автореферат диссертации по философии, специальность ВАК РФ 09.00.04
диссертация на тему: Эстетическая природа казахского искусства (на основе традиционного творчества и изобразительногоискусства)

Полный текст автореферата диссертации по теме "Эстетическая природа казахского искусства (на основе традиционного творчества и изобразительногоискусства)"

РГБ ОД

2 а ноя ад

ЦАЗЛЦСТАН РЕСПУБЛНКАСЫНЬЩ BIJIIM МИНИСТРЛ1И АБАЙ АТЫНДАГЫ АЛМАТЫ МЕМЛЕКЕТТТК УНИВЕРСИТЕТ1

Мамандаидырылган Кецсс ДР 14.05.08

1\ол;казС чида

БАИЖ1Г1ТОВ Болат Keeiiciyuu

ЦАЗАЦ 0НЕР1НЩ ЭСТЕТИКАЛЬЩ ТАБИРАТЫ

(Цазацтыц дэстурл1 творчествосы мен бейнелеу

• • • # \

онсрниц непзшде) 09.00.04 — эстетика мамапдыгы бойьшша

философия гылымдарыныц кандидаты дорежесш алу yniiii жазылган диссертацшшыц авторефераты

Алмлты - 19ÍH ;к.

Жтдас Абай атындагы Алматы мемлекетт1к университетIн!я этика, эстетика жэне дгн тарихы кафедрабында орык-

далды.

Гылыми лсетекш!:

философия гылывдарынын кандидаты, доцент ЕеIдав £.Е.

Ресми оппоненттер:

философия гылымдарыньщ докторн, профессор хЧазыханова 5.Р. философия гылывдарыныц кандидаты, доцент Джаспенов С.А.

■ Жетекш! уйш:

Казактыц мемяекетт!к Керкемсурет академиясынын анетз тану теориясы мен тарихы кафедрасы.

Диссертация 1994 ж. сагат Абай атындагы Алматы мемлекетт!к университет!н1ц философия жэне гылымдар методологиям кафедрасы жанындагы ДР 14.05.08 мамандандырылган кенес!н1ц мэж!л1с1нде коргалады / 480100, Алматы, АТУ имени Абая, ул. Казбек би, 30, 2-этаж, ауд. 216/.

Диссертациямен Абай атындагы Алматы мемлекетт!к универси-тет!нГц гылыми к1ташсанасында танысуга болады.

.Автореферат таратылды.

Мамандандырылран кецэст1д гылыми хатшысы, философия гылымдарыныц кандидаты

Пузанов О.П.

ЮМЫСГГЫЦ ЖАЛПЫ СИПАТЫ

Казакстан бейнелеу 9нер!н!ц еткен!не зер салып, каз1рг! тац-дагц кер1н!с1не талдау жасасак жэне оныц болашагина кез жгг!ртер болсак. бейнелеу енер! жен1нде калыптаскан классикалык п!к!р мен казактын дэсттрл! творчествосы жэне осы творчество нег!э1нде пай-да болтан дэотурл! халык енер! шыгармаларыныц ез!нд!к табигатын, осылардьщ арасындагы тдсастыктар мен айырмашшшктарды, олардыц езара acepl мен даму заццылыктарындагы dip жтйел1кт! ескеру!м!з керек.

Ол yujIh б!з, б!р1нш1ден, бейнелеу енер!н!ц ербу аумагын камтитын завдылыктарга назар аударамыз. Оныц реализм шецбер!ндег! кер!н!стер1 мен даму тарихында камтылган керкевд!к, стильд1к, тлттык, жалпыхалыктык сипаттагы бет-бейнес!н аныктап алуга ти1с-п!з. Бейнелеу енер!н!ц ез1не гана тан келбет!н калыптастыруга нкпал еткен факторлар 61зд!ц назарымыздагы зерттеу обьект!с!н!ц б!р! болып табылады.

Осы айтылган мэселелерден ек!нш! проблема туындайды. Бейнелеу енер!н!ц жалпыхалыктык касиетГмен б!рге оныч тлттык ерекше-л1г! болатыны даусыз. Mine, осы тлттык сипаттыц калыптасуы -енердег! ктрдел! ктбылис. Дэсттрл! халыктык творчествоны мецгор-мей!нше, оныц эстетикалык табигатын, керкемд!к сипатына эсер етуш! эстетикалык дтниетанымныц тарихи, элеуметт!к, ез!не гана тан баска да толып жаткан алгышарттарын укпайынша казактыц тлттык кэркем мектеб! жен!нде айту mtmkIh емес.

Б! з карастырып отырган такырыптыц актуальд I проб-лемаларн казак енер1н!ц рухани бастаулары болып табылатын эстетикалык дтниетанымныц д!ни, элеуметт!к, тарихи жэне табиги ал-гышарт ерекшел!ктер!н!ц гилыми нег!здемелер1н камгидн. Kaslprl гылыми зерттеу ецбектер!нде бтл проблема эл! де терец зерттел-меген тыц такырып.

Казак енер1н!ц, соныц 1ш!нде дэсттрл! халыктык творчество мен бейнелеу энер!н!ц эстетикалык табигаты осы юнге дей!н дт-ниетаным ттргысннан карастырылмай келд!. Бейнелеу енер! профессионалы кэс!п рет!нде кецес тк!мет,1 ттсында калыптаоканмен, онын рухани бастауларышщ шыгу кез!, тарихи тамыры теревде жатыр. Kaslprl кезецде Казакстан Республикасы ез аддына дербео тэуелс!э мемлекет болып, экономикасы, саясаты калыптасып жаткан уакытта суретш!лер, мгс!нш!лер, архитекторлар, кол енер!н!ц шсберлер!, дизайн саласшщагн миландарднц алдннда ттргпн м!ндет тлттнк нем-

лекетт!ц ез!вд1к келбет! бар кэркеменер мектеб!н жет1лд!ру. Ол тш!н халкшыэдыц ежедцен калыптаскан бай рухани казннасы ренес-санстык тургыдан алганда эстетикалык багыт-багдар, саркылмас бас-тау болып табылады. Диссертацияда казак; енор!н!ц эстетикалык та-бигатыныц 1ргетасы болып табылатын д1ни, элеуметт1к, тарихи алгы-шарттар фольклор, эпоо, дэсттрл! сэулетт!к жэне кол внер!. ою-эр-нек, бейнелеу енер! нег!з!нде калыптастырылды. Дэсттрл! халыктык жэне каз!рг! тавдагы бейнелеу енер!н1ц рухани бастауларын бул ттр-гвдан зерттеу болашак внер1м!зд!ч ез!вд1к келбет!н аныктауда же-текш! кызмет аткаруы сезс!з.

Жтмыстыц зерттеу т 9 о 1 л I осы актуальд! алгышарт-тар койып отырган мэселелерд1ц зерттеу обьект!с!не байланысты:

1. Бейнелеу енер!н!ц эстетикалык табигатын рухани бастаулар-дан Гздеу, ягни оныц б!ртггас взег!н ктрайтын алгышарттарын анык-тау.

2. Бейнелеу енер1н!ч эстетикалык табкгаты мен дэсттрл! халыктык творчествосыныц тел табигатын салыстыра карастыру. Олардыц арасындагы тксастыктар мен айырмашылыктарды ескеру:

- бейнелеуш! жэне айкындаушы ктрал-тэс!лдерд!ц /композиция, колорит, сызык, жатые, нтрсая т.т./ бейнелеу енер1ндег! эмоцио-налды мазмтндык мэн!;

- дэсттрл! халыктык творчестводагы рэм1зд!к белг1ге айналып, форманын; /п!ш!н, бояу ттс1, материал/ мазмтндык мэн!н!ц теревдеу!; эсевд!г!, сэнд!л!г1, декоративт1л!г!н1ц /ерекше пластикалык тйле-с1вд!л!г1н1ц, эуен ыргатыны^ гармониялы ттз1л!м!/ эмоционалды се-з!м теревд!г!н ктшейту!.

Сейт!п диссертациянын зерттеу тэс!л!н бейнелеу енер! мен халыктык творчествоныц эрб!реу!н!ч ез!не гана тэн эстетикалык табигатын ктрайтын жэне осылардыц арасындагы рухани тндест!кке себеп-ш! болып отырган жтйел! принциптер аныктайды.

Зерттеуд!ц м а к с а т ы мен м!ндеттер! осы проб-лемалардыч завды жалгасын ктрайды:

I. Зерттеуд!ч максаты б!р жагынан, казак халкыныц дэсттрл! енер!н!ц эстетикалык табигатышц рухани бастауларын мент еру, тану. Ек1нш! жатынан, оный д!ни-мифологиялык. элеуметт!к, тарихи жэне табиги алгышарт ерекшел1кгер!н айкындау.

Казак енер!н!н эстетикалык табигатына, оныц дтниетанывдык проблемаларына катысты басылым беттер!нде жарияланган материал-дарды корытып, тык мэселелерд! кетеру.

