автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.22
диссертация на тему: Эллипсис в таджикском литературном языке

Текст диссертации на тему "Эллипсис в таджикском литературном языке"

МИНИСТЕРСТВО ОБРАЗОВАНИЯ РЕСПУБЛИКИ ТАДЖИКИСТАН ХУДЖАНДСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ УНИВЕРСИТЕТ ИМЕНИ АКАДЕМИКА Б.ГАФУРОВА

ЭЛЛИПСИС В ТАДЖИКСКОМ ЛИТЕРАТУРНОМ ЯЗЫКЕ

Спсциа.1ьность10.02.22. - Языки народов зарубежных стран Европы, Азии Африки, аборигенов Америки и Австралии (таджикский язык)

Диссертация на соискание ученой степени кандидата филологических наук

0Ш0 70.{853-

На правах рукописи

Олимова Халима Матлубовна

Научный руководитель: доктор филологических наук, профессор Зикриёев Ф.К.

ХУДЖАНД - 2006

ВАЗОРАТИ МАОРИФИ ЧУМХ.УРИИ ТОЧ.ИКИСТОН ДОНИШГОХ.И ДАВЛАТИИ ХУ^АНД

ба номи академик E.Facpypoe

Кафедраи услубиёт ва маданияти нутц

Ва хукмидастнавис

Олимова Щадима Матлубовна

№

ЭЛЛИПСИС ДАР ЗАБОНИ АДАБИИ ТОЧ.ИК

Ихтисос: 10.02.22 - забощои халк;х,ои мамлакат^ои хори^ии Аврупо, Осиё, Африк;о, бумиёни Амрико, ва Австралия (забони то^икй)

Рисолаи илмй барои дарёфти дара цаи илмии номзади илщои филологи

Роцбари илмй:

ЗИКРИЁЕВ ФАРХДД К.ОБИЛОВИЧ

доктори илщои филологи, профессор

ХУ^АНД - 2006

МУК.А Д Д ИМ А

Эллипсис к;олаби синтаксисист, ки дар таркиби нутк; ташаккул меёбад. Эллипсис аз лафзи юнонй: - гирифта шуда, маънои афтидан, дур шудан, партофтанро ифода мекунад. Маводи таркиби калима, худи калима, таркиб, синтагма, ифода, ибора, аъзох,ои чумла ва чумла дар таркиби цолаби нутк; мах,фуз ва ё эллипсис шуда метавонанд, ки маъно ва мантик;и вох,идх,ои мах,фузмонда вобаста ба мазмуни умумии нутк;, вазъияту замони вок;еоти ифодашаванда, макони корбасти нутк; ва ё шароити бавучудоии фикр (эллипсис) ба хонанда ва ё шунавандаи матн мафх,ум мегардад. (115, 215). Эллипсис категорияи нутк; буда, ба цонунияти нутк; ворид шудааст ва сарманшаи ташаккули к;олаби нутк; аст, ки вобаста ба табиати он услубу к;олаби ^усни сухан таъсирбахш мегардад (106, 721). Аз таъсири маводх,ои эллиптикии нутк; ба к,олабх,ои гуногуни добили тава^чух, цонунияти мазкур х,амчун санъатх;ои каломи бадеъ дониста мешавад.

Маълум гардид, ки эллипсис х,одисаи маъмули таркиби нутк; буда, дар со^аи забоншиносии х;ар як забон нобаробар таджик; шудааст.Табиати эллипсис, мох,ияту таъсири он дар забоншиносии батафсил ва доманадор мавриди таджик;

царор гирифтааст. Ба вучуд омадани як к;атор рисолах,ои номзадй ва докторй дойр ба мавзуи эллипсис ин гуфтах,оро собит менамоянд. Бакалаев М.Б.,(9); Ризель Э.Г., (71); Кабков В.П.,(37); Вардуль И.Ф.,(14); Мирто^иев М., (62); Сковородников А.П., (87); Мендыбаев Р.К., (61); Добросклонская Т.Г., (25); Дикарева С.С., (24); Ренская Т.В.,(77) ва як к;атор дигар олимон забоншиносони хоричй мух,ак;к;ик;и ин сох,а мебошанд.

