автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.02
диссертация на тему: Драматургия Туфана Миннуллина 80 - 90-х годов

Текст диссертации на тему "Драматургия Туфана Миннуллина 80 - 90-х годов"

ЕЛАБУГА - 2000

АЛАБУГА - 2000

ЭЧТЭЛЕК.

Кереш................................................................................................ 3

I БУЛЕК.

Туфан Мицнуллинньщ 80-90 нчы еллар драматургиясендэ тематика Иэм проблематика............................................................... 10

II БУЛЕК.

Туфан Мицнуллин драматургиясенец жанр терлелеге................ 59

III БУЛЕК.

Туфан Мицнуллин драматургиясенец халыкчанлыгын билге-лэуче кайбер сыйфатлар.................................................................. 80

IV БУЛЕК.

Туфан Мицнуллин драматургиясен мэктэптэ ейрэну методи-касы

§1. Мэктэптэ Туфан Мицнуллин иждтын ейрэнунец куелы-

шы 1гэм торышы............................................................................... 103

§2. V-VIII сыйныфларда Туфан Мицнуллин драматургиясен

ейрэну................................................................................................ 107

§3. IX-XI сыйныфларда Туфан Мицнуллин драматургиясен

ейрэну................................................................................................ 129

Йомгак............................................................................................... 160

Библиография................................................................................... 166

Кушымта........................................................................................... 186

3

КЕРЕШ.

Теманын актуальлеге Ьэм ойрэделу дэрэжэсе. Бугедге татар драматургиясе — актив Ьэм эзлэдучэн. Драматурглар кен тэрти-бендэ торган мэсьэлэлэрне ацларга, аларны эсэрлэрнед узэгенэ куеп хэл итэргэ тырышалар. Тема Ьэм проблемалардыд куплеге, жанр формаларыдыд барлык терлэреннэн дэ актив файдаланырга омтылу драматургиябездед житлегуен Иэм алга усешен курсэтэ. Бу - актуаль проблемаларны хэл иткэндэ сэхнэ сэнгатенец оригиналь чараларыннан иркенрэк файдалана белудэ дэ куренэ. Сэхнэ эдэ-биятын эЬэмиятле эсэрлэре белэн баета килгэн Туфан Миднуллин, Аяз Гыйлэжев, Илдар Юзеев, Ризван Хэмид, Рабит Батулла, Рестэм Мингалимов кебек тэжрибэле язучылар янына драматургия мэйданына сонрак Данил Салихов, Гафур Каюмов, Зелфэт Хэким, Аманулла, Рафис Сэлимжднов кебек талантлы яшьлэр килеп кушылды. Драматургларньщ отряды тагын да кечэйде.

70 еллардан башлап бугенге кеннэргэ кадэр татар драма-тур глары исемлеге Туфан Миднуллин белэн башланып китэ. Менэ утыз елдад артык ул без дед татар театрыд эйдэп бара. Эдэбия-тыбызга узенед кыска хикэялэре, юмореска Иэм скетчлары белэн килеп кергэн эдип — бугенге кендэ кырыктан артык тулы кулэмле пьеса авторы, Станиславский исемендэге, Тукай Иэм Ждлил исе-меддэге премиялэр лауреаты, Россиянед Иэм Татарстаддыд атка-задгад сэдгать эшлеклесе.

Туфад Мицдуллид ижаты мода кадэр ди дэрэжэдэ ейрэдел-гэд сод? Драматургдыц матбугатта басылгад Иэм театр сэхдэлэ-реддэ куелган hop пьесасы теге яки бу дэрэжэдэ тэдкыйтъчелэр, эдэбият Иэм театр белгечлэре тарафындад бэялэдеп килсэ дэ, нигездэ, ал ар тулы бер системаны тэшкил итмилэр, шулай ук бу

