автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.19
диссертация на тему: Дистрибутивные особенности терминов по двигателям

Полный текст автореферата диссертации по теме "Дистрибутивные особенности терминов по двигателям"

А39РБА1ЧАНРЕСПУБЛИКАСЫ ТЭЬСИЛ НАЗИРЛИ1И

М.9.Р9СУЛЗАДЭ адына БАКЫ Д0ВЛ9Т _УНИВЕРСИТЕТИ_

Эл]азмасы Иугугунда УДК: 401

П9РВИЗ ^СИНЭЛИ оглу АРА1ЕВ

МУЬЭРРИК ТЕРМИНЛЭРИНИН ДИСТРИБУТИВ ХУСУСИЛЭТЛЭРИ

(Инкилис, рус вэ Азэрба]чан диллэринин материаллары эсасында)

10.02.19 - Дилчилик нэзэри^эси

Филолокща елмлэри намизэди алимлик дэрэчэси алмаг учун тэгдим олунмуш диссертаси]анын

АВТОРЕФЕРАТЫ

БАКЫ -1998

Диссертасщ'а иши Азерба]чан Девлэт Диллэр Инсти-тутунун умуми вэ Азэрба]чан дилчлли]и кафедрасында ¿еринэ ]етирилмишдир

Елми реИбэри: филолокщаелмлэридоктору,

проф. М.Т.Га^бова

Рэсми оппонентлэр:

- филолок^'а елмлэридоктору, проф. А. А. Ахундов

- филоломф елмлэринамизэди, дос. 9.Ш.Ъусе]нов

Апарычы мувссисэ: Н.Тусиадына Азэрба]чан Педаго-жи Университети

Мудафив"-——" 1998-чиилсаат"—-"-да

М.Э.Рэсулзадэ адына Бакы Довлэт Университети нэздин-дэ филолога елмлэри доктору алимлик двречэси алмаг учун диссертасщаларын мудафиэсини кечирэн Азарба^ чан Республикасы ТэИсил Назирл^'и вэ Азарба]чан Елмлэр Академщасынын Бирлэшмиш Ихтисаслащцырьш-мыш Шурасынын (Д.054.03.15) ичласындаолачагдыр.

Унван: 370073, Бакы, З.Хэлиловкучэси, 23.

1 са]лытадрис корпусу, Шмэртэбэ, 304-чуотаг.

Диссертасща ила М.Э.Рэсулзада адына БДУ-нун ки-табханасында таныш олмаголар.

Автореферат" ^ " \ 998-чиилдэкен-

дэрилмишдир.

Бирлэшмиш Ихтисаслаш-дырылмыш Шуранын елми катиби, филолоюц'а елмлэри доктору, ___

профессор: Р.Ч.МЭЬЭРРЭМОВА

уммт^

Тэгдим едилэн диссергаауа елми-техники терминолок^а системи-нин структур тэркибиндэ фэалицэт костэрэн муьэррик терминлэри-нин лингвистик тэсвиринэ вэ семантик-дистрибутив хусуси^этлэринии тэдгигинэ, бу терминоложи дил ваьидлэршшн нитг ахыны про-сесиндэ синтагматик ]ерлэшмэ усулларынын, ишлэнмэ гajдaлapынын, бир-бири илэ гаршылыглы элагэлэринин адэнилмэсинэ ьэср едил-мишдир.

Мовзуиун акгуалльгга. Умуми^этлэ елми-техники терминолок^а макросистеми тэркибиндэ фэал1щэт костэрэн ьэр бир елм саьэсинэ аид терминлэрин а]рылыгда микросистем кими е]рэнилмэсинин ьэ-мин елм саьэсинин озунун дэ инкишафына муьум комэ]и дэ]ир. Елм-дэ е'тираф олунмушдур ки, терминоложи системин низама салынма-сы вэ стандартлашдырылмасы саьэ мутэхэссислэринин вэ алимлэри-нин гаршылыглы анлашмасында, дил комуникаауасынын д уз кун тэш-килиндэ вачиб шэртлэрдэндир: терминолок»уанын елми-нэзэри прин-сиплэринин тэчрубэда тэтбиги саьэнин елми дилинин низамланмасы учуй актуал эьэмиуэг дашьцыр. Дикэр тэрэфдэн,"термин апарылан тэдгигат ишини эн вачиб таркиб ьиссэлэриндэн биридир; о тэкчэ елми анла^гшы мустэсна дэрачэдэ дэгиг ифадэ етмэк учун де]ил, ьэм дэ озунэмзхсус идрак алэти, хидиэг егдгуи елми билик саьэсиндэ нэ исэ jeни бир шejи ашкара чыхарма алэти кими дэ ишлэдилир".1 Башга чур десэк, ьар бир термин езундэ муэцэн дэрэчэдэ елми информасша дашьуыр вэ ьэмин информас^анын элдэ едилмэси учун алим вэ тэд-гигатчыларын термини вэ онун дефиниси]асыны билмэси зэруридир. Хусусэн дэ сон доврлэрдэ мустэгил довлэт гуручулугуиа гадам пу'мущ республикаларда инди)э гэдзр мовчуд олмамыш сэна^е саьэлэршшн ]арадылмасы проблемлзринин ьэлли учун бу чур елми информаси]а ахынынын 0]'рэнилмэси актуал мэсэлэдир. Азэрба]чан дилчилик елми конкрет олараг муьэррик терминлэринин дахили-семантик вэ лингвистик мэсэлэлэрини ojpэнмэклэ ]арадылмасы нэзэрдэ тутулан бир сыра ]ени сэна]е саьэлэринэ эз тоьфэсини вера билэр.

Тэдгигатын мэгсэд вэ вэзнфэлэри. Азэрба]чан ыгэраитиндэ о]рэ-нилмэси олдугча актуал олан муьэррик терминлэринин семантик эла-гэлэр системинин, терминлэрин дистрибуси]а вэ валентлик габилицэ-тинин ьэм микросистем, ьэм дэ макросистем, ьэм дэ умуми^этлэ системдэн кэнарда /умумицэтлэ дил системиндэ/ тэдгиги диссертаси-jaдa эсас мэгсэд кими гаршьца г^улмушдур. Бунун учун ашагыдакы вэзифэлэр jepинэ ]етирилмишдир:

1. О.И.Блинова. Термин и его мотивированность.- Терминология и культура речи.- М., 1981. - С.28.

- Муьэррик техникасы илэ багаы елми биликлэрин вэ онун ди-линин систем кими формалашмасы тарихи шэрь олунмуш, муасир инкилис вэ рус диллэриндэ ьэмин терминоложи системин стандарт-лашдырылмасы проблемлэри арашдырылмышдыр;

- Стандартлашдырма сэвидоэси оптимал cajылaн инкилис вэ рус дили муьэррик герминояоки]асыньш лингвистик вэ семантик-дистрибутив тэсвири верилмишдир;

- Муьэррик терминлэрИнин мэ'на категори]алары, мэ'на элагэ-функсщалар паспорту муэ^энлэшдирилмишдир;

- Муьэррик терминлэринин микросистем вэ макросистем дахи-линдэ, ьэмчинин мухтэлиф ишлэнмэ саьэлэриндэ фэалицэти, онла-рын семантик бахымдан синтактик бирлэшмэ Заратма имканлары, ьэмчинин чумладэ вэ даьа б<з)ук контекстдэ узвлэнмэ проблемлари ejpэнилмицIДиp.

Тэдтигатын елми jeнилиjи. Умумиуэтле, муьэррик терминлэринин инкишаф етмиш диллэрдэ /мэсэлэн, рус дилиндэ/ артыг чохдан стан-дартлашдырылмасына бaxмajapaг, ачыг елми эдэбхщатда бу саьэ]э аид ьеч бир ири ьэчмли тэдгигат иши нешр едилмэмиш, а]рыча монографик тэдгигат апарылмамышдыр.Бурада илк дэфэ муьэррик терминлэ-ри системи бутевлукдэ елми-техники терминологлуадан ajpычa коту-рулмуш шэкилдэ ojpвнилмишдиp. Бунун учун инкилис вэ рус диллэ-ринин материаллары этрафлы арашдырылмыш вэ ьэмин оптимал тер-минолокгуаларын умуми^этлэ дилчилик нэзэрицэси бахымындан шэрьи верилмиш, нэьа]эт, онларын башга диллэрдэ ]а]ылмасы, он-лардан елми информасща эхз едилмэси перспективлэри учун илкин шэраит ьазырланмышдыр.

Диссертаыуанын елми-нэзэри эьэми^эти. Бурада апарылмыш тэдгигат ьэр ше^эн габаг езунун муьаррикга]ырма сэна]есини ]аратмагы нэзэрдэ тутан елкэнин алимлери учун елми-нэзэри иде]алар верэ, . мэшгул олачаглары саьэнин дилини - терминоложи системини ехз едиб мэнимсэмэ]ин .¡олларыны кестэрэ билэр. Дикэр тэрэфдэн, дис-сертас1уа иши термин ьаггында эн'энэвилэшмиш тэсэввурлэрэ, онларын тэдгиги саьэсиндэ тщщэ гэдэр тэтбиг едилмиш мeтoдoлoкиjaja нэзэри чэьэтдэн jeнилик кэтирэ билэр. Гejд едэк ки, инд^эдэк ьеч бир терминоложи саьэнин дистрибутив хусуыщэтлэри ajpычa тэдгиг олунмамышдыр.

Бурада ирэли сурулмуш бэ'зи тэклифлэрдэн кэлэчэк терминоложи тэдгигатларда истифадэ етмэк,мухтэлиф терминоложи ла_]ларын стан-дартлашдырылмасы тэчрубэсиндэ онларын мэ'на категори]аларыны, элагэ-функсща сщаьыларыны тэгдим олунмуш диссертас^адакы кими тэртиб етмэк олар.

Ьэмчинин Азарба]чан дилиидэ муьэррик терминлэринин систем-лэшдирилмэси, низама салынмасы, онларын мэ'на саьэлэринин инки-лис вэ рус диллэриндэ олдугу кими унификас!ца едилмэси, нэьajэт, довлэт тэрэфиндэн стандарта тэклиф олунмасы заманы ьэмин тэдги-гатда умумилэшдирилмиш муддэаларын елми-нэзэри херф кэтирэчэ-^шэ ум ид етмэк олар.

