автореферат диссертации по философии, специальность ВАК РФ 09.00.11
диссертация на тему: Экологические аспекты взаимосвязи научно-технического прогресса с урбанизацией (социально-философский анализ)

Полный текст автореферата диссертации по теме "Экологические аспекты взаимосвязи научно-технического прогресса с урбанизацией (социально-философский анализ)"

АЗЭРБАЦЧАН ЕЛМЛ9Р АКАДЕ1УШАСЫ

Ф9ЛСЭФЭ, СОСИОЛОКША ВЭ ЬУГУГ ИНСТИТУТУ

Эл]азмасы Ьугугунда ИСКЭНДЭРОВА СЭБИРЭ ЧЭФЭР ГЫЗЫ

ЕЛМИ ТЕХНИКИ ТЭРЭГГИ ИЛЭ УРБАНИЗАСИиАНЫН ГАРШЫЛЫГЛЫ ЭЛАГЭСИНИН ЕКОЛОЖИ АСПЕКТЛЭРИ (СОСИАЛ- ФЭЛСЭФИ ТЭЬЛИЛ)

09.00.11- Сосиал фэлсэфэ

фэлсэфэ елмлэри намизеди алимлик дэрэчэси алмаг учун тэгдим едилмиш диссертаси]анын

АВТОРЕФЕРАТЫ

Бакы - 2000

Азэрба]чан ЕА-нын Фэлсэфэ, Сосиолоки]а вэ Ьугуг Институтунун «Глобал вэ сосиал еколок^анын фэлсэфи проблемлэри» ше'бэсиндэ ]е-ринэ ]етирилмишдир.

Елми рэЬбэр:

- фэлсэфэ елмлэри доктору, профессор Э.М.ТАГЬУЕВ Рэсми оппонентлэр:

- фэлсэфэ елмлэри доктору, профессор З.К.ЬАЧЬиЕВ

- фэлсэфэ елмлэри намизэди, досент С.^ИУСЕЛ-ЮВ

Апарычы муассисе: Азэрба]чан Девлэт Нефт Акаде-мфсынын фэлсэфэ кафедрасы

Мудафиэ «_»__ 2000-чи ил саат_Азэрба]чан ЕА

Фэлсэфэ, Сосиолоща вэ Ьугуг Институтунун 09.00.11- сосиал фэлсэфэ ихтисасы узрэ фэлсэфэ елмлэри намизэди елми дэрэчэси аламаг учун Д.004.06.01 Ихтисаслашдырылмыш Шуранын ичласында олачагдыр.

Унван: 370143, Бакы шэЬори, Ь.Чавид 31.

Диссертас^а илэ Азэрба]чан ЕА-нын Мэркэзи Елми Китабхана-сында таныш олмаг олар.

Автореферат «_»_2000-чи тарихдэ кендэрилмишдир.

Ихтисаслашдырылмыш Шуранын елми катиби, ф.е.н.

Р.Г.иУСИФЗАДЭ

I. ДИССЕРТАСИМ ИШИНИН УМУМИ ХАРАКТЕРИСТИКАСЫ

ТЭДГИГАТЫН АКТУАЛЛЫГЫ: Сивилизас^анын инкишафынын муасир мэрИэлэсиндэ, ду^'а гаршысында дуран «агрылы- ачылы» мэсэ-лалэрин чэмлэшди]и глобал проблемлэр системи, елми-техники тэрэгги деврунэ мэхсус феномендир. Сада дилдэ десэк, муасир елм вэ сосиал практика тэрэфиндэн «кундэл1ф» го]улмуш бир чох мурэккэб суаллара, чэтин ки, кечэн эсрларин мутэфэккирларинин эсэрлэриндэ бирбаша ча-ваб тапмаг мумкун олсун: «Бутев, ваИид дун]а консепси]асы илэ умумба-шэри проблемлэрин тэзаЬуру спесификасыны, сон дэрэча мухтэлиф сосиал, мэдэни, игтисади шэртлэрин мевчудлугуну нечэ элагэландирмэк олар? Ду^'анын инкишафында муасир чэтинликлэри арадан галдырмаг учун технокен чэмидэтин артыг элдэ етди]и тэчрубэ бизэ на е]рэдир? Глобал мифслы зидди^этлэрин Ьэлли просесиндэ елми техники тэрэгги вэ урбанизас^а феноменлэринин гаршылыглы тэ'сиринин диалектикасы Иансы муддэалара эсасланыр?

Бэшэри^этан тэбии- тарихи инкишаф просеси, тэкчэ мухтэлиф цеврларин бир- бирини эвэз етмэсиндэн ибарэт олма^б, Ь|эм да Иаллини кезлэ]эн проблемлэрин мифе вэ кэскинл^инин дэринлашмэси просеси кими характеризэ олунур.

Муасир глобал проблемлэрин Ьэлли рлларынын арашдырылмасы заЬэсиндэки тэдгигатлар елми- идракын вэ сосиал практаканын тэркиб чиссэсинэ чеврилэрэк, дун]ада мухтэлиф елмлэрин му(1ум предметани вэ эб]ектини тэшкил едир. Бу бахымдан мевзунун актуаллыгыны субут ет-иа]а зэрурэт рхдур. ЧамиЛэтдэ елмин, техниканын вэ истеЬсалын кекун-дэн дэjишдиpипмэcи илэ, онун сосиал тэшкилинин структурунда вэ дина-иикасында да нэЬэнк дэдошикликлэр едэн, инсанын ичтимаи мунасибэт-1эр системиндэ статусунун галдырылмасыны шэртлэндирэн просес кими эаша душулэн елми- техники тэрэгги, Ьэм дэ чэми^этлэ тэбиэт арасында аршылыглы элагаларин характерини эИзми^этли шэкилдэ дэ]'ишдир-лишдир. Инсан планетдэ реал кеоложи гуввэ]'э чеврилмишдир.

Экэр эсримизин 60-70-чи иллэриндэ инсанын тэбиэтэ тэ'сиринин лобаллыгы дэрк едилдиса, 80-чы иллэрдэ бела бир фикир а]дын олду: эбиэтин муИафизэси вэ тэбии сэрвэтлэрин сэмэрэли истафадэсинэ ]э-¡элдилмиш тэдбирлэр лазыми нэтичэни вермир.

Чэми{|"атдэ конкрет проблемлэри Ьэлл едэн елми техники тэрэгги

росесинин нэ учун сивилизаси]анын узунмуддэтли мевчудпуг шэраишни

лахладан», инсанын тэбии ]аша^1ш муЬитинин таназзулэ уграмасыны

Japтлэндиpэн амилэ чеврилмэк эн'энэсинин гаршысыны нечэ алмаг XX

срин сону XXI эсрин астанасында тэдгигатчыларын диггэтини чэкэн эн

ктуал мэсэлэлардэндир. Сосиал фэлсэфэ контекстиндэ асас марагын,

ашга елмлэрин призмасындан бир гэдэр гэрибэ керунэ билэчэк, муасир

лмин глобал инкишафынын мэИз негатив нэтачэлэринэ ]енэлмэси, 1печ

-1 3

дэ бу саЬэда чалышанларын суб]ектив мулаИизэлэриндэн де]ил, ]аша-дыгымыз заманын кэскин реал драматизми илэ изаЬ олунур. Бела ки, ел-мин сон дэрэча артан сосиал ролу, онун билаваситэ сосиал гуввэ]э чев-рилмэси вэ инкишафын глобал фактору кими чыхыш етмэси, илк дэфэ мусбатде^л, антмЬуманист симада тэзаИур етмишдир. II Ду^а муЬарибэ-синин сонунда атылан атом бомбасы, елмин тэраггисини мэдЬ едэн, ел-мин гудрэтинз Ье]ран олан бэшэри^эти «силкэлади», сарсытды.

XXI эсрин астанасында реал сосиал еколожи шэраит бу чурдур: елми инкишафын глобал характери, бизи елмин вэ'д етдидо «фантастик чэннэт», «шад- хуррэм Ьэ}ат» барэдэ xэjaллapдaн чох, елми кэшфлэрин Иадала^чи сосиал нэтмчэларинин чэми^эта Ьара апарачыш барэдэ душунма]а вадар едир. Ду^анын еколожи реализми елми тэфэккуру, ба-шариЦэтин «игтисади гаршылыглы асылылыгы» муддэасына «гаршы-лыглы еколожи асылылыг» фикрини алава етмэ]и диктэ едир.

Чэми^этин бундан сонракы инкишафында елмин вэ техниканык тарих сэИнэсинин баш персоножлары олмасы барэдэ тэдгигатчылар ]ек-дилдирлэр. Планетда баш верэн еколожи беЬранын фалакатли натимэла-ри Ьэр аддымда уза чыхмаса]ды, ]э'гин ки, елм вэ техника олан инав даИа сарсылмаз оларды.

Экэр XIX эсрин сонунда инсанлары елмэ, тэрэгги|э, азадлыга инаг. фарзЬтандирирдиса, XX асрин сонунда елми-техники тэраггинин «аста ры» бу инамы азалтмышдыр. Парадоксал вэзи^ат ]аранмышдыр: би( вахтлар инсанлар ваЬнии вэ сэрт тэбиэтдан горунурдуларса, инди онла рын эсас горхусу, ез эллари вэ зэкалары илэ ]аратдыглары технокен ча ми^этин терэдэ билэча^ тэИлукадир. Америка сосиологу О.Тоффлер б; вэзи^эти, чэмиртан кезланилмаз нэтичаларлэ гаршылашмасыны ез аса риндэ «футурошок» адландырырды. О.Тоффлер елми- техники тэрэгги^ назарэт зарурил^и иде]асыны ирэли сурур. О, ]азычы Р.Ленгин сезларин! ситат кэтирир: «Иеч ким, |1этта эсримизин ан керкэмли алимлари бела, ет мин бизи Иара апардыгыны анла]а билмир. Виз кетдикча сур'атини арть ран ва шахэлэнэн са^ыз-Иесабсыз релслэрэ догру кедан гатара э]лэшмк шик, Ьэр реле ге]ри- муэ^ан, на'мэлум тэрэфэ кедир. Машинистин кабин? синдэ Ьеч бир алим рхдур, ]ол ишарасини кестэран иблисин езу ола б1< лар. Чамидатин эксэр Ыссэси ахырынчы вагондадыр вэ кери]э бахыр».1

Бир чэЬэти дэ гещ етмэл^ик ки, елми- техники тэраггинин мэнф нэтичэлэрэ кэтириб чыхармасыны сезан ан муИум, дэгиг ва йартарафл саЬэ еколожи проблематиканы тэдгиг едэн елм саЬасидир. Еколоки]ань! фэлсафи проблемлэрини тэИлил едэн франсыз алими А.Гортс ]азы| «Технокен инкишаф бизим табиатла, бир- биримизлэ мунасибэтларим! зин беЬраныны шартландирди. Муасир |1э]ат тэрзи олдугу кими давам е сэ, онун калача^ ]охдур, чунки табиэт туканмаз де]ил».2

1 Тоффлер О. Футурошок. М., 1973, с.332.

2 Гортс А. Экология н политика. 1978, с. 139.

XX асри епми- техники ингилаб эсри Ьесаб еданлэр Иеч да сэГш ет-мирлэр. Эслиндэ муасир чами^этин инкишафыны елми- техники тэрэгги олмадан тэсэввур етмэк ге]ри- мумкундур. Елми- техники тэрэгги адамла-рын кетдикчэ артан тэлэбатынын едэнилмэси мэгсэди илэ онларын тэ-биэтэ тэ'сир даирэсини даЬа да кучлэндирмишдир. Инсанын тэ'сир даи-рэси тэкчэ биосфер, Ьидросфер, литосфер вэ атмосферлэ мэЬдудлаш-ма^араг космик фэзaja да нуфуз етмэкдэдир.

Чэми^этин тэбиэтэ тэ'сиринин кетдикчэ кучлэнмаси билаваситэ ел-ми-техники тэрэгги илэ элагэдар олмасы инди Йен кимда шубИэ догурмур. Техники тэрэггинин наили^этлэриндэн кениш истифадэ едэн инсанлар тэбиэтэ, онун сэрвэтлэринэ, еколожи муЬитинз хе]ли зэрэр ]еторирлэр. Инсанын тэбиэт узэринэ бу чур «}урушу» сон заманлар хе]ли кучлэнмиш, ]а-рарлы торпагларын мухтэлиф тикилиларлэ ертулмэси кенишлэнмиш, онларын чирклэнмэ дэрэчаси гэбул едилмиш нормалары усталэмишдир. ШубЬэсиз, буну тэкчэ елми-техники тэрэггинин нэтичэси кими ги]мэтлэн-дирмэк сэИв оларды. Рэнкарэнк техноложи вэ енержи истеИсал девридоэ-лэри илэ ¡анашы инсанларын истекала олан кортэбии мунасибэтлэри, дузкун олма]ан ичтимаи эмэк бэлкусу истеИсал саИэлэринин сэмэрэсиз ]ерлэшдирилмэси, тэбии сэрвэтлэрин сэмэрэсиз истифадэси езунун мэн-фи тэ'сирини кестэрир. Она керэ дэ бунлар нэзэрэ алынмагла ]анашы эЬали артымы ва урбанизаси]анын сэмэрэли идарэ олунмасы, истеЬса-лын тэмэркузлашмэси дэ чэми^атин муасир инкишафыны ифадэ едэн, еколожи муЬита кэркин тэ'сир кестэрэн му(1ум амиллэр унудулмамалы-дыр.