3. Казак енер1н!ц эстетикалык табигатиныц езег1н ктрайтын туракты белг!лер!н айкындай отырып, дэстурл! енер!м1з бен каз!р-г1 тавдагы бейнелеу енер!н!ц элевд1к мэдениетте алатын орнын аныктау.

4. Халкымыздыц эстетикалык дтниетанымы, оныц табиги сипаты жен!нде осыган дей!нг! калыптаскан этнографяялык сипаттамалармен шектелмей, оннц эмоционалды мазмтадык мэн!н айкындайтын белг!ле-р!н тгрец1рек ашу.

5. Казак халкыныц бейнелеу енер!н1ц ежелг! кезде калыптаскан дэстурл1 сипаты мен каз1рг! кер!н1с1 жэне улттык енер1м!зд1ц бо-лашагнн уштастыратын туракты белг!лерд! айкындау.

¥лттык керкемэнер келбет!н!ц туракты белг!лер1н терец!рек зерттеп, оныц жгйел!н нег!здемес!н жасау дассертацияныц гылыми жацалыгыныц негГзг! уйткысы болады.

Ол, б!р1нш1дэн, европалык классикалык реалист!к тлг!ге ст-йенген, социализм рухында калыптасып'тэрбиеленген, кецес гк!мет! тусында шыцдалган бейнелеу енер!ндег! улттык такырып, колорит, колтацба, стиль, керкем мектеп жэне дэсттр проблемаларын карао-тырган уакытта терец эстетикалык керкевд!к тургвда бурын сонды ескерГлмей келген рухани бастауларга терец!рек тадцау жасадык.

Ек!нш!ден, халыктык дэсттрл! творчество - синкретт! енер. Оныц табити мумк!нд1ктер1н енерд!ц баока ттрлер1нен ажыратып, белек карастыру mymkIh емес. Сондыктан сэулет енер!,' кол енер! 'мен бейнелеу енер! д!ни мифологиямен, фольклормен, эпосгген табиги б!рл!кте карастырылад::.

УшГнш!ден, теориялык, эстетикалык жэне керкемдГк дтниетаннм-ныц тарихи, элеуметт!к, д!ни жэне табиги алгышарттарына жуйел! ттрде бага бер!лд!,

Терт!нш!ден, казак халкыныц дэсттрл! внер!н!ц туракты квр-кемд!к белг!лер! бейнелеу енер!не гана тэн ез!нд!к завдылыктары-нан белек сипаттык ерекшсл!ктер! ажыратыдцы жэне суретш!лер твор-чествосында ез тндест!г!н тапках олардыц арасындагы рухани ГшкГ байланыска алгаш рет анализ жасалды.

Бес1нш!ден, бейнелеу енер! мен дэсттрл! творчествоныц осы айырмзшылыктара мен гкеастыктары шыгарманыц эмоционалды мазмгн-дык мэн!н ктрайтын айкында/шы жэне бейнелеуш! кграл-тэс!лдерд!ц /композиция, кец!ст!к, форма, бояу тто|, архитектоника, ыргак т.тJ кэркемд!к мгмк!нд!ктер! аркылы дэлелденэд!. Ек! тгрл! сипаттагы кдркемд1к внерд1ц табиги б!рл!г! мен айырмашылыгыннц осы эд!спен долелдену! эл! де болса capa жолнн таба коАтггш comí од!о деп

айта аламнз.

Зерттеуд1ц нэтижелер! Казакстан бейнелеу енер! мен дастгрлГ халыктык творчествоны, казак халкыныц дтниетанымын, мэдениет!н терец!рек окып-танушнларга кемек болмак. Оны енер та-рихы, Казакстан керкеменер мэдениет! пэндер!н!ц мугал1вдер1, жогары мектеп студенттер! мен устаздары, жогары класс окушылары мен штал!мдер! пайдалана алады. Сол сек!лд! практикалык твор-честволык жгмыспен шугылданушыларуа, онер тану, этнография, фольклор, тарих, эстетика саласында 1зденуш1лерге кемек бола алады. СейебI казадтыц дэсттрл! енер! бурын, нег!з1нен этногра-фиялык ттргвдан басымырак карастыршгып келсе, евд! ошц эстетикалык табигатын калыптастыратын бтк!л алгышарттар табиги жара-сывдшшкпен тггел дерл!к камтылды.

Диссертация Абай атиндагы Алматы мемлекеттIк университет!-н!ц этика, эстетика жэне д!н тану кафедрасында орындалып, жумыс нэтижес! сол тавдда талкшшнып, мактлдандн. Зерттеу-д1ц нэтижелер! университетте етк!з!лет!н мугал!адерд!ц гылнми конференцияларында, республикалык, облыотык жэне калалык муга-л!вдерд!ц б!л!м!н жет!лд!ру институттарында лекциялар циклында айтьшт, автор ез! окитын енер тарихы пэн! бойннша мшстьщ нэтижелер!н студенттерге косымша эдебиет ретГнде усынип отырды. Сонымен б!рге ол жиырмадан астам енер тану мэселелер!не арнал-ган гылыми-танывдык макалаларга енумен б1рге, жузден астам те-лехабарларднц оценарийлер1не аркау бодцы.

Диссертация к!р!спеден, ек! бел!мнен, соцрц сезден жэне пайдаланылган одебиегтер т1з!м1иен турады.

ЖУМЫСТШ ЖАЛПЫ МАЗМ¥НЫ

Б1р!нш! бел!м "Казактын дэсттрл 1 хашктык твор-чествосындагы туракты белг!лерд!ц эстетикалык табигаты" деп ата-лады.

Кецес тк!мет! тусында халыктык творчествоныц нег!з!нде пай-да болтая керкевдГк заттар мен сэулеттГк кэд!герлерд!, эс!ресе, этнографиялык тургвдан эерттеуге кеб!рек мэн бер!л-д!. Бул жен!нде югады зерттеулер Э.Маргулан, 0.Жан!беков, Х.Ар-гыибаев, М.Мтканов, А.Сейд!мбеков т.б. к!талтарымен, альбомдары" ыен байладысты.

Казак енер!н!ц эстетикалык табигатын б!з ез жумысымызда керкеменер тургысынан карастыруга ерекше мэн берд!к.

Бтл салада да осыган дей1нг! айтшшан К.Нтрланова, Б.Казыханова, Е.Зальцман, Б.Ыбыраев, Л.Оразбекова, М.Эуезов т.б, б!ркатар енер-танушылар мен эстетика мамандарыныц, философтардыц ктнды п!к1р~ лер!н ескерд!к. Мтнда эс!ресе, халыктык дэсттрл! творчеотводагы семантикалык оипат ерекшел!ктер1не, форманыц ктрылымдых принцип-тер!не, осылардан туиндайтын мазмтндых мэн магыналарына баса ко-ц!л бел!нд1. Ою-ернек, турмыстык заттар, сэулетт!к жэд!герлер, киГз /йд!ц ттз!л1мд!к жтйео!нен туындайтын екГ ттрл! рэм!зд!к оипатка токталдык: Жаратылыстыц структуралык ктрылымы жэне оныц кундылытын аныктайтын белПлер.

Сонимен бтл бел!вде дэсттрл! халыктык творчествоныц гносео-логиялык эстетикалын; табигатыныц жан-жакты эр1 б!ртттас структу-раоындагы тлттык дтниетанымга тэн мтмк!нд!ктер аныкталды.

Дэсттрл! халыктык енерд!ц табиги болмысын оныц к в р к е м-д!к айкын^даушы ктрал-тэс!лдер! композиция, бону ттс1, форма, ыррак. архитектоника, эуен т.т. аркылы кту, оныц керкемШк белг!лер!не терец! рек талдау жасауга ыкпал етед!. Дэоттрл! енерд!ц бтл мтмк1нд!кгер1 оны бейнелеу енер!не жакындатады. Казакотан бейнелеу внер!н1ц кешег!о! мен бтг1нг!с!н тану жэне оныц болашагын айкындау осы формальд!-керкемдГк белгГ-лермен тыгыз байланысты. Бейнелеу енер! мен дэсттрл! халыктык енерд1ц синтезд!к сипаты осы диссертацияныц мазмтн мацыздылыгын айкындайды.

Б!з дэсттрл! енердег! бояу ттс!н!ц рэм1зд! белг!лер!н айт-канда, ктндел1кт! ттр^аста казактар жи! пайдаланатын алтн тто-пен шектелд! дей алмаймыз. Олар тто реццер1н европалыктардан да жаксы ажырата б!лген. Оган шлкы малыныц ттр! мен тто!не байланысты атауларын мысалга келт1ру!м!зге болады; ак боз, ак сары, ала.боз, боз штбар, бурил, жирен, жирен ала, зецг!р, зецгГр квк, кер, кер торы, кек, квк ала, кек бурыл, ктрец, ктрец ала, кара ала, кара бурыл,кара штбар, коцыр, коцыр кара, Кызыл кек, ктла, ктлан торы, ктла жирен, макпал кара, сари, отр, отр ала, торгыл, тобылры торы, торы ала, торы штбар, торы, шабдар т.т. Бтл т!з!м~ д! бтдан вр! карай жалгаотыра беругв болады. Мтндагы кептегвн атаулардыц орыс т!л!нде баламаоы жок. Мтндай атаулар ттйв, кой маддарында да кеп.