Диссертаси]анын елмн-тэчруби эьвми^эти. Бу тэдгигат ишиндэн башга саьэлэрин арашдырылмасы вэ стандартлашдырылмасы заманы тэчруби фajдa да кетурмэк мумкундур, чунки муьэррик терминлэринин бо]ук бир гисми елми-техники терминолок^анын башга саьэлэ-риндэ дэ ишлэнир вэ бурада онларын ьаггында элдэ едилмиш генаэт-лэр ьазыр шэкилдэ башга микросаьэлэрдэ гэбул олуна билэр /эслин-дэ терминолоки]анын унификаауасы учун бу эсас шэртдир/.

Диссертасщанын эсас муддэаларындан муьэррик терминлэринин ишлэдилмэси вэ ja лексикографик инвентарлашдырылмасы заманы кениш истифадэ етмэк олар.

Диссертаиуа иши терминлэрин семантикасы илэ баглы мовзула-рын jaзылмacындa, мувафиг мовзуда дэрсликлэрин вэ дэрс взсаити-нин ьазырланмасында, хусуси курсларын тэдриснндэ е'тибарлы мэн-бэ cajылa билэр.

Ьэмчинин диссертасщада верилмиш терминоложи фактлардан муьэррик техникасы илэ баглы cэнaje саьэлэриндэ фэалидоэт костэрэн мутэхэссислэр дэ практики олараг ф а] д алан а билэрлэр.

Тэдгигатын об]'екти. Ики мухтэлиф системли- инкилис вэ рус дил-лэринин материаллары эсасында муьэррик терминолоки]асынын се-мантик-дистрибутив хусуащэтлэринин ашкарланмасы ьэмин пробле-мин г а н у н а V] г у н л уг л ар ьп ш муэ^энлэшдирмэ^э вэ бунун эсасында ьэр ьансы бир башга дил системиндэ милли муьэррик терминолоюуасы-нын мэ'налар системини тэртиб еднб, низама салмага имкан верир. Белэликлэ, саьэ терминолоюуасынын мэ'налар системинин гануна-у]гун хусуси^этлэринин ишыгландырылмасы тэдгигатын эсас об]екти са]ылыр.

Тэдгигатын метод вэ мэнбэлэри. Диссертаауа ишинин ]азылмасы заманы башлыча олараг лингвистик тэсвир вэ гаршылыглы-тутушдур-ма методларындан истифадэ олунмушдур. Мэ'лум олдугу кими, инкилис вэ рус диллэриндэ муьэррик терминолошуасы довлэт стандарты илэ тэсбит олундуту ьалда, бир сыра диллэрдэ ьэлэ низамсыз фэал1у-jэт костэрир. Буна корэ дэ инкилис вэ рус дили терминлэринэ верилмиш еквивалентлэри ]алныз илкин тэклиф кими гэбул етмэк олар.

Диссертасщанын незэри эсасында кечмиш совет /рус/ вэ Гэрб ел-кэлэри алимлэринин терминолоюуа проблемлэринэ аид елми эсэрлэ-

ринин муддэалары дурур. Тэдгигатда верилмиш нумунэлэр мухтэлиф лугэтлэрдэн вэ девлэт стандарты китабчаларындан, дэрсликлэрдэн, елми вэ елми-кутлэви эдэби^'атдан сечилмишдир.

Ишин anpoGacHjacu. Диссертаси]а ишинин эсас муддэалары Азэр-6aj4aH Девлэт Диллэр Инстигутунун, Н.Туси адына Довлэт Педагожи Университетинин, академик институтларын кечирдщи елми-нэзэри конфрансларда тезис шэкилдэ апробасщадан кечирилмиш, бир сыра тематик мэчмуэлэрдэ мэгалэ шэклиндэ нэшр олунмушдур.

Диссертасщанын структуру. Диссертасща иши кириш, уч фэсил, нэтичв вэ эдэбицат сщаьысындан ибарэтдир. Ишин сонуна учдилли терминоложи лугэт нумунэси элавэ едилмишдир. Умуми ьэчми чэми 190 сэьифэдир.

ДИССЕРТАСШАНЫН ГЫСА МЭЗМУНУ

Тэдгигатын "Муьэррик терминлэринин системдахили дистрибутив имканлары" адланан биринчи фэслиндэ муьэррик техникасына аид терминоложи анла]ышларын метана кэлмэси вэ бир систем ьалында формалашмасы тарихинэ нэзэр салыныр, онларын стандартлашды-рылмасы проблемлэри, мэ'на категорщалары, мэ'на элагэ-функсиЗа-лар сщаъысыныя тэртиби принсиплэри ojpaHiump, бу терминлэри микросистем дахилиндэ синтагматик jepnaniMS усуллары, бир-бири илэ гаршылыглы э л а г эj а р ат м а - в ал е н г л и к хусусиуэтлэри тэдгиг олу-нур.

Tejfl олунур ки, муаснр техники елмлэрин бир гисми инсанын ьэ-jaT вэ мэишэт практикасынын, дикэр гисми исэ елми-нэзэри фикир-лэрин эсасында метана чыхыб тэшэккул тапмыш вэ инкишаф ет-мишдир. Башга сезлэ, биринчилэр hejarbiH инкишаф тэлэблэри илэ баглы эмэли фэалиуэтин нэтичэсиндэ нэзэри^элэрин метана кэлмэси са]эсиндэ сонралар елм кими тэшэккул тапмышдырса, икинчилэр инсан тэфэккурунун вэ тэхэ^улунун мэьсулу кими ]араныб, сонралар практикада керчэклэшмишдир: биринчилэрдэ эввел фэалицэт, икин-чилэрдэ эввэл nfleja олмушдур. Мэсэлэн, jaiuajbiimia элагэдар инсанын кэшф етдщи ьэр ьансы бир гургуну ьэрэкэтэ кэтирмэк учун икинчи бир васитэнин ахтарылмасы лазым кэлмиш, муьэррик фун-KcnjacbiHbi jepuHe jeriipaii васитэлэрэ догру практики аддымлар атыл-мышдыр. Лакин космоса учмаг учун эввэпчэ иде]а формалашмыш, тарихин jeTKHH чашнда бу Kaejanbi тэчрубэдэ hajaia кечирмэк мум-кун олмушдур.

Бир rajfla олараг, инсанын bejar вэ мэишэти илэ бирбаша элагэдар олан елм саьэлэринин japaHMacbi тарихи даьа гэдим, ¿етишмиш иде-

]алар эсасында формалашан елмлэрин тарихи исэ даьа чавандыр. Космонавтика елм саьэси кими тэхминэн бир эсрлик тарихэ малик-дирсэ, муьэррик анла)ышы илэ баглы саьэнин тарихи минилликлэрлэ ьесабланыр. Ejни заманда елми саьэ кими тэшэккул тапандан сонра да муьэррик техникасы инсанын мэишэти илэ бирбаша элагэдар олдугундан ьэм инсан коллективи, ьэм дэ онун ajpы-ajpы узвлэри бу техника ила ]ахындан марагланыр, онун терминолоки]асынын бо]ук бир ьиссэсинн билирлэр.

XX эсрин илк онилликлэриндэн муьэррик сэ1^еси довлэт мэнафе-¿инэ хидмэт етм^а башла]андан сонра онун модернлэшдиршшэси вэ инкишафы артыг кениш халг кутлэлэриндэн узаглашдырылыр. Нэти-чэдэ тэгрибэн уч мин иллик бэшэри^эт тэчрубэси эсасында форма-лашмыш бир саьэ башлыча олараг мутэхэссислэрин вэ алимлэрин прерогативинэ чеврилир. Дикэр тэрэфдэн, муьэррикга]ырмада а]ры-а]ры халглар вэ довлэтлэр ирэли сычра^р, дун]анын эксэр рекион-лары чэрэ]ан едэн инкишаф просесиндэн кери галыр.

Бутун бу cычpajыш вэ керигалма ду^а диллэриндэ дэ оз эксини тапыр. Америка, Рус1ца, Алмашуа, Инкилтэрэ вэ Франса муьэррик сэна]есини эсрин тэлэблари сэвицэсиндэ гурмаг учун бутун ресурсла-ры сэфэрбэрли]э алыр, Элбэттэ, буна тарихин кедиши - ики дун]а муьарибэси дэ оз тэ'сирини костэрир. Сивилизаиуа тарихиндэ гло-бал гаршыдурмаларын зуьур етмэси вэ бурада ьэмин олкэлэрин эсас рол о_р1амасы муьэррик техникасынын чошгун инкишафына сэбэб олур. XIX эсрин эсас техникасы газ муьэррики, дизел муьэррики, бу-хар муьэррики идисэ, XX эсрин эввэллэриндэн ма]е вэ газшэкилли Заначагла итш^эн муьэррик, турбовентил]атор муьэррики, турбовинт муьэррики, турбореактив муьэррик вэ с. кими мурэккэб муьэррик невлэри ]арадылмр. Совет Руси]асыньш "дун^а ингилабы" шуары бутун дуваны хофа салыр вэ бэшэрицэт, бир тэрэфдэн, сэмалары вэ космосу фэть етмэк кими умдэ арзулара чатмаг, дикэр тэрэфдэн, ]ер-дэки сэрсэм нде]алардан горунмаг учун _)'оллар ахтармалы, ьэмчинин 1904-чу илдэ эсасы го]улмуш авиас^аны, автомобил сэтуесини вэ умум!щэтлэ машынга]ырманы инкишаф етдирмэк учун "ьэрэкэтвери-чи мэнбэ"нин дурмадан тэкмиллэшдирилмэси узэриндэ душунмэли олур.

Белэликлэ, муьэррик техникасы тарихинин излэнмэси нэ костэрир?