Мэ'лум олдугу кими, Азэрба]"чан Республикасы тэбии сэрвэтлэр, хаммал вэ енержи еИтт^атлары илэ муэдэн мэ'нада башга рекионлара (кечмиш иттифагда) нисбэтан зэнкиндир. Лакин Ьазырда елэ бир бэзи^эт ]аранмышдыр ки, республикамызын бир чох ]ерлэриндэ тэбии шэраитэ кера алверишли олан бир чох е!тги]атлар инди тамамилэ тэсэрруфат дев-рицэсинэ чэлб едилмэмишдир. блкэмизин «Гарабаг муЬарибэси» нэтичэ-синдэ ишгал алтында олан эразилэриндэ мухтэлиф фадалы газын-тыларын надир }атаглары вардыр. Лакин онлар об]ектив сэбэблэр узундэн артыг беш илдир ки, деври^'э чэлб олунмамышдыр. Нэтичэдэ Иэмин эразилэрдэ муИитин чирклэнмэси дэИшэтли вэзиЦэтэ душмэкдадир.

Муасир деврдэ тэсэрруфатын инкишафы, шаИарларин вэ сэна]е мэркэзлэринин зИалисинин са^нын артмасы илэ элагэдар этраф му|1и-тин чирклэнмэси проблеми дэ кетдикчэ мурэккэблэшмэкдэ, Ьэлли исэ чэтинлэшглэкдэ давам едир. ШубЬэсиз, кэлэчзкдэ бу мэгсэдлэр учун чох-пу вэсаитин хэрчлэнмэси лазым олачагдыр. Jэ'ни кетдикчэ тэбиэтин иуЬафизэси хэрчлэри даИа да артачагдыр. Умуми^этлэ, истеИсалын ке-нишлэндирилмэси инсанларын сагламлыгына зи]ан вурмамалыдыр. Ласин бунун учун ¡алныз тэсэрруфатчылыгын сэмэрэлили]ини ]уксэлтмэк 1есабына лазыми вэсаит элдэ етмэк олар.

Умумидэтлэ, елми- техники тэрэгги, урбанизас^а вэ еколожи проб-лемлэрин гаршылыглы мунасибэти проблеми муасир деврдэ олдугча ак-туалдыр. Чунки бу проблемлэр бир- бирилэ сых сурэтдэ элагздардыр.

Урбанизас^анын сур'атли артымы муасир деврун сэчи^эви хусуси]-]этлэриндэн биридир. Шэ1тэрлэрин 4 мин ил бундан эввэл метана кэлмэ-синэ бaxмajapar 20-чи эсрин эввэллэринэ гэдэр э1талинин бе]ук эксэ-ри^эти игтисади чэИэтдэн инкишаф етмиш елкэлэрдэ белэ Иэлэ дэ кэнд ¡ерлэриндэ jauJajыpды, онларын мевчудлугунун эсас мэнбэ]ини кэнд тэ-сэрруфаты тэшкил едирди. Урбанизас^а чэмицэт hэjaтындa шэЬэрлэрин ролунун артмасынын тарихи просесидир. Бу ге]ри- кэнд тэсэрруфаты функс^'аларынын мэркэзлэшмэси вэ интенсив инкишафы илэ батлыдыр. ИстеИсалын инкишафы вэ сосиал мунасибэтлэрин характери илэ шэрт-лэнэн урбанизас^а просесинин езу инди истеЬсалын инкишафы вэ ]ер-лэшдирилмэсинэ вэ чэми^этин дикэр фэали^эт даирэлэринэ чохтэрэфли тэ'сир кестэрир. О, сосиал вэ игтисади структурларын демографии кестэ-ричилэрини, шэхси^этин инкишафы шэраитани дэ]ишдирир. Урбанизаси]-анын муасир мэрИэлэсинин эн муЬум хусуси^эти онун ЕТТ илэ, истеЬса-лын, техниканын, елмин дикэр фэали^эт даирэлэринин инкишафы учун характерик олан ]ени просеслэрлэ баглылыгыдыр. ЕТТ мэЬсулдар гуввэ-лэрин структурунда вэ эмэ]ин характериндэ кеклу дэ]ишикликлэрлэ ]ана-шы фэалиртон дэ интеллектуаллашдырылмасына кэтариб чыхармыш-дыр. Нэтичэдэ урбанизаси]а просеси умумбэшэри характери апмышдыр. Бу просес мухтэлиф игтисади инкишаф сэвидоэси олан елкэлэри эИатэ етмишдир. Урбанизас^а просесиндэ сосиал- игтисади вэ си]аси шэртлэр езуну а}цын кестэрир. О, игтисади рарнларын формалашмасына муЬум тэ'сир кестэрир. ИстеЬсалын вэ эЬалинин шэЬэрлэрдэ чэмлэнмэси ичти-май инкишафын об]ектов ганунау]гунлугудур. Урбанизаси]анын ашагыда-кы умуми чэЬэтлэри вардыр.

1. ШэЬэр эЬалисинин хусусилэ бе]ук шэЬэр агломераси]асыны1-интенсив артымы.

2. ШэЬэрлэр арасында игтисади, сосиал, мэдэни мунасибэтлэрм кучлэнмэси.

3. ШэИэр Ьэ]ат функс^асынын, илк невбэдэ сосиал- мэдэни функ си]аларын мурэккэблэшмэси.

4. ШэЬэр Ьэ|ат тэрзинин езунэмэхсуслугуну сэчи^'элэндирэн муЬуг ^фи^этлэринин кенишлэнмэси:

5. ШэЬэр инфраструктурасынын инкишафы шэЬэр нэглирты в: коммуникаси]асынын структур вэ функс^асынын инкишафы, мурэккэб лэшмэси.

6. ШэЬэр эрази структурунун ]енидэн гурулмасы, шэЬэр эразисиь дэн истифадэ просесинин интенсивлэшдирилмэси, шэЬэр эразисиндэк ]ералты саЬэлэрин мэнимсэнилмэси.

7. ШэЬэрин этраф муЬитлэ элагасинин мурэккэблэшмэси, шаИзрин инкишафынын тэбиэтэ мэнфи тэ'сиринин кучлэнмэси этраф муЬитин чирклэнмэси.

Керунду]'у кими урбанизас^анын умуми чэЬэти бутун муасир сэна]-ечэ даЬа чох инкишаф етмиш елкэлэрдэ езуну кестэрир. Лакин онларын метана чыхмасы вэ тэ'сири мухтэлиф тарихи-игтисади вэ си]'аси мэрЬэ-лэлэрдэ езуну мухтэлиф шэкилдэ тэзаЬур етдирир.

Муасир урбанизас^анын бэ'зи ме^лэринин тэИлили кестэрир ки, бе]ук шэИэрлардэ инкишаф сур'эти ]уксэк, орта вэ кичик шэЬэрлэрдэ исэ ашагыдыр. Башга сезлэ, муасир шаИарларин инкишафы онларын ири-лэшмэси илэ муэдэн едилир. Ьэмин ме]л ири шэУ1эрлэрин инкишафында ке]фи]]этчэ ]'ени мэрИэлэдир. «Агломерас^а» анла]ышы алтында эрази игтисади гурумлары баша душулур. Онлар ашагыдакылардыр:

- Ири шэЬэрлэрин эсасында japaныp вэ гарышыг аИали мэнтэгэлэ-ри олан бе{ук урбанизаси]а зонасы ]арадыр.

- Мухтэлиф истеЬсал муэссисэлэринин илк невбэдэ сэна]е, инфраструктур об]ектлэринин, елм тэИсил муэссисэлэринин Ьэмчинин эНалинин jYкcэк сыхлыгынын ]уксэк дэрэчэси илэ сечилир.

- Этраф эрази Ьэлледичи, дэ^ишдиричи тэ'сир кестэрир, онун игтисади структуруну вэ э(1алинин сосиал Ьэ]ат аспектини дэ]ишдирир.

- Тэсэрруфатын комплекслэшдирилмэси вэ онун елементлэриндэ эразинин интеграси^асынын ]уксэк дэрэчэсини нума^ш етдирир.4

ЕТТ- нин сур'этли инкишафы, сэна]енин, наглидатын сур'этли ар-тымы, эЬалинин урбанизаси]асынын артмасы, бутун бу амиллэр тэбии еЬти]атларын истмсмарынын лабуд олараг артмасына кэтирир. Этраф алэмэ, битки вэ Г^ванлар алэминэ, ]ерин су тэкинэ, су вэ Ьава Ьевзэлэ-ринэ тэ'сир кестэрир. Там олмаз'ан мэ'лумата керэ Иэр кун иер курэсиндэ 2,5 мил]ард тон нефт, 20 мил]ард тон кемур ]андырылыр, милрнларла автомобил, тэррэ трактор вэ дикэр му(1эрриклэр ишлэ]ир. ШэЬэрлэрдэ Ьэр кун мил]он тонларла мухтэлиф нев бэрк вэ мaje туллантылары }ыгы-лыр. Елми- техники тэрэгги атмосфердэ дэниздэ вэ океанда су девраны просесинин дэ|ишилмэсинэ тэ'сир кестэрир. 70- чи иллэрдэн башла|араг АБШ, ^пони^а вэ АФР- да ичтимаиртин тэлэби илэ этраф муЬитан го-рунмасы узрэ тэдбирлзр керулур.

Бе]'ук мутэфэккирлэрин фикринчэ фэлсэфэнин вэзифэси Ьеч дэ «бутун заманлар учун» схемлэр дузэлтмэкдэн ибарэт деуллдир. Фэлсэфэ лчтимаи тарихи лросесин ганунау]гунлугларыны е]рэнмэли вэ бунлара эсасланараг дуваны дэдошдирмэдо нэзэри сурэтдэ эсасландырмалыдыр. Зон иллэрдэ метана чыхан мурэккэб проблемлэрин, о чумлэдэн, хам-11ал, енеркетика эрзаг, еколожи, демографик вэ урбанизаси]а проблем-

А.М.Шукюрои, Г.А.Абдуллазаде. XXVII съезд КПСС и гдобатьныс проблемы урбанизации. Баку, 1986, с. 11.

Алаеи Э.Б. Социально-экономическая география. Понятишо-тершшологический словарь. М. Мысль. 1983, с.218.

лэринин вэ глобал мипаслы дикэр проблемлэрин каскинлэшмаси бэшэ-pnjjaTvi дэриндан душундурур.

Муасир дун]анын мурэккэбликлэриндэн дузкун баш ачмаг, эЬали проблеми, онун артымы, урбанизас^а вэ с. мэсэлэлэрин Ьэлли MyhyM вазифалэр сырасындадыр.

Елми- техники тэрэгги вэ урбанизаси]'а проблемлэринин, елэчэ дэ онларын гаршылыглы тэ'сиринин еколожи аслектинин е]рэнилмэсинин актуаллыгыны кестэрмэк учун хусуси субут, дэлил катирмэ]э eh"roja4 jox-дур. Tejfl етмэк лазымдыр ки, елми- техники ингилаб урбанизаси]а просе -сини тэбии инкишаф хэттиндэн чыхармышдыр. Бу исэ езлу]унда jeHH мурэккэб проблемлэр догурмушдур. Иэмин мэсэлэлэрин Ьэлл едилмэси олдугча вачибдир.

Умуми^этлэ, елми- техники тэрэгги вэ урбанизаси]а лросеслэринин тэЬлилиндэ Иэмин проблемлэрин кениш сосиал- фэлсэфи мевгедэн ишыгландырылмасы MyhyM аЬэми^эт кэсб едир. Хусусилэ мустэгиллик элдэ етмиш Азарба]чан Республикасы шэраитинда Иэмин проблемлэрин тэ1члили тэкчэ игтисади эЬэмидоатли мэсэлэ олма^ыб, Иэмчинин фэлсэфи вэ мэ'нэви маИи^этлидир.