Мифопоэтикалык дтниетаныада "затты, табитатты олардыц вацды-лыгы, !шк! маэмтны, даму жоддары аркшш кабылдауга, бГлугв тмгыл-майды. Бтл кэзкарао бойынша кез-келген зат, ктбылно, табигат сим-

пол. Оныц мазмтны заттын ез!нен тыс жатмр".' Оондццтан казактыц дастурл! енер1вдег1 бояу тгс! ез!н!ц символдык магынасннда сын ее 1м емес, нег!з!нен зат ес!м. Ягни бтйымныц, заттыц, оп-ернект!ц т.т. нэрселзрд!ц бояу tycIh гана айкындамайды, ошц мазмтадык мэ-н1не жауап беред!. Бул жен1нде I бол1мн!ц 3 тарауында терец!рэк С9з болады.

Кешпел1лерд1ц Жаратылыс структурасы жен!ндег! tycIhIt! тур-мыстык ^аттарда, эшекей бтйымдарннда, сэулетт!к кгрылыстарда ке-р!н!с тапты. Мацгыстау архитектурасылыц обалар, тэбел! югмбездер, сагана там, кереге тавдар, аркар тас, кой тас, юглпытастардщ мысалындагы Жаратылыстыц структуралык ктрылымы рет1вдег! "элемп;1к таудыц", "ем!р агашыныц" "макет!" жэн!ндег1 тужырывдар диссерта-цияныц I бел!м!н!ц 8 тарауында айтылады. Соннмен б!рге ки!з тйд!ц курылымы мен оныц дуниетаныадык ттс1н!кпен байланыоы осы бол!мн!ц 7 тарауында карастырылады.

Кешпел! адамныц ез!н коршаган ортаны элемд!к кец!ст!кпен б!р-л!кте карастырып, оны ез!нд!к уакыт завдылыктарына багындырды. Осыдан сэулет жане код энер!н!ц вз!нд!к керкеадд!к п!ш!н!, ов-ер-нект!ц ттз!л!м! мен пластикасц, бояу ттс!не деген катынас, ауыз едебиет!н!ц керкевд!к ерекшел1г! мен ондагы кец!ст!кт!ц мифология-лык тужырымдамасыныц туракты белгГлер! туындайды. Бгк!л. кец!ст!к-т!ц кайталанып отыратьш уакыт ыргагнна сэйкес карастырылуы. халык-тыц еткен! мен болашагын байланыстырып ттратын дуниетаныадык ttcIhIktIh, ттрмыстыц, салт-жораныц, ырым чен рэм!зд!к белг1лер-д!ц ез!нд!к келбет!н аныктайды. внер шыгармаларыныц керкевд!к си-паты мен образды шеш!м! де осы туракты белг!лерге катысты бодцы. Эрине, керкем образдык шеш!мдер соннмен б!pre ттрмыста колданыла-тын буйымдарда квр!н!с тапты. Мундай заттар эр! пайдалы, эр! квз-ге тартывды. эр! баска заттармен уйлес!мц! болды.

Кун кез, шецбер, децгелек п!ш!нд! бчдерл! эшекей, шимай, терт-кулэк, крест тэр!зд! ернектер - элеми!к кец!ст1кт!ц, дуниен!н тертбурышыныц, мэцг!л!к козгалыотыц, гз!л!сс!з эм!р жолыныц бел-г!с!. Жалпы ою-ернект!ц дтаиетанывдык ттс1н!кпен байланысы дис-сертацияныц I б9л!м!н!ц 2 тарауында толык каотылган.

Ктлпытастарды Как тэц!р! мен Жер ана арасындагы дэнекер, "элемд!к агаш", т!рш1л!к взег! деп карастырсак. казактыц ки!з

I. Нысанбаев 9., Эбжанов Т. Адат^а карай бет бурсак: Оку куралн.-Алматы: Казак университет!. 1992. Б.26.

yülu Жаратшщстыц "шкет!" деуге болады.' Ки1з Уйд!ц eclrl шыгыс-ка каратылады. Ондагы нег!зг1 орын - тер. Тер - казак yujIh элем-н!ц к!нд1г1. Терде отырган адам уш!н оц кол жаты - оцтуст1к, сол кол жаты - солттст!к. YII гасыр "Култег!н" еокертк!ш!нде: 1лгер1 - кун шыгысында, Оц жакта - kyh ортасында. Keii I н - kyh батысында.

р

Сол жакта - тгн ортасында,-дел кец!ст1ктег! туракты ориентирд! белг!лейд1. "Ес1к алда" жэне "kyh шыгыс ;как" деген сездер казактарда ежелден 61р магынага ие. Венгр саяхатшысы Рона Таш Монголия казактары ки!з уйд1ц ес!г1н куншыгыска каратцп т!гет!н1н жазады. Ал, Мощ-ол жэне калмакы ки!з Уйд1ц eclrl оцтгст1кке карайтыны мэл!м. Казака "жолыц болеон, бакытты бол" дегенд1 "Айыц тусын оцыцнан, жулдызыц тусын солыц-нан" деп бата кылып айтады. Бул т!лекте ай оц жагыцнан туып жа-рык берс!н, жулдызыц солыцнан /"Тем1рказык" солтустГкт! керсете-т!н жолаушы жулдызы/ туып, багыт-багдар карсетс!н деген!.'

Д!ни tycIhIk, элеуметт1к жагдайлар, геобиологиялык орта ха-лыктыц ез!не гана тэн дуниетанымын калыптастырып, дэстурл! шыгар-машылык катынасын тудырган болса, сэулет, кол енер! жэне ою-ер-нектен кер!нген осы белг!лер уакыт пен кец!ст!к катынасына байла-нысты б!рнеше проблеманы камтиды:

I. Б!р!нш!с! - жаратшшетыц структуралык курылымы. Вертикаль ушке, горизонталь тертке бел1ну!.

Шокан Уэлиханов казактар ежелден алемд!к жаратылысты "аспан, жер, жер асты дУниесГ' деп ушке белет1нд1г! жэн!нде жазады.

Халык аунз эдебиет!вде жерд!ц бет!нде де, жер аотында да адамдар ем!р суред!. Жалмауыз кемп!рден кашып, ушып келе каткан Шалкуйрыктыц КУЙрыгына кара тас орала кеткенде, Шалкуйрыктыц шап-кан салмагына кара жер шыдамай как айырылып. Ер Тест!к атымен жер астына ттсед!. Онда Шалктйрык пен Ер Тест!к жер астындагы жыландардыц патщасы Балы ханныц ордасына кеэ болады.^

",..элемн1ц мифологиялык сурет!нде не адамныц денес!, не тт-рагы, не адамзат когамы модель кызмет!н аткаргал".4

1 Толеубаев А.Т. Реликты доисламских верований в семейной обрядности казахов: XIX-нач.ХХ в.-Алма-Ата: ГЫлым, 199!. С,150.

2. Ежелг! дэу!р эдебиет!.- Алматн: Ана т!л!, 1991, Б,6.

3. Казак халык эдебиет!: Ken томцнк. Ертег!лер. Жауяпты шыгяруш» А.Айдашев.- Алматн: Калугин, 1989. Б. 15.

4. Ахундов М.Л. Концепция пространства и времени.-М.,1972. 0.4",

Оган EcIk корганынан табылган сак ки!м! мысал бола алады: 1.Ду-лыта тэж! тэр!здес шошак бас ки!м1; Й.Кеуде ки!м! - сауыты; З.Аяк киIкI. Сак жауынгер - кесем!н!ц канжары да вертикаль тшке ажыратылады: I.Канжардыц уш!, оныц ек! жагынан жылан бедер! са-лыкган; 2.Канжардыц жуз!, оныц ек! жагына хайуанаттар бейнес! салынган; 3.Канжардыц жогаргы бел!г!, онда арыстан денел! бгрк!т бейнес! салынган, мундай кияли бейнен! "грифон" деп атайды. Грифон - жогаргьг дуниен!ц. хайуанаттар - жерд!ц, жылан - жер асты дуниес!н!ц т!рш!л!к иес!. Мысалы, Ер Тест!ктег! Балы хан ордасын-дагы жыландарды еске тус!р!ц!з. Сак жауынгер!н!ц бас ки!м!ндег! "алтын таулар" да уш би!кт!ктен ттрады /би!к, орта жэне ек1 шетк! аласа/, таулардыц уст!не алтын агаш /ем!р агаш/ орналаскан, агаш уст!не алтын кус конып отыр. ЗКалпы уш вертикаль сак мэдениет!н!ц заттык ескертк!штер1н!ц бук!л!не тан.