а/ Муьэррик снвилюасщанын ибтидасында бэшэрицэтин рифаьы-на хидмэт етмиш, онунла баглы анла]ышлар вэ бу анла]ышлары ифа-дэ едэн сезлэр /илкин терминлэр/ умумхалг малы олмуш, ду^анын бутун рекионларында jaшajaн халгларын мэнафе_)'инэ ишлэмиш, бутун бэшэри^эт HYмajэндэлэpи бу аплазии вэ номинаоуа системинин зэн-

кинлэшдирилмэсиндэ иштирак етмишдир. Ьэмин анла^шшар букун-ку елми-техники терминолокщанын мувафиг микросистеминин да нувэсини тэшкил етмэкдэдир; б/ Муьэрриклэрин ишлэдилмэ саьэ-лэри артдыгча онлара баглы aнлajышлapын дистрибутив имканлары да кенишлэнмищдир; бунунла нувэ анла]ышлар этрафында бу кун фэнлэрарасы адландырылан элавэ анла]ышлар системи формалаш-мышды_р; в/ Муьэрриклэрин езлэринин иш принсипи мурэккэблэш-миш вэ бу онларын терминоложи aнлajышлap системинин нувэсинин бо]умэсина, онун микросистеминин дахили дистрибусща имканлары-нын артмасына, е]ни заманда ьэм дэ макросистемин башга терминоложи л а]'лары илэ дистрибутив элагэлэринин инкишафына сэбэб олмушдур; г/ Муьэррикга^фма довлэт приоритетинэ кечэндэн сонра онун аплазии вэ моминаси]а ьэчминин сонракы артымы кениш халг кутлэлэриндэн узаглашдырылмыш, ьэр бир ]ени кэшфдэн сонра коь-нэлмиш анла]ыш вэ терминлэрин тэ'хирлэ За]ылмасына имкан верил-мишдир. Бу заман орта]а чыхан бошлуглар термин дejил, професио-нализмлэр ьесабына долдурулмуш, белэликлэ, эдэби дил системиндэ дил вэ нитг ваьидлзри /терминлэр вэ онларын еквивалентлэри/ ме]-дана чыхмышдыр. Гс]д сдэк ки, бу просес инди дэ давам етмэкдэдир; д/ Девлэт приоритетиндэ олан муьэррикпуырма а]ры-а]ры, бу саьэдэ даьа бojYK наилиуэтлэр газанмыш халгларын диллэриндэ муасир микротерминоложи системин даьа чох инкишаф етмэсинэ, эксэр, муьэррик cэнajecи зэиф олан вэ }а ьеч олма]ан халгларын диллэриндэ исэ бу терминоложи ла^ш зэифлэмэсинэ, муасир сэви]]эдэн кери галмасына сэбэб олмушдур. Одур ки, XX эсрин нэьа]этиндэ дуэдада озунэ ьормзт едэн, ©з елхэсинин мудафиэ гудрэтинин гajшcьшa галан, cэнajecини модернлэшдирмэк истэ]эн ьэр бир халг вэ довлэт муасир сур'зт вэ ьэрэкэтдэн кери галмамаг учун езунун муьэррик техникасыны инкишаф eтдиpмэjэ сэкостэрир: 70-чи иллэрдэн бэри АБШ, Русща, Инкилтэрэ илэ ]анашы, Чинин, 1апон^анын, Италща-нын, Туркщэнин, Исраилин вэ бир сыра башга олкэлэрин ез мухтэ-лиф тэ^инатлы сун'и пе]клэрини космоса чыхармасына диггэт jeтиp-мэк олар.

Белэликлэ, даьа инкишаф етмиш муьэррик терминолоки]асынын ejpэнилмэcи муьум эьэмиЦэт дашьуыр: ьэр бир елми-техники терми-нин могиваси]асынын вэ дефинисща-мэзмунунун мэнимсэнилмэси ¿е-ни информасща, бу саьэдэ мэшгул олан мутэхэссислэр учун ]ени иде-ja демэкдир.

Yмyмиjjэтлэ, муьэррик терминолоки]асы ьэрэкэт анла]ышы илэ даьа сых баглыдыр вэ онун кокундэ эсасен ьэрэкэт фе'ллэри дaja-ныр. Бу да тэбиидир, чунки муасир мэ'нада муьэррик "енержинин

башга новлэрини муэдэн иши ]еринэ jeтиpмэк учун лазым олан механики енершуэ чевирир"1- муьэррик машындыр, о ишл^ир, гургу вэ механизмлэри ьэрэкэтз кэтирир. Бу мэ'нада муьэррик терминоло-К1уасынын базасында системлилик формалашмышдыр.

Ьэр бир мэ'на категор1цасына шамил едилэн термин микросистем дахилиндэ дистрибусща имканларына малик олур - онларын бир-би-ри илэ вэ башга мэ'на категортуаларына шамил едилэн терминлэрлэ бирлэшэрэк ]ени aнлajышы адландырмасы ади мэсэлэдир. Лакин бу бирлэшмэлэр бо]удукчэ онларын шшасынын терминоложи тэлэблэрэ чаваб вермэси чэтинлэшир.

Мэ'лум олдугу кими, истэр сабиг совет терминшунаслыгы, истэрсэ дэ Гэрб алимлэри тэрэфиндэн терминин системлщи ила баглы чох чидди тэлэблэр комплекси ишлэниб ирэли сурулмушдур. Ьэмин ме'-japлap терминин дистрибусн^асына эсасланан умумилэшдирмэлэр, икинчи тэрэфдэн иса, терминин дистрибусвуасыны низама салыб, системи бутовлукдэ стандартлашдырмага имкан верен нэзэри муддэа-лар кими гэбул олунур.^Гэрб алимлэринин тэлэбинэ корэ, терминоложи "адландырма садэ вэ ]ахшы олмалыдыр", "ьансы комбинастуада ишлэдилмэсиндэн асылы oлмajapaг, анла]ышын тэгдим олунмасында вэрэсэлик вэ у^ушма габили^эти нэзэрэ алынмалыдыр", "апл;ф,гш до-ла]ысы илэ де]'ил, бирбаша адландырылмалыдыр", "термин нэзэрдэ тутулан де]ил, эсас функауа ьаггында тэсэввур ]аратмалыдыр", "номенклатура ьокмэн практикада апробасгуадан кечмэлидир", "адландырма гысалыга керэ сечилмэлидир".3

Лакин муьэррик терминлэринин дистрибутив имканлары чэрчивэ-синдэ метана чыхан чохкомпонентли бирлэшмэлэр онларын апро-бастуасыны мумкунсуз едир; белэ "паьидлордэ" анла^нл узун-узады изаь едилмиш олур, эсас функс^'а ьаггында тэсэввур элдэ етмэк учуй элавэ зеьни енержи сэрф едилир, гысалыгдан исэ ьеч данышмага дэ]-мэз. Бу ьалда костэрилэн ме^арлара наил олмаг учун ьэр бир сонра-кы бирлэшмэ пиллэсинин эввэлкини "удмасы" принсипинэ мурачиэт едилир. Мэсэлэн: истилик муьэррики -дахгопуанма /истилик/ муьэр-

1. Человек и машины.- IV том. 2-М., 1986. - С.58.

2. Бах: Д.С.Аотте. Основы построения научно-технической терминологии. - М., 1961.

3. D.Roller. An approach to the study of physical terminology. -American Journal of physics. - 1946. -pg. 178-186; S.R. Ranganathan, M.L.Nagar. Literary terminology: canons of terminology. - Delhi, 1949.-pg. 70-72; C.J.Tullo. A common language for hydraulic engineers. -New York, 1944, etc.

рики - дуру ]аначаглы /дахшиуанма истилик/ муьэррики - кэнар гатышыг а^рьшан /дуру ^аначаглы дахили]анма истилик/ муьэррики -гатышыг ajpылaн вэ кэнардан jaндыpылaн /дуру jaнaчarлы дахили]ан-ма истилик/ муьэррики - карбуратор муьэррики. Коруиду)у кими, бэ'зи эламэтлэр нэзэрэ алынмазса, "карбуратор муьэррики" елэ "истилик муьэррики"дир, анчаг "карбуратор муьэррики" адында илкин номинас!цанын бир сыра эламэтлэри "удулмуш", ьэр бир ¿ени эламэт эввэлкиии дэ эьатэ етдьуиндэн эввэлки вламэтин адландырылмасы сырадан чыхмышдыр. Буна бела бир факт эсас верир ки, ьэр бир термииоложи бирлэшмэдэ тэ^ин олунан ьиссэ чине aнлajышыны, тэ^ин едэн ьиссэлэр исэ мувафиг олараг нов вэ japымнeв эламэтлэ-рини ифадэ едир.

Бир га^да олараг, низама салыныб, ьэтта стандартлашдырылмыш терминолоклада сэз-терминин вэ ]а сез бирлэшмэси-терминин эсас эламэти экс етдирмэси эн оптимал вэзи^этдэ олурса да, терминоло-ки]а елмин инкишафы ила ]анашы текмиллэшмэ вэ зэнкинлэшмэ просесини кечирмэли олдугундан бу системлилик мутэвази шэкилдэ jeнилэшмэjэ вэ позулмага, ]енидэн тэшкил олунмага мэ'руз галыр. 7ени елми фактларьш орта]а чыхмасы, муасир елми-техники об]скт-лэрин japalшacы нэтичэсиндэ эввэлки тэсэввурлэр дэ]ишилир вэ бу, системлэшмиш анла]ышларын тэснифат системиндэ ]ердэ]ишмэлэрэ сэбэб олур. Бу заман эввэллэр эьатэ олунан эламэт оз дэ^эрини азал-да, ьэтта итирэ билар.

Терминлэрин дэгиппуинэ мухтэлиф амиллэр тэ'сир кестэрир. Термине системлилик тэлэби ирэли сурулдукдэ уч эсас амилэ гаршы мэьдудлашдырычы-дистрибутивлик фактору узэ чыхыр: эввэла, ьэр ьансы эламэт эсас котурулэ билмзз - эсас эламэтин дузкун сечилмэ-синин ролу бо]укдур; икинчиси, мувафиг эсас эламэти экс етдирэн истэнилэн дил ваьиди термин кими сечилэ билмэз - адын дузкун се- ■ чилмэси эсас шэрт са]ылыр; учунчусу, ьэмин дил ваьиди вэ термииоложи елемент об]ектин езунун эсас маыщэтинэ зидц ола билэчэк усулла бирлэшдирилэ билмэз - структур дэгагли)и тэ'мин олунмалы-дыр.