HHflnja гэдэр ичтамаи елмлэр хусусилэ фэлсэфэ, урбанизаси]а проблемини сэна]елэшдирилмэ проблеми илэ, ичтамаи hajaTbiH 6ejHan-милаллэшмэси вэ сосиал мунасибэтлэрин интеграси]асы илэ элагэдар аспектдэ таИлил етмишдир. Ахы инцща гэдэр урбанизаоф дедикдэ мас-кун олдугу jepMH, онун кундэлик фэали^эт саИэсинин, тэлэбатларынын едэнилмэси усулларынын ]енидэн гурулмасы ири шэЬэрлэрдэ формала-шан мэишэт мэдани^атинин эн нумунэви чаИатларини, асудэ вахтдан ис-тифадэнин формаларынын кениш jajbmMacbi баша душулурду. Бу просесэ бир тэрэфдэн елми- техники тэрэггинин нэтичэсиндэ japaHaH зидди^этла-рин арадан галдырылмасы, дикэр тэрэфдэн mahap hajaTbiHbiH даими ола-раг еколожи сагламлашдырылмасы Ьэлледичи тэ'сир кестэрир. Конкрет hajaTW фактлар субут едир ки, урбанизаофнын спесифик «дашьц'ычысы» ролунда умуми^этла шэЬэр flejwn, ири tuahap чыхыш едир. Бела Lushap-ларэ исэ умуми шэкилда гэбул едилмиш бэшэри терминолоки]а илэ де-¿илсэ- аЬалисинин cajbi 100 мини етэнлэри дахил етмэк лазымдыр. Ири шаЬэрларин кутлави шэкилдэ эмэлэ кэлмэси XX эср учун сачи^эвидир. Бу исэ ез невбэсиндэ XX эсри урбанизас^а эсри адландырмага имкан верир ки, Иэмин просес илк дэфэ глобал MMrjac элдэ едир.5

ЭИалинин ири шэЬарлардэ топланмасы дарин сосиал, игтисади си]аси, еколожи, мэ'нэви вэ с. проблемлэр догурмушдур ки, бунларын де Иалл едилмэси олдугча вачибдир.

Бир сезлэ, елми- техники тэрэгги вэ урбанизаси]а проблемлэрь глобал проблемлэр олуб, езунун Ьюртарафли тадгигини тэлаб едир. БМТ нин ташэббусу илэ, тэдгигат апаран алимлэрин фикринчэ вэ Иесаблама

5 Бах: Белоусов В., Листснгурт Ф. Феномен крупного города. «Архитектура СССР» 1985, №1, с.68- 70.

ларына керэ 2000- чи илдэ дуф эЬалисинин ]арысы шэИэрлэрдэ ]аша]а-чагдыр. Нэтичэдэ мэнзил, нэглиЦат, ]емэк, су тэчЬизаты, тэмиз Иава, санитар- кищ'ена шэраитинин ]ахшылашдырылмасы вэ с. проблемлэр ме]-дана чыхачагдыр ки, бунларын да Иэлл едилмэси биринчи дэрэчэли вэ-зифэ кими гаршьуа чыхачагдыр6.

М0ВЗУНУН ИШЛЭНМЭ ДЭРЭЧЭСИ. Умуми])этлэ, ел мин глобал ролуна дайр тэдгигатларда ики ан'энэнин мевчуд олдугу мэ'лумдур. Бун-лардан бири елми-техники тэрэпчф инамла ]анашан оптимист мевге, дик-эрлэри исэ бэдбин фатализм мунасибэти бэслэ]эн пессимист мевге кими сэчи^эланир. Эн сон тэдгигатлар кими K.Eлjyлyн «Техника, рхса эсрин ставкасы», «Техноложи блеф» (1-чи мевге), Ьароди, А.Турен (2-чи мевге) вэ башгаларынын «Тэрэгги иллузи]асы», «Постиндустриал чэмидоэт» вэ с. эсэрлэрини кестэрэ билэрик.

Глобал еколожи проблемлэрин Гюлли истигамэтиндэ Ьэм табиэт-шунаслыг, Ьэм дэ |1уманитар елмлэрин кестэрд^и фзали^этин сэмэрэли олмасы учун, онларын апардыгы тэдгигатлар дун]а елминдэ мевчуд олан эн }ени методолоки]а вэ нэзэри^элэрэ эсасланмалыдыр. Эн муасир пара-дигма]а эсасэн XXI эср инсан вэ инсан Ьаггында елм эсридир. Бутун елмлэрин тэдгигат об]екта ду^анын вэЬдэтинэ, инсанла тэбиэтин гаршылыг-лы элагэсинин ¡ени диалог узэриндэ гурулмасына хидмэт едэн Ьуманист принсиллэр тэшкил етмэлидир. Бунун учун тэбиэтшунаслыг саЬэсиндэ элдэ едилмиш сон наили^этлэрин методоложи нэтачэлэринин умуми-лэшдирилмэси зэруридир.

Бу нэтичэлэрдэн эн муЬуму одур ки, инсан ез зэкасы вэ аглы илэ ¡ер узундэ эн камил чанлы олдугу учун кэлэчэк тэрэгги наминэ елмин ин-кишафыны идарэ етмэ]э габилдир. О, бэшэрищэтин кэлэчэкдэ сабит ин-кишафыны тэ'мин едэ билачэк узунмуддэтли еколожи стратек^алар Иа-зырламаг учун елмин гадир кучуну бу истигамэтэ ]енэлтмэлидир. ДаЬи елми кэшфлэрин реаллыга тэтбиги заманы, сосиал нэтпчэлэри габагча-дан керэрэк, Ьуманист лринсиплэрин ен плана чэкилмэсинин чэми^эт тэ-рэфдан идарэ олунмасы; технокен катаклизмаларын баш вермэсинин гаршысыны ала билэр. Белэ оларса, «Ьеч ким газаматларда електрик стулундан истифадэ едилмэсинэ керэ Т.Едисону «парник еффектанэ» керэ дахили ¡анма муЬэррикини кэшф едэн Е.Ленуары кунаЬкар са]маз. Чунки елми кэшфлэрин тэтбигинин сосиал нэтичэлэри кетур го] едилмэси, Ьансы мэгсэдэ хидмэт етмэси а|цынлашдырылмалыдыр».

Елми- техники тэрэгги вэ урбанизаси]а мевзусуна а]ры- а|рылыгда чохлу эсэрлэр Ьэср олунмушдур8. Ьэмин мевзунун бэ'зи аспектлэринэ

6 Курьер Юнеско. Апрель, 1985, с.З.

7 Начетов И.З. Развитие науки как глобальная проблема//философские науки, 1988, №3, с.б.

s Бах: Петров K.M. Общая экология: взаимодействия общества и природы. Сенкт-Петербург 1998; Загладим В., Фролов И. «Глобальные проблемы современности» М., 1982; Горшков В.Г. «Глобальные экологические перспективы» Вестник РАН

9

дайр намизэдлик вэ докторлуг диссертас^алары да ]азылмышдыр. Лакин бу эсарлэрдэ елми- техники тэрэгги вэ урбанизаси]анын гаршылыглы тэ'сиринин еколожи аспекта демэк олар ки, ишлэнилмэмишдир. Кечмиш ССРЙ- дэ бу саИэдэ хери мэгалэлэр ]'азылса да республикамызда бу са-Иэдэ демэк олар ки, Ь|еч нэ jaзылмaмышдыp. Догрудур, елми- техники тэ-рэггинин еколожи нэтачэлэри, елэчэ дэ урбанизаси]анын еколожи нэти-чэлэри Ьаггында бир сыра материаллара раст кэлмэк мумкундур. Лакин ]ухарыда гед етд^имиз бу ики проблемин гаршылыглы тэ'сиринин еколожи аспекта илк дэфэдир ки, тэдгигат об]ектмнэ чеврилмишдир. Демэли, Ьэмин аспектин тэдгиг вэ тэЬлилинэ еЬта]ач Ьисс олунур.

ТЭДГИГАТЫН МЭГСЭД ВЭ ВЭЗИФЭЛЭРИ. иухарыда ге^ етдик-лэримизи, елэчэ дэ Ьэмин проблемин мурэккэбли]ини вэ чохчэЬэтлили]и-ни нэзэрэ алараг диссертаофда гаршьуа го]улан мэгсэд: елми- техники тэрэгги вэ урбанизаоф (1адисэлэри арасындакы гаршылыглы тэ'сирин еколожи аспектини тэдгиг етмэкдир. Бу мэгсэд ашагыдакы вэзифэлэрдэ конкретлэшдирилир:

- елми- техники тэрэггинин еколожи проблематика мевге]индэн тэд-

гиги;

- елми- техники тэрэггинин структуру вэ эсас хусусидоэтлэринин муэ^энлэшдирилмэси;

- елми- техники тэрэггинин еколожи нэтачэлэринин тэИлили;

- урбанизас^анын сэна]елэшмэнин нэтачэси кими мэ'наландырыл-

масы;

1992, №5; Комаров В.Д. «Социальная экология. Философские аспекты» Л., 1990 Петров В.В. Экологическое право России. М., 1995; Наше общее будущее. Доклгц Международной комиссии по окрущающей среде и развитию (МКОСР) М., 1989 Декларация Международной Конференции ООН в Рио- де- Женейро по окру жающей среде и устойчивому развитию, Июнь 1992; Мелца А.И. Уроки экологи ческих просчетов. М.,1991; Экологическая альтернатива. М., 1990; Зубаков В.А XXI век Сценарии будущего: анализ последствий глобального зкологическог кризиса. СПб. 1995; Медоуз Д. За пределами роста. М.,1992; Пригожин И., Стен герс Н. Порядок из хаоса. Новый диалог человека с природой. М., 1986; Моисее Н.. Алгоритмы развития; Новиков Н. Мираж организованного общества, М., 197'' Дрейер Э. Глобальные проблемы и третий мир». 1986; Несбтий Дж. Что ждет на в 90-м., 1992; Сорокин П. человек. Цивилизация. Общество. 1992; Азэрба]ча Республикасынын этраф муИитин вэ тебиэти муЬафизэ фэали^тинин в; зидэтинэ дайр девлэт мэ'рузэси. Б., 1993; Этраф муЬит вэ еколоки]а (елм1 методики конфрансын материаллары). Б., 1997; Шукуров A.M. Тэбиэт вэ ч; мирт: Фэлакэтин астанасында. Б.,1992; EKonoKnja. Фэлсэфэ. Мэдэньфт. 24- чу бурахылышлар. Б., 1991- 2000- чи иллэр; Э.Ь.Аббасов. '^енилэшг чэми]]эт вэ идарэетмэ». 1997; Шукуров A.M. Сосиал еколоки]а (дэрелш Бакы, 1999; Шукуров A.M. Културолоюф (дэрелик). Бакы. 1998, TaFbijee € Шукуров М. eTHononHTonoKHja. Бакы, 2000; TaFbijee Э., Эли]ев Г. Културол Knja. Бакы, 1997; Snnjee Г., TafbijeB Э., EajpaMOB М. Мэдэни^этшунаслып эсаслары. Бакы, 1999 вэ с.

- елми- техники тэрэгги, урбанизаси]а вэ этраф муИитин сагламлаш-дырылмасы арасындакы мунасибэтлэрин фэлсэфи тэдгиги.

ТЭДГИГАТЫН ЕЛМИ ЛЕШПИМ. Диссертаси)'а ишинин мевзусу Азарба]чанда илк дэфа ишлэнир. Она керэ го]улан масэлэлэр ^ени аспек-тдэ тэдгиг олунур, Ьэлли методолоки)асы тэзэдир, алынан нэтачэлэр эИэмияэтлидир. Елми- техники тэрэггинин икили характери, ]э'ни онун Иам еколожи проблемлэрин ]арадычысы ролунда, Иэм да Рюмин зидди^этлари Ь)элл етмэси бахымындан ролу да )ени муддэаларла зэнкинлэшдирил-мишдир. Урбанизас^а просесинин езунун да икили характери, ]э'ни шэ-Ьэрлашмэнин инсанларын раЬатльты учун э(1эмидэта, Ьам да кэркин еколожи проблемлэр догурмагла инсанларын сагламлыгына тэЬлукэ ¡арат-масы бахымындан тэдгиги да )ени мудцэаларла тэЬлил едилмишдир.

Республикада урбанизаси]а просесинин сун'и шэкилдэ кучланмэси да (муНарибэ, гачгынларын ]ерлашдирилмэси мэмбури^это вэ с.) бир сыра проблемлэр догурмушдур ки, онун да Иэлли рллары аИами^этлидир. Елми- техники тэрэггинин сосиал вэ еколожи нэтачалэринин биртэрэфли изаЬы дузкун олмадыгы учун тэдгигат ишиндэ елмин глобал ролунун Иам негатив, Иэм дэ позитив чэЬэтлэри умумилашдирилмишдир;

- тэдгигатда вургуланан ан муЬум нэтичэ одур ки, елми- техники тэрэггинин нэтичэлэринин тэтбиги заманы Ьуманизм вэ мэ'нэви^'ат принси-пларинэ бирма'налы вэ гэти амэл олунмасыны бе]нэлхалг алэмдэ сосиал норма]а чеврилмэси учун бутун дун]а елкалэринин эмэкдашлыгы муЬум вэ зэруридир. Бу просесда мумкун сосиал вэ еколожи нэтачэлэрэ керэ мэ'нэви, етак, сосиал мас'улидэтан параметрлари муэ^ан едилмали вэ дун]'а ичтимаиртонин нэзэринэ чатдырылмалыдыр.