4

иждтныц узенчэлеклэрен дэ тулы ачып бетермилэр. Шунын, белэн бергэ кайбер галимнэр тарафыннан эдипнец драматургиясе хакында шактый кызыклы, узенчэлекле фикерлэр эйтелуен дэ искэртергэ кирэк. Хронологик тэртиптэ Караганда, Туфан Мицнуллин ижаты турында беренче житди тэнкыйть сузе дип, А.Эхмэдуллинныд 1969 елда «Казан утлары» журналында денья кургэн «Драматург уйлана, эзлэнэ»1 мэкалэсен санарга кирэк. Биредэ эдипнец «Милэушэнец туган коне», «Йерэк янар ечен бирелгэн», «Нигез ташлары» пьесаларына нигездэ уцай бэя бирелэ, беренче тапкыр «олы драматургиябезгэ узенчэлекле Иэм талантлы автор» килуе таныла. Алга таба галим А.Эхмэдуллин2 Туфан Мицнуллин ижаты н куз угыннан тешерми. Аныц унберенче сыйныф ечен эдэбият3 дэреслегендэ эдип ижаты турында язылган махсус булектэ Туфан Мицнуллин драматургиясенэ тема Ьюм жанр ягыннан да анализ бирелэ.

1 Эхмэдуллин А. Драматург уйлана, эзлэнэ.//Казан утлары.- 1969. - №2. - 152-159 бит.

2 Эхмэдуллин А. . Читлектэге кош бэхетлеме?// Казан утлары. - 1971. - №9. - 152-159 бит Эхмэдуллин А. Чын кеше булып яшэунен серлэре: Т.Миннуллин ижатына бер караш.//

Казан утлары. - 1980. - №9. - 146-155 бит.

Эхмэдуллин А. Узе сайлаган язмыш. /«Монда тудык, монда устек» жыентыгында/ - Казан: Тат. кит. нэшр., 1985. - 462 бит.

Эхмэдуллин А. Характерлар остасы.// Социалистик Татарстан. - 1985. - 24 август. Эхмэдуллин А. Кеше - денья тоткасы.// Социалистик Татарстан. - 1995. - 25 август. Эхмэдуллин А. Морзалар язмышы - безнец язмыш.// Ватаным Татарстан. - 1999. - 26 февраль.

3 Унберьеллык урта мэктэпнен XI сыйньгфы ечен дэреслек. - Казан: Мэгариф, 1995. - 72-89

бит.

5

Туфан Мицнуллин турында язган авторлар исемлеге зур1. Эле-ге тикшеренулэр башлыча театр сэхнэлэрендэ куелган спектакльлэр уцаеннан язылган рецензиялэрдэн Иэм эдипнец юбилейлары уцае белэн газета-журналларда басылган мэкалэлэрдэн гыйбарэт булган-лыктан, аларда Туфан Мицнуллин ижатына тулы анализ ясау, аныц драматургиясен аерым тезек бер система рэвешендэ тикшеру мак-сат итеп куелмый да.

Туфан Мицнуллин ижатына караган кулэмле генэ гыйльми хезмэт турында суз барганда, иц беренче, Уфа галиме М.Шэри-повныц2 кандидатлык диссертациясен махсус курсэтергэ кирэк. Бу хезмэт эдип и жаты н тулаем алый кузэтудэ тэуге адым буларак зур эЬэмияткэ ия. М.Шэрипов драматургныц 1968-1986 нчы елларда язылган пьесаларын системага сала Иэм узэккэ герой проблемасын, кеше концепциясен куеп тикшерэ.

80 нче еллар ахырында илдэ узгэртеп корулар жиле башлан-гач, эдип ижатына яца рух ерелде, яца кызыклы эсэрлэр барлыкка килугэ китерде. Без яши торган чорныц драматик 1гэм болганчык куренешлэре 1гэм геройлары аша драматург бугенге кеннец эхлак-сыз якларын гына фаш итеп калмый, бэлки аньщ иртэгэсе кен вчен дэ ачы жимешлэр биру ихтималы барлыгын алдан ук кисэтеп куя.

Соцгы елларда Туфан Мицнуллин кеше язмышын жэмгыять 11эм миллэт язмышы белэн тыгыз бэйлэнештэ алып сурэтлэудэ, татарныц милли йезен саклап калу ечен керэш юлларын тасвир-

1 Тулы исемлек библиографиядэ бирелэ.