Дс]илэнлэрдэн бела гэнаэтэ кэлирик ки, ajpы-ajpы терминлэрин дэ, терминоложи системин дэ дистрибутив хусусицэтлэри ьэм онла-рын семантикасы, ьэм дэ харичи гишасынын вэ системлщинин тэ'мин олунмасы, онларын бир-бири иле мунасибэтлэринин дузкун гу-рулмасы илэ баглыдыр: терминин дахили семантикасы илэ харичи-лексик гишасынын гаршылыглы элагэлэри онларын дистрибусщасы-нын рэьнидир.

Терминолокщ'анын зэнкинлэшмэси ьэр дилин ез дахили имканла-

рына мувафиг тэрздэ ьэjaтa кечирилир. Мэ'лумдур ки, "муэ^эн бир дилдэ нэ чур адларын /сезлэрин, ]охса сез бирлэшмэлэринин/ чох ол-масы ьэмин дилдэ фэали^эт костэрэн лексик вэ грамматик нормалар-дан асылыдыр. Алман дилиндэ созлэрэ устунлук верилир вэ бу, онда мурэккэб созлэрин кениш jajылмacы илэ элагэдардыр. Рус дилиндэ мурэккэб соз ]арадычылыгы дузэлтмэ сез Зарадычылыгына нисбэтэн аз мэьсулдардыр. Инкилис дилиндэ Зени адларын бо]ук эксэрзщэти 1 ики вэ даьа артыг созун бирлэшмэсиндэн ибарэт олан ваьидлэрдир".

Буна бахмаЗараг, терминин дэгипнуи принсипи чине - нов - ]арым-нов мунасибэтлэринин гурулмасыны, бутун диллэрдэ синтактик-се-мантик структурларын тэртибини тэлэб едир. Дикэр тэрэфдэн, чине -нов - japымнoв пиллэлэри бojyнчa инкишаф дилин конкретлик тэ-лэблэри илэ тэрс мутэнасибдир. Мисал учун,"муьэррик" термини алтында онун эн мухтэлиф новлэри умумилэшдирилмишдир. Буну нэ-зэрэ аланда "муьэррик" термини чине эламэтини озундэ еьтива едир. Бу заман муьэррикин нов вэ japымнoв эламэтлэрини эьатэ едэн ша-гули тэснифат схеми медиана чыхыр:

Чннс

Муьэррик

1Муьэррик Муьэррик Муьэррик Муьэррик

Нов

Харичи мэьлулла ишлэ]эн муьэррик

Харичи мэьлулла ишлэ]эн муьэррик

Дахили мэьлулла ишлэ]эн муьэррик

Дахили мэьлулла шш^эн муьэррик

Дахили мэьлулла шш^эн муьэррик

1арымнов

Харичи мэьлулла иш-лэ]эн вэ ичбари ]анды рылан муьэррик

Харичи мэьлулла иш-лэ]эн калоризаторлу муьэррик

Дахили мэьлулла иш-лэ]эн вэ ичбари ]анды-рылан муьэррик

Дахили мэьлулла иш-лэЗэн калоризаторлу муьэррик

Дахили мэьлулла иш-лэ]эн оз^анан муьэррик

1. В.М.Лейчик. Люди и слова. - М., 1982. - С.131-132.

Керунду^у кими, "харичи мэьлулла mmiajaH" вэ "дахили мэьлулла тилэ}эн" aKnajbiiimapbi артыг муьэррикин на тэхсисат-функсионал, нэ дэ тэтбиги саьэлэри узрэ чине эламэтлэрини де]ил, онларын ишлэмэси учун тэлэб олунан маьлулун o6jeKTa нисбэтдэ ¿ерлэшди-рилмэси эламэтини /чине дс]ил, нев эламэтини/ экс етдирир. Дикэр тэрэфдэн, биринчинин ики, икинчинин исэ уч japbiMHOB эламэти тэсниф. олунур: japbiMHOB исэ артыг мэьлулун ]андырылмасы вэ муьэррикин ишэ салынмасы, ишинин тэ'мин олунмасы усулуну /эламэтини/ ифадэ етмиш олур. Лакин сон нэтичэдэ анла]ыш тэсвири jonna адландырылса, онда элдэ олунмуш чохкомпонентли терминин ьачми онун терминоложи мэзмунуна максимум jaxbiRttauMbiui олур. Муг.ет: 1/ "Харичи мэьлулла шш^эн вэ силиндрдэки Maje ]аначат wysjjaH анда кэнардакы мэнбэдэн ичбари ]андырма .¡олу илэ алышдырылан муьэррик" вэ ja 2/ "Харичи мэьлулла umaajaH вэ Maje jaiia4arbi jamia камерасынын диварларынын гызмасы, jaxyfl оз-езунэ алышыб jaHMaja-чаш тэгдирдэ хусуси калоризаторун сыхылмасы .¡олу ила алышдырылан муьэррик" с.

Терминологлар ваьидин чохкомпонентли олмасынын гаршысыны алмаг учун ики Macenaja диггэт jeTiipMajn зарури ьесаб едирлэр: би-ринчиси, ьэддэн 6ojyK сез бирлэшмэси эсас е'тибарилэ терминоложи aHnajbiuibiH бир flejun, мухтэлиф аламэтлэри эьатэ едилдикдэ japaHbip ки, бундан гачмаг вэ Залныз бир аламэтэ истинад етмэк тввещэ олунур /мэсэлэн, jyxapbiflaKbi нумунэлэр "поршенли дахгощанма муьэр-рики" ады ила умумилэшдирилмишдир/; икинчиси, ьэр бир jeHH japa-дылан термин эввэлки терминин семантик-дистрибуси]аны эьатэ ет-ди]и учун адландырмада артыг эввэлки терминин харичи гишасынын тэкрар едилмэсинэ еьтщач олмур /ад дэрниилир/: истилик муьэррики - карбуратор муьэррики, муьэррик - поршенли дахили)анма муьэррики кими...

Костэрилэн ики мэсэлэ]а pnajaT едилдикдэ терминоложи системин шагули /нов вэ japbiMHOB/ тэснифат схемини инкишаф етдирмэк мумкун олур. Мэсэлэн, уфги napKaja керэ истилик муьэррикинин ики неву вардыр: internal combustion engine вэ steam-engine. Керунду)у кими, бурада артыг heat engine "истилик муьэррики" amiajbiuibi ajpbi4a ифадэ олунмур, чунки ьэр ики нов jaлныз heat engine ола билэр вэ бунун терминин харичи гишасында ajpbiqa ифадэ олунмасы тавтоложи артыгдыр. Шагули тэснифатын учунчу пиллэсиндэ уч уфги термин дурур: engine with positive ignition, calorific engine вэ engine

1. Двигатели внутреннего сгорания, поршневые. Терминология. -ГОСТ 2674-44.- М.: Стандартгиз.

with spoontaneous ignition вэ ja dizel; артыг икинчи пиллэдэки эла-матлэри удмуш вэ онлары ез мэзмунуна гатмышдыр: бу муъэр-риклэрин ьэр учу анчаг internal combustion engine ола билэр вэ о да оз новбэсиндэ истйлик муьэррикинин бир новудур.

Дордунчу шагули пиллэдэ дэ эввэл верилмиш терминин лексик тэркибинии сахланмасы сонунчу /ики уфги/ oGjeKTHH адынын арзу-едилмаз дэрэчэдэ 6ojyK соз бирлэшмэси шэклиндэ тэгдиминэ сэбэб ола билэрди. Буну нэзэрэ алараг, индацэ гэдэр садаланан мэзмун чаларларынын ьамысыны езундэ эьатэ едэн jemi бир-лэшмэлар сечилмишдир: carburettor engine вэ pumping carburettor engine.

Диггэт версэк, бу болкудэ тэснифатын ]алныз бир эсас эламэт узэриндэ гурулдугунун шаьиди олуруг: истифадэ олунан ма]е ]'аначаг /мэьлул/ эламэти. Бела хи, илк пиллэдэки internal combustion engine amajbiuibi janaMan.iH муьэррикин езунун ичэрисиндэ jepnaui34ajn вэ бурада одланачагыны, calorific engine анла]ышы муьэррикдэ онун ишлэмаси учун лазым олан хаммалын кэнардан бухар шэклиндэ дахил олачагъгны ифадэ едир. Икинчи белкудэ jana4ari>ni ]андырылма механизми эсас котурулур: engine with positive ignition анла]ышы муьэррикин камерасына долдурулмуш ]аначашн кэнардан ичбари jaffдf>¡рылачапгпи, calorific engine анла]ышы исэ онун башга усулла -калоризатор васитэси илэ одландыры-лачагыны, нэьа]эт, engine with spoontaneous ignition анла^нпы онун муьэррик дахилиндэ езунун алышачагыны нэзэрдэ тутур. Сонракы мэрьэлэда oil (fuel) engine with positive ignition бурада дуру jaHa4aniaH, gas-mixed engine исэ газ ja-начагындан истифадэ едидвч?^или экс етдирир. Сон пиллэ ]аначагын мэьлул эмэлэ кэгирэчэ^и jepa керэ муэ^энлэшир: carburettor engine костэрир ки, мэьлул мэхсуси онун учун а]рылмыш силиндрдэ, pumping carburettor engine исэ костарир ки, мэьлулахаи бору шэкилли олур. Белэликлэ, бу тэснифатда бутун шагули вэ уфги чэр-кэлэр jaлныз бир эсас эламэт /муьэррикдэ истифадэ олунан janaMar: онун неву, j ери, алышма усулу вэ е./ тимсалында тэртиб едилмиш-дир. hap бир шагули пиллэдэки терминин мэзмуну исэ сонракыпил-лэ]э отурулур, ахырда сонунчу терминин тэ'рифина чеврилир: 1/Ху-суси чиьазда /карбураторда/ мэьлулу ьазырланан дуру jaHa4ambi ичбари ^андырылан дахили jaHMa истилик муьэррикинэ "карбуратор муьэррики" де^шир; 2/ Хусуси борушэкилли чиьазда мэьлулу ьазырланан дуру ]аначаглы ичбари ]андырылан дахили]анма истилик муьэррикинэ "насос-карбуратор муьэррики" де_)илир вэ с. кими...