Елми- техники тэрэггинин мусбэт нэтичэлэрини-сана]е истеЬсалын-да агыр физики эмэдон арадан галдырылмасыны, истеЬсалын роботлаш-дырылмасыны вэ комп]утерлэшдирилмэсини, информаси]а технолок^а-сынын инкишаф етдирилмэси ила елми идракын тарэггисинэ ¡ени таканын вермэсини, ]ени технолоки]аларын дун]а девлатлэринин интеграси]асыны сон дэрэчэ сур'атлэндирмасини, дун]анын Неч вахт олмадыгы гэдэр «дар олмасыны» ге]д етмэклэ, бу там севинмэ]и мумкунсуз едан тэрэггинин дикэр мэнфи нэтичэлэри ичарисиндэ илк дэфа ашашдакылар диггэт мэркэзинэ катирилмишдир:

- конкрет Азэрба1чан !1удудларында, Даглыг Гарабаг мунагишэси нэтичэсиндэ Иеч бир лотенсиал истеИсал муэссисэсинин, иш jepлэpинин, демографик- сосиал нормаларын мевчуд олмадыгы, эсасэн Бакы, Кэнча вэ Сумгаит шэЬэрлэриндэ, эИалинин 70-80%-нин истеИлакны гисминда мевчудлугу девлэтимизин тэбии е1гш]атларынын сон дэрэчэ, сур'этли деградаси]асыны шартландирмэклэ, чэми^этимизин дахили зидди^атла-ринин ифрат кэскинлэшмэсинэ, сосиал тэшкилинин ва еколожи дурумунун идара олунма}ан истагамэтэ ¿енэлмэсинэ сабэб олмушдур. Бурадан ирэ-пи кэлан сосиал мунагишэлэр, табиэтин барбадлыгы вэ епидеми]аларын прогнозлашдырылмасыны ге]ри- мумкун етмиш адамларын сагламлыгы-

ны, етик вэ мэ'нэви принсиплэрини суал алтында гojapar, кечид деврунун элавэ етди]и беИран вэ проблемлэринин Иэдсиз тэз]иги нэтачэсиндэ дезулмэз сосиал еколожи шэраитдэ ]ашадыгымызы фактларла, дэлил-лэрлэ субут етмэ]'э чалышмышыг.

Базар игтисади^аты, азад рэгабэт факторунун бу проблемлэри Иэлл етмэкдэн чох, она ]ени проблемлэр элавэ етмасини кестэрмишик. Бакынын еколожи, сэна]е тэ^инатлы зибиллэрлэ бэрабэр э1талинин лум-пенлэшмэсиндэн доган «виртуал зибил»лэ тэз]иг алтында мевчудлугунун емруну азалтмаг учун радикал, еколожи с^асэт консепси]асыны муэ^эн едэрэк, онун реаллашмасыны тэ'хирэсалынмаз тэдбирлэрлэ Ьа]ата ке-чирмэк тевси]э едилмишдир.

ТЭДГИГАТЫН ЕЛМИ- ПРАКТИКИ ЭИЗМИ^ЭТИ. Диссертас^ада го]улан елми- техники тэрэгги вэ урбанизаси]а: гаршылыглы тэ'сирин еколожи аспектинин нэзэри- фэлсэфи тэГтили ашагыдакы Ьалларда ез тэт-бигини вэ кемэ]ини кестэрэ билэр.

- фэлсэфи, сосиал- игтисади вэ еколожи биликлэрин тэблиги ишиндэ;

- елми- техники тэрэгги вэ урбанизаоф просеслэринин инкишафы са]эсиндэ ]аранан еколожи проблемлэрин ]ери вэ республика мифсында практики Ьэлли ишиндэ;

- аИалинин еколожи тэрб^эси ишиндэ;

Диссертааф материалындан али вэ орта мэктэблэрдэ, о чумлэдэн фэлсэфэ, сосиолоки|а вэ демограф^а фэннлэринин тэдрисиндэ, муЬази-рэ вэ семинарларда истифадэ олуна билэр.

ТЭДГИГАТЫН НЭЗЭРИ- МЕТОДОЛОЖИ ЭСАСЫ. Елми- техники тэрэгги вэ урбанизас^анын еколожи проблемлэрлэ гаршылыглы элагэси мэсэлэсинин тэдгигинин методоложи эсасыны тарихилик вэ мэнтигили^ин, мучэррэд вэ конкретфн вэЬдэти вэ умумидэтлэ проблема комплекс ¡а-нашма принсипи тэшкил едир. Тэдгигат просесиндэ фэлсэфэ, сосиал си]аси вэ конкрет елмлэрин керкэмли нума]эндэлэринин асэрлэринин на тачэлэри нэзэрэ алынмыш, мевчуд эдэби^ата вэ конкрет статистик сэнэ; вэ материаллара истинад олунмушдур.

ИШИН АПРОБАСИиАСЫ. Диссертаси]анын эсас мэзмуну Азэрба] чан Елмлэр Академи]асынын Фэлсэфэ, Сосиолок^а вэ Ьугуг Институту нун «Глобал вэ сосиал еколоюфнын фэлсэфи проблемлэри» ше'бэсинд музакирэ олунмуш, ез эксини еколоюфнын фэлсэфи проблемлэрин 1тэср олунмуш Умумреспублика елми- практики конфрансынын материаг ларында, (табела муэллифин нэшр олунмуш елми мэгалэлэриндэ таг мышдыр.

ДИССЕРТАСШАНЫН СТРУКТУРЫ: Диссертаси]а иши «Кириш ики фэсил, 4 параграф, «Нэтичэ» вэ «Истифадэ едилмиш эдэбифт си^; Ьысы»ндан ибарэтдир.

II ИШИН ЭСАС МЭЗМУНУ

Диссертасфнын кириш Ьиссзсиндэ мевзунун актуаллыгы эсаслан-дырылыр, елми- нэзэри вэ практики- емпирик эЬэми^эти ге]д олунур, ишин ишлэнмэ дэрэчэси, мэгсад вэ вэзифэлэри ачыгланылыр, муэллифин эпдэ етди]и елми нэтичэлэр садаланылыр, диссертаси]анын апробаси|'асы вэ структуры ишыгландырылыр.

«Елми-техники тэрэггинин еколожи проблематик мовге]индэн тэдгиги» адланан 1 фэсилдэ «Елми-техники тэрэгги» структуру вэ эсас хусуси^этлэри» (параграф 1) вэ «Елми- техники тэрэггинин еколожи нэти-чэлэри» (параграф 2) адлы параграфлар тэЬтил олунур.

Муэллиф биринчи параграфда ге]д едир ки, елми- техники тэрэгги XV!) 1-Х1Х эсрлэрин сэна]е ингилабы кими чэми^этин инкишафынын муэдэн вэзи^этини сэчи^элэндирир вэ деврумуздэ инсанын Ьэ]ат фэали^этинин умуми шараити кими баша душулур. Чох вахт бе'зи фэрглрэлэ елми- техники тэрэгги вэ елми- техники ингилаб синоним кими ишлэдилир. Елми-техники тэрэгги ичтимаи мунасибэтлэр системинэ тэ'сир едир, е}ни заман-да Ьэмин мунасибатлэрин тэ'сиринэ мэ'руз галараг муэ^эн формаси]анын сосиал просеслэринэ хас олан ке]фи^этлэрэ малик олур.

Муасир елми- техники тэрэгги кечмиш елми- техники ингилабдан кеклу сурэтдэ фэргленир. Бунун да бир сыра сэбэблэри вардыр. Эсас сэ-бэблэрдэн бири онун структуру илэ элагэдардыр. Кечэн девлэрдэ елм вэ гехникпа а^ры- а]рылыгда инкишаф едирди. Техники ¡ениликлэр эсасэн /зун муддэтли ахтарышлар рлу илэ элдэ едилир, елми кэшфлэр исэ адэ-гэн даими характер дашымырды вэ узун муддэт практика тэтбиг олуна эилмирди. Нэтичэдэ елм саИэсиндэки ингилабларла техника са1пэсиндэки ^нгилаблар мухтэлиф вахтларда баш верирди. Бизим зэманэдэ вэзи^эт <е]'ли дэ]ишмишдир. Инди елм илэ техника арасындакы гаршылыглы иунасибэтлэр эЬэми^этли дэрэчэдэ дэ]ишилэрэк ]ени мэ'на вэ мэзмун сэсб етмишдир. Артыг елмин инкишафы техники инкишафын билаваситэ иугэддэм шэрти олмушдур. Ьазырда елм саИасиндеки бе]ук ирэлилэ]иш-1эр тезликлэ истеИсалатда ез эксини тапыр. Демэли, елми- техники тэрэг-и елми, техниканы вэ онларын ез арасындакы, елм вэ техника илэ истеИ-:ал арасындакы гаршылыглы мунасибэтлэри е]'ни заманда эИатэ едир.

Муэллиф ге]д едир ки, кечмишдэ елмдэ вэ техникада а]ры- а]рылы-да баш верэн просеслэрин муЬум чэ(1эти онларын ]ерли характери илэ >аглы иди. Онлар а]ры- а]ры наили^'этлэрлэ баглы олуб, ичтимаи 11э]атын, >лм вэ техниканын нисбэтэн мэИдуд саЬэсинэ тохунурду. Муасир деврдэ !лми- техники тэрэгги эввэлкилэрдэн эсаслы сурэтдэ фэрглэнир. Онлар >н умуми характер дашыдыгындан елм вэ техниканын умуми кэскин ]уксэ-1иши илэ, елмин интенсив сурэтдэ билаваситэ мэИсулдар гуввэ]э чев-1илмэси илэ сэчи^элэнир. Бир сезлэ, муасир елми- техники тэрэгги мадди ютеЬсала, нэгли^ата, рабитэ]э, тикинти]э, информас^а] васитэлэринэ, эрби ишэ, чэми^этин сосиал структуруна, девлэтлэрин дахили вэ харичи ^асэтинэ, бе^элхалг мунасибэтлэрэ, идeoлoкиjaja, мэишэтэ, эхлага вэ

мэдэни^этэ эИэмиУэтли дэрэчэдэ тэ'сир едэ билир. Бу тэ'сир езуну практики олараг инсанларын ичтимаи Ьэ^атынын бутун саЬэлэриндэ тазаИур етдирир.

Диссертас^ада мараг догуран чэЬэтлэрдэн бири дэ будур ки, елми-техники тэрэггинин Иэрэкэтверичи гуввэлэринин тэркибинин суб]ектинин а]дынлашдырылмасы онун инкишафынын мэгсэд вэ вэзифалэрини ачмага, онун тарихин об]ектив ганунларынын реализэси заманы мутэрэгги ичтимаи гуввэлэрин фэали^эти илэ элагэсини кестэрмэ]э, суб]ект вэ об]ектин гаршылыглы элагэсинин хусуси^этлэрини е]рэнма]э имкан верир. Субекд вэ об]ект спесификасынын а1дынлашдырылмасы имкан вэ керчэк-ли]ин, азадлыг вэ зарурэтин диалектикасыны ачмага, чэми^эт вэ инсанын мэнафе]и намина елми- техники тэрэггинин наили^этлэриндэн истифадэ едилмэсинин усул вэ васитэлэрини муэ^энлэшдирмэ]э шэраит ]арадыр. Бундан элавэ, елми- техники тэрэггинин инкишафынын базасы олан эсас мадди саЬэнин муэ^эн едилмэси онун маИи^этини ачмага кемэк едэ би-лэр. Бу са1тэ чэмииэтин мэЬсулдар гуввалэри ола билэр. ШубИэсиз, соси-ал организмин никишафынын ва(тид сосиал просесиндэ елми- техники тэрэггинин ¡еринин муэ^энлэшдирилмэси дэ олдугча вачибдир.

