыланнын улы, каутптт екен-Д1гхн бтлдхру ушхн колдакылса, бугтн де ол яыланнын тек бтр туртн

бтлдтредх. Мунын езг говордагы кейбтр фразеологизвдердтн бейнелт /образды/ магынасынын алсгреутмен байланысты атау свздеоге, тер-

МИЩ1К угымга айналганын керсетед!. Ср.мысык гул, ТУйе жапырак

вС1Мдтк атауларына айналса, суйек таеу, аяк кораздану тхркестеох

взтнтн бейнелтлтгтн жойып, ауру атауларына айкалган.

Соньшен корыта айткавда, туракты ттркестт курделт сезден айы-

руцын ен басты шарты береттн магынасынын бейнелтлтгтне байланысты

деп караймыз. Курдел! термивдхк атаулар евйлеуттнтн кавдай да бтр

кентл-куй!н бтлдтре алмайды, оларда бэйнелхлтк жок, олар нактылы

бтр затты, кубылысты атау уппн колданыладн. Ал туракты тхркестер С9йлеуш1нтн тс-эрекетке, кубылыска деген кэнхл-куйтн бейнелеп жет-

кт?у уппн колданылады. Мысалы, омырткасы тузу "акылды" деген угым-

цы астрелеп, бейнелеп яеткЬсе, шом кара, кара уй дегевдерде накты

атеудык У?ым басым. Будан шыгатын корытынды, фразеологизмдер кан-

ц;ай да бтр затты, кубылысты атап корсету уити емес, айналэдагы зат-

тар мен кубьшыстарга деген бейнелт квзкарасты, птктрдт бтлдтру уштн иасалган.

Казак диалектологиясыцца ДФ-терге байланысты материаццарга ¡ер салсак, олардын диэлекттлтк жай ттркестермен де шатастырылып

кеягендтгтн керемтз. Оньщ езтццтк о.ебептерт бар, ейткент говор-лардагы кейбтр жай ттркестер адеби ттлдегтден баскаша жасалады. Мысалы, жука бтл.у "аз бтлу" ттркест диалектологиялык енбектерде туракты ттркес туртнде бертлген. Ал Унтлтп керасак, мунык жай тп кес екенгн аныктауга болады. 6йткен1 туракты ттркестер сейлеаде бгана суракка жауап бертп, б!р гана сейлемнщ мушесг кызметтн аткареа, яогарыдагы ттркес компоненттерт жеке-жеке сурактарга жауап бэредт /жука бтлу-калай бтлу?/, Эдеби ттлде жука сезт тек есхмдермец т{ркеседт /жука ен, жука мата т.б./, ал онын еттеттк-пен ттрке'сут жергтлтктт ерешелткт! керсетед!. Кэйде адеби ттлдегт жай т!ркестер гозорларда туракты ттркзстер турхнде колданылады Мысалы, ашлып кету "сулулану", карын ашу "жаны елгу".

Корыта келгевде, диалекттлтк туракты сэз ттркестерт дегент-мтз - жалпыхачыктык кодцаныста жок, тек белгтлт бгр говорларда сейлейтш жергтлтктт халыктын-мекен жайына, емтр ттрштлтгхне, ка-стбтне, р.ухани дунме танымына байланысты узак увкыттар бойывда тугаи, кураш жэгынан туракталып, дайын единица реттнде бзйнелт ма-гынада колдалылып журген сез ттркестерт. ДФ-тер адеби ттлдегт фра-

зеологизэдцерден мынадай бэлгхлертмен ереюпеленедт: I. ДФ-тердщ курамында адеби ттлде айт^глмайтьн свздер кездеседт: муседцат болу

"масыл болу" //¡рал/, мэдаур кылмау "елешу" /К.орда/. 2.. ДФ-тер-дш курамындагы сездер адеби ттлде бар, бтрак олар адеби тхлде ттр кес жасамайды: наш журу "жолы болу" /К. орда/, ' басы кзрангы "аягы ауыр" /екг/. 3. ДФ-терд1н б!ркатары эдеби ттлде'жай ттркес туртнде кездеседт: курсагы ауыру "яаны ашу" /Шу/. 4. Эдеби ттлдегт туракты ттркестер гозоодын ерекшвлтгтш сэйкес дыбыстык /мысык та-

табаедау/, говшатиналык /к,арайыщап калу "карайып

калу"/, лексика-семантика-гык /беттен тармаял&у '"беттен алу"/ ерек-

шелтктерге ушырап отырган.