Бир сыра ьалларда ajpbi-ajpbt нов вэ japbiMHGB эламэтлэри сонракы чинслэрэ отурулур вэ онларын иштиракы илэ jeHH термин гишалары тэртиб олунур. Буну схематик олараг ашагыдакы нумунанин эсасында

кермэк олар:

engine

two-time engine

four-time — ■» engine

two-time mini-engine

four-time *— mini-engine ■

compressor 4 mini-engine*

Терминоложи бирлэшмэ Зарадылмасы заманы компонентлэрин дистрибус1уасы хусуси диггэт тэлэб едир. Мэсэлэн, инкилис дилиндэ "ьэрэкэг /егмэ/" мэ'насында motion, move(ment), traffic, advence, motive, impellent кими, "фырланма" мэ'насында rotation, gyration, turn, adjustable, revolve, revolution кими сез чэркэлэри вардыр. Jla-кин бунларын мэ'на саьэлэри е_рш вэ ja чох jaxbrn олса да, мэзмун саьэлэри арасында фэрглэр вардыр. Буна корэ дэ терминоложи бир-лэшмэ japaflapKaH онларын ьэр биринин мэ'на-мэзмун хусусицзтлэ-рини саф-чурук етмэк лазым кэлир: rotary engine, rotary pump, rotary current, revolve on its axis бирлзшмэлэрини japaflapKaH rotary вэ revolve сезлэринин дистрибусщасы эсас рол ojHajbip вэ бунунла "фырланма" ьэрэкэтинин мэзмун характери дэгиг верилмиш олур. Бурада, мэсэлэн, ьэмин ваьидлэрин jepmia gyration сезуну иш лэтмэк мумкун олма]ачагдыр, чунки сонунчунун да мэ'насы фырланмагла элагэли олса да, gyration ьэрэкэти rotary ьэрэкэтиндэн мэзмун планында фэрглэнир. Jaxyfl рус дилиндэ "топливо" вэ "горючее" терминлэри "jaHa4ar" кими баша душулур. Лакин "топливо" уму-лнщэтлэ jaHaMara, "горючее" исэ janiibn "дуру jaHa4ar"a де_|илир. "Жидкое топливо" вэ "твердое топливо" бирлэшмэлэри ишлэдилир, анчаг "твердое горючее" демэк мумкун де]ил, "жидкое горючее" исэ тавтолоиуадыр.1

Ьэр бир терминолоиуа кими, муьэррик терминлэринин дэ мэ'на-лар системи учун ики вази^эт сэчи^эвидир: 1/ Mysjjan мэ'на арды-чыллыгы вэ 2/ онун ьэр бир категорщасы дахилиндэ мэ'наларын бир-биринэ мунасибэт nepapxHjacbi. Буна эсасланан тэдгигатчылар тер-минолокщанын мэ'налар системинин график тэсвирини верир вэ 9 мэ'на категорийасыны муэ^энлэшдирирлэр. Бунларын ичэрисиндэ

1. Бах: Т.Л.Канделаки. Семантика и мотивированность терминов. -М., 1977. С.10.

jiunibn "предметлзр категор1у'асы" вэ "просеслэр Kareropujacbi" муьэррик терминолок!цасында да зэнкиндир. "Ьал-вэзи^эг категори-jacbi", "режимлэр KaTeropujacbi", "олчу ваьидлэри категор1уасы" исэ MysjjsH дэрэчэдэ озуну костэрэ билир. Диссертас1цада муьэррик тер-минлэринин эн зэнкин мэ'налар категорщалары инкилис вэ рус дил-ларшган материаллары эсасында шэрь едилмиш, ьэр дилдэ онларын ]арадылмасынын грамматик базасы QjpsmmMniiiflHp.

Диссертасгцанын икничи фэсли муьэррик терминолоюуасы систе-минин лингвистик тэсвиринэ ьэср олунмуш, бурада терминлэрин мэ'-на элагэ-функыцалар паспортунун тэртибинэ кениш jep верилмиш-дир.

Муьэррик терминолоки]асынын лингвистик тэсвирини верэркэн онун бутун компонентлэринин муьэрриклэ баглы анла]ышлар систе-миндэ, мэ'на-мэзмун мунасибэтлэриндэ jepuHH Л1уэ^энлэшдирмэк, эсас терминоложи анла]ышлары эьатэ етмэк лазым кэлир. Бунун учун рус дилчиси С.1.Никитинанын тэклиф етд1ци вэ Х.Ф.Исхакова-нын мэгбул cajflbiFbi семантик вэ ja annajbiLU элагэ-функс!уалары типлэринин ciijabbicbiHbi тэртиб етмэк озуну догрулдур. С.J.Никитина ja3bip: "Бизэ елэ кэлир ки, тэклиф олунмуш элагэ-функауалар cnja-ьысынын эксэр ьиссэси ьэр бир башга билик саьэсинин терминоло-жи системлэрини дэ сэЧ1щэлэндирэ, ьуманитар елмлэр узрэ башга те-заурусларын параднгмасынын ил кии эсасы кими хидмэт костэрэ билэр"! Буну шэрь едэн тэдгигатчынын фикринчэ исэ, "бу сщаьы /элбэттэ ки, зэрури дэ]ишикликлэр, дэгиглэшдирмэ вэ элавэлэрлэ/ тэкчэ ьуманитар саьэлэрэ аид олма]ан елмлэрдэ дэ терминоложи система тэтбиг олуна билэр, чунки она дахил олан семантик элагэ-функс1цалар кифа]эт гэдэр умумидир вэ буна керэ дэ эсас е'тибарилэ универсалдыр".

Белэликла, СЛ.Ннкитинанын анкети эсасында муьэррик терминлэ-ринин семантик элагэ-функауалар системини тэсвир етмак мумкун-дур:

Kopeлjaтлap: "ja антоним, ja да ejHH KaTeropnjaja дахил олан вэ ja бугвву тэшкил едэн аш^ышлардыр",2 мэсэлэн: scavenging - suction heating-cooling, pressure - expansion вэ с.

Чине анла]ыгаы - нов aimajumu: fuel вэ онун новлэри: solid fuel-oil // oil-fiel; combustion chamber вэ онун новлэри: semi-spherical

1. С.Е.Никитина. Тезаурус по теоретической и прикладной лингвистике: автоматическая обработка текста. - М., 1978. - С.70.

2. Х.Ф.Исхакова. Структуры терминологических систем. - М., 1987. - С.6.

combustion chamber-conic combustion chamber; engine вэ онун новлэ-ри: aircraft engine-rocket engine-pneumatic engine-jet engine вэ с.

Бутев - компонент: "бутев о rnejunp ки, онда баш созлэ ифадэ олунмуш маьиуэт езунун бутун кejфиjjэтлэpини aiiiKapnajbip... компонент исэ эввэлкинэ экс функсгуадыр". Мэсэлэн: mixture вэ kerosene-ether; engaging вэ running-regulation - treining moment вв working -reaction вэ с.

Чаркэ //чохлуг-чэркэнин узву//чохлуг елементи: мэсэлэн, "вектор" вэ онунла баглы вектор олчулэри - "гуввэ", "ьэрэкэт", "тэ'чил"; "cKajijap" вэ онунла баглы CKanjap елчулэри - "заман", "сыхлыг", "кутлэнин ьэчми", "температур", "мэсафэ" вэ с.

Параметр вэ параметр дашьуычысы: мэсэлэн: "чэки", "кутлэ", "импулс", "он", "узунлуг" вэ онларын дашьцычысы - "ротор", "статор", "flajar" вэ с. Ьэмчйнин: speed вэ дашьуычысы movement, rotation; compensation вэ дашьуычысы temperature deformation; specific expenditure вэ дашьуычысы fuel, heat вэ с.

06jeKT-o6jeKTHH тэгдим олунма усулу: бу, мутэхэссислэр тэрэфин-дэн oöjeKTHH rejflnjjaTbiHbiH апарылмасы усулудур. Мэсэлэн: oôjeKT кими - мэьлулун гэркиби, онун тэгдимат усулу кими - KiiMjaBH формул; oôjeKT кими - стенд ^хлама, тэнзимлэмэ вэ мэшг ишлэри, об-jeKTHH тэгдимат усулу кими - график, т р а е к т о риj ал а р ы н тэсвири; об-jeKT кими - муъэррикин маркасы, тэгдимат усулу кими - номенклатур ад, рэгэм вэ символлар вэ с.

Эсас эмэл!щат//проседура - oôjeKT - васитэ//алэг//метод: Мэсэлэн, "куч" термини илэ ифадэ олунмуш aariajuiii учун эсас /типик/ эмэли^атлар "елчмэ", "парчалама" вэ "топлама"дыр. "0лчмэ"эмэлщ-jarbi учун объект исэ "куч" илэ jaHaiuu, "узунлуг", "заман", "сур'эт" вэ "кутлэ"дир. "Парчалама" вэ "топлама" эмэли^атлары учун o6jeKT кими "куч" вэ "вектор" котурулур. "Кучун топланмасы" учун баш-лангыч oôjeKT онун, "кучун тэркиб ьиссэлэри"дир, сонунчу oôjeKT исэ "бэрабэр тэ'сирли куч" cajbiimp. "Кучун парчаланмасы"нын баш-лангыч o6jeKTH "куч", сонунчу oöjeKTH исэ "кучун npojeKcnjana-ры"дыр. "Кучун олчулмэси" учун алэт - динамометрдир, "кучун топланмасы" учун метод - дузкун чэбри топламадыр /икинчи вариантда "векторларын топланмасы га]дасы"дыр/.