2Шарипов М. Драматургия Т.Миннуллина. Проблема героя и его художественное воплощение Автореферат дисс. на соиск. учен. степ. канд. филол. наук. - Уфа. - 1989.

6

лауда яда баскычка кутэрелэ. Эдэби тэнкыйтьтэ драматург ижаты турында яцадан-яца фикерлэр куренэ торса да, алар тулы бер сис-теманы тэшкил итмилэр, фэнни яктан канэгатьлэндереп бетерэ алмыйлар. Туфан Мицнуллин ижатын, 80-90 елларда язылган пье-саларын да кертеп, бербетен итеп ейрэну, бу эдип драматургиясен мэктэп-гимназиялэрдэ ейрэнгэндэге узенчэлеклэрне ачыклау элегэ эдэбият фэне ]1эм эдэбият укыту методикасы ечен житди бурыч булып тора.

Диссертапиянен максаты булып, Туфан Мицнуллинныц драматургиясен тулырак куз алдына бастыру белэн бергэ ижатында кутэрелгэн тема Ьэм проблематиканы ачыклау, деньяга карашла-рына таянып, анын миллэтара кыйммэтен, татар эдэбиятына алып килгэн яцалыгын, узенчэлеген курсэту, ижатын мэктэптэ ейрэну-нец методик системасын тудыру тора. Элеге максатка ирешу очен тубэндэге бурычлар куелды:

1. Эдипнец ижатын хронологик тэртиптэ мемкин кадэр тулы куз алдына китеру, бигрэк тэ 80-90 елларда язылган пьесаларын тулы анализлау.

2. Эдип ижатын тарихилык Ьэм миллилек принципла-рына таянып анализлау, анын татар эдэбиятындагы урынын, ролен Иэм эЬэмиятен, шулай ук бу ижатньщ теп тема 1тэм проблематикасын, эдипнец узенец идея-эстетик карашларын ачыклау.

3. Драматургньщ сэнгатьчэ эзлэнулэрен, табыш 1гэм яналыгын билгелэу.

4. Урта мэктэп-гимназиялэрдэ Туфан Мицнуллин ижатын ойрэнунец нэтижэле методик системасын булдыру. Хезмэтнен методологик нигезе булып, философия Иэм эстетика фэннэренец кешелек жэмгыяте усеше турындагы теп теоретик

7

нигезлэре тора.

Диссертациянец фэнни-методик нигезен эдэбият фэненец чагыштырма анализ, структуралы Иэм системалы тикшерену метод-лары, бигрэк тэ тарихилык, миллилек принциплары тэшкил итэ. Шулай ук татар язучылары, эдэбият Ьэм сэнгать галимнэре Г. ИбраЬиимов, Ф. Бурнаш, Г. Кашшаф, М. Гайнуллин, X. Госман, И. Нуруллин, Б. Гыйззэт, Т. Галиуллин, А. Эхмэдуллин, И. Ьилалова, Р. Мехэммэдиев, Ф. Галимуллин, X. Мицнегулов, рус галимнэрен-нэн В. Белинский, М. Храпченко, Б. С. Бугров, Ю. Оснос, Л. И. Тимофеев, В. В. Фролов 11.б.ныц хезмэтлэренэ таянып эш ителде.

Дидактик проблемаларны чишкэндэ, В. Голубков, М. Рыбникова, С. Смирнов, В. Никольский, А. Рыжеволова хезмэтлэре, татар галимнэреннэн Э. Нигъмэтуллин, Ф. Исламов, Г. ЭдЬюмова, Э. Эминов, С. Исмэгыйлева, Э. Закиржанов, А. Яхинньщ фэнни эшлэре ышанычлы таяныч булып торды. Методик системаны эш-кэрту барышында эксперименталь эзлэну-тикшеренулэр алып ба-рылды.

Фэнни практик эЬэмияте. Туфан Мицнуллин драматургиясе-нец сэнгать узенчэлеклэрен Ьэрьяклап карау, аларда тупланган эс-тетик-эхлак кыйммэтлэренэ анализ ясау 80-90 нчы еллардагы жэм~ гыять тормышыньщ куп кенэ характерлы билгелэрен куз алдына китереп бастыра, шушы чордагы татар эдэби процессыныц, бигрэк тэ драматургия Иэм милли театр сэнгатенец усеш тенденциялэрен ачыкларга ярдэм итэ.