ДФ-тер жай ттркестерден мынадай белгтлертмен ажьгоатылады:

I. ДФ-терден кашанда бейнелтлтк кетнедп шыршык салу "аравдату"/^

ci ауган "secip" /Кои./. 2. ДФ-тердтн курешндегы сездер бтр-ртне магына жагынан байлаулы болады: дитрместн ттсеу "агаыру"-кг/, ала бас айналу "какгьгру" /екг/.

1.5. ДФ-тердтн лексикалык курылыш. Олардын курамьщцагы. сез-

рдтн лексиканын кей сэласына жататынын /едеби ттл, а ушек т. сой-

у ттлт, дкалекттлтк т.б./ аныдтау ДФ-тердш курнлывдык сипатын

уга мумктццтк бередт. Нумыста ДФ-тердтн лексикалык курылымът ект

огыда карастырылады.

I. Тек жвлпыхалыктык лексикадан курзлатын ДФ-тер. Мунда^й Tip-.

зтердтн жасалуында мынадай ерекшелпстер бар: I. КейбтР ДФ-тею- -,

н курамывдагы сездер! жеке алганда здеби ттлде кеядеседт, б трак

?р TipKecïM жасай алмайды Дуйрыд суын уз dey "арыктамау"/екг/,

ÍH пышактау "сьгртынан есектеу /щт/. 2. Эдеби ттлде жай-т!ркес,

зорда туракты т|ркес рет!еде колдашлады / бала кутактау "егтн-

л дан сала бастауы" /К.орда/, камыры ашу "жаяы зшу" /Щу/.П.Эде-

сездерден жасалгзн ДФ-тердтн бтр ерешелтГ1 6ip компонентен- бас-

эдеби сезбен ауысып долданылуына байланысты: кол шегу ттркест

зби сезбен ауысып кодцаныдуына байланысты: кол шегу ттркест^аде-

ттлдегт "кол кою" магынасын бередт, ягни ттркесттн ектншт ком-

тент i кою ceaiHÏH орнына тур. Ср.дурал буябау "жшвды бузбау"

;тл/. 4. Говорла.рдагы кейбтр туракты ттркестер здеби ттркестер-

î варианттары болып келедт, олардын а.йырмасы сездердтн грамма-'

салык, дыбыстык тулгаларындагы ерекшелткке байланысты: жарыдан

(ару "жартысынан а.уд-ер.У" /К. орда/, сакынып жур "садтанып жур"

)да/. 5. Эдеби ттлдегт жеке сездердтн магынасы гозорларда. ттр-

: арк^лы бертледт: тоз болу "тозу" /екг/, жубатка алу "жубату"

)ал/. б. Эдеби туракты ттркестерд!н диалекттлтк варианттарында

:ы артык сез косылуы немесе кура.мыкын ыцшамдэлып айтылуы кезде-;i: колынын басы ашк "коды ашк" /Кекп./, уст im тус.у "аеты-

■тне тусу" /Шьшк./. - ,

ДФ-терд!н жалпыхальщтык сездерден жасалган тгрг гозорларда жит кездеседт. Бул-ДФ-тердхн яаллыхалыктьщ колдаяыска айналу мум

ТГ тип "Г Г11 ЛТМП(ТГ» т*^ л »

II. Жалпыхалыктык лексика мен диалектхлтк лексикадан курала-

тын фразеологизмдер. ДФ-тердщ кепш}л}гтн1н курадацца адеби тхлд

жок сездер кездеседт. Мысалы: нар ету "назалау" /Орда/, сырыстан

.болу "злек болу" /Орда/, муки беру "61Р нзрсент кайталап айта бе

/Орда/., Аталган тхркестердщ к^амыща™ Кар, сырыстан, муки сез

дер г- говорлардьщ эз ¡ще де жеке колданыста жок сез дер. Олар тек

осы аталган тхркестердтн курэшнда гана кездеседт. Кейде гоеорла

да екх компонент! де тусхнхкехз тхркестер кездесхп калэды. Мысал

шавдтпай пгаралау "корасанга карсы егу", /Арял/, паруайы палек/Шн

пзрузйы парса /Арал/ "ештенеден камсьп, бейкам журу" магынасында

Курамындагы сез дер жеке злганда тусхнхксхз болганымен, булар го-

ворларда жиг колданылатын тхркестер екент аныкталды. Корыта кел-

гевде, ДФ-тердхн жалпыхалыктык лексика мен диалектхлтк лексикада

КУралган турх алх де терендете зерттеуД1 кажет етедт. 0ебеб1 мун

дай т!ркестерд1н курамына. ек'хп турган сездердхн ез х говорда жеке

колдакылуы да, т1ркестерден тыс кодцадалуы да мумкхн.