Башга бир нумунэни схем шэклиндэ кестэрэк /бурада А - эсас эмэл{щат, Б - oôjeKT, аБ - башлангыч oöjeKr, 6Б - сонунчу o6jeKT, В исэ алэт вэ ja методдур/;

А

Б

аБ 6Б

measuring

increase

decrease

Jtjjsnoa-

second В

time-cycle

speed"

measuring

"алэг": speedometer "метод": period/second Мунасибэт - вэ мунасибэт узплэри: Мэсэлэн, ашагыдакы муьэр-риклэ баглы терминлэр бир-бири илэ элагэдэдир:

Имшшкаси]а "сэбэб - нэтичэ" типли элагэлари озундэ бирлэшди-рир, мэсэлэн: power вэ acceleration; force вэ gravety анла]ышлары deformation amtajbiiubi илэ импликасхуа /агырлыг гуввэсинин najmii-мэси, кучун вэ гуввэнин тэ'чилинин иньирафы o6jeKTHH деформаси-jacbi илэ нэтнчэлэннр/ элагэсиндэдир.

Контекст - фэнн: Бурада ьэр бир терминин аид олдугу эн jaxbiH анла]ышлар топлусунун ады илэ элагэлзр нэзэрдэ тутулур, мэсэлэн: "механики ьэрэкэт" учун контекст "механика"дыр, "ктуэви оксид-лэшдирмэ" учун контекст - "ктуа", "ат кучу" учун - "физика", "тэ'-чил" учун - "динамика", "агырлыг мэркэзи" учун - "статика" вэ с.

Об]ект//елмин предмети//фзнн: KHMja - ктуави оксидлэшдирмэ, мэьлул, haBa-jaHa4ar гарышыгы, амилнитрит, метанол, асетон, jaHa-чагын ктуэви енержиси, газ, jaHMbiui газ, peaKcnja аны вэ е.; механика - деталын механики ьэрэкэти; термодинамика - калил шамын спиралы вэ с.

Нэ]эсэ аидолма: "функеща баш сезу вэ сифэти /мэ'нача ьэмин создан japaHMbiin сифэти/ бир-бири илэ элагэлэндирир, ьэм дэ бу сифэтин исимлэ семантик элагэси мухтэлиф ола билэр", мэсэлэн: фырланма - фырланан, фырладан, фырладычы, фыpлaнмaja аид олан; деформас1уа - деформас^а олунмуш, деформас^аЗа yrpajaH /дефор-мас!уалы, деформасион/. Ьэмчинин бу элагэ форманын позулмасы una дэ мунку'иэт олуна билэр, мэсэлэн: деформас!уа - /сифэт кими/ "формасы тэьриф олунмуш" / "деформасщалы" эвэзинэ/; мусбэт тэ'чил - сур'этли, сур'эти артмыш / "мусбэт тэ'чилли" эвэзинэ/; мэь-

а)

Ь)

лул - ьалл олунмуш /"мэьлуллашмыш" эвэзинэ/ вэ с.

Кесгэрилэн тэдгигатчылар тэрэфиндэн элагэ-функ«уалар оуаьы-сына синонимлэрин дэ салынмасы тэклиф олунур. Демэли, муьэррик терминолокщасында синонимик терминлар дэ тэсвир об]ектинэ чев-рилэ билэр, бир шэрглэ ки, онларын термина нитг ваьиди сэви^э-синдэ еквивалент дejил, мэьз синоним олдугу муэ^эн едилсин.

Ге]д едилдауи кими, терминин дахили мэ'насынын мотивлгуи вэ узвлэнмэсинин актуаллыгы мэсэлэси терминологлар арасында фикир аЗрылыгы ]аратмышдыр.Иш бурасындадыр ки, терминин дахили гуру-лушунун мотивлэшмэмасини эсасэн рус алимлэри мусбэт ьадисэ кими гаумэтлэндирирлэр. Бунун эсас сэбэби бела изаь олуна билэр ки, руслар Авропа вэ Америка елминин наилицэтлэриндэн фа^ала-наркэн онларын диллариндэки терминлэри /эсасэн предметлэр кате-горзуасына аид олан ваьидлэри/ олдугу кими габул етмэли олурдулар. Нэтичэдэ ьагигатэн амотиваси]а ьэмин терминлэри рус дилиндэ ьазыр шэкилдэ раьатча ишлэдилмэсини тэ'мин едирди: адлар кими, терминлар дэ ишарэдир вэ онларын дахили мэ'насынын шэффаф олмамасы елми унси^ат учун даьа элверишли са]ылыр. Лакин бурада ики нуанс орта]а чыхыр: эввэла, дахили мэ'нанын мотивлашмэмэси jaлныз бир - предметлэр категор1уасы мэгбул ола билэр, галан кате-гор!цалар бу вэ За дикэр дэрачада муьэррикин иш принсипи илэ баглы олдугундан ьар бир терминдэ ифадэ олунмуш ьэрэкэтин дэрк олунмасы тэлэб едилир - мэ'нанын баша душулмаси зэрури олур. Бу муьэррик терминолок!цасыны Зеничэ система салмаг вэ муьэррик-га^рма сэна]ееини гурмаг иста]эн олкэлэрин нумарндзлэри учун даьа актуал проблем олараг галыр. Икинчи тэрэфдэн, рус дилина вэ бу дил васитэси илэ дикэр совет диллэринэ кечмиш муьэррик терминлэри ресипиент дилдэ мотивлэшмирдиса, ьэмин терминлэрин ]арадылдыгы дилдэ, мэсэдэн, инкилис дилиндэ проблемин го]улушу мараг догурма]а билмэз: ахы рус дилинэ алынан инкилис терминлэри донор дилин озундэ мотиваауа]а маликдир, мэ'насы инкилисдил-лилар тэрэфиндэн баша душулур. Демэли, терминин амотиваси]асы тэлэб кими гаршьуа го]ула билмэз. О.И.Блинова ]азыр: "Термин вэ онун мотивлэщмэси ьаггында мэсэлэ]э терминин нечэ - мотивлэш-миш, )& мотивлэшмэмиш олмасы планында де]ил, мотивлэшмиш терминин устунлуклэринин вэ гусурларынын нэдэн ибарэт олмасы ьаггында суал кими ]анашмаг лазымдыр".1 В.А.Гречко кестэрир ки, "терминоложи системдэ бир] о л луг мэним-

1. О.И.Блинова. Термин и его мотивированность. - Терминология и культура речи. - М., 1981. - С.30.

сэнилмиш вэ меькэмлэнмиш елми анла^нц ьеч да ьэр дэфэ оз мэз-мунунун ачылыб-изаь едилмэсинэ еьпцач ду]Мур"! Бу фикри, истэр алынма, истэрсэ да милли мэншэли ваьидлэрэ шамил етмэк олар: терминин дахили мэ'насынын вэ структурунун мэгзи jaлныз термино-ложи системин тэртиби просесиндэ, бу системдэн там елми информа-С1уанын мэнимсэнилмэси доврундэ мараг догурур. "Ьэр ше] rajдacынa душэндэн сонра" мотивлэшмэ проблеми эьэми^этини итирир. Анчаг дилин милли лексемлэринин тэмсилчшнуи принсипинэ эмэл етмэк, терминоломуанын там вэ ja эксэрэн харичи дилин тэ'сиринэ душмэ-мэси учун тэдбирлэр кормэк дэ эсас шэртлэрдэн бири са]ылыр. Одур ки, сонралар да алынма термин - милли термин нисбэтини таразлаш-дырмаг ьэмишэ актуал олараг галыр. Мотивлэшмэмэ проблеми муэ]-jзн заман кечэндэн сонра ьэтта дилин оз милли лексемлэрини дэ эьатэ едир: термин микросистемдэ ьэмишэ е]ни мэ'нада ишлэндикчэ, онун умумиуэтлэ эдэби дил системиндэки семасиоложи ьэчминдэн а]рылыр, узаглашыр зэ тамамилэ хусусилэшэ билир. Нумунэ учун, инкплис дилиндэ бир сыра муьэррнк терминлэри кесгэрилир ки, бунлар ЬЭМ ССМ&НТИК, ь ам дэ ьэтта лексик бахымдан эдэби диллэ билаваситэ элагэсини итирмиш, ьэмин терминин формасы эдэб!! дилдэн силинмишднр /мэсэлэн: бир сыра ьалларда терминлар ]аран-дыглары фе'ллэ злагэсинн итирмишдир/.

Ге]д етмэк лазымдыр ки, муьэрриклэрин тэтбиги саьэлэринин зэн-кншпуи ьэр бир саьэпин озундэ муьэрриклэ элагэдар /бир-бириндэн фэрглэнэн/ мухтэлиф терминлэрин ишлэдилмэсинэ дэ сэбэб олмуш-дур. Мэсэлэн, автомобил муьэррики илз баглы хусуси лексик ваьид-лэр автомобилпуырма сэшуесинда бир шэкилдэ, тэ^арэ муьэррики илэ баглы аила^шлар исэ авиаауада тамамилэ башга шэкилдэ ишладилэ билир. Белэликлэ, новбэти проблем орта]а чыхыр: бура-дакы ьэр ики конкрет саьадэ ишланэн терминлар онлар учун ортаг олан умуми муьэррик терминолокщасында нечэ тасбит едилмэлидир? Элбэтта, идеал вэзи^эт о заман japaнapды ки, муьэррик термнноло-к^асындан jajылaн терминлар ьэм автомобил, ьэм дэ тэ^арэ сэна]е-синдэ "ана нувэдэ" олдугу шэкилдэ / лексик-семантик ваьид кими/ ишлэдил^ди. Тээссуф ки, практика буну инкар едир. Муьэрриклэрин даьа чох саьэдэ ишлэндиргни нэзэрэ алдыгда исэ белэ фэргларин артачагы а^дындыр. Бу мэсэлэ]э ики чур ]анашмаг олар: 1/ бутун саьэлэрдэ муьэрриклэ элагэдар ишланэн терминлэрин ьамысыны умуми "муьэррик терминолокщасы" башлыгы алтында топламаг вэ 2/

1. В.А.Гречко. Каким должен быть термин? - Актуальные проблемы лексикологии и словообразования. - Новосибирск, 1976. - С.104.