Уш. киел! сан болганмен, ол аякталган жуйе емес. Кереге, унк, шацырак косылып аякталган терт!нш! дуние ки!з уйд! кграйды. Сол сек!лд! бггак, д!цгек жэне ташры б!р1г!п тврт1нш1 нэрсе - ем!р агашын, сак жауынгер!н!ц бас ки!м!ндег! шины, ортасы жэне ек! бт~ й!р таулар б1р!г!п "элемд!к тау" бедер!н юфайды. Дтниен!ц терт бтрышы жвнГндег! tycIhIk мифопоэтикалык дуниеде Еаратылыс кец!с-т!г!н б!дц!рет!н тэрт!п: алые, жакын, жогары, темен; кец!ст!ктег! шеко!зд!к. Свйт1п горизонталь тертке бел!нед1. Магынасына карай ол cerlsre, он алтыга да бел!не беред!. Шаршы уст!не кираштал са-лынган ек!нш! шаршы сег!збурышты, ярки казак к!лемдер!ндег1, бау-басклгрларындагы, архитектура касбет1нде кездесет!н жуддызша врне-г1н ктрайды. Терт тец шаршылардан туратын он алты бурыш Кошы хан мазарыныц туэ!л!м!н аныктайды.

2. Уакыт пен кец!ст!кке байланысты ек!нш1 проблема - мэцг!-л!к табири козгалыс, уакыт ыргагы. Уакыт пен кец!ст!к казактарда ттзу сызык бойцндагы елшемге Оагынбайтындырын айттык. Жыл мезг!-л!н!ц кайталаньш келу!, кун мен тунн!ц алмасуы циклды уакыт ырга-ры жэн!ндег1 tycIhIkt! калыптастьгрды.

3. Уш!нш!ден, дгниетанымдык проблемада аспан элем! эсер!н!ц алатын орны. Казактар жер бет!ндег! ем!рге жулдыздардыц эсер ете-т!н!не сенед!. Оган калнптаскан салт-жоралар мен т!лек баталар мысал бола алады; "тэц!р жарылкасын", "ктн!ц ашык болсын", "жул-дызыц жансын". Аспан шырактарыннц дуниетанымдык ттс!н!кпен бакла-ныстшщры I бел!мн1ц I тарауында айтылады.

Казак дтаиетанымыныц рухани езег!нде нег!зг1 орын алран д!ни наным жен!нде Ш.Уэлиханов, Э.Маргулан п!к1рлер! ете ктады. Соннмен б!ргв К.Шулембаев, С.Акатаев,■А.Телеубаев т.т. сек1дд! ралымдардыч п!к1рлер1н ескере отырып, д!ки сананьщ рухани бас-таулардыц туракты белг1лер1ндвг1 кер1н!стер1 жен1нде диссерта-цияннц Г-бол1м!н!ц 6-тарауында нактырак айттык.

Казак энер!н!ц эотетикалык табигатшшц рухани езег!н кг-райтын таги б!р баотаулардыц б!р! - фольклор. Дэаттрл! образдар, эуендер жэне такырыптар алгашында фольклорда, эпоста жэне д!ни санада, сооын барып заттык формада калыптасады. Жалпы фольклор - синкретт1к енер. Оныц боПында халнктнн ттрмыс-салты, дтниетакнмдык кезкарасы, керкемд!к енер! б!р~б!р!нен дараланбай, тутас квр!нед1.

Адамааттнц ежелг! тарихы аунзша тараган эпсаналарда, аннэ-вщЧмелерде, ертег1лерде жаксы сактелган. "МифтГк сана мен ой-лаудкц вз! - тарихи козеи. Оны аттап не айналып эту мтак!н емее"' Казак енер!н!ц эотетикалык табигатын терец!рек угу тш!н т а р их и алгышарттарды да оокерген!м!з жен. Казакотан керкем мэдение-т! кене тао дэу1р1нен бастап ктрдел! калыптасулардан этт!. Маде-ниет, соныц !ш!нде халыктык мэдениет тарихи тэж!рибеге байланыс« ты калыптасады. Демек ол - адамдардыц гасырлар бойы жинактаган тужырымды глПлер! мен байывдап багалау ерекшелГг!, тйре1ш!кт1 кезкарастары мен наным-сен!мпер!.

Керкеменерд!ц ез1нд!к келбет!н калыптастыруга жагдай жаса-ган тарихи алгышарттар элеуметт!к фактордыц, халыктмк турмыс-салт дэоттр!н!ц нег1э!н аныктады. Б!зд1ц заманымызга де-й1нг! XI гасырдан баотап, б!зд!ц заманымыздыц ХТП1 раоырына дя-Й1н Казакотан даласында б!р рана енд1р!с тэс!л! болды. Ол - кэт-пел! мал багушылык ед1, XX гасырга дей!я кгрдел! взгер!стерге тшнрамай вэ!н!ц б!ртттао элеуметт!к жтйео!н оактап келгвн казак-тын кешпелГ мэдениет! табиги стрыпталу барысында еэ!я1ц ттрактн белг!лер!н капнптаотырдн.

Казак тарихын зерттеупПлер Казакотанда феодализм болтан жок, котамннн !шк! саясаты эокери-двмократвшшк ояпатта болды дегондI айтады. Ал, хан эскери колбаошы м!ндвт!н аткарды. Оны халыктнц

I. Каскабаоов С. Миф пен епсананчц таритилнты, К1тапта: Казак

фольклорнниц тарихилнг«.- Алматн: Гмлым, Г993, В. Й2.

алып тастауга, хан котер!п сайлаута мгмк!нд!г! болды. Сондыктан да казак мэдениет!н европадагцдай тарихи этаптарга бвл!п карас-тыра алмаймыз.

"Кешпел! мал шаруашлыгы - шын мэн!нде шаруашшшктын ен б!р туракты формасы ед1". Ежелг! тарихшылар казакта мал кен болган-дыгын тац кала отырып жазады. Уакыт пен кец1ст!кт1ц тылсым сырын капысыз игеру, терт тул!кт!ц бабш геобиологиялык ортага м!нс!з тйлест!ре б!лу, соган сай келет!н материалдык жэне рухани иг1л!к-тер калыптастыру, туптеп келгенде кешпел!лерд!ц телтума мэдение-т!н орныктырды. Мейл!нше аз куш жумоау аркылы мол он!м алатын иал шаруашылыгы, Л.Н.Гушлевт!ц сез!мен айтканда, "эр! карай шьщ-даута кенбейт!н би!кке К0тер!лд1".

Казак та1н туйе, кой, жылкы касиетт! болтан. Ттйен1ц иес! ~ Ойсыл кара, жылкыныч иес! - Камбар ата, Шопаи ата - койдощ, Зецг! баба - сиырдьщ, Шекшек ата - ешк!н!н, иес!.

'Казактар т!лек-баталарды, ом!р-салтын, адамдардщ бойындагы адамгерш!л!к касиеттерд!, м!нез-кулкын малга тецеген: "А, ктда-йым овдасын, овдаганныц белг!с! - мыц саулыгыц коздасын, сексен 1нген боталап, сег1з кел!н босансын", "Адам жылкы м!незд!" т.т. Олар ез балаларына деген ата-ананыц стй!спенш!л!г!н ерке кглынга. суйк!вд1 ботага, копир кознга салыстыра тецейд!. Карт адавдарды арыган тулак атка, жатаган ттйеге, кузде лагынан айырылып, мацыра-ган ешк!ге салыстырады. Акылды эйелдерд! аруанага тенейд!. Кыз-дарды "бота кез" деп мактайды.

Геобиологиялык орта мен алеуглетт!к турмыс-салт дэстур! сол халыкка тэн мзцени болмыстыц нег!з1н аннктайтын творчестволык ка-рым-катынас жуйес!н калыптастырады. Адамдар арасындагы осындай байланыстыц нег!з!нде иг! эсер ететГн коршаган орта халыктыц т!л ерекшел!г!не, жур!с-турысы мен м!нез-кулкына ыкпал жасайды. Адам ем1р!н!ц езег!не айналып, б!рл!г!н калыптастырып отырган творчестволык катынас урпактан трпакка жалгасып, атадан балага бер!л!п отыратын салт-жораларда, табиги завдылыктарда, мэдени мураларда сакталады. Тарихи даму цроуес!нде ол сурыпталудан ет!п, канондык тглг!ге, дэсттрге айналады. Осы ортада ем!р сгр!п отырган жеке адампыц табиги болмысы да дэстурге байланысты калыптасады. Ягни онын бойында "1шк1 естел!к" / А.Каменский/ рет!нде сакталады.

Сонымен гасырлар бойгы жинакталган тэж1рибе енерд!н дэстурл!

¡.Гумилев Л.Н. Древние тирки.-.Москва, 1967. Б. 4.

табиги болшсы оныц географ и ялы к. б долог ия-л и к ортадагы тарихи даму эволюциясына да байланысты. Коршаган орта, ондагы геобиологиялык жагдайлар, узак жылдаргы элеуметт!к экономикалык ктрылым - рас 1м, эдет-гурып, турмыс-салт ерекшел!к-тер!н калыптастыра отырып, нактылы енерд!ц ез!нд!к келбет1не эсер етед1.