1.6. ДФ-терд1н грамматикальщ курылымы. Оны аныкта,уда буцан

бурын аньгкталган тасхлдер неНзге алывды: I. Есхм сездер мен етх

тхктерден" жасалган фразеологизадер. 2. Курделх еттсттктерден жат

салган фразеояогизщер. 3. Сойдем тектес фразеологизвдер. ДФ-те1 д1н хШ1нде есхм сездер мен кемекшх етхстхктердхн тхркесхнен жаса. ган турлерх кеп кездеседт:

а/ атау тулгадагы дара естмдер мен кемекшх еттсттктердтк Ая

ету, алу, тусу,- салу, кою т.б./ т!ркес,у1нен жасалган фразеологиз! дер: кун алу "демалыс алу", ту сел тусу "тусаулау" /Шымк./, аласа-салу "жанжал шыгару" /Кег./, хабар кою "хабарлау" /ткг/, зыбзн у]

I. Калиев Г. Казак гозорларындагы сез тудыру. А.,1985, 211-212 (

злек салу" /Арал/;

а/ атау тулгадйгы ее хедер тхркесхнхн ет!ст1кпен тхркесухнен

юалган ДФ-тер: сайпы сез айту "яагымсыз сез айту" /Арал/, булды

атпайы болу "шгымсыз болу" /Арал/, ел1к ауыз болу "кисыны кету,

}Каспау" /Шу/, ит буйда ету "урсу, сагу" /ккг/;

б/ атау тулгадагы дара ее хм сэздер мен курделх етхеттктердхн

хркесухнен жасалган ДФ-тер: даны алыспай калу "жыны устап калу"

ткг/, верх шитые: кету "егхстхк жердта кургап кету!" ,/Кег../;

в/ белгхл! бхр грамматикалык тулгадагы естм сэздер мен. етхе-

1ктерд!н тхркесухнен жасалган тгркестер, мысалы: барыс, яатые

ептхгхвдегх еехм сездер мен етхетхктердхн тхркесухнен: зиянга

тыру "зиян кору" /екг/, кеэхвде калу "квзге тусу" /Арал/. Кейде

ехм сэздер тауелдене келхп ар турлт септхк формясывда етхетхк-

ермен тхркеседх: дарп! кету "атагы жайылу" /Шик./, сыласы болу

рет! келу" /Аоал/, дебхрхн гугевде.у "ннсым керсету'.'/ткг/; жадыден

втерхлу "умыту" /екг/, анхмен КУлау "лезде КУлау" '/ШыгДаз ./;

дай/дей тулгалы сын еехмдердхн катысуы аркылы жасалган диалектх-

1К туракты тхркестер: сындырган нандай "тзрбиелт, ибалы" /Шымк./, урынга суккандай "ате адемх" /Чал./;

г/ курделх етхетхктерден болган ДФ-тер: кесемше тулгалы етхе-

1К пен /кемешт/ етхетхк ттркесут аркылы жасалады: касынысып жур.у

тат.у жур.у" /Шуб./, мактабикелеп туру "мактау, сыйлау", кос бере

эйле.у "тихсе свйлеу" /Ван./, енкеймей зкету "молынан жету"/£&1л/; д/ еейлем тектес фразеологизмдер: бетхне свет келу- "уят келу"

'Шымк./, алты сауысканнын тхлхн бхлу "бэрхн бхлу" /Едхл/,

II ТАРАУ.. ДИАЛЕКТ! Л1К ФРАЧШОПСВДЕРДГН ЛЕКСШ-СЕМАНТИКА-ЛЫК СИПАТЫ

2.1. ДФ-терд1н семантикэлыд-такырыптык ТУрлерЬ Жалпы казак члхвдег! туракты тхркестер такырыптык-семантикалык топтарга белт-:хп зерттелмеген. Казак гозорларывдагы туракты сэз ттркестерт мына-

- 18 -

дай семантикалык топтарга белтнтп карастырылды:

I. Дцамшн психологиялых КУй-жайын зсгрелеп керсететтн тут: ты тхркеетер. Будар аз тштнен бтрнегае салага О'елхнедт: а/эдамт . хуануы, proa болта, кенллт кайланун магынасывд'а: таннен шгу ' зы болу" /!1!ымк./, кентл! кушуак болу "кенхлт жай болу" /Иу/, а/ эдамньщ рентш кэн1Л-куЙ1 маРынасыща: алагаудан болу "йены белтну" /екг/, Ка.уетер алу "уайывдау" /Шымк./; б/ корку, урей;: зареет таяктай болу "зареет калмау" /Едтл/, жанды келтге кама.\ /ККг/, жаш kypv "зареет ушу" /Кош./; в/ шаршау, тарыгу, вкда ад иык болу "шаршау, кажу" /Кдом./, можабай болу "калау, иаргоа пушайм.ан ту "опык жеу, ектну" /Шымк./; г/ уялу, уят келу бет тусу, бетт nicy, беттне свет келу, жуз í жапырылу, беттмен жер су т.б. д/. жек кару, унатпау, кастасу магынасьщцад. иттщ кара, сыгывдай квру "итттн еттвдей жек квру" /Едтл/, суйек кас болу "туюшымен хас болу" /К.орда/, Кацдар болу "кектт болу"/Шевч мыекгрга тышка.н иттей ету "сутке тиген иттей ету" ,/Едтл/. .