Олими шинохтаи ча*он Блох М.Я. дар асараш «Теоретические основы грамматикй» (11,103) аз чУмла> навиштааст:

Байни чумла^ои яктаркибаи бацайдгирифта як к;атор Чумлах,ои шавк;овар вучуд доранд, ки к;исман ^умлаи соддаи номй, иборах.0 дар мавзуи вохурй, шиносой, нидой ва эмотсионалии водоркунанда, маъзарат, тасдщкунанда, радкунанда ва х,оказо ба таркиби он дохил мешаванд. Чунончи: Мук;оиса кунед: Night (шаб). Silence (хомушй). No leaf whisteed, no granch moved, the world was asleep (Ягон барги дарахт хиширрос намекард, ягон шохчае намечунбид, хомушй х,укмфармо буд). Don t say a world! Сухане нагуй! - Don t you say a world? - Ягон сухан намег^й?

Олими рус Михеев А.В. (63,10-11) цайд кардааст: «Тадк;ик;от нишон дод, ки х,ар як маводи нутк; эллипсис шуда метавонад. Чунончи, пайвандакх,о, пешоящщо ва х,атто вох,идх,ои камэътибори цолаби грамматикй ва ё морфемах,о вобаста ба тобиши мантиции байни чумла^ои мураккаб эллипсис мешаванд». Михеев А.В., аз чумла, гуфтааст: «Аз чих,ати услуб ва таъсири сухан он дар к;исми грамматикии к;олаби нутк; омухта мешавад». Чунин цолабх,оро ба се к;исм гуру>;бандй намудааст: 1)омилх,ои таъсироти нутк;; 2)омилх,ои баландмавк;еъ; 3)омилх,ои вобастаи фаннй ва услубиёти нутк; дар матн.

Афтидани маводи таркиби нутк;ро Почепцов Т.Т. (73, 229230) дар таркиби матни забони англисй нишон додааст:

«...Come to the big apple free to-night after theyve gone to bed. Баъди он ки онх,о мехобанд, имшаб ба назди дарахти калони себ биё.

«Megan - promise» - Меган - ваъда дех,. She whispered back: «I promise». Вай бо пичиррос цавоб дод: - «Ваъда медщам». (Ч-Голсуорси). You look tired - he said. Ту хаста менамой, - гуфт у «I am a little», - she answered. «Х,а, каме», - чав°б дод вай. (ЧДоус)».

Инфантова Т.Т. (35, 7) аз чумла, цайд кардааст: «Дар мисоли мувозах,ои нутк;и гуфтугуии чУмлах.°и мураккаби тобеъ, ин^о баромад мекунанд, ки к;олаб^ои аз руи маъно х,архела ва гуногунмавзуъ дар к;олабх,ои содда ва сабук меоянд:

а) чумлах^ои мураккаби тобеъ аз пайвастагии чумлаи соддаи яктаркиба: которая докладывала, (говорит) Ср.: Та, которая

докладывала, говорит...; кадоме ки баромад кард, (...гуфт). Муцоиса: Х,амоне ки баромад дошт, ...гуфт .

Посади где розы растут. Ср.: Посади туда, где розы растут. Дар чое ки гул месабзад, шинон. Муцоиса: Дар он чое шинон, ки гулх,о меруянд.

б) бо рох,и калимах,ои интихобй тартиб додани чумлах,ои мураккаби пайваст. Мисол: Если что, я в библиотеке. Агар ягон чй, ман дар китобхона; - Кто же со мной разговаривал? Кй бо ман ran зад. - Если это Вас так интересует, то могу сказать, что разговаривала с Вами сестра Вера. Агар шумо ин к;адар шавк;манд бошед, х,амшира Вера. Муцоиса: Агар Шумо ба ин бисёр шавцманд бошед, ман гуфта метавонам, ки бо шумо Вера гуфтугу кард.» (35, 7)

Исаева Е.В. (34, 9-10). дар тах,лили матнх,ои услуби илмй гуфтааст:

«Дар услуби илмй дар ^олати барцароркунии яккамаъногй, афтидани мубтадо дар чумлаи пайрав дар вазъиятх,ои зерин номумкин аст:

а) намуди дар таркиби матн барцароркунй

б) намуди барцароркунии вазъиятй.