Казак енер!н!ц ез!нд!к табигатын карастыру барысында б 1з таги 6ip жагдайды ескере кеткен!м!з жен. Казак енер!н!ц ез!ие гана тэн ерекшел1г!н мойындаумен 61pre, Казакстан территорияснныц эр бэл!г!нде жасалган турл! корнем буйывдарды салыстыра карасак елеул! айирмашылыктар байкалады. Эрине, ол жерг1л1кт! жерге гана тэн коршаган орта туднрган ерекшел!ктерге байланысты.

Сырткы эсерге байланысты туындайтын осы жагдай керкем буйым-дарды жасап шыккан жеке адамныц м!нез-ктлкына, темпераментов. жаратылысынан бер1лген дарындылыгына, бояу ерекшел!к-р!н таш; б!лу касиеттер!не байланысты да айырмашылык терендей тт-сед1. Дэстурл! енер шыгармаларында - токылган алаша, к!лем, бау-баскурларда, улттык ки!м ернектер!нде т.б. - жеке адамга тэн кай-таланбас колтацба кер!н!п турады.

Дэстурл! енерде калыптаскан канондык зацдылык енерге гана тэн ез!нд!к эмоционалды-мазмундык мэн мумк!нд1ктер!н шектей ал-майды.'Гуракты улттык форда санада гасырлар бойы жтйеленген дтние-танымдык тус!н!кпен байланысты шеш!лед1. Оныц мазмунын эрк!м ез тэж!рибес!не, табиги дарындшшгына, интуициясына жэне сол сетте-г! кец!л-югй1не байланысты эр турл! кабылданады. Оны ктн! бурнн жазылган рецепт бойынша 61р жакты карастыра алмаймыз. Мазмтнднк мэн мен терец сез!мц! эмоционалды кэц!л-куй дэстурл! енерд1ц плло-тикалык шега1м!не, ою-ернект!ц ез1нд1к жуйес!не, п!ш!ндерд!ц куры-лымдык ерекшел!г!не, кслоритке, эуен ыргагына, эр шеберд!ц ез!н-д!к колтацбаснна байланысты. Сырт квзге ттракты жэне езгер!сс!з кэр!нет!н композицияны !шк! ¡энергия мен куаттылыкка толы гармо-ниллы Уйлес1вд1л!к деп карастыруымыз керек.

Халыктнк дэстурл! енерд!ц ттракты белг!лер! - у а к ы т пен к е ц ! с т I к сек!лд! философиялык категориялар катынасына да байланысты. Кегапел! казактыц дэстурл! тгымында уакьгг кайталаннп отыратын мерз!м ыргагында, кец!ст!к адамныц ем!р тэж!рибес!не байланысты калыптаскан санадагы масштабта кабылданады. "Ктн тусау бойы квтер!лд!", "Ет гт!с!р!м ушснт", "Копы кош жор", "Ату тебен1ц пстннда", "шацырнм" д^ген TrotnlKTop о«нннц айгпгн. Казяк "rain

жаца жш1 - я;ер, тел, адам бойындагн ктш куат жацарган кез наурыз айн. "Кешпел! халыктардыц когамдш-с санасына уакыт жен!ндег1 ерек-ше тгс!н!к тэн. Коптел! адам тш!н мерз1м - откенд! жалгастыратын векторлы уакытпен емес, шедбер бойнмек врбит!н маусымды циклмен елшенед!"! Кешпел1лер тш!н дтрысы дтниетаныаддык проблеманы уакыт араяыгында кец!ст!кт!к багнтта карастнрган.

Казактар ежэлден жыл мезг!л!н маусымга бвлет!н1 белг!л!.Мы-салы, ктз мезг!л!н конлр ктэ, сары ала ктз, кара кгз деп тш ттс-пен бейнелейд!. Ктзд!ц коцыр жел ескен самалында желге карсы жт-г1р!п, шат квц!лдГ, Алматыда алацсыз окып журген казактыц кызда-рын кер!п, Динанын кэц!л1 босап "Эсемкоцыр" ктй!н шыгаруы мол те-ж!рибе тудырган кец!л-ктй ассоциациясчмен байланысты.** Ктзд!ч ек!нш! кезец! - касылдщ сары ттске еяген уакыты. Оны окулыктар-дан "алтын ктз" деп окып жгрм(з. С!рэ, бгл орысша аудармадан ен-ген термин болар. Казак ктзд!ц бел ортасын "сары ала ктз" дейд!. Уш1нш1 кезен - ез!н!ц ызгарлы суыгын ала келген "дара ктз". Кара ттстГц б!р магынасы суыкпен байланысты. Ноябрь айыниц "караша" атануы да тег1н болмас.

Караша, желтоксанмен сол б!р ек! ай, Кыстыц басы, б!р! ерте, б!реу! жай. Ерте барсам, жер!мд1 жеп коям деп, Ыктырмамен ктзеуде отырар бай,- ^ деп Абай айтпакшы ктз маусымы адавды сынай келед!.

Халыктык творчествоны менгеруте тол мтмк!нд!ктер ашатын не-г!зг1 барыттыц б!р! - д!ни-мифологиялык кезка-раоты меггеру. Халык~нк дтниетанымды тек капа 1слэм д!н!мен бай-ланыстыру дтрыс емес. Гслэм д!н!н!д ез!нд1к ыкчалын мойындай оты-рып, 61з кешпел! казак дтииетанымннда тэц!р д!н!н!ц, ата-бабалар аруагынын, Тглай ананыц, оттыц, жерд!ц, судыц, космос элем1н1ц т.б. киелГ касиет! болганын айтуымыз керек. Казактар бтлардыц бэр!но табынды деуден аулакпыз. Дегенмен от, ктн, ай, су т.б. киел! са-налган. Осыларга байланысты ырнм-жоралар калыптасты. Д!ни-мифоло-гиялык таным, ес!ресе, ауыз 9двбиет!нд9 жаксы кер!нед!.

1. Нурланова К. Символика мира в традиционном искусстве казахов. К!тапта: Кочевники. Эстетика: Познание мира традиционным казахским искусством,- Алматы: Рылым, 1993. С. 226.

2. КтЙ кайнары /А.Райымбергенов, С.Аманова,- Алматы: бнер, 1990. Б. 240.

3. Абай /ибраЬим Ктканбаев/ Ек! томдык шыгармалар жинаш.- Алма-тн: Еаэушы, 1986. Т.1:6левдер мен поэмалар. Б. 59.

Казакстанниц каэ!рг! тавдагы бейнелеу енер! мен кол 9нер!н!ц лаглуи оси рухани бастаулардыц мумк!нд!ктер1н, оныц эстетикалык табигатын толык мецгеруге байланысты. Калыптаскан дэсттрл! твор-честволык карнм-катынас жгйес!н зерттеу, оныц ютяс!нд!ктер!н б!лу, менгеру болашак тгрпак тэрбиес!н жет!лд!ру yihIh де, каз!рг! халык шеберлер!н!ц, суретш!лерд!к творчестволык Гзден!стер!н!ц сипаттык ерекшел!г1н айкындайтын кайнар булаты болып табылады.

Диссертзцияныц 2- б е л I м 1 "Казакотан бейнелеу енер1н!ц эстетикалык табигатыныц рухани бастаулары" деп аталады. Осы бел1м-н!ц I тарауында реалист!к шыгарманыц эстетикалык табигаты жен!н-де C93 болады.

Бейнелеу онер!н енерд!ц баска ттрдер!нен ерекшеленд!рет1н нэрсе нусканыц, коршаган ортаныц, кубылыстыц т.т. квркем шыгарма-дагы /кенептег!, кагаздагы, кабыргадагы, материалдагы т.т./ об-раздн кер!н!с!н!ц бейнелену!. Бейнелеу енер!ндег! реализм - б1з тгш1н Батые Европаныц бейнелеу дзетгр!. Ягни антик кезец1нде калыптаскан бейнелеу принцоттер! кей!н Кайта еркендеу дэу!р!нде адам ттлтасыныц пластикалы мгмк!нд1ктер! мен кец!ст!ктег! терец-д!кт! бейнелеуде оптика, сызыктык перспектива, пропорция зацды-лыктарнн пайдалана отырып, классикалык тлг!дег! бейнелеу онер1 не айналды. Ал, XYII эгасардан бастап, ятт жана кезецде такырып, сюжет, мазмгн аукымын кецейте отырып, заманына сай, ез когамына тон шнншыл шнгармаларды осы классикалык тлгГде немесе бояу мен форманыц бай пластикалык мтмк!ндГктерГне стйене отырып, бэр!б!р реализм ттс!н!г1не сэйкес келет!н жаца сипаттагы туынднлар жасал-ды. Б!р казыгы, Батыста, кейде вз1м1зде де Кайта вркендеу кезец!н-де сызыктык перспектива зацдалыктарын толык менгере отырып, ек! элшемд! жазык бет!не та lirai! елшем - теревд!к иллпзиясын жасай б!л-ген Батые Европа енер! Шыгыста артта калдырдн деп есептейд!.