бутун саьэлэри тэьлил едэрэк, онларын ьамысы вэ ja эксэри^эти учун умуми олан терминлэри топламаг. Биринчи ьалда "нувэ" систе-миндэ олдугча бо]ук ьэрчмэрчлик japaнa билэр вэ бу заман ьэр бир терминин ьансы саьэ вэ За саьэлэр учун нэзэрдэ тутулдугу ге_щ едил-мэлидир. Икинчи ьалда исэ инвентарлашдырмадан кэнарда галан терминлэрин ]еринэ лакуна ]араныр.

Диссертасщанын "Муьэррик терминлэринин системхаричи дистрибутив ймканлары" адланан учунчу фэслиндэ онларын микросистем-дэн вэ сонра умуми^этлэ терминоложи макросистемдэн кэнарда иш-лэдилмэси, мэтнин тэртибиндэ ишгиракы вэ ишлэдилмэ саьэлэри оЗрэнилир.

Гещ едилир ки, муьэррик терминлэринин ишлэдилмэ саьэлэрини эн эввэл ики трупа а]ырмаг олар: 1/ елм саьэлэри, 2/ инсанын практики фэал!щэт саьэлэри.

Мухтэлиф елм саьэлэринин дилиндэ ишлэдилэн муьэррик терминлэри, тэбии олараг, а]ры-а]ры елми-техники мэтнлэрин тэртибиндэ иш-тирак едир вэ бунунла да, бир тэрэфдэн, ]ени шэраитлэрдэ ]ени мэз-мун чалары газанмага, Зени терминоложи бирлэшмэлэрин тэркибиндэ ишлэдилмэ]э, бэ'зэн ьэтта ]сни термин ]арадычылыгында иштирак етмэ]э башла^ф: онларын дистрибутив ймканлары артыр.

Инсанын практики фэали^этиндэ ишлэдилэн муьэррик терминлэри исэ ьеч бир ]ени термин Зарадычылыгына челб едилмир, бурада онлар ]алныз терминишлэтмэ просесиндэ иштирак едирлэр.

Муьэррик терминлэринин семантик информаси]асы вэ грамматик элагэ]аратма ймканлары илк невбэдэ онларын тэкрар термин ^арады-чылыгынын инкишафы бахымындан 9]рэнилмэсини шэртлэндирир.

Дилин умуми терминоложи макросистеминдэ дэ терминлэрин фэа-ли^этини ики аспектдэ нэзэрдэн кечирмэли олуруг: 1/ муьэррик терминлэринин ьэмин макросистемдэ термтуаратма ймканлары бахы- . мындан, 2/ муьэррик терминлэринин мухтэлиф елми-техники мэтн-лэрдэ дэ садэчэ олараг ишлэдилмэси, онларын чумлэнин вэ даьа беЗук мэтнлэрин тешкилиндэ иштиракы бахымындан. Дэ'ни муьэррик терминлэринин ишлэдилмэ саьэлэринин арашдырылмасы бурада ен плана чэкилир.

Елмин дилиндэ созчулук вэ бэдии тэхэ^ул деЗил, конкретлик вэ предметлилик эсасдыр вэ буна кора дэ онун дилиндэ бэнзатмэ]э кениш Зер верила билмэз. Нэтичэдэ терминоложи бирлэшмэлэр дилин ади сезлэринин ] ар ада билэчэ]и ади соз бирлэшмэлэринэ нис-бэтэн дэфэларлэ аз вэ мэьдуд даирэлэрдэ гурулур. Бунунла Занашы, дилда терминоложи бирлэшмэлэр дэ ади бирлэшмэлэрин ]арадылма-сы механизминэ мувафиг тэрздэ тэртиб олунур. "Е]ни бир дистрибу-

тив эламэт мухтэлиф семантик синифдэрэ мэхсус сезлэри...вэ ja е]ни синфэ мэхсус созлэр мухтэлиф дистрибутив эламэтлэри эьатэ едэ билэр"! Мэ'лумдур ки, "эввэла, бир лексик-семантик чэркэнин ьэр бир созу озунун а]рыча бир лексик-семантик чэркэсини ]арада вэ орадакы созлэрлэ бирлэшмэ japaдa билэр. Икинчиси, е]ни лексик-семантик чэркэнин е]ни бир созу илэ бирлэшмэ ]арада билэр, Учун-чусу, ejни бир лексик-семантик чэркэнин сезлэри башга лексик-семантик чэркэнин мухтэлиф соз груплары илэ бирлэшэ билэр, лакин бу чэркэнин сезлэринин бир ьиссэси илэ ьэм бир, ьэм дэ башга бир созлэ бирлэшмэ ]арада билэр"?

Бутун бу имканлардан терминолокщада да кениш истифадэ олу-нур, лакин терминоложи ваьидлэрин белэ кениш шахэли бирлэш-мэлэр ]аратма габилицэти онларын дистрибусщасы вэ елми анла-.¡ышлар системинэ эсасэн кэм1Щэтчэ мэьдудлугу, азса]лыгы илэ фэрг-лэнир. Бу мэьдуди^эт ьэр дэфэ Зени бир елми-техники кэшф метана чыхдыгда исэ илк нэзэрдэ "козлэнилмэз" бирлэшмэлэрин ^аранма-сына сэбэб олур.

Муьэррик микросистеминдэ бир лексик-семантик терминоложи чэркэнин ьэр бир ваьиди озунун а]рыча бир чэркэсини ]арада билир вэ бу заман тэснифат схеминдэ мовчуд уфги чэркз илэ ]анашы, шагули чэркэ дэ метана чыхыр.

Е]нилэ макротерминолоки]ада да муьэррик термини ишлэндикдэ ]алныз шагули чэркэнин тэшкилиндэ иштирак едэ билэр. Мэсэлзн, космонавтика терминолокиЗасындакы "ракетин биринчи пиллэси -ракетин икинчи пиллэси - ракетин учунчу пиллэси - ракетин сонун-чу пиллэси" уфги черкэсинэ "муьэррик" термининин гошулмасы шагули тэснифат схеминин орт а] а чыхмасы илэ нэтичэлэнир:

ракетин биринчи—»ракетин икинчи—»ракетин учунчу—►ракетин сонунчу

пиллэси

I

пиллэси

ШШЛ9СИ

ракетин биринчи пиллэсишш му-ьэррики

I

I

ракетин икинчи пиллэсишш му-ьэррики

пиллэси

I

ракетин учунчу пиллэсинин му-ьэррики

ракетин сонунчу пиллэсишш му-ьэррики

1. М.И.Задорожный. Логическая характеристика процедуры построения лексико-семантического класса слов. - Актуальные проблемы лексикологии. - Минск, 1970. - С.77.

2. Л.А.Введенская. Проблема сочетаемости антонимов. -Актуальные проблемы лексикологии,- Минск, 1970,- С.42-43.

Елми метн учун онун ajpbi-ajpbi парчаларынын, ajpbi-ajpbi чумлэ-лвринин арасында чидди семантик ардычыллыгын олмасы сэчща-видир вэ бурада семантик cLHipajbiuinap мумкун гэдэр тэсьиь едилир. hap бир чумлэ озундан сонракы илэ элагэдэ олан ьэлгэ кими чыхыш едир:

The transfer from interplanetary cruise to a planetary orbital trajectory is.ac-complished by igniting a STAR 48 solid-rocked motor. The solid-rocket motor must be tended during cruise by providing it with the proper thermal environment. When far from the Sun, the STAR 48 is warmed by adjusting the spacecraft attitu-de so that the Sun shines on the motor; nearer to the Sun, shading is required.

(Space flight. - Vol.31.No 4, pg.128).

Бу мэгн пачасында ьэр бир сонракы чумлэ эввэлки чумлэдэ ишлэ-дилэн терминлэрин вэ ja сонракы чумлэдэки терминлэрин ифадэ ег-диклэри елми билик комплекси илэ сых сурэтдэ систематик баглы-дыр. Белэликлэ, мэтнин структурунун харичи эламэти, онун компози-сщасы хэтти элагэ эсасында, узунуна дузулмуш зэнчирвари ьэлгэлэр 6ojy гурулмушдур. Белэ узви элагэ терминин дэгиг ишлэдилмэсини тэлэб едир, чунки терминоложи дэгиглик ьэр терминин башга терминлэрлэ семантик ьэлгэлэринин дузумундэ муьум рол ojiiajbip. Лухарыдакы мэтндэ solid-motor эвэзинэ booster вэ ja engine термин-лэриндэн бири ишлэдилэ билмэзди, чунки СТАР-48 муьэррикинин иш принсипи вэ дарты гуввэси ьэмин терминлэрдэ ифадэ олунмуш муьэрриклэринкиндэн ашагы, тэхсисаты исэ фэрглидир.

Керундузу кими, ajpbi-ajpbi саьэлэрдэ ишлэдилэн муьэрриклэр ез параметрлэринэ корэ бир-бириндэн фэрглэнд1уи учун ejHH терминлэ flej™, мухтэлиф терминлэрлэ адландырыла билир. Мэсэлэн, космик ракетин компановкасында раст кэлэн мухтэлиф тэхсисатлы муьэр-риклэрин инкилис дилиндэ уч адла ф а р г л а н д и р и л д иj и н и н шаьиди олуруг (motor, booster вэ engine). Рус вэ A3sp6aj4aH диллэриндэ ики вариант фэрглэндирилир: мотор вэ двигатель-муьэррик. Авиамо-делчиликдэ "муьэррик" термини ишлэнмир, бу терминдэн jaлныз 6ejyK aBHacujaja аид изаьатларда истифадэ олунур. Мэсэлэ бурасын-дадыр ки, моделин "муьэррик"и ьэгиги муьэррик flej^flnp. Буна кврэ дэ "мотор" вэ "моторчуг" /русча "моторчик"/ вариантлары ишлэди-лир. Эслиндэ моделин "муьэррик"и ьеч "мотор" да у^илдир вэ "моторчуг" термининэ мурачиэт олунмасы даьа дузкун cajылыp: ьэтта бурада ишлэдилэн "мотор" ваьиди дэ мэзмунуна корэ "моторчуг" сэвщзэсиндэ гэбул олунур вэ мэьз белэ дэрк едилир. Бир сыра ма-

шынларда /мэсэлэн, тракторларда/ ишлэдилэн муьэррикэ "дизел" де-мэк гэбул олунмушдур вэ с.