ЕТТ-ин муасир мэрЬэлэси (башгалары ичэрисиндэ) тамамилэ ]ени, эввэллар елми- техники ишлэрэ вэ практики тэдгиглэрэ аид олма}ан ики техники ]ениликла сэчидэлэнир; биринчиси, онлар бир сыра шэртлэри «еколожи» параметрлэрлэ муша^иэт олунан шэртлэри ¡еринэ ¿етирмэли-дир. иа'ни онлар тэбиэтэ зи]ан вурмамалы (су]у, Ьаваны, ]ер тэкини чирк-лэндирмэмли, макро вэ микроиглими позмамалы^уксэк сэс вэ вибраси]а ]аранмамалы, ]ер габыгына тохунмамалы, флора вэ фаунанын нормал инкишафына мане олмамалыдыр. Икинчиси, онлар бир сыра «етик» параметрлэрлэ баглы шартларэ эмэл етмэлидир, Оэ'ни онлар инсан вэ мэдэ-ни^этэ (адамлары о]унчага чевирмэмэли, онун физики вэ мэ'нэви алэмини вэ с, тэЬфиф етмэмэлидир) зи]ан вурмамалыдыр. Елми- техники тэрэггинин бир сыра еколожи проблемлэрин Иэлли илэ элагэдар олан истигамэт-лэриндэн бири дэ еколожилэшдирилмиш, биоложилэшдирилмиш туллан-тысыз технолоки]анын ]арадылмасыдыр. Бир сыра муасир технолок^а1а эсасэн ики чэЬэт, биринчиси, муэ^ан габул Ьудудун элдэ едилмэси, икинчиси, еколожи чеИатдвн ге]ри- свмэрэлилик (ге]ри- оптималлыг) хасдыр. Она керэ дэ исте1тсалын мухтэлиф саИэлэриндэ принсипчэ ]ени олан тех-нолок^анын тэтбиги учун фэал ахтарыш кедир ки, бу да шубИэсиз мэИ-дудлуг вэ гусурлары арадан галдырачагдыр.

Муэллиф «Елми- техники тэрэггинин еколожи нэтичэлэри» адлы икинчи параграфда ге^ едир ки, XX эсрин сонуна ]ахын елми- техники тэрэггинин сур'атли инкишафы чэмиуэтин сосиал- игтисади Ьэ]атында, еколожи муЬитдэ муИум кэмиУэт вэ ке]фи^эт дэ]ишиклэринэ сэбэб олур. Экэр техника хе]ли дэрэчэдэ елмин инкишафындан асылыдырса, елмин езу дэ техникадан даЬа чох асылыдыр. Артыг ге]д етди]имиз кими чэмиОэтин тэбиэтэ тэ'сиринин кэркинлэшмэси билаваситэ ЕТТ илэ элагэдарды. Елмин вэ истеЬсалын инкишафы илэ 1анашы чох Иалларда муасир техникадан

сэмэрэсиз истифадэ едилмэси бу вэ ]а дикэр тэбии сэрвэт арасында гар-шылыглы элагэнин лозулмасына сэбэб олур.

Мадди истекал инсанларын тэбиэтэ тэ'сир едэрэк онларын hэjaты учун зэрури олан ше.|'лэри элдэ етмэси просесидир. Тэбиэт вэ чэми^эт бир- бириндан а]рылмаздыр. Тэбиэт чэми^эт Нэ)атына кортэбии вэ шуур-суз олараг «мане олур», чэмидэт исэ тэбиэт алэминэ мэгсэд^енлу олараг нуфуз едир. МэЬз буна керэ дэ инсанлар тэбиэтэ чидди тэ'сир кестэрмиш, ону эсаслы сурэтдэ дэ]ишдирмишлэр.

Муэллифин фикринчэ инсанлар езлэринин мевчудлугу учун мадцэ-лэрин, предметлэрин вэ мадди не'мэтлэрин хе]ли Ьиссэсиндэн тэбии Иал-да, тэмиз Иалда де]ил, дэ]ишдирилмиш 11алда истифадэ етмишлэр. Онлар тэбии шэраити дэ]ишдирмэклэ фзали^эт кестэрир вэ ¡аша]ырлар. Демэли, тэбиэт маддэлэринин дэ]ишдирилмэси мадди истеИсал васитэсилэ (^ата кечирилир. Мадди истеИсал просесиндэ исэ инсанлар тэбиэти ез мэгсэд-лэринэ у^гун олараг ихти]арларында олан васитэлэрлэ дэ]ишдирирлэр. Бурада елми- техники тэрэггинин ролу мисилсиздир.

Ге|ц етмэк лазымдыр ки, инсан тээччублэнмэ]э башладыгы кундэн ону чанлы организмлэрин гурулушунун мегсэдэу]гунлугу мат го]мага баш-ламышдыр. Протагор буну Епомете]'ин (Промете^н гардашы) Иэди^эси Ьесаб едирди. Чунки Епомете]ин вэзифэси бутун чанлы организмлэри го-румаг олмушдур. Белэликла, чанлынын мэгсэдэу]гунлугу илаЬи ^арадычы-лыг кими ирэли сурулду]ундэн тэкамул иде]асы она гаршы чыхырды. Биоложи тэкамул нэзэри^эси фэлсэфи фикрин Ьекелдэн сонра инкишафына тэкан вермишдир.

Муэллиф Наглы олараг ге^ц едир ки, елми- техники дэ]ишикликлэри ваРшд просесдэ бирлэшдирэн, мэИсулдар гуввэлэр системиндэ чеврилиш едэн, чэми^'эт вэ инсанын Иэ]ат фэали^этиин бутун саИэлэринэ тэ'сир ко-стэрэн муасир елми- техники тэрэгги ашагыдакы эсас истигамэтлэрдэ ин-кишаф едир:

- ]ени чисим, маддэ вэ материалларын фарады лмасы;

- ]ени енержи мэнбэлеринин ахарылыб тапылмасы вэ ]арадылмасы;

- мэ'луматын ишлэнмэси вэ горунмасынын jeни системлэринин ]а-радылмасы;

- истеИсалын ким]алашдырылмасы вэ биолок^а ила дэрин элагэси;

- истеЬсаг.ын автоматлашдырылмасы вэ комп]утерлэшдирилмэси;

- космосун вэ Дун]а океанынын истифадэ]э верилмэси.

Тэбиэт Ьэр ше]дэн эввэл, ваЬид бир системдир. Бурада баш верен эутун просеслэр гаршылыглы элагэлидир. Лакин бу просеслэр мухтэлиф ;эбэблэр узундэн бэ'зэн сакит, бэ'зэн дэ чошгун вэ ге]ри- бэрабэр шэкил-цэ кедир. Нэтичэдэ систем йалында мевчуд олан тэбиэтин мин иллэр эр-зиндэ бэргэрар олмуш теллэри гырылыр, таразлыг позулмага башла]ыр. Муэ^эн Иэдд дахилиндэ тэбиэт таразлыгыны гору]а билир, чунки бурада цахили низамлама механизми ишлэ]ир. Таразлыгын позулмасы вэ бэрпа-просесиндэ тэбиэт езу дэ даим инкишаф едир, тэкмиллэшир. Бу Иал знун тэркиб Ииссесидир.

Диссертанта керэ истеИсалын техники эсасында баш верэн Kej-фиЦэт дэ]ишикликлэри муасир елмин узун инкишафы илэ Ьазырланмыш-дыр. Сон онилликлэр эрзиндэ елм ду^анын инсан тэрэфиндэн дэрк едилмиш саЬэлэрини xejnn кенишлэндирмиш вэ биликлэримизи бир чох вачиб ганунау]гунлугларла зэнкинлэшдирмишдир. Микроалэмэ нуфуз едэн елм матери]'анын микроструктуру олан атом нувэсинин вэ елементар (чиссэчиклэрин гурулушу вэ ганунау]гунлуглары; зулал молекулларынын, микроорганизмлэрин вэ вирусларын структуруну; атом вэ нувэ peaKcnja-ларынын ганунау]гунлугларыны; плазманын кристал шэбэкэсини, japbiM-кечиричилэрин хассэлэрини вэ с. Ьэртэрэфли тэдгиг едир. Бу исэ нувэ енержисинин алынмасы рлларынын кэшф едилмэсиндэн, електрон- he-саблама машынларынын, квант кенераторларыннын кучлу инкишафын-дан, вирусларын, кенлэрин, ферментлэрин лаборатори]а синтезиндэн вэ дикэр чохлу елми кэшфлэрдэн ибарэт олду.

Муэллиф фактларын дили илэ данышдыгда rejfl едир ки, 1992-чи илдэ атмосферэ атылан туллантыларын мигдары 1991-чи илэ нисбэтэн 175 мин тон азалмышдыр. Бунун эсас сэбэби республиканын эксэр истеИ-сал муэссисэлэриндэ мэИсул бурахылышынын кэскин азалмасыдыр. «Азэрнефт]аг», JeHH Бакы нефта^ырма заводу, Кэнчэ вэ Сумгаит алими-ниум заводлары, «Синтезкаучук», «KnMjacaHaje», «Узви синтез» истеЬса-лат бирликлэриндэ, суперфосфат заводунда туллантыларын мигдары xej-ли азалмышдыр. Лакин «Азэригаз» Девлэт Ширкэти узрэ атмосферэ атылан газын мигдары xejnn артмышдыр. Бунун сэбэби нэгл заманы метан газынын Ьэддэн артыг итирилмэсидир. Ьазырда республиканын газ тэсэр-руфатында, макистрал кэмэрлэрдэ вэ болушдуручу-па]лашдырычы сис-темлэрдэ иткилэр нэтичэсиндэ атмосферэ 2 мил]ард кубметр тэбии газ атылыр. Бу да республика Иэм еколожи, Иэм дэ игтисади бахымдан 6ejyK зэрэр вурур.9

Атмосферин чирклэнмэси инсанларын, илк невбэдэ ушагларын сагламлыгына мэнфи тэ'сир кестэрир.

Битки алэминэ туллантыларын мэнфи тэсири эсасэн атмосфердэ кедэн KHMjsBH реакси]алар нэтичэсиндэ эмэлэ кэлэн туршуларла вэ rejpn-узви тозларла элагэдардыр.Тропосфердэ сулфат,нитрат вэ дикэр моно вэ политуршулара.онларын терэмэлэринэ чеврилэн бу маддэлэр сон нэти-чэдэ «турш jafbiiunap» шэклиндэ jeHHflaHJep сэтЬинэ rajbiflbip. Онлар битки ерту]унун нормал фэали^этини позур хлорофил Ииссэчиклэрини мэИе едир.

«Турш jaFbiumap» нэинки флора]а, елэчэ дэ метал конструкс^алара тикилилэрэ ме'марлыг абидэлэринэ дагыдычы тэ'сир кестэрир. Метаг аваданлыгын, дэмир-бетон конструкс^аларын коррози]асы нэтичэсиндг hep ил flyHja узрэ игтисади з^анын мэблэ™ 100 мил]ард доллардан чох дур. Ме'марлыг вэ тарихи абидэлэрэ flojan зи]аны исэ елчмэк rejpn мумкундур.

9 Халг гэзети, 23 март 1994-чу ил.

Елми даирэлэри вэ ичтимаиУэти чидди нараЬат едэн мэсэлэлэрдан бири дэ стратосферин (11-15километр) озон гатынын Ьава]а атылан газ-ларын тэсири нэтичэсиндэ дагылмасы тэЬлукэсидир. Мэ'лумдур ки, озон фэалдыр вэ дикэр газларла тез реаксода кирэ билир.Озон учун эн тэЬлу-кэли маддэ со]удучуларда вэ сэринкешлэрдэ истифадэ едилэн фреондур. Бэ'зи Иесабламалара керэ истеЬсал олунан фреонун 85-87 фаизи атмосфера дахил олур.озонла реакс^а кирир вэ онун гатылыгыны азалдыр. Бу исэ ултрабэневшэ}и шуаларын, ]э'ни хэрчэнк хэстэли]инин артмасы-на.биткилэрин кутлэви мэЬвинэ сэбэб олур.

Азэрба]чан республикасы Девлэт Еколоки]а Комитэси бела Ьесаб едир ки, атмосфер Иавасынын муЬафизэси саИэсиндэ ашагыдакы про-блемлэрин Иэлли вачибдир: биринчиси, Иазырда дэниз мэ'дэнлэриндэ нефтлэ биркэ чыхан газлардан чох сэмэрэсиз истифадэ едилир. Сепара-си\а просесиндэн сонра алынан кичик тэз]игли газлар бирбаша атмосфера бурахылыр. Тэкчэ «28 Мар адына НГЧИ дэ кун эрзиндэ 1,0-1,5 милрн кубметр газ атмосфера атылыр. Газын компрессорлар васитэсилэ саЬилэ верилмэси республища Ьэр ил 1 мил]ард кубметр элавэ ]аначаг кэтирил-мэси демэкдир. Сон вахтлар «Пеннизо]л» фирмасы илэ биркэ бу саЬэдэ муэдэн ишлэр керулур. Дэниз компресорларынын гурашдырылмасы вэ нормал иш фэалидэтинин тэ'мини илдэ республика 100 милрн доллар кэлир кэтирэчэк.