Сейт!п, реализм ктндел!кт! ем!рде жи! колданылатын термин болганмен, ктрдел! ттс!н!к екен. 9нер тарихында оган суретш!лер-д!ц, сыншылардыц ресми жэне биресми ортаныц катынасы эртгрл! болды, Ол ез аукымыада классицизм, академизм, барокко, рококо, романтизм, импрессионизм, егорреашгзм, гиперреализм сек!лд! эртгр-л! эмоционалдн мазмтнднк эд1с-тэс!лдерд! ûlplicrîpfn,квркем стиль-дер немесе агнм-багыттар кальттастырдн.

Енд! б!з ктндел!кт! мэдеш ортада багалишп, манызды орын алнп хогрген резали зш!ц керчег-онордег! кейб!р кер!н!стср1н атап « вте!Нк.

Б1р1нш1, реализм! 1ц тарихи-элеуметтI к жэне эмоционалды се-э1вд!к бет-бейнес! эр кезецце эр турл! болды. Жалпы алганда осын-дай рец айырмашылыктарына ктрылган реалист!к шыгармаларды ем!р КУбылыстарына деген шыншылдык, нанимдо жазу эд!с! б!р!кт1ред!.

Реализмн!ц ек!нш! б!р квр!н!с! керкемсурет оку орындарындагн оку-методикалык талап-т!лектерге байланысты туындайды. Реалист!к эд!ст!ц бул тгр!не койылатын шарттар бейнелеуш! эд!с-гэс1лдерге т!келей катысты.

Реализмн!ц тш!нш! тур!, оныц академист!к немесе классикаянк тус!н!г! оку-методикалык талап-т!лектерге жавдн. АЙырмашшшги -академизм принциптер1 антик жэне Ренессанс дэу!р!ндег1 канондык тлг!лерден туындайтын зацдылыктармен шектеул!.

Реализмн!ц ец кец тараган, б!рак европалык классикалык тип-тег! реализмге мтлдем уксамайтын тур1 - "дэстур", "стиль", "улг-тык", "квркем мектеп" деген тгывдарды б!р!кт!ред!. Енд! осыны ре-тГмен тус!нд!р!п керей1к. Егер б!э 0з!м!зге жаксы таныс классика-лнк реализм Улг!с1мен салыстырсак. Орта гасырлардагы Китай живо-пис!н, Sai юн ксилографиясын, Иран миниатюрасын реалист!к шыгарма деп айтпаган болар ед!к. Дегенмен орта гасырлардагы Кытай живош-с! каз1рг! кезеццег! кытайлык суретш! уш!н классикалык улг! болып табылады. Жапон ксилографиясы да жапондык уш!н солай. Бгер кец аукывда карастырсак 9лемд!к мэдениет уш!н де ол классикалык улг! болып есептелед!. Енд! осыныц реализмге катынасы кандай? Егер б!з сызыктык перспектива нег!з1нде калыптаскан кзц!ст!к жен!ндег! Батые Европалык кезкарасты назардан тыс калдырып, Кытай живопис1н Кытай дтниетанымымен / д!н, философиялы ой-толгаулары, эдзбнет! мен бтк!л мэдениет! т.т./ байланыстирсак, онда ол ортагаецрлад Кытай уш!н де, 61э уш1н де реалист!к енер болып есептелед!. Ооны-мен ам1рд1ц шыншнл образды кер!н!стер1н бейнелейт!», сурегш!н!ц осы шындыкка катынасан б1лд!рет!н реалист1к эд!с адамныц индиви-дуальд!, интуитивт! ттйс!ну каб!лет!мен, оннц жеке баоынш! дарын-дылыгымен жэне дэстурл! таныммзн байланысты екен, Сол сек!лд! ка-зактыц дэсттрл! енер!н де казак тш!н реалист!к енер деп айта ала-мнз. Освдан дэсттрл! керкем мектеп стил!н!ц реализмге катынасы, ткоастыктары ман айырмашшшктары аныкталады.

Казак халкнныц дэсттрл! халыктык енер!нде, дпетурл! живопи-с!нде кец!ст!к кез жетер децгеймен елшенбейд!. "...для умственного ярения"номада стен не существует, он все видит и слышит, что

делается вне юрты",- деп Г.Н.Потанин айткандай*"кец!ст1к" казак ти!н - кез алдындагы дуние емес, бтк!л Жаратылыс.

йалпы бейнелеу енер!н!ц эстетикалык табиги кер!н!о1н идея мен шындыкка жэне форма мен маэмун белг!лер1не байланысты мына-дай топтарга ажыратуга болады:

1. Шындыктыц, нтсканыц дэл кеш1рмео!. Мтндай шыгармаларды керермен "тхсас" деп аныктайды. Оныц нег1зг! критери! компоэиция-ныц профессионалды шеш!м!.

2. ШМЩМ1?2ын_образды_бейнес1_:_ Мтндай шыгармалар творчеотво-лык иабыттан, керкем экспериментт! !зден1стен туган жтмыстар.Мтн-да форма мен мазмтн табиги жарасшедылыкпен тштаснп, эмоционалды мазмгндык мон ктрайда.

3. Форманыц терец мазмтнды кер!н!с1. Мундай форманыц, бону а'то1н1ц, оннц архитоктоникалык, пластикальгк шеш!м!н!ц рэм!зд! мэнге ие болуы.формотворчеотвоныц жогары децгвйдег! эотетикалык табигатыннц мазмтнды бейнебГ камтылады. П.Пикаосоныц, К.Малевич-т!ц символды шыгармалары оган мысал бола алады. Немеое, Казакстан территориясшан табылган андронов мэдениет!нГц тарихи мтраоы бо-лып есептвлет1н кыш квзелерд!ц бет!не тшы сагат т!л!не карай кайы-ршштг келген крест тар!здес "свастика" арнег! - ежэлден келе заткан казактыц ернек-тацбаларыныц б!р!. Оныц формасы карапайым, нк-шам, ыргакти, динакикалы. Бтл - б.ж.с.д. 2 мыц жыддыц ескертк!ш!. Одан бврг1 орта гаоырлык архитектура жэд!гер! Ттрк!стандагы Кожа Ахмед 'Лассаун кешен!н1ц фасадында да осыган ткоао ернектер кеэде-сед1. Сонимен 61 pre XX гасырдыц басында жасалган бойттшрдан да б!з "свастика" ернег!н квр!п отыршз. Атадан балага терт мыц жнл бойы мирас болып келген бтл ернек - ежелден ктнн!ц рэм!зд! белг!-cl. Сонымен б!pre ол Жаратылыо пен Космос элем!н1ц мэцгШк коз-галысын б!лд!ред1. Кептеген халыктардыц дэсттрл! творчеотвосында кец таралган бтл ернект! Гитлер фашиотер! эмблема рет!нде тацдап алуына байланысты кей!н ктндэл!кт! кодданымнан шыгып кавды.

Казак дэсттрл! творчествосындагы форма, бояу тто!, материал-дыц т.т. терец мазмундык мэнге ие болуы немесе суретш!н!ц оларды сауатты пайдалана б!лу! аркылы композицияныц астарлн магынасын, айтылатын ойдыц идеяоын гсгшейту керкем шытарманыц эстетикалык та--бигатын ктнарланднра ттсед!. /А.Сыдыхачовтиц, А.Аканаовтыц соцгы кездег I шыгармаларн /.

I. Сборник доклчдов и лютуплетай: II пленум СХ Казахстана.- Ллг.'л--ты, 1Р8сЗ. С. 25. / КолгаэЗп'к.гупнда/.

Мтндай композициялар эдем!л!г!мен, эсемд!л!г!мен б!зд!ц эмо-циямызга ерекше эсер етед!. Оран ес!вд1к тэр!здес, геометриялык ернектерд!ц курде л!, сэнд1 эшекей ктрауы мысал бола алади. Ондай жагдайда жеке ернектерд!ч мазмтнды белг!лер1не кец!л бел!нбейд1. Керкеменер шыгармаларыныч эстетикалык табигатын б!лд1рет!н бгл критерийлерге абстракциялык шыгармалар / В.Кандинский, П.Клее, Г.Рихтер, П.Мондриан т.т./ , Кдзакстан суретш1лер!н1ц 80-жылдар-дыц сочы мен 1990-жылдардагы экспериментт! Iзден!стер! к!ред!.

Б1з бейнелеу енер!н!ч эстетикалык табигатын осы ек!нш1, тшЬпл! формула толыгырак аныктайды деп айта аламыз. Мгнда мазмтн мен форманыч, идея мен суретш! колтацбасыныч тереч тйлес!м! кор-кем шыгарманыч эстетикачык табигатыныч ем!ршенд1г1н айкындай ттссе, б!р1нш! формулада профессионализм, терт1нш!де шеберл!к басым роль аткарады. Осы формулалар казак енер!н!ч де эстетикалык табигатын толыгырак ттйс!нуге мтмк1нд!к жасайда.