Диссертапиянен фэнни яналыгы Туфан Миннуллин драма-тур гиясен тулырак куз алдына бастыру белэн бергэ, эдипнец идея-эстетик карашларын ачыклаудан гыйбарэт. Диссертациядэ беренче тапкыр эдипнец ижатын мэктэптэ ейрэнгэндэ эИэмиятле булган узенчэлекле яклар ачыклана. Болар барсы диссертация материал-

ларын югары уку йортларыньщ татар филологиясе булеклэре Иэм педагогика колледжы студентлары, урта мэктэп-гимназиялэренец татар эдэбияты укытучылары ечен кулланма итеп тэкъдим итэргэ мемкинлек бирэ.

Апробация. Тикшеру материаллары буенча диссертант тара-фыннан Алабуга дэулэт педагогия институты, Чаллы дэулэт педагогия институты, Стэрлетамак педагогия институтларында, Алабуга шэйэре мэгариф идарэсе уткэргэн конференциялэрдэ док-ладлар укылды. Шулай ук диссертация буенча теп нэтюкэлэр тубэндэге мэкалэлэрдэ чагылыш тапты:

1. Туфан Мицнуллин драматургиясе Ьэм халык педагогикасы. /Материалы V международной науч.- прак. конференции / Преемственность народных традиций. Казань- Наб.Челны. - 1998. - 21-22 бит.

2. Туфан Мицнуллин драматургиясенец милли рухы. // Фэн йэм мэктэп. - 1998. - №3-4. - 90-94 бит.

3. Туфан Мицнуллин драматургиясендэ халкыбызныц милли бизэклэре. / Сборник материалов Всероссийской научно-практической конференции / Проблемы изучения и преподавания филологических наук. - Стерлитамак. - 1999. -Стр. 44-48.

4. Туфан Мицнуллин драматургиясендэ эхлак тэрбиясе. / Республика фэнни-гамэли конференция материаллары / Милли мэктэп жирлегендэ эхлак тэрбиясен тормышка ашыру. - Алабуга. - 1999. - 15-19 бит.

5. Туфан Мицнуллин иждтын ейрэну ечен программа. / Тезисы докладов региональной науч.-метод, конференции / Проблемы организации индивидуальной и самостоятельной работы в ВУЗе. - Наб.Челны. - 1999. - 94-96 стр.

9

6. Туфан Мицнуллинньщ «Бэхетле кияу» комедиясен ейрэнгэндэ. // Мэгариф. - 2000. - №2. - 26-27 бит.

7. Туфан Мицнуллинньщ «Авыл эте Акбай» пьесасын ойрэну. // Фэн 11эм мэктэп. Басмада.

Фэнни хезмэтнец структурасы куелган максатка Ьэм матери -алны ейрэнудэ кулланылган теп методларга нигезлэнеп билгелэнде. Диссертация керештэн, дурт булектэн, йомгак, библиография ]гэм кушымтадан тора.

10

I БУЛЕК

ТУФАН МИЦНУЛЛИННЫЦ 80-90 НЧЫ ЕЛЛАР ДРАМАТУР-ГИЯСЕНДЭ ТЕМАТИКА ЬЭМ ПРОБЛЕМАТИКА.

Соцгы елларда илдэ барган кискен вакыйгалар эчендэ драматургия жанры да сэхнэне заманча эсэрлэр белэн тээмин итэргэ омтылып, терле-терле темаларга мерэжэгать итэ, ядадан-янд проблемалар кутэрэ. Элек-электэн килгэн традицион темалар Ьюм проблемалар белэн беррэттэн, заман талэбенэ буйсынып, яда-лары калкып чыга Иэм театр деньясын тагын да баета тешэ.