в) новобаста ба намуди барк;ароршавй.» (34, 9-10)

Ренская Т.В. (77, 8) бошад, табиати х,одисаи эллиптикиро дар таушли таркиби к;олабх,ои рехта нишон додаст. Аз чумла гуфтааст, ки «таркиби к;олабх,ои рехта чудонашаванда мебошанд ва ин хусусияти (ин гуру>;и к;олабх,о) му^ими ВФ мебошанд. Чунин хусусиятх,ои ощо нишон дода шудааст (77, 15 - 16):

1) дара^аи тагирнопазирии (таркиби) маъноии ВФ;

2) намуди ваколати х,ак;к;онй доштани ин маъно;

3) дарачаи мафх,умияти маъноии ВФ;

4) дарачаи пурмазмунии ВФ.

Аломати тагйирпазирии таркиби ВФ пас аз тагйироти маъной инчунин ба таркиби ^олаб таъсир мерасонад.» (77, 22).

Махмудов Н.М. (54) дар бораи эллипсиси нутк;и гуфтугуии узбекй, МОХ.ИЯТИ услубии эллипсис дар нутк;, сабаб^ои ба эллипсис дучор шудани аъзо^ои чидаи чУмла, тафовути чумлаи эллиптикй аз чУмлах.0И соддаи нопурра ва гайра маълумот додааст. Аз чумла, у к;айд кардааст, ки дар к;олаби гуфтугуии

нутк; эллипсис аз х,исоби имконият ва шароиту вазъияти нотик; дар хангоми нутк; ба вучуд меояд.

Табиати иборах,о ва ^умлах,ои соддаи нопурраи эллиптикиро Н.М.Махмудов дар матни забони узбекй таджик; намудааст. Дар бораи ташакккули яке аз цолабх,ои дигари нутк; -эллипсиси маъной низ маълумот додааст (54, 5).

Олими дигар Мамедов А.Я. (51) дар рафти тах,лили матн^ои забони озарй чунин мегуяд: «Пасоянодое, ки вазифаи падежро ичро мекунанд, эллипсис мешаванд. Дар падидоии эллипсис задай мантией, к;онуниятх,ои грамматикй ва Faftpa^o таъсир мерасонанд. Чузъи заданок х,амчун унсури мух,им баромад мекунад» (51, 7-8). Муаллиф афтидани маводх,ои таркиби ибора ва чумларо та\пил ва тадцщ намуда, таъсири х,одисаи эллиптикиро дар забони озарбой^онй нишон додааст.

Эллипсис дар забоншиносии форсу то^ик, дар як к;атор тадцик,отх,ои гуногун бо вожах,ои: афтидан (116), истисно (30, 31), ихтисор, сабук, кутох;, мухтасар (30, 31, 36, 37, 38, 66), ноцис (85), муцаз (66118, 119, 120), мухаффаф, тахфиф, мустаъмал (93), атф (107), *азф (117, 107) эллипсис (12, 30, 31, 36, 37, 38, 39, 85) шудан ифода карда шудааст.

Х,ануз аз давра^ои к;адим мухтасар шакл гирифтани нутк; х,амчун воситаи тагйирдихдндаи услуби нутк; дар грамматикаи забони то^икй ба эътибор гирифта мешуд. К,онунияти мухтасаргуй х,амчун воситаи санъати баланди нигориш дар забоншиносии то^ик, аз замонх,ои гузаштаи дур мак;оми хоса дошт, ки ба ин маънй Камолиддин Биной гуфтааст: Сухани хуш чй гуна маргуб аст, Шеваи ихтисор матлуб аст .... Мухтасар гу калому тул гузор! Арзи мак;суд кун, фузул гузор!

Бояд тазаккур кард, ки дар хусуси х,одисаи эллипсис дар забоншиносии форсии тоники маълумотдои зиёд вучуд доранд.

Дойр ба афтидани маводи таркиби нутк; дар лугатх,ои тафсирии щадима маълумот оварда шудааанд. Олимони зиёд гарчанд афтидан ва рох,у воситах,ои ташаккули цонунияти мухтасаргуиро дар их,отаи дигар х,одисаю санъат>;ои нутк; х,ангоми тагйирёбии к;олабх,о ва услубиети он бо истило^оти гуногун дар омехтагй бо дигар категориями грамматики ба к;айд гирифта, фикру муло^иза намуда бошанд л,ам, ба таври ало^ида ва мукаммал табиат ва таъсиру мох,ияти к;онунияти мазкур дар сат^и рисолаи илмй таэугал ва таджик; нагардидааст.