Бейнелеу енер!н1ч 6уг1нг1 тацдагы эстетикалык табигатын аны тайтын табиги жэне жасанды сипатын И бел!мн!ц 3 тарауында, сырт кы жэне 1шк! факторлардыц эсер! жен!нде осы б9л!мн1ц 2 тарауында карастырдык.

Сейт!п суретш!лер алдында айналып ете алмайтын тлкен м!ндет тгрды. Ол халыктык дэстурл! енерд!ч ттракты белг!лер!н мецгеру. Жалиы халыктык енер б!р-б1р!не уксамайтын, б!рак б!р-б!р1н1ч сер-п!л!с эсер!нде калыптаскан та улкен !ргетастан туради: элеумет-т!к, мэдени жэне пластикалык. Суретш!лер гш!н элеуметт!к жэне мэ~ дени тэж1рибен1ц нег!з1нде калыптаскан пластикалык керкем жгйе ете мачызды. Осыган байланысты халыктык енерд1ц !шк! динашкасын айкындайтын жеке ерекшел!ктер!не токталып етей!к:

1. Казактыч дэсттрл! енер!ндег! кец!ст!к - шекс!з кец!ст!к. Рэм!зд! белг!лерде кэр!н!с тапкан жаратылыстыч масштабты бейне-с1нде ктшт! энергиялык серп!л!с бар. Ондагы формалар б!р-б!р!и1ч зацды жалгасы болып табылатын тйлес!мд! гармония мен эмоция, ой-сананыч белсенд! рол! аркылы козгалыска ттсед!.

2. Казагсгыц дэсттрл! енер!нде мелодрама жок, астарлы ой фи-лософиялы категорияларга багынган.

3. Халыктык енер жасаган кец!ст!к сгруктурасы болашак тш1н пластикалык/керкем т!лд!ч эл!ппес! болмяк. Ою-ернек - Жаратнлыс идеясыныч "шагын да карапайым формуласы. Оок формула адамныц ру-

хани-1зг!л1кт! ой-ктй!мен тйлес!м!н тапкан.

4.Дэстурл! енер ем!р зацдшшктарын зор масштабта карастыра-ды. Кэшпел1лер космоска ушпай-ак Жаратшшо завдылыктарын космос-тык би!кт!ктен кере б!лд1.

5. Казак оят-ернег!н!ц керкеад!к ктрылым жгйесГндег! сипат-тык ерекшел!к жен!нде айтсак, оныц, б1р!нш1ден, композициялык жэне эуен ттз!л!м! айкын, сурет кеск!н! жинакы, тлкен п1ш!нд! ернек жазык бет!нде б!р немесе б!рнеше рет кайталануы мтмк!н. Эо1ресе, текемет, сырмак, аяккап сек!лд! тлкен елшемд! бтйывдарда ов-ер-нек монументт! аскактылыгымен ерешеленед!. Ken жагдайда фонды ернек алмастырады, кейде кер!с!нше, ернек фонды алмастырады. Аб-салютт! жазыктылык оларды б!ртттас ет!п керсетед!. Ою-ернек пен фонныц езара тйлеЫм!, силуэтт! жазык тацбалардыц б!р-б1р!не ыр-гактн ету! симметриялы. статикалы эуенге асимметриями жэне дина-шкалы сипат беред!.

Казакстан бейнелеу енер!н!ц тарихи калыптасу кезецдер!нде тлттык колтацбаннц заман агымына сэйкес оипаттык ерекшел!г! сак-талган.

¥лттык колтацба жэнГнде сез болганда халыктык енер мен реалист 1к бейнелеу енерГнГц ез творчествосында ешкаядай жасандылыксыз тштастыра б!лген суретш!, казактнц кэс!би бейнелеу енер!н калып-тастырушылардыц Ölpl - Э.Кастеев. Оныц шыгармалары вз!н!ц аяктал-гандыгымен жэне ттс1н!кт!л!г!мен эруакнт керермендер назарын ез!-не аударнп отырады. Оныц, sclpece, отызыншы жылдардагы туындыла-рынан казактыи дэсттрл! енер!не жакын эуен байкалады. Оныц апгмыс-тарында кездейсок штрихтар. бояу тацбалары жок. Суретш1 шыгарма-ларындагн дэсттрл! ой-саяа - шынайшшктьгц, ÖYraiecIa психологизм мен еш нэрсен! назардан тыс калднрмай бейнелеу тэс!л!нен кер!нед1.

1930-1960 жылдары тлттьгк колтацба 1зден!стер1, нег!з!нен, тлттык такырыппен шектелд!. Дегенмен Н.Нтрмухамедов, К.Телжанов, С.Мэмбеев шыгармаларыныц тлттык енермен !шк! тндест!г! басым ед!. Жаты декоративт! жазык бет!нде форма кеск!н!н айкындап, накыштай ттсу аркшш ов-ернектег! "статикалы динамика" принщшГн сактау, оол аркнлы югрдел! эр! терец мазмтндык мэнге жету ооы кезецдег! У.Зжиев, М.Кенбаев, А.Галнмбаева шыгармаларына тэн ерегапел!к.

Улттык колтацба !зден!стер! Казакстан суретш!лер!н!ц шнгар-маларында i960 жлдарьг аннгнрак байкалди. Казак дэсттрл! онер!не. solpece, ои-ернекке тан пог./Нциапды керкем данамикалы мтмк!нд1к-

тер суретш!лер творчествосында 1шк1 Уйлес!м!н тапты.

Шырармадары улттык колорит 1зден1стер1 ресми казкараска таа~ ган жок. Орталыктан шыккан эдебиеттерде олар сыналып отнрди.' Жеке кгбшшс аркылы тгракты болмыс категорияларынныц ти!мд1л!г1н керсвтет!н сез!мге толы бояу ттс! пластикасы аркшш казак даласы-ныц ез1не рана тан табири квр!н!с!н бейнелеген Ш.Сариев, Т.Тогыс-баев, С.Айтбаев, А.Свдыханов, К.Дуйсенбаев, О.Нуржумаев сек!лд! суретш!лер сырткы кысымга карамастан замана талабын рухшш сез!м-д!к децгейде кврсетуде ез келбет!н сактап калды.

Бул суретш1лврд! улттык внергв жакындатып турган ерекшел!к бейнелеуш! курал-тэсIлдврге екп!нд1л1к жасай открыл, улттык бол-мыс мумк!нд!ктер1н ашуга, оран терец!рек бойлаура кулшыныс б!л-д!ру!н байкаймыз. Бул ктбшшсты б!з халыктык мгра, дэстурл! енер нег!з!ндв пайда болтан 1шк1 интуиция серп!л!с! деу!м!з керек. Оны белг!л1 внерзврттвуш! А.Каменский "1шк1 естел!к" /внутренняя память/ деп атады.^ Егер муцдай шырарманыц формальд! сырткы мумкШ-д!ктер1не токталсак. улттык сипат композиция монументт!л!г!нен, оныц б1ртутастылырынан, тепе-тецц!л!г1 мен шнакылыгынан, стати-калылыры мен форма жазыктылыгынан, бояу тустер!ндег! айшыктылык пен декоративт!л1г!нен кер!нед!. 9рине. 6ул кезец улттык колтац-ба 1зден!стер!ндег! Улкен кубылыс рет!нде байкалган адгашкы ум-тылыс ед1.

СексенГнш! жылдардыц ортасында сэу!рд!ц самалымен енер адам-дарына шырармашылык ерк!нд!к бер!лд1. Творчестволык бостандык су-ретш!лерд!ц бор!н куанта койган жок. Ол бостандыкка суретш!лерд!ц кеб! дайын емео ед!. Кейб!р суретш!лер ездер!н!ц пластикалык !з-ден!стер!нде арзанкодды тэс1лмен сырткы эдем(л!кке, жалган шын-дыкка умтылады. Мундай суретш!лер адавдардыц ец урымтал жер! -улттык сез!мд! саудага салып, дайындыры темен керермендерд! ез!~ не тартты.

Дегенмен дэстурл! дуниетанымды, тарихты, халыктык философия-лык ттс!н1кт! терец мецгерген суретш!лерд!ц шыгармашылык !зден!с-тер!нде токсаныншы жыядары тлттык колтацба халыктык дэстурл! бол-мыспен уласып теревдей ттст!. Оран К.Кеметов, М.Элин, Б.Бэп!шев, А.Есдэулетов, Г.Маданов, К.Хайруллин композициялары мысал бола алады. 8с!ресе, А.Сыдыхановтыц, А.Аканаевтыц кейПгг! кездег!

1, Эстетика и пути творчества: Сборник статей,-Москва: Изобразительное искусство, 1977, С. 242.

2. Каменский А. Дрепо традиции, //ЛИ. НИ, №2. С. 14.