Икинчиси, сэна]енин инкишафы илэ элагэдар мухтэлиф саЬэлэрдэ атмосфер Иавасындан исрафчылыгла истифадэ едилир. Она керэ дэ базар игтисади^аты шэраитиндэ атмосфер Ьавасындан да истифадэ учун одэниш системи едэниб Ьазырланмалыдыр. Чунки Иава тэбии еИт^атла-рын эн зэрури невудур вэ ондан сэмэрэли истифадэ едилмэси ]алныз иг-тисади механизм эсасында мумкундур.

Учунчусу, електроенеркетика, нефт е'малы вэ нефт ким]'а, тикинти материаллары вэ дикэр сэна]е саЬэсиндэ кулли мигдарда ишлэнэн газлар атмосфера атылыр. Эксэр йалларда онларын температуру 70-80,бэ'зэн исэ 200-250 дэрэчэ олур. Газларын температуруну ашагы салмаг учун мухтэлиф со_|удучу аваданлыгдан вэ технолоки]адан истифадэ етмэк мумкундур. ©з невбэсиндэ бу иш бе]ук мигдарда элавэ истил^ин алынма-сына вэ ]аначаг сэрфинин азалмасына сэбэб олур. Тээссуф ки, республи-када нэинки бу саИэдэ эмэли иш апарылмыр, Мтта мевчуд гургуларын вэ аваданлыгын имканларындан да лазымынча истифадэ едилмир.

Дердунчусу, сон 10-15 ил эрзиндэ ду^'ада «Озон ерту]у» проблеми чох бе]ук нараЬатлыга сэбэб олмушдур. Бир груп алимин фикринчэ, зон гатынын атмасфердэ азалмасы истифадэ едилэн хлорлу бирлэшмэлэрлэ, эсасэн дэ фреонларла элагэдардыр.Бунун нэтичэсиндэ бир чох елкэлэр-дэ (АБШ, Инкилтэрэ, Норвеч, франса) фреонларын истеЬсалы, истифадэ-си вэ идхалы ганунла гадаган едилмишдир. Азэрба]чанда да феонларын истеЬсалатдан тэдричен чыхарылмасына хусуси диггэт ]етирилмэлидир.

иаддан чыхармамальцыг ки, атмосфери муИафизэ тэтбирлари умумхалг иши олмалы, Иамынын га]гысына чеврилмэлидир.10

Демэли, бизим елкэмиздэ дэ игтисади мараг вэ газанч, умумелкэ вэ умумхалг манафедона зидд олмалыдыр.

«ЕЛМИ ТЕХНИКИ ТЭРЭГГИ ИЛЭ УРБАНИЗАСЬиА ПРОСЕСЛЭРИ-НИН ГАРШЫЛЫГЛЫ ЭЛАГЭСИ» адланан II фэсилдэ «Урбанизаси]а сэна]-елэшмэнин натичэси кими» (параграф 1) вэ «Елми-техники тэрэгги, урба-низаси]а вэ этраф муЬит» (параграф 2) адланан параграфлары тэЬлил олунур.

Муэллиф «Урбанизас1ф сэна]елэшманин нэтичаси кими» адлы би-ринчи параграфда ге]д едир ки, елми эдэби^атда еИалинин вэ сзна^енин бе]ук шаНэрлэрдэ чамлэнмэси урбанизаси]а кими тэИлил едилир. Латынча игЬапиэ-шэНэр демэкдир.

Илк шэИарлэр 3500 ил бундан эввэл Дэчлэ, Фэрат вэ Нил ча^ары этрафында салынмышдыр. Сонралар чами^этин инкишафы ]ени шэИэр-лэрин ^аранмасына собэб олмушдур.

ШэИэр инсан чами^эти учун муИитин ела тэшкил формасыдыр ки, бурада да инсанын бутун фэалидэт формалары вэ элагэлэри мэркэзлэ-шир. иаша]ыш, иш вэ башга мэгсэдлэрлэ элагэдар олараг эИали бир ¿ер-дэн башга ]ерэ кечир вэ ]ени иглим шэраитинэ у^унлашмалы олур. ЭИа-линин артымы вэ сана]енин инкишафы ]ени шэИэрлэрин салынмасына, шэИэрлэрин бе]умасинэ, Иабелэ эИалинин ]ердэ|'ишмасинэ сэбаб олур. ШаИэрлэр бе]удукчэ гоншу шэНарлэрлэ бирлэшмэ эмалэ кэлир. Белэлик-лэ, эИалинин бир ]ердэ чэмлэнмэси даЬа да артыр. Ьазырда дун]а эИали-синин бир ]ердэ чэмлэнмэси просеси кедир. Инди дун]а эЬалисинин 40 фаизи шэИэрлэрдэ jaшajыp.

1900-чу илдэн 1985-чи ила кими шэНар эИалиси, 2,5-3,0 дэфа артмышдыр11.

XX эср «ингилаби урбанизаси]а» асри Иесаб олунур. Тэхминэн 35 ил ерзиндэ, даНа дагиг десэк 1950-чи илдэн 1985-чи илэдэк шэНэрлэрдэ ]аша]ан эИалинин са]ы тэгрибэн уч дафэ, ]ахуд 1,25 мил]ард нэфэр арт-мышдыр. Дун]анын даЬа чох инкишаф етмиш рекионларында шэИэрлэрин эИалиси тегрибан ики дафэ артмышдыр. Jэ,ни 447 милрн нэфардэн 883 милрн нафэрэ чатмышдыр. Аз инкишаф етмиш елкалэрдэ о, дерд дафэ артмышдыр. иэ'ни 286 милрндан, 1,14 мщард нэфэрэ чатмышдыр.

1960-чы илдэ 5 нэфардэн бири шеИэрдэ ]аша]ырды. Милрн нэфэр-лик шэНэрлэри олан елкадэ иса 16 нэфэрдэн бири шэЬэрда ]аша]ырды.

1980-чы илдэ тэгрибэн уч нэфэрдэн бири шэйэрда ]аша]ырды. Мил]он нэфэрлик шэИэрлари олан елкалэрдэ исэ 10 нэфэрдэн бири шэНэрлэрдэ ]аша^|рды.

Африка елкэлэринин бир чох ири шэЬэрлэри, масэлан, Иа]роби, Дар-эс-салам, Нуакшот, Лусака вэ Киншаса шаИарларинин эИалиси 1950-

10 Бах: Исма}ыловТ. Тэмиз Иава сагламлыг демэкдир. Халг гэзети, 23 март 1994-чу ил.

" Эскэров Э, МаЬмудов И. Инсан вэ табиэт. Бакы «Ишыг». 1992, с.55

18

чи илдэн 1980-чи илэ гэдэрки деврдэ тэгрибэн 7 дэфэ артмышдыр. Иэмин 30 ил эрзиндэ Acnja вэ Латын Америкасынын шэЬэрлэринин эЬалиси (о чумлэдэн, Сеул, Багдад, Дэккэ, Эмман, EoMÖej, Чакарта, Мехико, Манила, Сан-Паулу, Богота вэ Манагута) 3-4 дэфэ артмышдыр. Артымда башга ]ерлэрдэн эЬали ахыны MyhyM рол о]намышдыр. J9'hh артымда эЬалинин тэбии артымы эсас jep тутмамышдыр.

KepyHflyjy кими инкишаф етмэкдэ олан елкэлэрдэ эЬалинин jyKcaK сур'этли артымы онларын бутун тарихлэри 6ojy артымындан jyKC9K ол-мушдур.

Бе]нэлхалг експертлэр кэлэчэкдэ дэ инкишаф етмэкдэ олан елкэлэрдэ дэ Ьэмин сур'этин давам едэчэ]инэ шубЬэ илэ ]анашырлар. Онларын фикринчэ кэлэчэкдэ шэЬэр муЬитинин гусурлары даЬа да артачаг, онларын чэлбедичи хусуси^'этлэри арадан галхачагдыр. Нэтичэдэ урбани-заси]анын сур'эти Ьэмин елкэлэрдэ ашагы душэчэкдир. Ашагы душэн ур-банизаси]а темпи кичик шэЬэрлэрин, jaxyfl шэЬэр типли гэсэбэлэрин Ьер-мэтини артырачагдыр.

Муэллиф кестэрир ки, урбанизас^а просеси шэЬэрлэрдэ бир сыра игтисади, cnjacn, сосиал, мэдэни лроблемлэрлэ jaHanibi еколожи про-блемлэрин japaHMacbiHa кэтириб чыхарачагдыр. ДаЬа догрусу, Ьэмин проблемлэр артыг бир сыра елкэлэрдэ ]аранмышдыр.

БМТ експертлэринин фикринчэ еколожи вэ с. проблемлэр инкишаф етмиш елкэлэрин урбанизас^а лросесинэ чох кучлу тэ'сир едэчэкдир. J9'hh артыг 80-чи иллэрэ гэдэр Ьэмин елкэлэрдэ шэЬэр эЬалисинин ар-тым темпи илдэ 5,2 фаиз ашагы душмушдур. Лакин эЬалинин Ьазырки ар-тым темпи З-чу flyHja елкэлэринин шэЬэрлэриндэ 2000-чи илэ гэдэр урба-низас^анын сур 'этлэ кетмэсинэ имкан верэчэкдир.

Прогнозлара керэ урбанизас^а проблеми инкишаф етмэкдэ олан елкэлэрин гаршысына бир сыра кэскин проблемлэр чыхарачагдыр. Ja'HH инкишаф етмэкдэ олан елкэлэрин мевчуд вэзи^эти ropyjyö сахламасы учун 15 ил муддэтиндэ (тэхминэн 5500 кундэ) шэЬэр инфраструктуруну japaTMar, хидмэт, мэнзил фонду вэ онун идарэчил^и учун 65 фаиз мевчуд потенсиалы артырмаг лазым кэлэчэкдир. Элбэттэ, бу олдугча чэтиндир. Устэлик ]аранмагда олан еколожи проблемлэрин Ьэлли дэ Ьэмин потен-сиала элавэ олунмалыдыр.

Муэллиф rejfl едир ки, урбанизаси]анын бир анла]ыш кими эн чох jajbmMbiiu тэ 'рифи шэЬэрлэрин бе]умэси вэ эЬалинин артмасы просеси кими баша душулмэсидир. Элбэттэ, илк бахышда бу тэ 'риф дузкун олса да биткин де]илдир. Чунки бу просеси тэкчэ шэЬэр эЬалисинин чохалмасы шэЬэрлэрин чэми^эт hejaTbiHfla ролунун артмасы илэ элагэлэндирмэк аздыр, е]ни заманда эЬалинин бутев h9jaT тэрзиндэ баш верен дэ^шик-ликлэри дэ rejfl етмэк лазымдыр. Муасир урбанизаси^а даим заман вэ мэ-канча инкишаф едэн, олдугча мурэккэб сосиал-иггисади Ьадисэдир. Ьэмин проблемин е]рэнилмэси мухтэлиф елм саЬэлэриндэ чалышан алимлэрин, хусусилэ игтисадчыларын, чографи]ачыларын, сосиологларын, ме'марларын, етнографларын, демографлаарын, тэбабэтчилэрин, фило-софларын вэ с. биркэ ca'jn нэтичэсиндэ е]рэнилэ билэр.

Ьазырда урбанизас1ф глобал характер элдэ етмишдир. Бу просес игтисади инкишаф сэвидэсиндэн, си|'аси гурулушундан асылы олма]араг бутун елкэлэри, дун]анын бутун рекионларыны эЬатэ етмишдир. Нэтичэдэ шэЬэр Иэ]ат тэрзи бутун елкэлэрдэ кениш ]а;ылмага башламышдыр.

иУНЕСКО хэтти илэ (МАБ) шэЬэрлэр системиндэ еколожи аспект-лэр програмы е]рэнилир вэ Ьазырланыр. ^ни ла}иЬэлэрин Ьазырланма-сында архитекторларла ]анашы екологлар, Ьэкимлэр, игтисаднылар, чографи]ашунаслар, сосиологлар вэ кэнд тэсэрруфаты мутэхэсисслэри иштирак едирлэр.

1900-чу илэ гэдэр Азэрба]чанда 16 шэИэр вар иди. Ьазырда онла-рын са]ы 60-а чатмышдыр. Тэкчэ сон 30 илдэ (1960-1990) бирликдэ Бакы, Сумгаит вэ Кэнчэ шэЬэрлэриндэ еИали бир милрндан чох артмышдыр. Бу исэ Ьэимн деврдэ Азэрба]чанын дикэр 58 шэЬэриндэки эЬали артымы-на бэрабэрдир.12

ЭЬалиси бир мил)ондан чох олан шэЬэрлэрин Ьабелэ ]ени салынан шэЬэрлэрин эсас планларында онларын кэлэчэ]и, сосиал игтисади, техники вэ санитарка- кик^ена мэсэлэлэринин Ьэлл олунмасы нэзэрдэ тутул-малыдыр.

