автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.02
диссертация на тему: Этапы развития татарской прозы начала XX в.

Текст диссертации на тему "Этапы развития татарской прозы начала XX в."

Об - 7С/бО - 5

Академия наук Республики Татарстан Институт языка, литературы и искусства им.Г.Ибрагимова

на правах рукописи

Баширов Фарит Каримович ЭТАПЫ РАЗВИТИЯ ТАТАРСКОЙ ПРОЗЫ НАЧАЛА XX ВЕКА

По специальности: 10.01.02 — Литература народов Российской Федерации (татарская литература)

ДИССЕРТАЦИЯ на соискание ученой степени доктора филологических наук

Научный консультант: доктор филологических наук, профессор Ф.М.Мусин

Эчтэлек

Кереш

I булек. Мэгърифэт Ьэм азатлык ечен керэш (1901—1908).

1. Ике гасыр чигендэ: яца заман прозасыньщ жанр узенчэлеге.

2. Шерекътэн Гаребкэ.

2.1. Кысалы кыйсса урнэклэре.

2.2. Традицион сюжетлы эсэрлер.

3. Мэгърифэтчелек хэрэкэте Ьэм патша цензурасы.

4. Яца заман татар прозасы.

4.1. Традициялэр Ьэм новаторлык.

4.2. Уцай герой проблемасы.

4.3. Гаилэ тэрбиясе Ьэм аныц узенчэлеклоре.

4.4. Моктэп-мэдрэсэ проблемасы.

4.5. Заман прозасында хатын-кыз образы.

4.6. Милли тел-стиль месьэлэлэре.

II булек. Социаль-психологик эсэрлэр (1909—1913).

1. «Кайтты истибдад кире...».

1.1. Термэ хатирэлэре.

1.2. «Кара тап».

2. Кара тормыш, ка!юрлэнгэн язмышлар.

3. Эдэби эзлэнулор юлында.

3.1. Тэржемэ эсэрлэр Ьем аларныц проза усешендэге роле.

3.2. Прозада тарихи тема.

4. Заман Ьэм герой.

4.1. Урталыкта.

4.2. Хыял Ьэм хэят.

3

III булек. Чорньщ эхлакый эчтэлеге Ьэм куптармаклы проза

(1914—1918). 259

1. Чор—эдип—герой. 260

2. Прозада сугыш темасы. 276

3. Иждци кыйблаларны барлаганда. 296

4. Татар сатирик прозасы. 319 Йомгак. 341 Библиография. 347

4

КЕРЕШ

Теманыц актуальлеге. Денья цивилизациясе тарихы шуны раслый: халыклар узлеренец усеш юлында эволюция ечен гаять меИим булган этапны — Ренессанс, Яцарыш этабын уте л эр. Ренессанс дэверендэ едебият-сенгать чэчок ату чорын кичерэ, милли жирлекте олы талант-лар, мэшЬур шехеслер усеп житеше. Европалылар XIV—XVI га-сырларда узган яцарыш девере, мэгълум тарихи сэбэплэр аркасында, татарларга соцарып, XIX гасырныц соцгы чирегендэ киле Ием XX йез башында узенец югары усешенв иреше. Бу херекет татарныц милли кутэрелешен, рухи-медени сикерешен гэудэлэндерэ, килэчэк усеше ечен этергеч 1э.ем ышанычлы нигез була. Табигый ки, милли яцарыш ха-лыкныц ныклы рухи мирасы, гасырлар буе тупланып килген фикри, медени байлыгыныц куетеннен башка мемкин булмас иде. Бу жэЬет-тен, татар едебияты XX гасырга кергенде узенец мец елдан артык булган бай тарихына таянды, шуннан сугарылды Ьем кеч алды.