Чй тавре ки к;айд гардид, дойр ба эллипсис, яъне мухтасар баён кардан маълумотх,ои пароканда мав^уд аст. Алалхусус, лугатшинос А.Сангинов дар тавзе^оти рисолаи илмй ба масъалаи аломатх,ои афтидани маводи нутк; (дар адабиёти классики) дахл кардааст (91, 84). У бо истилох.оти тахфифёфта, мураххам овардашуда, афтидани таркиби овозй ва вох,идх,ои маъноии нутк; (вожах,о)-ро бо ифодаи мустаъмал будан, дар якчоягй бо тазугали тагйироти гуногуни таркиби нутк;: цойивазкунй, мубодилаи овоз\о ва гайрах,о шарх, додааст. Дар исботи фикр мисол^ои зиёде овардааст, ки дар мук;оисаи во^ид^ои доираи як маъно буда, аз сабаби афтидани к;исми таркиби он ба тагйироти грамматикй ноил шудааст. Чунончи: Сиблат суст кардан //сиблаткан II сиблат кандан - иборах,ои аввал ва дуввум ба маънии о^изй ва фурутанй кардан (феъли таркибии номй - О.Х,.) ва вожаи мобайнй ба маънии о^из ва фурутан (исм) омада, тагйир додани к;олаби гуфтор ба тагйироти тобиши маъноии х,амон як ифода оварда расонидааст. (92, 32)

Мух,аммад Ч,авод - муаллифи «Дастури забони форсй»(66) афтидани маводи нутк;ро х,азф номидааст.

М. Чавод эллипсиси во*;идх;ои гуногуни нутк;ро дар доираи Чумлах,о нишон додаст. У мегуяд: «Дар муцобили ^умлаи комил Чумлаи ноцис вучуд дорад ва он чумлаест, ки бо вучуди доштани феъл маф^уми комилеро ба шунаванда талк;ин намекунад ва

шунаванда э^сос мекунад, ки чизе аз ofo3 ё охири чушга х,азф шудааст. Масалан, агар ба касе бигуем, ки «Агар у биёяд», шунаванда мунтазир аст, ки бак;ияи гуфтори моро бишнавад, яъне чумлаи нотисе шунидааст, ки чизе аз охири он х,азф шуда. Ва агар ба касе бигуем, ки «Уро дидаам» эх;сос мекунад, ки чизе аз огози ин чумла %азф шудааст»(117, 77).

«Дар чумлаи комил агар дазфе ба амал наёмада бошад, се *олат метавонем мушох,ида кунем, яъне ба се навъи чумлаи соддаи комил бармехурем: 1) Манучех,р рафт. 2) Манучех,р зиранг аст. 3) Манучеэф Парвизро дид. Х,ар калимаеро, ки аз ин Чумла х,азф кунем, чумлаи комил х,олати аслии худро аз даст меди^ад (магар ин ки чавоби суоли касе бошад ва дар ин *олат цазфед&р чумла ба амал омадааст).» (117, 77-78-86-249).

Афтидани маводи таркиби нутк; аз назари доктор Хусрави Фаршедвард дар китоби «Чумла ва тах,аввули он дар забони форси» (116, 402) ба таври мукаммал дар к;атори дигар хусусиятх;ои грамматикй таджик; гардидааст. Онро бо истилох,и атф (116, 402) ва х,азф шудан (116, 123, 145, 147, 151, 153, 161, 192, 205, 208, 218, 249, 293, 314, 324, 327, 353, 394 шар* додааст. Дар саросари асари мазкур ба ^одисаи эллиптикй эътибор дода шудааст ва он маводи илмии пурарзише мах;суб меёбад. Чунончи: х;амчун х,азфи пайванд(172); х;азфи феъл бидуни царина (208); >,азфи бак;арина (201, 215); х,азфи пайванд (172); х,азфи феъл (161, 208, 209, 210); *азф кардан (414); *азфи маъуд (205); *азфи маъмул (209) к;айд карда шудааст: «У омада» ба чои «У омад» аз руи меъёри забони адабии х,озираи точикй галат аст, зеро баъд аз «омада» бояд феъл ва чумлавораи дигаре бошад. Монанди: «У омада ба уток;и худ рафт» (116, 402) . Ба мувофицати маъноии калимах;о дар таркиби ибора ва чумлах,о эътибор дода шудааст, ки афтидан ва иваз кардани ягон х,иссаи нутк; аз чи^ати маъно му^окима мегардад.