2. Адамнын ic-арекеттне байланысты диалекттлтк туракты ттрк ■ тер, Буларды тштей ентге бел in карастыруга болады. Ттркестердт бтр тобы таза, хс-арекеттт эстрелеп керсетедх. Олар магыналык ж гынян 6ipHemere белтнед^ а/ §дамнын жагымсыз тс-арекеттн itepci тед1: аласат салу "6улд ipv /Ойыл/, шаукым шыгару "шатак, зканжа. шыгару" /ккг/1 шуркан.. пнгару "eciH шыгару" /К. орда/, тыркьтн ш тару "зыкысын шыгару" /мкг/; з/ кун керсетпе.у, тышитык бермеу магынасытща: шгын шовдту, табес im жанрах шагу "кун керсетпеу, хорлау" /екг/, басынан сот айналу "соттал.у", эк шыгару "бузыкт! мтнез шыгару" /ткг/; б/ 1шкт oíi-niKipfli жарыкка шыгару мэноде: иекпен жа.» "ортага салу, шынын айту" /екг/, ак адалын айту "art нан жарылу" /Сарат./, iштн угтп алу "бар сырын айттыру, сырын г тару" /Арал/; в/ акылдас.у, йене су мэнтвде: ipeiwre келу "келте: re келу" /ккг/, чыбьщ Kecicy "уэделес.у" ,/ffiv/; г/ ту с тну, тйрен:

îip нарсенш байыбына бару мзнтнде: б:р пат йУгтрУ "миына бjp тзрсе ктру" /5дгл./, колы тусхну "уйрену" .Л".орда/, нож кану ''Колы уйрену" /Ед:л/.

3. /дакнык мтнэ.з-.ку-ткын :занс баска кесжттерхн сипаттайтын ^резеологигадер: а/ атак, данкка байланысты ттркестер: топырена "лксн ада?.? "абырой, беде л: етгары адам" /К.орда/, янтян тпгкен =.дагя "туа болт он еден" /Тек./, ре кем норагздану "мсмюдашп, кеуде-îтн катеру" /1'нр.Ksi. /, аулие агаика иыгу "мактану, давдайсу" 'Кег./; в/ тэрбиеге байланысты ттркестер: адом итстт у.ч "едем )олс.тын бала" /¡-"ос?./, сындырган нрндрй бела "тэрбиелт бала" 1Пыадк./, тал&бы тай же ген бэртдей "талабы таудай" /Орда./;

>/ нулык, сувдык, жагымсьп кндыктврга- байланысты гтркретер: гэрги? РОбг бер "айлакер, ну, c'p.i сдам" /ккг/, отзк ИУанан дам "ттлт аз?к эдам" /Чэь:г./; а"'тр жауал к ici "тгл мэн жашна • тйенген ктет"' /вкг/, бет-ауш кок "у?т, ары нок" /мнг/;в/яюк~ 'ыкка байланысты ттркесгер: сыбага сорпасы тегтлу "кур калу" ткг/, ат а.узасы жок "дымы --ок, куралакан" /ккг/, такыр тульгм, кыртактай "тук жок, дымы жок" /мкг/, уштыгы мен пуптыгы "дымы ск" /ек;г/; г/ езлемдесу, коитасуга байланысты фразеологизццер: кан ердтнтз бэ? "Наксы уйыктап турдынцз ба"? /Орал/, муз дай аракэк "ете жаксы", муздай аман "тегте аман" /Орал/, кеэ уак-а болу "аман-сау белу" /Каш./ магынасывда колдалылэды.'

4. Ллгыс зэне каргыс «ащт фразеологизвдер; найырлы жасык с-лсын "жаскц ран болсын'' /Парат./, эдарш тстеетн "енертн асысын" /Дцтл/, енйек рэтт! болсын "енбегш рахатты болсын" Шу/, ханан куйггр "уйтн ертзнстн" /Шымк./.