Татар ренессансыныц башлангыч этабында — XIX йезнец соцгы чи-регенде татар едебияты, мегьлум булганча, яца едебият булып фор-малаша. Бу чорда ижат принциплары тагын да камиллеше, жанрлар кола-чы кицея Ьэм яца эчтелек белен байый, эдебиятта ме!шм сыйфат узгэрешлере барлыкка киле. Шуца менесебетте тормышка йез белен бо-рыла баручы, реаль образларны, реаль вакыйгаларны суретлеу объекты итеп алып, ситуациялер Ьем детальлер дереслегене омтылучы прозага да (яца татар прозасына) нигез салына. Бу прогрессив херекет XX йез башында яца бер кует Иэм кеч алып, тулысынча яшеу хокукына ия була. Шул ревешле, без бу этапта инде формалашкан Ьем яцадан-яца тармак-ларда, юнелешлерде усуче проза белен эш итебез.

Татар прозасыныц усешен, гомумен, едебият кичерген этаплар ке-бек ук, илде булып уткен еЬемиятле ижтимагый-тарихи вакыйгалар як-

5

тылыгында карау идеясе кабул ителгэн. Шул уцайдан «XX йез башы татар прозасы» дип атала торган чор турында суз алып барганда, иц элек шушы дэвернец чиклерен билгелэргэ кирэк. Элеге мэсьеле инде татар эдэбиятында ачыкланган кебек. Проза, тому ми эдэби хэрэкэтнец бер тармагы буларак, шул чорныц билгелэнгэн кысаларында каралырга ти-ешле иде. «XX йез башы татар эдэбияты» исэ, 1905—1917 еллар ара-сында каралды Ьем элеге кадер бу буленеш бехес тудырмады. Гасыр башы едебиятын етрафлы ейренген куренекле галим И.Нуруллин елеге месьелеге махсус игътибар биреп, шул ревешле фикер йерте: «Иц элек безге XX йез башы эдэбияты» дип атала торган шушы чорныц чиклэрен билгелэргэ кирэк. Аныц башы кайда да, ахыры кайда? Бу со-рауга жавап биру бер дэ кыен тугел кебек: 1901 елда башланып, 1917 ел-да тэмамланырга тиеш. Лекин эдэбият тарихын чорларга булгэндэ без гасыр исэбе кебек формаль принцип белэн генэ чиклэнэ алмыйбыз. Би-редэ илнец яисэ халыкныц экономик усеше, социаль узгэрешлэр, азат-лык херэкэте Ьэм ижтимагый фикер баскычлары белэн берлектэ, эдэбиятныц уз эчке законнарын, аныц алга барышындагы сыйфат сике-решлэрен искэ алырга тиешбез. Эдэбият юлыныц бер булемтеген яца чор итеп тану ечен аныц, элеккелэре белен чагыштырганда, сыйфат ягыннан узге булуы кирек» (Нуруллин, 1966; 6). Эдеби процессны бер бетен итеп Караганда бу караш сораулар уятмыйдыр, эмма hap жанр формасыныц аерым усеше белэн ныклабрак танышканда башкачарак фикер йерту за-рурлыгы раслана. 1905 елдан соц татар эдебиятында житди сыйфат узгерешлэре барлыкка килгэн эдэби тармак — поэзия булды. Ша-гыйрьлэр мэгълум елгерлек белэн революция китергэн мемкинлеклерне ижатларында чагылдырырга алынып, поэзиягэ яца тема Ьэм яца эчтэлек алып килделэр. Бу «беренче чиратта» мэгърифэт Ьэм азатлык ечен керешке омтылуныц кует алып, бэреп чыгуында куренде. Г.Тукай

6

«Херрият хакында» (1905) исемле шигырендэ мондый хисне шулай тас-вирлый:

Китте хесрет, елемнэр, Иркенленде калэмнэр; Булсын куп-куп селамнер Рухларына тидия

(Тукай, 1985, 1; 41) Шагыйрь «Дустларга бер суз» шигырендэ чор атмосферасын суретлэгендэ шатлыклы теслэрге гене тап була:

...Мезлумнвргэ якты, нурлы кеннэр килде,— Азатлыкныц кояшы тугъды имди

(Тукай, 1985,1; 42) Акыл Ьэм хис ирегенэ дан жырлау М.Гафури шигъриятенен де узэгендэ ята. Шагыйрь «Шатлык шигыре»ндэ (1905) яза:

Эй калэм! Шатлык белэн карацны тук! Тебрик итеп миллетемэ язам мектуп: hep жэЬэттен херриятлэр ачылганга, Бу кендэ хэсрэтемннэн шатлыгым куп

(Гафури, 1980,1; 31) Н.Думави, С.Рэмиев, С.Сунчэлэй, З.Бешири, М.Укмасыйлар да татар поэзиясендэ ирек авазын раслаган шагыйрьлер булдылар. Гому-мэн, хокуксызлыкка легънэт, азатлыкка дан мотивлары гасыр башы татар поэзиясенец узэген тешкил иттелэр.

Инде эдэбиятнын калган ике теренэ — драматургиягэ 1шм проза-га меражэгать итсвк, мвсьэлэгэ башкачарак якын килу кирэклеге ачы-ла. Эш шунда ки, биредэ сыйфат узгэрешлвре поэзиядэ кузэтелгэнчэ ук житди Ьэм тамырдан борылыш эзерлэрлек дэрвжэдэ тугел иде. XIX йвз соцгы чирегендэ узектв торган рационализм, дидактизм, эхлак пробле-малары революциядэн соц да теп юнелеш булып торалар. И.Нуруллин

7

бу хэлне узе дэ таный Ьэм купмедер дэрэжэдэ сайлаган принцибына каршы да киле. Драматургия турында фикер йерткэндэ, шул чор есэрлэрен анализлап галим болай ди: «1906—1907 елларда двньяга чык-кан пьесаларны бер-бер артлы куздэн кичерсэк..., без аларда кычкырып торган рационализм курербез. Гомумэн, бу чорда театрньщ Иэм драма-тургиянец ижтимагый ролен ацлауда XIX гасыр карашлары нык кына сизелэ эле» (Нуруллин, 1966, 36—37). Прозада да шул хэл кузэтелэ. 1905 елдан соц да татар прозасы тулаем рэвештэ мэгърифэт чаралары, эхлак тозэту мэсьэлэрен топ юнэлеш итеп сайлаган эдэби тер буларак харак-терлана. Шушы хэлне куздэ тотып эдэбият белгече Гали Халит XX йез башы прозасыньщ мэгърифэтчелек этабын 1908 елларга кадэр дэвам итуен ассызыклый (ТЭТ, 1986, III; 268). Мэсьэлэгэ нечкелэбрэк кара-сац, XIX йез татар эдебияты традициялэренец унынчы елларга кадэр актив, тыгыз хэрэкэт булуы ацлашыла. МеЬим сыйфат узгерешлэре кузлегеннен фикер йертсэк, XX гасыр башы татар прозасын, гомумэн, унынчы еллардан башлап кына ейрэну тиешлеге мэгълум була. Гэрчэ, 1905 елгы революцион вакыйгалар мэгърифэтчелек эдэбиятындагы ае-рым позициялэрне узгэртудэ, яца сыйфатлар белэн баетуда купмедер роль уйнаса да, тулаем алганда тамырдан борылыш ясамый эле. Дерес, 1905—1908 еллар арасында эдэби усешкэ узгэ тес биреп рус Иэм терек теллэреннэн бик куп проза эсэрлэре тэржемэ ителэ. Узгэртеп эшлэу — адаптация яки контоминация ысулы белэн деньяга чыгару очраклары да шактый. Бу чорда А.С.Пушкин, М.Ю.Лермонтов, Л.Н.Толстой, И.С.Тургенев, А.П.Чехов, А.И.Куприн, А.М.Горький кебек клас-сикларныц куп кенэ эсэрлэре татарчалаштырыла. Шулай ук М.Твен, В.Гюго, К.Гамсун, К.Дойль, Бичер-Стоу, Э.Салгари, Гульярдо сыман Америка 11эм Европа эдиплэренец эсэрлэренэ дэ дикъкать бирелэ. Тэржемэ эсэрлэр фикерне кузгату, заман куйган проблемаларга жавап эзлэу елкэсендэ мэгълум роль уйнасалар да, алар берничек тэ милли