Б.Ниёзмух,аммадов (67, 225) х,одисаи афтидани ягон вох,иди таркиби нутк;ро, ки аз мазмуни матн муайян кардан мумкин аст, дар услуби гуфтугуй шар^ дода, чунин чумла^оро чумлаи нопурра номидааст.

Профессор Ш.Рустамов дар бораи воцеияти эллиптикии нутк;, аломатх,ои зох,иршавии он ва дар хусуси иборах,ои ихтисоршуда тавак;к;уф намуда, онх,оро «як намуди цолаби иборабандй» меномад. (85, 77; 113)

Мо бидуни шар^и амалу нати^а ва табиати эллипсис санъати эъч;ози суханро инъикос карда наметавонем, ки ин асар рисолаи диссертатсионии профессор А.Насриддинов ба шумор меравад. Дар тадк;ик;и сифати тафсири лугат, бо баёни муцазу мухтасар, бо мисолх,ои дак;ик;, бо рох;и афтидани таркиби нутк; шакл гирифтани матн шар^у эзох, меёбад. Чунончи, ба к;айди зерин менигарем, ки хусусиятх,ои услубии афтидани маводи таркиби нутк, бо ифодах;ои муцазбаёнй, соддагй, осонй ва мухтасарбаёнй шарх, ёфтаанд: «Муцазбаёнй, соддагии тафсир, осонии дарёфти калимаи матлуб ва фаро гирифтани мух,имтарин категориях)ои лексикй аз фазилатх,ои «Шамсуллугот» дониста шудаанд» (66, 16).

Ё ки дар фасли «Рох,х,ои мухтасарбаёнй» чунин оварда шудааст: «Яке аз му^имтарин хусусиятх,ои «Шамсуллугот» ба мухтасарбаёнй кушиш кардани мураттибони он мебошад».

Афтидани фонема^ои маводи таркиби нутк; ва дигар ифодах,о (ихтисор ва кутох,баёнй: к-аз - ки аз, ар, гар - агар ва х,оказо) дар забоншиносии то^ик бо истилох,и забоншиносии эллипсис шарх, ёфтааст. Эллипсис шудани таркиби нутк; дар матни ашъори адибони классикй аз тарафи профессор Капранов В.А. тадк;иц шудааст. Профессор В.А.Капранов (39, 26-38) дар мак;олаи мазкур афтидани пешоянду пасоянд ва пайвандакх,оро дар ашъори классикони то^ик нишон додааст.

Профессор Б. Камолиддинов дар рафти тадк;ик;и чумлах,ои мураккаб мавчудияти чумлах,ои мураккаби эллиптикиро нишон дода, хелх.ои онро ба чумлах,ои мураккаби пайвасти эллиптикй ва чумлах,ои мураккаби тобеи эллиптикй гуру^бандй намудааст.

Профессор Ф.К.Зикриёев яке аз забоншиносони то^ик аст, ки дар ^араёни тамилу тадцик;и ^умлах,ои мураккаби пайваст, оид ба х,одисаи афтидани таркиби нутк; бо истилох,и эллипсис тавак;к,уф кардааст. Вай нишон додааст, ки эллипсис яке аз унсурх,ои сохтори к;олабх;ои мураккаби пайваст ба шумор рафта, х,амчунин дар ташаккули ощо таъсир менамояд. Хусусан дар Чумлах.ои мураккаби бепайвандак ва истифодаи калимаю ибора^ои туфайлй дар чумлах,ои мураккаб мавчудияти эллипсис ба к;айд гирифта шуда, аз чих,ати истифодаи аъзох,ои пайрави Чумла таджик; гардидааст. Чунончи: Он шахе ^ануз ба вай наздик нашуда, Мирак шинохт; - Не, хайрият: Ойша^он хуштолеъ баромад, мо р^и на^си амирро надида инцилоб шуд (30, 165-172; 31, 161-179). Вале масъалаи эллипсис дар ташаккули к;олабх,ои нутк; дар цатори дигар категориями грамматикй ва услубй, рохдои гуногун ва мураккаби ташаккули цолабх^ои нутк; к;олабз^ои эллиптикии нутк; х,ама^ониба нишон дода нашудааст.