ШэЬэрлэр бе]удукчэ вэ ]ени шэЬэрлэр салындыгча онун ]ашыллаш-дырылмасына, саглам су тэчЬизатына, тэбиэтин сэрвэтлэринин сахла-нылмасына диггэт ]етирилмэлидир. Сэна|е муэссисэлэри }аша]ыш зонала-рындан аралы (3000 м) тикилмэлидир.

ШэЬэрлэр бе]удукчэ вэ ]ени шэЬэрлэр салындыгча тикинти]э вэ нэгли^ата чохлу торпаг саЬэси а|рылыр. Бу исэ торпага тэлэбаты арты-рыр, ондан сэмэрели истифадэ етмэ]и тэлэб едир. Ьазырда ]ерин алтын-дан истифадэнин эЬэмидэти артыр. Белэ ки, бе]ук шэЬэрлэрдэ нэгли^а-тын чох Ьэрэкэт етди]и ]ерлэрдэ jepaлты кечидлэр, мухтэлиф иш вэ ]а-ша]ыш зоналарыны элагэлэндирмэк учун метрополитенлэр тикилир. Иа-зырда бир чох мутэхэссислэр (е'малатханалар) трансформатор гургунла-ры, со]удучулар, енержи мэнбэлэри, вентил]аси]а вэ с. гургулары ]ер ал-тында дузэлдир. Бунлар шэЬэрин муЬитини ]ахшылашдырыр, ]ер устундэ Ьэрэкэт, сыхлыг, сэс-ку] вэ саирэни азалдыр. Jepaлты рлларын, кечидлэ-рин, истеЬсалат гургуларынын салынмасында да нормал муЬит шэраити ]арадылмалыдыр вэ бу муЬит санитарка- кик^ена тэлэблэринэ у]гун ол-малыдыр.

Игтисади вэ сосиал инкишаф планларында ири шэЬэрлэрин кениш-лэндирилмэсинин мэЬдудлашдырылмасы, игтисади чэЬэтдэн перспектив-ли шэЬэрлэри инкишаф етдирмэк вэзифэси ирэли сурулмэлидир. Кичик вэ орта шэЬэрлэрдэ ири шэЬэрлэрдэки муэссисэлэрин филиалларыны вэ ¡а сехлэринин ]арадылмасы, кичик вэ \а садэ технолоки]а]а малик муэссисэлэрин кечурулмэси вэ \а ]ерлэшдирилмэси, ]уксэкихтисаслы кадрлардан истифадэ эЬалинин ичтимаи истеЬсала чэлб олунмасы, эмэк еЬщатла-рындан сэмэрэли истифадэ едилмэси сэна]енин сур'этли тэрэггисинэ сэ-

12 Бах: Исма]ылов Т. Тэмиз Ьава сагламлыг демэкдир. Халг гэзети, 23 март 1994-чу ил, сэИ. 58.

баб олур вэ эИалинин ири шэЬэрлэрэ ахынынын гаршысыны алыр. Бутун бунларла ]анашы ири шаИэрлэрдэ муЬитин чирклэнмэси азалыр вэ эЬа-линин мэдэни шэраити ]ахшылашыр.

«Елми-техники тэрэгги, урбанизаси]а вэ этраф муИит» адланан 2-чи параграфда муэллиф rejfl едир ки, XX эсрин сонларына jaxbiH елми- техники тэрэгги чэми^эт hajaTbiHa кетдикчэ flaha чох нуфуз eTMaja башла-мышдыр. Умумиуэтлэ, чэмидэтдэ эн чох jeHH техника вэ мэдэни^этин бутун наили^этлэринэ эсасланараг ишлэмэк имканы ]арадыр. hap бир jeHH игтисади гуручулуг учун мутлэг jeHH техники тэмэлин олмасы олдугча ва-чибдир. Инди елми- техники тэрэггинин сур'этлэндирилмэси муасир мэр-Ьэлэдэ мустэгиллик элдэ етмиш республикада игтисади^атын инкишафы-нын умдэ проблемлэриндэн биридир. Ьазырда девлэтин мустэгил игтисади с^асэти ардычыл сурэтдэ давам етдирилэрэк елми- техники тэрэггинин сур'этлэндирилмэсинэ дофу истигамэтлэндирилмэлидир. Бу бир Ьэ-гигэтдир ки, елм вэ техниканын наили^этлэриндэн мувэффэги^этлэ исти-фадэ етмэдэн игтисади^атын гаршысында гсуулан мэгсэди hajaTa кечир-мэк олмаз. Елми- техники тэрэгги эмэк алэтлэри истеЬсалында машын вэ агрегатларын hap биринин кучуну артырмага }енэлдилмэлидир. Ajpbi-ajpbi машынлар ]арадылмасында вэ тэтбиг едилмэсиндэн бутун техноложи просесин, истеИсал шэраити хусусилэ aFbip вэ зэрэрли олан саЬэлэрдэ истеИсалын чох зэИмэт тэлэб едэн новлэринин механиклэшдирилмэсини вэ автоматлашдырылмасыны тамамилэ эИатэ едэн машынлар системи-нин ишлэниб Иазырланмасына вэ тэтбигинэ кечилмэсидир. Техноложи просеслэрин тэкмиллэшдирилмэси саИэсиндэ бу истигамэт аз эмэли^ат-лы мутэрэгги технолокщанын вэ илкин хаммала, jаначага, материаллара максимум гэнаэт едэн, этраф муЬитин муЬафизэсини тэ'мин едэн техно-noKnjanbiH инкишаф етдирилмэсидир.

Муэллиф Иэмин просеслэри тэЬлил едэрэк кестэрир ки, енеркети-када бу истигамэт бир сыра електроенеркетика саЬэлэринин сур'этлэн-дирилмэсидир, су- електрик станси]аларынын вэ учуз баша кэлэн истилик-електрик станси]аларынын тикилмэсидир, даЬа сэрфэли турбин кенера-торларынын ]арадылмасыдыр.

Материаллар истеИсалында бу истигамэт ке]фидоэтли малларын ис-теЬсалынын артырылмасыдыр, габагчадан нэзэрдэ тутулан хассэлэрэ малик олан синтетик материаллар истеЬсалыдыр.

Елми- техники тэрэгги саЬэсиндэ cnjacaT эсаслы вэсаит rojynyumy cnjaceTH илэ сых баглыдыр. Кэлэчэкдэ эсаслы вэсаит го]улушунун кетдикчэ flaha чох hnccacn мевчуд муэссисэлэрин харичдэн алынмыш jeHH техника илэ тэчИиз едилмэсинэ вэ }енидэн гурулмасына сэрф едилмэлидир. Белэ истигамэт кетурулмэси эсас фондларын фэал hnccacn олан авадан-лыга чэкилэн хэрчлэрин хусуси чэкисинин xejnw артырмага имкан верэр-ди.

Тэсэрруфатчылыг услубунда вэ методларында эсаслы дэ]ишиклик-лэр олмадан планлашдырма вэ игтисади Ьэвэслэндирмэ тэкминлэшди-рилмэдэн елм вэ техникада тэрэгги мумкун де]илдир. Экс тэгдирдэ jeHH иде)аларын истеИсалатда сур'этлэ тэтбиг едилмэсинэ japflbiM костэрэн

japaflbma билмэз. Мустегил девлатин игтисади си]асэти Ьэмчинин бу вэ-зифэлэрин ]еринэ ]етирилмэсинэ ]еналдилмэлидир.

Муэллиф кестэрир ки, чэмидэтин сосиал- игтисади инкишафы илэ этраф муЬитин вэзи^эти арасында сых элагэ мевчуддур. Бу hap шещэн аввал езуну онда кестэрир ки, адамларын мадди рифаИ Иалынын ]уксэл-мэси сосиал- игтисади инкишафын сур'этиндэн асылыдыр вэ игтисади инкишаф исэ езлу]ундэ тэбии еИщатлардан истифадэнин характери, ин-тенсивли]и вэ миграофдан Иэлледичи шэкилдэ асылыдыр. CaHaje истеЬ-салынын Иэчминин артмасы вэ онун инкишафына мувафиг олараг тэбии еИт^атлардан истифадэнин ками^этча артмасы ганунау]гун олараг мусбэт нэтичаларла ]анашы мэнфи нэтичэлэрэ дэ кэтириб чыхарыр ки,бу да, шубЬэсиз, бир сыра агыр сосиал- еколожи проблемлэрин ]аранмасынын башлыча сабэбларидир. Ситуаси]анын каскинлэшмасинин ан муИум сэ-бэблэриндэн бири дэ сэна]енин кетдикчэ даИа чох мэркэзлэшмэсидир. Мэркэзлэшмиш caHaje об]ектлэриндэ дэ туллантыларын мигдары о гэдэр Ьэчмдэ олур ки, бу да еколожи кэркинли]э апарыб чыхарыр.

Академик H.B.ileTpjaHOB- Соколов сэна]енин инкишафында тэбии еИт^атлардан фадалы истифадэ едилмэсинин Иэчми Иаггында диггэтли иш апармышдыр. BejyK статистик материал 1900-чу илдэн 6aumajapar узун бир девру эЬатэ едир вэ зэнкин олдугу гэдэр муЬумфактларла да адамы чэлб едир. Ьэмин статистик материалын тэЬлилинэ эсасан академик И.В.Петр]'анов- Соколов бела бир нэтичэ^э калмишдир ки, flyHja caHaje ис-теИсалынын Иэчми вэ она мувафиг олараг элдэ едилэн вэ ишлэнэн хам-малын ке]фи^эти експоненсиал ганунла артмышдыр. Инсанлар бутун та-рихлэри 6ojy индики гэдэр тэбиэтдэн хаммал элдэ етмэмишдир. Ьесаб-ланмышдыр ки, инкишаф етмиш елкэлэрин hep бир ватандашына 20 тон элдэ едилэн минерал хаммал душур. ССРИ-дэ бу рэгэм ики дэфэ арты-гдыр. Ьазырда элдэ едилэн хаммалын }алныз 5-10 фаизинин сон мэЬсула чеврилди]ини назэра алсаг бела чыхыр ки, хаммалын 90-95 фаизи туллан-Tbija чеврилир.13 Ja'HH башэри^эт кетдикчэ даИа чох туллантылар учун Hiunajnp. Тэмизлик гургулары олдугча баЬадыр вэ онларын ишлэдилмэси 6ejyK енержи вэ с. тэлэб едир. Тэмизлик гургуларындан элавф туллантыларын мэЬв едилмэси просеси дэ одугча afbip, 6aha вэ таИлукулидир. he-сабламалара керэ, туллантыларын зэрэрлэшдирилмэси вэ басдырылма-сы истеИсал олунан мэЬсулун дэ]эринин 8-10 фаизини тэшкил едир вэ кетдикчэ бу рэгэм сур'атлэ артыр.

Муэллифэ керэ, мадди еИт^атларын дэфэлэрлэ, тсиклик, гэнаэтлэ истифадэ едилмэси нэинки бутун дун]ада кениш музакирэ олунур. EjHH заманда бир чох инкишаф етмиш елкалэрдэ артыг тэтбиг едилмэкдэдир. Масэлан, бэ'зи инкишаф етмиш елкалэрдэ гургушунун 65 фаизи, дэмирин 60 фаизи, мисин 40 фаиздэн чоху, никелин 40 фаизи, алуминиумун 33 фаизи, синкин 32 фаизи вэ с. тэкрар истифадэ олунур. Кечмиш ССРИ-дэ ан чох rejpn сэмэрэли истифадэ олунан енержи иди. Масэлан, JanoHnjafla

Бах: Зайцев В.А. «Безотходные производство- решение экологических проблем». Экологическая альтернатива. М., Прогресс, 1990, с.583.