сапалы 1зден1стер1нде олардыц вм!рден ттйген мол тэж!рибелер1 пайдаланылады. Халиктщ кешег!с! мен бтг!нг! ем!р!не, оныц руха-ни болмысына терец уц!ле отырып 1шк1 интуициялык мэдени тэж!рибе аркылы ктрдел! композициялар ктрастырады. Керкемд1к мумк!нд!ктер!н эмоционалды бояу тус! мен колорит аныктайды, ал рэм!зд!к белг1лер мен этнографиялик материалдар жеке деталь рет!вде енед!. Бтлардыц бэр! мазмун тсрецд!г!н кушейте ттсед!.

Осы кезец суретш!лер!н кызыктыратнн ортак проблема - философия, эдебиет, элемд!к мэдениет жен1ндег! жан-жакты терец б!л!м, санаткерл1к. каз!рг! болып жаткан кубылыстарды халыктнц еткен!-мен байланыстыру. Бейнелеу енер!н!ц юграл-тэс!лдер! - бояу ттс!, ыргак, бет-бедер, архитектоника - форма м!ндет!н аткарып, осы форманыц магыналык мэнге, мазмунга айналуы "окиганы емес, ктбылыс-ты, кездейсоктыкты емес, заццылыкты"/ Д.Сарабьянов/ камгуга кемек-тесед!.

Казак енер!н!ц каз!рг! жагдайын толыгырак ттс!н1п, оныц бо-лашагына кез ЖУгГрту уш!н 61з халыктык дэстгрл! енер тудырган табиги керкем зацдылыктарды да, элемд!к мураны да, ем!р койып отырран жаца талаптарга бойлай отырып, тлттык жэне жалпыхалыктык диалектика зацдыльгктарын ескерем!з.

Диссертацияныц нег!зг! мэселелер1 жен!нде жарык кэрген тац-дамалы шыгармалардыц т Г з I м Г:

1. Коркемонер терминдер!н1ц кыскаша ттс1нд!рме сезд1г!.-Алматы: Республикалык баспа кабинет!, 1993,- 72 бет.

2. Бейнелеу енер!н!ц багдарламасы: Мектеп жасына дей!нг! тэрбие.-Алматы: Рауан, 1993.- 68 бет./Н.Стариченкомен б!рге/.

3. Таза енер жэне рухани тазалык.// Культура. Религия. Воспитание: Межвузовский сб. науч. статей.-Алматы: АГУ им.Абая, 1993. Б. 1-8.

4. Казакстан Республикасы мектептерГнде окушыларга кэркем эстетикалык б1л!м беру. Ол да сол жинакта. Б. 8-14. / Авторлар тобы/

5. бнер тарихы пэн!н1ц тарихи жэне теориялык мэселелер!. // Формирование творческой активности студентов и учащихся в процессе художественного образования: Межвузовский сб. научн. трудов.-Алматы:АТУ им. Абая, 1994. Б. 51-65.

6. Партиялык кезкараока сын жэне енердег! мазмтн теренд!г!.!/ Методические проблема художественного образования и эстетического воспитания учителя в процессе обучения в высших учеб-

них заведениях: Межвузовский сборник научных трудов.- Алматы: АГУ имени Абая. 1994. Б. 70-76.

7. Теорпялык, гылыми-танымцык жтмыстарга койьшатын талап-т1-лектер. Ол да оол кинакта. Б. 59-34./Б.Оспановпен б!pre/.

8. К вопросу о строгости искусствоведческой терминологии на казахском языке. // Проблемы формирования профессионально-педагогического мастерства у будущих учителей изобразительного искусства.- Алматы: КазПИ им.Абая, 1983. Б. 44-47.

9. Формирование навыков художественного восприятия в мировоззренческом воспитании студентов художественно-графического факультета. // Формирование научного мировоззрения как комплексная проблема,- Алматы: КааПИ им.Абая, 1987. Б. 122-128.

10. Оюмен ойын жетк1зген. //Б1л1м жэне ецбек. 1987,.№2.. Б.34.

11. Эстетикалык оку-тэрбиа жгйео! маселелер!.IIКазакстан мектеб!. 1993, »6, Б,21-26./М,Ибраева, т.б. б!рге/.

12. Абдрашит Сцдыханов//Жалын, 1993, Л 2.

13. Эулиелер мекен!//Жалын. 1993, №8. i

14. бнерд1ц вз! ем1р: Оны суретш1н1ц жан дауысы тар етед!.

//Зерде. 1994, Я 6. Б. 29-30. у

15. Кец1л1вде кеп нткте...// Аралпланета, 1994. 1-шыгуы.

16. Казакстан енер!: кеше, 6ут1н, ертец.//Аралпланета, 1994, 2чиыгуы, 16,т.

17. Мухит Калымов/Каталог,-Алматы, 1989.'-.

18. Проблемы национального и интернационального. Тезисы докладов и сообщ. - Алматы: КазПИ им.Абая, 1987.,Б. 94-95./Е.Зальц-манмвн б1рге/,

19. Казак оурет оалган ба?// Мвдениет. 1§92, 7, I—15 сэу!р, Я 8, 15—3D caylp,

20. "Стцгат" деген сулу оэз,//Казак едебиет!. 1992, №40,2казан.

21. Эстетикалык тэрбие мэсел&лер! II Казакстан мугал1м1. 1982, » 28, 9 июль.

22. Туымыз кандай болмац?//Егеменд! Казакстан. 1992,23 мамыр.

23. Казак мектептер! мен мектепке дей!нг1 балалар мекемеле-р!нде имандылык-эотетикалык тэрбие беруд!ц кешенд! багдарламасы,-Алматы, 1989,/Колжазба кткында,/Авторлар тобы,/1,5 б.т.

24. 9оевд1к елем!не саяхат. Реоп. ТВ хабарларыныц аннотация-лары. Сценарий авторы жэне жтрг1зуш1с1, Реоп, ТВ бек!ткен. 108-хабар.

Байжигитов Б.К.

ЭСТЕТИЧЕСКАЯ ПРИРОДА КАЗАХСКОГО ИСКУССТВА

1на основе традиционного творчества и изобразительного искусства1

В диссертации исследуется эстетическая природа казахского искусства на материале традиционного народного творчества и современного изобразительного искусства Казахстана. Для решения этой проблемы и, по крайней мере частичного преодоления догматических и субъективистских наслоений в художественно-эстетической картине мира теории, истории изобразительного иокусства диссертантом была предпринята попытка системно-комплеконого описания социальных и гносеологических источников, внутренних механизмов становления и развития и важнейших функций традиционного народного творчества казахов и современных форм его реализации.

Опираясь на имепцие непосредственное отношение к теме разработки казахстанского и мирового общеотвознания и деятелей искусства диссертант провел, наряду с гносеологической эстетической характеристикой доминирующих тенденции традиционного народного творчества, комплексный анализ вещественных и знаковых "моделей мира".

Так при анализе знаковых символов мироздания, было показано, что орнамент, бытовые предметы, декоративные изделия, памятники архитектуры и жилище заключают в себе два омысла: обозначение строения мира и ценностные критерии. Ведущими являютоя темы отношения человека к человеку и отношение социума я природной ореде, пространственно-временной организации вещей.

Таким образом, традиционное искусство обладает ярко выраженными интеграционными и аналитическими свойствами. В целостной и вместе с тем многоплановой эстетической структуре моделируется и особенности национального мировосприятия и мироощущения.

Несмотря на существенные содержательные и формальные различия народное творчество по своей сути, внутренней структуре является духовным источником для профессионального искусства. Именно устойчивые- художественно-эстетические признаки придают конкретному типу духовной культуры наиболее важные изобразительные средства, эмоционально-смысловую и социально-историческую сущность и значение.

Bayzhigitov b.K.

Aesthetic Nature of Kazakh art.

(Based on the material of folk creative work and fine arts).

The research of the dissertation is an aesthetic character of the Kazakh art, based on the materials of traditional folk art and contemporary fine arts of Kazakhstan.

To solve this problem and, at least partial to overcome the dogmatic and subjectivistic later development we have made an attempt of the systematic and complex description of the social and gnoseological sources, internal machinery of the formation, development and most important functions of the traditional Kazakh's folk art present forms of its realisation.

Leaning on the Kazakhstan's and world public and art figure's eloborations, touched the thema, dissertant carried out the complex analyse of the material and symbolic "model of the world" including gnoseological/aesthetic description of the dominant tendences in the traditional folk art.

So, analysing the sign symbols of the universe it has been showed, that ornament, utensics decorative handicrafts, architecture memorials and dwelling include two meaning: signification of the structure of the world and value criterions. The leading themas are the relationship between the people and relationship between the society and natural environment, the attitude to the time/spatial organization of the things.

In that way, traditional art has brightly expressed its integrational and analytical characteristics. Integral and various aesthetic structure model the peculiarity of the national attitude and perception of the world.

In spite of formal and substantial distinctions, the folk art as a matter of fact is the spiritual source to professional art. Exactly the firm art/aesthetic signs •give to concrete type of the spiritual culture the most important figurative means, emotional/meaning and social/historical essence and sense.