Гадэттэ, Ьэр эдипнец узенэ аеруча якын булып, ижатында эзлекле рэвештэ устерэ, дэвам итэ килгэн бер темасы була. Э менэ Т. Миднуллин ижатында бу хэл кабатланмый. Ижатыныд башлангыч чорында ул авыл темасын якынрак курэ. Авылда туып-ускэн, сугыш чорыныц ид авыр чакларын уз жилкэсендэ татыган эдип очен авылныц яшэу рэвеше, анын кешелэрен яхшы белу хас.Аныд 1962 елда язылган бередче ейрэнчек пьесасы да «Безнед авыл кешелэре» дип атала. Алга таба бу тема «Курше кызы» (1965), «Нигез ташлары» (1968), «Йерэк янар очен бирелгэн» (1968) пьесаларында дэвам итэ. «Ижатыныд башлангыч чорында, автор узен нигездэ авыл темасын чагылдыручы диебрэк хисаплый иде, бу хакта Актерлар йортындагы бер чыгышында ачыктан-ачык эйткэн дэ иде. «Эшчелэр, нефтьчелэр турында миннэн эсэрлэр бик ук кетмэгез, ул елкэне мин яхшы белмим», - дигэн иде ул. Яисэ тарихи теманы да драматург шактый вакыт читлэтеп йерде. Лэкин ижат практикасында бу карашын атлап узды. Атлап узды, дим, ченки чын ижатчы беркайчан да берторлелек корбаны була алмый.

11

Зур талант кызыклы ният-уйлар белэн яши, иждди ният еш кына аны яца материал, я на характерлар эзлэргэ мэжбур итеп, тематик Ьэм проблематик тарлыктан алып чыга. Туфан Мицнуллин и жат ы мисалында да шуны кузэтергэ мемкин».1 Эдэбият галиме Азат Эхмэдуллинньщ бу фикере белэн килешми мемкин тугел.

«Мицнуллин драматургиясе тема Ьэм проблематикасы ягын-нан узенец байлыгы Иэм купкырлылыгы белэн аерылып тора. Драматург билгеле бер темага, тормыш материалына яки бер сый-фаттагы геройларга гына тугрылык сакламый. Ул езлексез эзлэнэ. «Эйтерсец, куцеленэ аеруча уз булган, таныш Иэм якын булган теманы ул эле эзли генэ. Таба Ьэм тапты дигэндэ тагын яца, эле моцарчы иждтында бетенлэй курелмэгэн олкэгэ морэжэгать итеп эзлэнэ башлый»2. Эйтик, «Ай булмаса, йолдыз бар»да ул кеше, аерым алганда татар хатыныныц рухи ныклыгын курсэтуне бурычы санаса, «Элдермештэн Элмэндэр»дэ тормыш Ьэм жирдэ яшэунец боеклегенэ, алыштыргысыз матурлыгына соклана. Ул да тугел, «Моцлы бер жыр» публицистик драмасында туган илгэ бирел-гэнлек, патриотизм хислэрен сэнгатьчэ гэудэлэндеругэ, «Монда тудык, монда устек»тэ илгэ ике миллиард тонна нефть биргэн якташларыныц рухи эзлэнулэре Ьэм хезмэттэге батырлыклары остэлэ. Шулай итеп, драматург Иэр яца эсэрендэ узгэ тормыш материалын, башка бер елкэне табып ала, яцадан-яца фикерлэр кутэреп чыга. Ижатында тема Иэм проблемалар никадэр куп торле булса да, пьесаларыныц купчелеге безнец кеннэрне чагылдыра. «Буген бара торган хэллэр, буген тормышыбызда туа торган, хэл

1 Эхмэдуллин А. Дереслеккэ ирешу юлында: Мэкалэлэр. - Казан: Тат. кит. нэшр. 1993 №1 - 162 бит.

2 Мехэммэдиев Р. Тормыш дэвам итэ // Казан утлары. - 1983.- №1 - 162 бит.