5. Белгтлг б:р icaciracs бвйлагасты Д*-тзр; а/ шл пгруетг-»ткна байланысты: отар бгту "5-5 кун уйгз келмей старды баткп г ту" /вдг/, онынан ауцару "кейлардк он аагыкгн кайыру"/9кг/,

айдап сауу 'дойды epic те сауу", аяшг болу "аттын адкэбтк болуы" /Шт./, даймажнан дио "уш кастагы туйек1н даш" /Май?./; e/eriH ¡зарушшюш байланысты фразеологизадер, олар бтрнеие топка бэ-лтнед!: суаруга байланысты: жер суы "егтндтк жердт жыртпастан бурын берхлэтхн су" /Аил./, дулад су, шыбыс кулак су, баспа кулак су /Сем., Шыг.Каз./, язл'иэ суы "eriHHÍH eKiraii рет суернлуы" /Ада./," топьфад суы "eriHHÍH бтртншт рет суарылуы" /Ала./; жер-дш влшемтне байлашсты: бтр дайтым жер, 6ip кос жер, бгр такте »ер "гаирек гектар asp" /Алм.,Яэмб.»SbiF.F^an ./•, бхр танап жер "eri згуге керацды алдал", жер i дуеу "sep i ылгалдану" //¿рал/, дара тгрта болу' "жердш еуга Даша, ылгалдануы" /вдг/;

Бау-бавра, мадта ericiMen байланысты: еркенге жыгылу "еркен жаю" /Шьшк./, жуз íh «уу "да.уын, дарбыздкк туйхн салгаянан кей!:-*-гг рен ала бастаган кезх" /ецг/; кесек байлау, кэсек жару "мед-танын бурптк ааруы'1 /едг. ,Иыюс./.

2.2. Диалектик сипаты бар мадал-кзтелдер. Олар яергтлткт} ерекшелхк ретхвде бертлгент болмаса, диалектологияда вз алдына арнайы сез етхлмеген. Диалектt^ík мадал-мателдердх зерттей келе, олардын турлше сипатта. кездесетхнхн алгардыд. Говорларда олар дь быстыд, грамматикалыд, лексикалыд ерекшел}ктерге ударап отырэды. Мысалы, дуда безыка айтады, кудагай назын айтады /%п./, ср. ду-дагай-дздаРИ} аспазпы цуга семхредг /щг/, ср. пу-бу; ещентщ адь

рына ат байласа Tacipi урады /ддг/, ср. есек-есек.

Говорлардагы мадалдар адеби ттлде, жалпыхалыдтык долдгныста

зод. Олар ¿елгглт бхр аймадтардагыкергтлтктт халыдтьцх'?/екен-л;айь на, кзстбтне, кун-кврic тзстлтне байланысты жасзлып, додцаныс таг дан. йксади, Драл, Каспий т8я1здер жаРалеуквдегы халыд балнд г:а руашлыгашен "айналысатын болгандыдт&н, оща бзлыдда. байланысты мадалдар кеп кездеседх. Олардан белыдшкньгГ; вихр, Tipia ixiriH айдын Kdpeujo: аарып кеткен бтр со дыр /шодыр балыдтын бхр етрт/; ауына

туссе, сузег1н8 сош цугрсянц бекгро кетер, бет кэлзр; балыцда ылда тыкади, ег1ни1"яауыща тыкады; бэлыкдмнын Уйде г ici кей дт, ту:*-дэг1С î дан тсгедi; балыктын дуйрыгы жклм-ггай, от эула-здам тынбагай.

Егхк »аругзштгане байланысты яосалган макал-мателдер Казак-нны« ohtvctík аймактарында, бябекстен, Карскалпакстян казак-ышн тхлхвде кец1кен колданыс тапкан: akgh Mvpan болганымен, ih ой бс-лсын /щг/; Кауын ка.уквды керхп ретт алады; туйнвгт пе-:нен аспэс; пэлогт этих /ащы/, туйнегт таттт /туар/ /©цг/, er» чыкда зок, кхс тдэн дзмзткги бзлады /вкг/; мэуэсЗ барды;- эуесх /ккг/ ; адам kyh i - едамизн, nie те дэмт бадямкен т. б. Брг тэ-да. xecinriH баск? турлерхне байланысты макал-мэ телдер де тал-ада.

Гозорлардагы макал-мателдер тхлдхк кубнлыс ретхнде хзлык вмх-.-хн барлык жагын камтиды. Мысалы, .Éh беке тан, Каракалпакетан ка-гаривдк тхлхнде там евз im ' байланысты: тозган елдх там жияр; JK KYcKa ушу жок, там уйлерге кэшу док ./ккг/; ащпа магынасын-)i пул сезхне байланысты: пулсыз базарга барганша, мазарга бар г/; пул тапканга есеп тал; турмыс-салтка байланысты: денгенз-КУР калган зйелхне ие болкас; е~íhíh кеспесхн кеспей жатып, 5удш узбесш уледх; аую-дарбаза, сэз - самал, ¿сдай урггнга шал т.б. манал-кэтелдер тутан. Озбокеташсн исктес датчан ай-га оз бе к тхлхнек енгон бтреыпыра сэздер макал-мэтелдердтн ь;у-;нда кзздеседх: эр кзллздз 6ip киял; гзп кэл, KSKfp ал; коркац-кез т кэттэ, акымактен евзi кзттз. Курамынд&ры евздер ßyrih-г/.гщэн tycíhíkcío макал-кзтеддер де хеддеседх: ку?*анкк:т б-зстхх ;ьц куртты; зр кемелгз dip зеуат; щдт кеггзрр бip костек т.б.