Бутун бу ьалларда "муьэррик" термининин онун новлэринин ады илэ бирлэшмэ ]аратмасы дистрибутивлик бахымындан мумкун де]ил-дир: "мотор муьэррики", "бустер муьаррики" бирлэшмэлэри ]анлыш-дыр вэ бунлара ьеч бир дилдэ раст кэлинмир. "Дизел муьэррики", "ьидротурбин муьэррики", "газотурбин муьэррики" бирлэшмэлэри тавтолокщадыр, чунки "дизел", "ьидротурбин", "газотурбин" елэ муьэррик демэкдир, онун уфги тэснифат схеминдэ ^ерлэшэн новлэ-ридир. Буна бахма]араг, рус вэ Азэрба]чан диллэриндэ "дизел муьэррики..." типли бирлэшмэлэрин ишлэдилмэсинин шаьиди олуруг. Ко-рунур, бунун семасиоложи эсасыны "дизел", "ьидротурбин", "газотурбин" кими лексемлэрин ьэмин диллэрдэ г.зла "муьэррик" кими ке-ниш танынмамасы, эксинэ, мэсэлэн, дизел дедикдэ бу муьэррикдэн истифадэ олунан машынын баша душулмаси, Зэ'ни терминин мэ'на интигалы илэ изаь етмэк олар.

Нумунэлэрдэн а_)дын олур ки, ьэм садэ, ьэм дэ мурэккэб термин-лэр чумлэдэ мухтэлиф функс1уалары ]еринэ ^гирэ билир. Ьэмчинин мурэккэб терминин /свз бирлэшмэси-терминин/ узвлэнмэси онун компонентлэринин чумлэдэ мухтэлиф мовгелэри тутмасына комэк едир. Демэли, мурэккэб гурулушлу муьэррик терминлэршшн компо-нентлэри бир-бири илэ оз дистрибутив-семантик имканлары даирэ-снндэ элагэ ]аратдыглары кими, ишлэндиклэри чумлэдэ узвлэнмзклэ башга чумлэ узвлэри илэ дэ ьэмин чур влага]е кирэ билир. Лакин бу заман мурэккэб терминин компонентлари бир-бириндэн на гадэр аралы душмэсинэ бахма]араг, оз араларында ьэлэ системдахили шэ-раитдэ формалашмыш мэ'на-мэзмун мунасибатлэрини сахламагда да-вам едирлэр. Буну схематик олараг бела ге]д еда билэрик:

Терминоложи |-1 |-1

системдэ: Биринчи пкинчи учунчу

компонент компонент компонент вэ с.

Чумлэдэ: _ I I I 1 I I

Биринчи икинчи учунчу дердунчу

компонент компонент компонент компонент

башга термин башга термин башга термин ^ри-термин геЗри-термин г^ри-термин во с.

Даьа сонра муьэррик терминлэринин дэрсликлэрдэ вэ дэрс вэса-итлэриндэ, елми-кутлэви эдэбицатда, деври эдэбицатда, бэдии эдэбицатда вэ умумхалг данышышнда ишлздилмэси хусуси^этлари ин-килис, рус вэ A3ep6aj4aH диллэринин материаллары эсасында тэдгиг олунур, бу заман онларын дистрибус1уасынын вэзи^эти е]рэнилир, бир сыра груплашдырмалар вэ TOBcnjansp тэгдим олунур.

Диссертасщанын сонунда элдэ олунмуш нэтичэ гыса шэкилдэ уму-милэшдирилмишдир.

Мовзу илэ баглы ашагыдакы мэгалэ вэ тезислэр нэшр олунмушдур:

1. Тэ'риф aroiajbiiiibi вэ paKerrajbipMa терминолотуасы. - Дил вэ эдэбиуат. - Бакы: Азэрб. ЕА Дилчилик Институту, 1994. -

V бурахылыш. - С. 136-140,

2. Терминолоиуамызын инкишаф хэтти вэ муасир проблемлэри. -Бакы: АДПУ, 1994. С.89-91.

3. Елми-кутлэви эдэбицатда муьэррик терминлэринин ишлэдилмэ хусуси^этлэри. - Дил вэ эдэбицат. - Бакы: Азэрб. ЕА Дилчилик Институту, 1994. - VII бурахылыш. - С. 104-108.

4. Муьэррик терминолок^асында моделлэшдирмэ. - "Дил вэ онун тэдриси" мэсэлэлэринэ ьеср олунмуш елми конфрансын тезислэ-ри. - Бакы: АДДИ, 1994. - С. 127-130.

5. Муьэррик терминолоки]асына бир нэзэр. - Ленэ орада, С.130-131.

6. Мухтэлиф шэраитлэрдэ алынма сез вэ терминлэр. - Тарихи-лингвистик фэнлэрин тэдриси. - Бакы: АДПУ, 1994. - С.87-89.

7. MOTOR вэ ENGINE терминлэринин дистрибутив имканлары. -Филолок^а мэсэлэлэринэ ьэср олунмуш елми конфрансын материаллары. - Бакы: Иншаат Муьэндислэри Университета, 1995. -С.69-71.

8. Муьэррик т е р м и н о л о к и j а с ы н ы н aimajbiui а л агэ - фун к с и j ал ар анкета. - Филолокща проблемлэри. Кэнч алимлэрин елми мэгалэлэр мэчмуэси. - Бакы: ©рнэк, 1996. - С.11-14.

9. Муьэррик терминолоки]асынын семантик эсасы. - 1енэ орада, С.15-18.

Ю.МуЬэррик терминлэринин системдэн кенарда ишледилмаси. - Дил вэ эдэби^ат нэзэри, елми, методик журнал. N 2 (20). - Бакы:БДУ, 1998. - С.54-55.

11.Анадилли абидэлеримиздэ терминишлетмэ. - Орта вер вл]азмалары вэ Азэр-6aj«aH медэнщзти тарихи проблемлэри Y Республика конфрансынын материаллары. Бакы, 1998. - С. 130-132.

12.MyhappiiK терминлэринин системлилик ¿аратмасынын лингвистик осасы har-гында. - Филолоюуа мэсалэлари: нэзэри^'э вэ методика (IX бурахылыш). Бакы: Елм, 1998.-С.172-173.

13.МуЬэррик терминлэринин синтагматик аспектдэ субститусщ'асы 11апында. -Дилвээдэби^атнэзэри, елми, методик журнал. N3 (21).-Бакы:БДУ, I998.-C.57-58.

П.Я.Агаев

ДИСТРИБУТИВНЫЕ ОСОБЕННОСТИ ТЕРМИНОВ ПО ДВИГАТЕЛЯМ

/на материале английского, русского и азербайджанского языков/

Резюме

Ностояшая диссертация посвяшена изучению опыта синтагматического распределения терминов двигательной техники в процессе речевого потока, правил их употребления, их взаимосвязей в системе терминологии и языка вообще.

В первой главе, озаглавленной "Дистрибутивные возможности терминов по двигателям в пределах тематической термино-системы", исследованы вопросы стандартизации данного поля, представлены обобщенные принципы определения смысловых категорий и составления перечня смысловых связей-функций этих терминов, рассмотрены способы синтагматического размещения в пределах терминологической микросистемы, а также их валентноспособность при обогащении той лее микросистемы.

Вторая глава посвяшена лингвистическому описанию существующей упорядоченной терминологии по двигательной технике, где главное внимание уделено составлению паспорта семантических связей-функций данных терминов на материале уже стандартизованных английских и русских терминологических систем.

Третья глава наименована "Дистрибутивные возможности терминов по двигателям за пределами тематической термино-системы". Здесь изучены вопросы употребления данных терминов в системе макротерминологии языка /в других тематических полях и в смежных сферах науки и техники/, их взаимоотношения с другими лексико-семантическими единицами языка в различных контекстах - в научно-популярной литературе, в учебниках, их использование в художественной литературе, периодике, в устном общении и т.д., а также рассмотрен вопрос детерминологизации отдельных единиц в общенародном языке.

В конце работы в сжатой форме представлено заключение .

К работе приложен словарь по двигателям на английском, русском и азербайджанском языках.

P.Y.Agayev

Distributive features of terms of engines (on materials of the English, Russian and Azerbaijanian languages)

- RESUME

The thesis is devoted to the solution of the problem of syntagmatic distribution of terms of engines in spoken chain of rules, their usage and interrelation in the language system.

Chapter I entitled "Distributive means of terms of engines in the system of topical terminology" deals with issues of standardization of this field, generalized principles of determining meaningful categories and forming a list of meaningful relations, i.e. functions of these terms, considers the ways of syntagmatic distribution in the microsystem of terminology and also their power of valency in enriching the same microsystem.

Linguistic description of current terminology on engineering is given in Chapter II, where close attention is paid to a passport to semantic relations, i.e. functions of given terms on the materials of regulated and standardized system of English and Russian terminology.

Chapter III entitled "Distributive means of terms of engines beyond the bounds of topical terms of the system" studies systematic usage of these terms. Macroter-minology of the language (in contiguous spheres in other topical fields), their interrelationship with other lexico-semantic units of the language in different contexts, i.e. science fiction, textbooks, their usage in fiction, periodicals, oral intercourse, etc., as well as issues of determinologization of separate units in the national language.

The thesis is supplemented by conclusion and dictionary of terms.

Чапаверилиб:04.09.98.Сифариш97.Cajbi 100."Нурлан" к/м-да чапайазырланыб.Тел. N25-67-72.

МИНИСТЕРСТВО ОБРАЗОВАНИЯ АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ РЕСПУБЛИКИ

БАКИНСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ УНИВЕРСИТЕТ им. М.А.РАСУЛЗАДЕ

На правах рукописи УДК 401

ПАРВИЗ ЯСИНАЛИ оглы АГАЕВ

ДИСТРИБУТИВНЫЕ ОСОБЕННОСТИ ТЕРМИНОВ ПО ДВИГАТЕЛЯМ

10.02.19 - Теория языкознания

АВТОРЕФЕРАТ

диссертации на соискание ученой степени кандидата филологических наук

БАКУ-1998