12

итуне сорый торган мэсьэлэлэр... Т.Мицнуллин - чын мэгънэсендэ бугенге кен язучысы».1

Драматургныц жирдэ яшэу мэгънэсе, кешелеклелек, туган илгэ Ьэм тормышка мэхэббэт кебек мэцгелек проблемаларга мерэжэгать итуе табигый, билгеле. Ченки шул проблемалар туган жэмгыятьтэ, шул проблемалар Иэм темаларньщ конкрет гэудэ-лэнеше, кабатланмас урнэге булган кешелэр арасында яши. Элеге тема йэм проблемаларда - аныц уз язмышы, яшэу рэвеше, тормышында тоткан теп максаты. «Туфан Мицнуллин деньяга туган авылындагы эти-энисе салган гади ейнец киереп ачылган тэрэзэлэреннэн карый тесле. Ьэм ул анда очраклы бер кунак кына тугел, уз кеше. Э ата-баба корган йортларнын, тэрэзэлэре кеннец-кен буена якты деньяга, шагыйрь эйтмешли, «гел кояшка карый».2 Т.Мицнуллин пьесаларыныц уцышы, иц беренче чиратта, анда сурэтлэнгэн вакыйгаларныц тормышчанлыгы, реалистик нигезе белэн ацлатыла. Язучы тормышны, аныц узгэруле агышын нечкэ сиземли, анда туып торган эхлакый Иэм меИим социаль мэсьэ-лэлэрне оста тотып алып, аларны конкрет материаль жирлегендэ, заманча яцгырашлы, сэнгатьчэ тээсирле-гыйбретле итеп сурэтли белэ. Аныц пьесаларында кутэрелгэн мэсьэлэлэр мейим Ьэм оригиналы

Г. Камал исемендэге Татар дэулэт академия театрыныц баш режиссеры, драматург белэн утыз елга сузылган ижади дуслыкта

1 Эдэбият: Унберьеллык урта мэктэпнец 11 сыйныфы ечен дэреслек. 2 нче кисэк. - Казан Мэгариф, 1995. - 72 бит.

2 Мехэммэдиев Р. Талант // Дуслар жыелган жирдэ: Туфан Миднуллин турында замандашлары. - Казан: Тат.кит.нэшр., 1995. - 72 бит.

13

анын, 16 эсэрен сэхнэлэштергэн Марсель Сэлимжднов ечен Т. Мицнуллин кайчакта табышмак булып кала бирэ. «Бетенлэй кетелмэгэн темага эсэр язып, ул мине шаккатыра да куя. Эмма нинди генэ тема алса да, анда Туфанныц уз фэлсэфэсе була, таланты ярылып ята. Характерларны тормыштан таба, туя жирдэн керэк белен актарып чыгара»1 - дип язды аныц турында М. Сэ-лимжанов.

Унберьеллык урта мэктэпнец 11 нче сыйныфы ечен эдэбият дэреслетендэ галим Азат Эхмэдуллин Туфан Мицнуллин драма-тургиясендэге фикер терлелегенец берничэ юнэлешен аерыи кур-сэтэ.

I юнэлеш. Кешенец кеше буларак аякка басуы, рухи нытуы, ягъни шэхеснец формалашуын чагылдырган пьесалар («Милэу-шэнец туган кене», «Китэр юлыц еракмы?», «Адэм баласына ял кирэк» , «Монда тудык, монда устек» h.6.).

II юнэлеш. Инде менэ формалашкан, ныгыган шэхеслэр образларын узэккэ куйган пьесалар («Ир-егетлэр», «Узебез сайлатан язмыш», «Йерэк янар ечен бирелтэн», «Элдермештэн Элмэндэр» , «Ай булмаса, йолдыз бар» h.6.).

III юнэлеш. Тарихка h9M тарихи шэхеслэр образларына мерэ-жэгать иткэн пьесалар («Канкай углы Бэхтияр», «Моцлы бер жыр», «Без китэбез, сез каласыз»)2 .

Бу юнэлешлэр бигрэк тэ Туфан Мицнуллинныц 60-70 елларда ижат иткэн эсэрлэрен уз эченэ ала. Илдэ бара торган кискен

1 Сэлимжанов М. Башта ул мина ошамаган иде // Дуслар жыелган жирдэ.. - Казан: Тат кит. нэшр., 1995. - 22 бит.

2 Э