22

1980-чи илдэ 1 тон полады эритмэк учун 18,8 мил]ард чоул, АБШ-да исэ 23,9 мил]ард чоул, ССРИ-дэ исэ 33 мил]ард чоул енержи сэрф олунмуш-дур. 1985-чи илдэ милли кэлир ваИиди учун АБШ-дакындан 4,5 дэфэ артыг енержи сэрф олунмушдур.14

Енержи истеИсалы исэ сэна]енин еколожи чэИэтдэн эн зэрэрли са-Иэси Ьесаб олунур. Бундан элавэ кечмиш ССРИ-дэ планетин чи)эрлэри Иесаб олунан мешэлэрдэн дэЬшэтли шэкилдэ истифадэ олунур. ССРИ-дэ 1000 м3 агачдан 27,3 тон кагыз, Исвечдэ 129 тон, АБШ-да 137 тон, Фин-ланди]ада исэ 164 тон кагыз алынырды. Инди иткинин дэрэчэсини, тул-лантынын мигдарыны езунуз муга]исэ един.15

Диссертантын фикринчэ Иазырда техноложи лросеслэрин тэкмил-лэшмэси са]эсиндэ (бунун учун техники васитэлэр дэ мевчуддур) ]аран-мыш туллантыларын учдэ ики Ииссэсиндэн тэзэдэн истифадэ етмэк олар. Сэна]е истеЬсалыны исэ бэрпа олуна билэн тэбии еЬти]атлар са]эсиндэ инкишаф етдирмэк олар. Мадди еИт^атлардан тэкрар истифадэ едилмэси тукэнмэкдэ олан еЬт^атларын горунуб сахланылмасы учун башлыча шэр-тдир. Мэ'лум олдугу кими 1984-чу илдэ Дашкэнд шэЬэриндэ БМТ-нин Ав-ропа игтисади комисс^асынын кечди]и «Аз туллантылы технолоки]а]а» Иэср олунмуш семинарда совет алимлэринин тэклифи илэ туллантысыз технолоки]а]а тэ'риф верилмишдир. «Туллантысыз технолога мэЬсул истеЬсалынын елэ бир усулудур ки, (просес муэссисэси, эрази истеИсал комплекси) бу усулла хаммал, енержи аз-чох сэмэрэли вэ комплекс ола-раг, хаммал еИщатлары- истеИсалы- истеЬлак икинчи хаммал еИт^атлар тсикл^индэ истифадэ олунур, бунунла да этраф муИитэ олан Ьэр чур тэ'сир онун нормал фэали^этини позмур». Ге]д етмэк лазымдыр ки, бу се-минардан хе]ли габаг (1979-чу илдэ Ченеврэдэ) «Туллантысыз технолок-и]а» анла]ышы формула едилмишдир. Этраф муЬитин муИафизэси саЬэ-синдэ эмэкдашлыг Иапында Авропа мушавирэсиндэ гэбул едилмиш Бэ]-аннамэдэ де]илирди: Туллантысыз технолок^а инсанын тэлэбаты чэрчи-вэсиндэ тэбии еЬт^атлардан вэ енержидэн сэмэрэли истифадэни тэ'мин етмэк вэ этраф муИити горумаг учун билик, метод вэ васитэлэрин практики тэтбигидир».

Муасир деврдэ этраф тэбии муЬштин чирклэндирилмэси башлыча олараг ашагыдакы сэбэблэр узундэн баш верир: а) эИалинин мэскунлаш-масынын сур'эти вэ шэЬэр зИалисинин артмасы; б) а]ры-а]'ры ра]онларда эЬали, урбанизаси]анын вэ истеЬсалын тэмэркузлэшмэси; в) эрази сабит-ли]и вэ ЕТТ-нин муасир сур'эти шэраитиндэ инсанларын тэбиэтэ етдиклэ-ри «технокен» тэ'сирин шиддэтлэнмэси; г) бе]нэлхалг мипасда инсанла тэбиэт арасында гаршылыглы вэИдэтин чох Ьалларда позулмасы, тэбии сэрвэтлэрдэн, хусусилэ Иава вэ океан сэрвэтлэриндэн истифадэ едилмэ-синдэ эмэкдашлыг принсиплэринэ риа]эт едилмэмэси; д) тэбии сэрвэтлэ-рин потенсиаллыгы илэ муасир тэлэбатын едэнилмэсиндэ олан у]гунсуз-луг; е) тэбии сэрвэтлэрин, хусусилэ фащалы газынтыларын истифадэсин-

14 Jeнэ орда, с.584.

15 ^нэ орда, с.584-585.

дэ чохлу итк1ф рл верилмэси; г) истифадэ вахты ]ералты вэ ]ерусту сэр-вэтлэрэ чох ]ерлэрдэ истеИлак негте]и-нэзэриндэн ]анашылмасы.

Муэллифэ керэ, инсанла тэбиэт арасында гаршылыглы мунасибэт-лэрин тэкамулу сосиал вэ биоложи инкишафы низамла]ыр. Инсан ичтимаи истеЬсал васитэсилэ чанлы вэ чансыз тэбиэтин идарэ олунмасы вэзифэ-лэрини ]еринэ ]етирсэ дэ, тэбиэт ганунларыны дэ]ишдирмэк габили^этинэ малик де]илдир, олса-олса кичик мифсда она тэ'сир едир. Инсанларын мэгсэдэу]гун фэали^эти ]ашамаг учун тэбиэтэ тэ'сир етмэкдэн ибарэтдир. Лакин тэбиэт дэ инсана гаршы пассив де^лдир. Табии амиллэр инсанын инкишафына Иэртэрэфли тэ'сир едэрэк нэинки онун морфофунксионал (бэдэн) гурулушуну муэ^эн едир, елэчэ дэ интеллектуал инкишафына тэ'сир кестэрир. Инсанла тэбиэт арасында диалектик вэ1тдэтин мурэккэб-л^и ондадыр ки, тэбиэт инсанларын биоложи эсасларына а]ры-а]ры фэрдлэр кими, инсанлар исэ тэбиэтэ анчаг истеИсал прсесиндэ биркэ, чэми^эт кими тэ'сир кестэрир.

Демографик проблемлэрэ ашагыдакы унсурлэр- игтисадирт, эрзаг вэ иш ]ери дахилдир. Эрзаг проблеми илэ билаваситэ игтисади^ат, ЕТТ, эЬали, этраф муИит унсурлэри элагэдардыр. Гаршылыглы элагэлэрин етэри олса да садаланмасы глобал проблемлэр системинин rejpи-aди дэ-рэчэдэ мурэккэбпи]ини кестэрир. Она керэ дэ глобал проблемлэрин Ьэл-ли учун онларын эИзми^этинэ керэ груплашдырылмасы методоложи чэ-Ьэтдэн олдугча вачибдир. Глобал проблемлэр комплекси ез э!тэми]эти вэ дэ]эринэ керэ мухтэлиф олан унсурлэрин диалектик веЬдэтидир. 1) Е]ни эЬэми^эти негатив (мэсэлэн, истилик-нувэ муЬарибеси тэИлукаси, еко-ложи беЬран вэ е.); 2) даИа чох позитив, мэсэлэн (Дун]а океанынын космо-сун,. иени эразилэрин мэнимсэнилмэси); 3) амбивалент, икили характерли (мэсэлэн, елми- техники тэрэгги- мэнфи хассэлэрэ малик мусбэт Иадисэ). Инсана, чэми^этэ вэ тэбиэтэ мунасибэтэ битэрэф олан глобал проблемлэр шубИэсиз ола билмэз. Проблемлэр глобал статусу элдэ етдикдэн со-нра мутлэг бе]ук э1гэмийэтэ малик олур.

Елми- техники тэреги^лэ ]анашы (Ьэм дэ онун тэ'сири нэтичэсиндэ ]аранан) урбанизаси]а проблеми дэ этраф муЬит проблеминин кэскин-лэшмэсиндэ муИум рол о^ыр. Ге]д етмэк лазымдыр ки, урбанизаоф тарихи инкишафын ганунау]гун нэтичэсидир. Бутевлукдэ чэмиртин Иэ]а-тында шэ!тэрлэрин ролунун артмасы бир нев мутэрэгги Ьадисэдир. Лакин кортэбии инкишафын тэбиэтэ вурдугу зи]ан даЬа бе]укдур. Элбэттэ шэ-Ьэрлэрин артымынын низамланмасы тэбиэтэ вурулан з^анын хе]ли дэрэ-чэдэ гаршысыны ала билэрди Бир сезлэ, елми- техники тэрэгги вэ урба-низаси]а просеси тэбии муИитин чирклэнмэсиндэ муИум «рол ojнajыpлap». Елэ онларын езундэн истифадэ едэрэк тэбиэт-чэмицэт арасындакы по-зулмуш таразылыгы бэрпа етмэк лазымдыр. Бунун учун девлэтлэр арасында гаршылыглы эмэкдашлыг вэ дузкун еколожи си]асэтин апарылмасы олдугча вачибдир.

Нэтичэдэ ишдэн чыхарылан умуми тевси^элэр верилир. ТэЬлил заманы ирэли сурулэн мудцэалар умумилэшдирилир. Диссертаси]анын

эсас мэзмуну муэллифин чап олунмуш ашагыдакы асэрлэриндэ экс олун-мушдур:

1. Елми- техники ингилаб вэ муасир деврун еколожи проблемлэри. Еколоки]анын фэлсэфи проблемлэри. I бурахылыш. Елм. 1991, с. 82- 85.

2. Елми- техники ингилаб вэ еколожи проблемлэр (Л.Бэхт^арова илэ бирликдэ). Еколоки]а. Фэлсэфэ. Мэдэни^эт. II бурахылыш. Бакы 1993, с.50-52.

3. Урбанизас^'а вэ онун еколожи аспекти. иенэ орада, с.79- 81.

4. Елми- техники ингилабын еколожи нэтичэлэри. Еколок^а. Фэлсэфэ. Мэдэни^'эт. IV бурахылыш. Бакы 1994, с.18- 21.

5. Елми- техники ингилаб, онун структуру вэ эсас хусуси^'этлэри. Je-нэ орада, с. 33- 36.

6. Урбанизаси]а сэна]елэшмэнин нэтичэси кими. Еколоща. Фэлсэфэ. Мэдэни^эт. V бурахылыш. Бакы 1994, с.44- 47.

7. Елми- техники тэрэгги, урбанизаси]а вэ этраф муИит. Еколок^а. Фэлсэфэ. Мэдэни^эт. VI бурахылыш. Бакы 1995, с. 19- 22.

8. Елми- техники ингилаб: маЬшдэти, инкишаф перспективлэри, со-сиал нэтичэлэри Иаггында. Еколоки]а. Фэлсэфэ. Мэдэни^эт. IX бурахылыш. Бакы 1996, с. 12- 13.

9. Елми- техники ингилаб вэ урбанизаси}а: гаршылыглы тэ'сирин еколожи аспекти. Еколоки]а. Фэлсэфэ. Мэдэни^эт. XIII бурахылыш. Бакы 1997, с.11- 17.

10. Елми- техники тэрэгги, урбанизаси]а вэ еколожи проблемлэр. Еколок^а. Фэлсэфэ. Мэдэниуэт. XV бурахылыш. Бакы 1997, с.65- 68.

11. Урбанизаси]а вэ онун еколожи аспекти. Еколоки]а. Фэлсэфэ. Мэдэниуэт. XVI бурахылыш. Бакы 1998, с.12-14.

РЕЗЮМЕ

ИСКЕДЕРОВА САБИРА ДЖАФАР КЫЗЫ

ЭКОЛОГИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ ВЗАИМОСВЯЗИ НАУЧНО- ТЕХНИЧЕСКОГО ПРОГРЕССА С УРБАНИЗАЦИИ (СОЦИАЛЬНО- ФИЛОСОФСКИЙ АНАЛИЗ)

В диссертации дан анализ структуры и основных свойств научно-технического прогресса, показан усиление круга его воздействия на природу с целью удовлетворения возрастающий подробностей людей.

Область воздействия человека не ограничиваясь только биосферой, литосферой и атмосферой распространяется и на космические пространство.

Современный научно- технический прогресс это начальные условия для становления системы важнейших участков человеческой деятельности, о сознании природы и общества (наука), преобразование природы (техника), создания материальных благ (производство), взаимосвязь разных видов деятельности (управления) и т.д.

Отмечается, что экологические результаты научно- технического прогресса появляются и в области урбанизации. Особо акцентируются необходимость изучения связи окружающей среды с урбанизацией, как результат индустриализации, обширного анализа увеличение роли городов в жизни общества как исторический процесс. В работе актуальность экологического аспекта проблем научно- технического процесса и урбанизации, также их взаимосвязи рассматривается теоретически и практически.

SUMMARY ISFANDAROVA SABIRA JAFAR QIZI

ECOLOGICAL ASPECTS OF CORELLATION OF THE SCIENTIFIC-TECHNICAL PROGRESS AND URBANIZATION (SOCIAL- PHILOSOPHICAL ANALYSIS)

There is given the analys's of the structure of the main features of lie scientifical-tecnical progress in the thesis. And the strenqtheninq of its nteraction circle to the nature with the purpose of satisfaction of the ncreasinq neursetics of the people is shown.

Not limitinq only with biosphere, lithosphere and atmosphere, the ;phere of human influnce spreads on the space as well. The modern scienti-Ic-technical progress is the startinq condition for the system of the mportant pasts of human activity, realization of nature and society science), transformation of the nature (technic), production of material vealth (industry), interaction of the activity (regulation) and others.

It is noted that the ecoloqial results of scientific-technical progress lecome apparent also in the sphere of urbanization. Special accent laid on he neccersity of invirouvvent and urbanization connection study, as a result )f industry, wide analysis of the growth of the role of cities in the sociely ife, as historical process.

In the work the actuality of the ecological aspect of the problem of icientific-technical progress and urbanization, and also their interaction is :onsidesed to be thuoretical or practically.