Забоншиносон Н.Маъсумй, Б.Камолиддинов, Ш.Рустамов, Р.Раффоров, А.Мирзоев, С.Абдурах,имов, Н.Улугзода ва дигарон ба тарик;и ифодаи гайриистилох,й дар рафти тащили сохт ва таркиби ибора, рох,х;ои суратёбй ва ё асоси мантией доштани иборах,оро бо иборах,ои х,аммаънояшон мук;оиса намуда, шакли пурраи онх;оро барк;арор кардаанд ва афтидани маводи нутк;ро бо ифодах,ои ихтисор, ноцис, афтидан ва Faftpax,o шарх, додаанд. Афтидани маводи нутк;ро дар таркиби ибора як навъи махсуси к;олаби нут^ номидаанд. Чунончи, ба цавли Б.Камолиддинов «ибораи номии «духтари урфи мардум ва гапдаро»-ро аз ибораи «духтари урфи мардум ва ба ran медаромадагй» {духтари ба урфи мардум одаткарда ва ба ran

медаромадагй - O.XJ ; ибораи «воцеа^ои цанги гражданй дар Россия ва Украина»-ро аз ибораи «воцеауои цанги гражданин дар Россия ва Украина руйдода»; Р.Раффоров: ибораи «цомаи боронй»-ро аз ибораи «цомаи дар вак,ти борон (боридан - О.Х,.) мепушидагй», ибораи « цущои сариро%й»-ро аз ибораи « цущои дар сари рох, буда»\ Улугзода Нора: ибораи «вок;еах,ои сари дукот-ро аз ибораи «воцеа%ои дар сари дукон баамаломада»... бавучудомада донистанд. (85, ИЗ).

Ташаккули к;олаби иборах,о, тагйири к;олаби гуфтор, таъсири маъной ва мазмуни онх;о ба рохдои ташаккули нутци эллиптикй, мухтасарбаёнй вобастагй доранд.

Маъсумй Н. дар хусуси «ибора^ои ихтисоршуда» маълумоти пурра надода бошад )^ам, к;олаби кутох, ва мухтасар будани иборахри «тез^авсалагй дар кор», «ояндагони аз тарафи Когон»-ро к;айд карда гузаштааст, ки мо онро ба х,одисаи эллипсис нисбат медих,ем.

Дар рафти тадк;ик;у та^лили ибора С.Абдура^имов ба афтидани маводи таркиби нутк; дахл намуда, ишора менамояд: «Баъзан далелх,оеро дучор кардан мумкин аст, ки дар онх,о Чузъи асосии ибора зикр намешавад, вале маъной дилхоцро мефах,монад. (Яъне, хрдисаи эллипсис шарх, ёфтааст - О.Х,.) Ин х,олат дар иборах,ои исмие, ки чузъи асосиаш сифат ё сифати феълй аст, мушохдда мегардад. Масалан, дар чумлаи « Май харбузаи цанд барин харидам.» ибораи сифатии цанд барин ширин дар шакли ихтисор, яъне бе цузъи асосй- ширин омадааст ва сабаби ин дар чист? Аз як тараф, х,амчун чузъи тобеъ дар таркиби ибораи исмй омадан ва аз тарафи дигар, маъной лугавии харбуза ва цанд, ки сифати ширинй хусусияти асосии ОНХ.ОСТ, имконият додааст, ки калимаи «.ширин» дар ибора зикр нашавад. Ин хусусияти грамматики дар х,амаи хелх,ои ибора мушох,ида нашуда, танх,о дар ибора^ое, ки исмх,ои онх;о сифати

муайян доранд, ба монанди сафедии пахта, ширинии к;анд ва