Корыта кзлгевде, казак говерларквда г-сакал-мзтелдер аз ёиес. >дын кейбхреулерх адебя tixpßri «аиалч<етелдердíh дыбыстык, матикалык, лекеккалык аагынан аздап езгергёке упыраган турлерт

боле а, ещ! -6i ркатарк - яергхлгкт: хашктын мекен-жайына, кестб ке байлашеш туган макал-мателдер. Кацдай го в орда жасалганына карамастан, олар халык ттлхнтн баилкгы болып саналады.

Диалект Шк фраэеологюмдердхк:магыналык т/рлерь Еул параграфта казак говорларывдагы ДФ-тердхн здеби фразеологизццер мен» болмаса езара еинониэдхк, омоантошэд1к, • кепмагынады турле каралады. .

I. Говорлердагы теракты тхркестер эдеби тхдцегх фразеологиз дермен мавдес келхп, еинонимдхк катар насай аледы. Мыеалы, адеб т1лдег! санын согу // бармагын TiCTey//iini удай ахпу//опых жеу т ракты тхркестерхне швдес говорларда ici ит жырткан шанштай бо /Едхл/, лушаймен аеу /©кг/, эсхрэт калу /Орда/ тхркестер1 айтыл дь;. Эдеби иттен же к керу, иттга етшдей жэк керу тхркестерхне г асрларда арам оттей керу /Абаи/, итттн кара тумсыгындай квру/Здд каскырдын артвд сирггындай керу /Шу/ ттркестер! мандес. Будан б Ка говорларда езара магынасы жуьщ келхп, синонивдхк катар курай тын тхркестер аз еяее: "дахдайе.у, кек!рек кетеру" магынасывда: бхрд1м болу/Нант./, ssksm кораэдану /Шыг.Ндз./, эулиэ агетка до /Кег./, журегхн катеру /Кош./; кож тарлыкка бейланысты: казаны суга, кету /екг/, епктнхн хьитды айражн бермеу /Май?./, куалеса шыгармау Лиард,/ цолдашлады/

Алайда, адеби т!лден гозорлардагы синониццхк тур акты т!рке< тердхн бтр ерекаелтгх олардын мэндзе турлерт жагпыхалщтащ тхлдс гхдей катарласьш холданыла елмайды: 6ip гоэордзгы туракты тхркес тер екхнш! 6ip гозорга тан емес. Кысслк, "кедееу, кел!су" магу-насыцда Ковагаж говорыиде. "алдьшан хесе ет.у", Щуда, "«жтре щлу", Каракалпак кезацтарьщца "ipeciMre келу", Туртнменетан казактарьп да "шыбыд кестсу", К41лде "акыл нарасу" тхркестер! колданыледы, Ал олардын синонщцэс, мвщее тхркестер екект окы зерттеуихлерге гана белгъпх. Сондыктак-Д^-тердп; синонкмдтл-гт дэгевде, одарды;-

- 23 -

ттн екзнтн айтуыкыз 1-й ре к.

Тхл б:л:т»твде фршеологлгжк зяриангтгрдын Фонетикалык, грем-

'игалык;, ле-тсигалык турлерх берхлхп яур. Еул аталгавдардытг бэрт

орларга да катыстк. Гозорлардагы мандэс ^азеологипмдердтн" ды-

тыд, граммгипсялык эзгертске тускен турлерх тяте "арианттык см—

г? болкп келед!: кэзге :лу//квз 1лу /5дтд/, птиэймач болу//п7шяй~

: болу /Луг.,¿рал/.

2. Кейб1р тгркестер говорларда тулгалык, дыгкетык жагынан еш-! а" герхес 13 долданьглкп, омошвд1к, омоантонщцтк сипатта келе-

■ах, икк болу тхркесх Еьг-ылорда гозорывда Ъаршау, наяву" магы-

:ывда, Мангыстау гозорывда "атадты, танымал болу" магынасывда;

■•анга щгу тхркзех Баян олгей гозорывда "аягы ауыр", Яакбндца.

1л>?ыстан агару" /Пер./ ьсагынасывда; даеынксып журу тхркесгКоп-

гозорывда "тат1г нуру" угымывда, Семей облысывда каетасу, ей- ,

;у угывдвда; кайлы калу тзркес! "кмкеитте "тан калу" магынасын-

, "гфгзылорда говорквда "кэнхлх калу" магынасывда; мат болу т!р-

;х Оралда "женхлу, уктка калу, кулк! болу'', Актебеде "бшлей гнхп калу, цепы'калу" /Ырг./ магынасывда козданылады. Л. ДФ-терд1н иэшэгыналшыгы. Говордагы ттркестердхн коп магы-

тылыгы ек1 гуррцда кзздеседх: а/ здеби ттлдзгх кзйбхр ттркестер-1 метафоралануы аркылы; а/ бгр тхркестхн эр говорда турлхше мз-хага'ие бслуы аркылы жасалады. Алгаюкысы ете кеп кездесеттн кутас. Мысалы, дхнкесх куру /С&рат./ "курлу" магынасывда, ол аде-

тхлде "эфцен агаршау" магынасывда; тихп кету говорда "жолыгып гу" магынасывда; Мэн ехзге тихп кетейхн деп келхп ед1м/Яанг../;

Ч1Н актару "сырын адтару"; бой кету "картав" /Едхл/ магынасывда гылады.

1Ссйб1р ТлркеС'гЭр х'оворла.рда ер баска магынада колданылзды. Ны-чы, ауздап жхберу Т1ркесх Каракалпаке тан казадтарынын тШвде-зуыстап жхберу", Мангыстауца - "эн еалып жхберу" магынасывда; •лбар тарту тхркес! Костакай гопорывда - "жагыну, жарамсах;таку",

Цышлорда говорывда "жадин тарту, бауыр тарту" магаиасывда, i

ауу тхркест Typ ira,®н .дазадтарында-"жес ip далу", 9збекетан да;

тарындаг-"жолы болмау" маРынасынца колданылэлы.

2.4. ДФ-тердтн с тильд ík додцанысы. Диалект ^ík турздты '

кестер халыд títcíhíh жэмхсьОлар да абден екшелген, дальтптас

тхркестер, утывдылыгы мен эскпрессивт|к бояуы вагынан адеби d

зеологиядек /ары дарай ЭФ/ кем емес. Тек айырмашлыры-адэби î

дхн фразеологиясы жалпыхалыдтыд долданыстагы тхркестер де, Д<!

белг!Л1 6ip аймад кол!м}нен аса алмаган, тек жергхлхктх халш

Лтнде долданклып жургзн тхркестер. Д$-ттн стильдтк додденысых

тей келе, олардын шырарма керкевдЬчне ешбтр нудсен келтхрме?

дíriH, Kepicimae, образдылыд жагынан шгарма »ericTiriH артть:

TYC6TÍHÍH акгардыд. Сондьгдтан ттлхмтзде ЭФ турраеда, жаэуш к

Д§-тердх долданган деуге болмайды...Писала, 8.НурпеЙ1Созтщ "8

мен-тер" романы балыдтиылар емхртнен жазылган шгарка болгандн

тан, кейхпкерлертнлн тШвде балыд шаруашылнРына байлгнысты Д тер оршады долданылган, -"Кдйырым желге эрлеп тургавда, о тай

неден тайынайын. Таршнбадым". Осында ici окРа бас ты деген на

нага жазупа "дайыгы желге эрлеу" тхркестмен ете орывды бэрген

"-Еркем, вайын ке-стлтп калыпты рой, енд! де^'деп экелген аддум

нан дуярсын, - деп сыбырлады да, сыртда шшп кет tí", ШаЦдын

знлы кесхлу! - пайды:-: агерып кету!, батыс дазадтарынын vising

ел i кунго долданклады. Аз тор ез кей1пкерлер1н seprwiiíTi т!л i

селтктерхмен сейлете отырып, шгарма швдыгкн артткра тусхсен.

Диссертацкяда бас да да бтрдатар керкем шггркалардагы ДФ-ДЬададалун талдавды.

Налш зганадтай волгендр ойтарыт.гга - керкем пыгариа ттлткд? диалект ces дер мен ДФ-tík доддашлуыне бтр туртдт щ>ауге б<

ь'айды, Диалект сездердш эде.би ттлде, жалпыхалыдтыд долданыстг гыналас атаулары бар. Сондыдтан олар жазушынын мадсатына дара? кейде орыщы, кейде орынсыз долданылып жатады. Ал ДФ-ттн додцг

i - мулдем баска маселе. ДФ-тер алдымен бейнелт, эмоциялы-экс-

:сивтт ттркестер. Осы тургыдан келгенде', олардык квркем пыгар-

i кодданылуы негтзтнен орыцды деп есептеуге тихе. 'Дорытындыда зерттеу жумыеынын нэтижелерх шнакталып бзртлгзн.

■ер казак говорларындагы диалекттлтк лексйканы курайтнн- типтер-

6fpi ретхнде соган сай шарттарга ие._ болып;. отырады,- Д^Чг'хн эде-

•хддегх фразеолсгизедердйн здлданылу сипктывда 'Да, * щтадамывда

рекпелхк бар. Егер ЭФ-тер яалдага. белгхлх, цаг.ад тхлгндэ сей-

¡глзрдш барткз сртак болса, ДФ-тер &лг!лг"бхр ауд'а^йр 'мен

дтарда гака колдашледьт. ЭФ негтзтнен яаяпыхадыадыц сэздврден

лса, ДФ api жалпыхалъщтьщ, api диалект Шк сездерден^насаледы.

íh де,-. ДФ-tíh же жай тхркестер мен курделх еездзрден вн негхз-

йыркасй - бейнелт магынада. жумсштатыдцыгында. Жкс&лу аохы

бхрынггй сипатта бола/ отырйп, ДФ-tíh лексикалыщ • 1рашатика- •

цурыльагшща 'БФ-кз тан емее, ере кшелíktcp. кездеседi.

Цодца бар материалга суйенз отырьш, алгаи рет ДФ-tíh тах?фып-

гоптарын, ыагыналык турлерхн, стилистикалкк мзнхн, говорларга макал-мзтзлдердíh жасалу, Колданылу ерекшел!ктэрхн талдап карте тырыстъщ. Еул айтнлгавдар налпы казак фрезеологиясыньщ яайын

я акты, терен тусхнуге кэмегхн тигхзедх гой деп ойлаймыз.. аерттеу жушсынын нетижелерх шнадай макалаларда жарык кердх.

иалектхлхк туракты саз TipKSCTep тнтн зерттелуг.

К т 1Л х гракматикасы мен кетодихасышн маселелзрi. Аспирснт-

мен т-эденуоплер жинагы. ДазЖУ. 199?.. 5.1-58 б. •

иалектхгпк т1ркастердга epeKae.TiKT3pi. Казед тхл! мен адебие-

Г99Т, №9-10, 69-Ъ б.

иалектхлхк макал-мзтедцер. Казак тхЛ1 теориясы мен казак тхлтн 7 мзтодикасынын кейбхр маселелерi. Аспиранттар мен тзденупх-аинбгы. 1992 /II шгуы/, 44-47 б.

РЕЗЮМЕ

Калыбаева Каламкас Сейдуллаввна Диалектные фразвелвгизми в казахской язшее

Цель диесертацивнней работы - исследование диалектных фр зеелегиаыов > казанских Гавелах, и •яределение их лексик! грамматичееквгв состава и ленсикв-сем&нтических еввйств. В даннвй работе ввервые диалектные фразеологизмы стан®вя5 ; ебъоктоы иеследевания, В диссертации уделяется внимание

....■■' тоянаю исследования диалектных фразеологизмов в казахсхо» ; в некоторых тврских языках, а такке впервые веказана раз»

диалектных фр&зевлегиэывв вт диалектных словосочетаний и ллокных алев, -Определены лекеике-граиматнческий состав и г•--:**-г; ояко*сеыантичесжие свойства диалектных фразеологизмов и в : бенноети их образования. Дана классификация твматикв-сема - тических групп диалектных фразевлогизмвв, раскрыты их, сия кичзские, адаюшические и полисемантические свойства. В р научается употребление диалектных пословиц и негевврок, а также стилистических особенностей диалектных фрааеолегиз в художественной литературе.

DIALKCTAI. PHRASEOLOGICAL UNITS in the KAZAKH LANGUAGE

Ihe aim of this dissertation is to study dialectal iraseological units in Kazakh dialects and to determine their izioo-graismatioal composition and lexico-semantic properties.

Dialectal phraseologies« is the aixa of the investigation or the first time in the present work. Much attention is paid o the investigation of dialectal phraaeologisms in Kazakh and ome of the lurkic languages and the difference of dialectal hraseologisms and dialectal wordcombinationa and cosapound ords is shown for the first time. Lexieo-graisstatical conpoai-ion and lexico-aemantic properties of dialectal phraseologic nits, the peculiarities of their formation are determined, he classification of theaatic-aemantic groups of dialectal braseologieal units, their semantic, homonynic and polyseaian-ic properties or® disclosed. The work studies the uaage of ialectal proberbs and sayings and also stylistic peculiarities if dialectal phraseological unita in fiction-

Kalibayeva K.S.