8

едебиятныц йезен билгели алмыйлар. Эдеби-медени хэрэкэтнец милли эчтелеген бары тик уз жирлегенда туган, уз халкы ©чен хас булган чара-ысуллар белен сугарылган эсэрлэр генэ тэшкил итерге хаклы. Шул ревешле Караганда тубендеге нетижэлерге килэбез. XIX йездэге идея-эстетик принципларныц 1905—1908 елларда да узек урын билеп торуын кузде тотып, XX гасыр башы татар прозасын 1901—1905 еллардагы есерлерден аерып ©йрэну дерес булмас иде. Шул сэбэпле, механик буленеш тумасын ечен, XX йез башы мэгърифэтчелек прозасын гасыр исэбе буенча 1юм хроникаль принципка таянып 1901—1908 еллар ара-лыгында карау тиешлеге раслана. Инде XX йез башы татар прозасыныц икенче чик датасына куз салыйк. Бу этапны 1917 ел белен тегеллеу ацлашылыр да иде. Эмма объектив булыйк: едеби процессны сеяси ва-кыйга кинет кене тамырдан узгерте алмый. Ул еле инерция белен булса да херекетен девам ите. Моны проза усешен жентекле ейренулер де раслый. Илде урнашкан сеяси вазгыять нетижэсенде идеология елкесенде де башланган кискен узгерешлер (татар халкына озак еллар игелекле хезмет итеп килгэн газета-журналларныц тыюлуы, китап нешриятларыньщ эшченлеге тукталу яки узеклештеруге дучар ителу, едеби кечлерне хезерлеуче олуг мектеп-медреселернец ябылуы Ь.б.) едеби процесска, шул жеИеттен проза усешене де яца эчтелек, яца мо-тивлар алып киле. Дикъкатьке лаек факт: 1918 ел узене куре бер йомгак этабы буларак характерлана. Бу елда теге яки бу едипнец терле басма-ларда чечелген хикеялере аерым жыентык ревешенде денья куре, инде укучыга мегълум булган едебият урнеклере кабат басыла, яисе элегрек язылып та тыюлар нетижесенде чыкмый калган есэрлер мейданга куе-ла. Яца девернец эчтелеген чагылдырырга омтылган суз сенгате чара-лары нигезде 1919 елдан курене башлыйлар. Димек ки, «XX йез башы татар прозасы» дигенде 1901—1918 еллар аралыгында суз алып бары-лырга тиешлеге анык 1юм ачык мегълум була.

9

Хезмэтнец максаты. XX йез башы татар прозасы усешен ейрэн-гэндэ ©ч этап кузгэ ташлана. Дерес, Г.Халит бу чор чэчмэ эсэрлэрен тикшергэндэ ике этап турында суз алып бара. Беренчесен ул «мэгърифэтчелек реализмы белой бэйле этап» дип атый. Икенче этапны «унынчы еллар прозасы» дигэн исемдэ атауны кулай таба (ТЭТ, 1986, III; 268). Без, уз чиратыбызда, соцгы этапны икегэ булуне урынлы дип табабыз. Мвгълум ки, 1909—1913 елларда татар вдэбияты критик реализм, романтизм юнэлешендэ ждтди казанышларга ирешэ. 1914 елдан исэ, татар прозасы тагын да саллылана, роман-повестьларга байый, куп тармакларга яфелеп усэ, жанр Ьэм формасы, Ьэм эчтэлеге буенча тагын да терлэнв, иждт методларыныц характеры вэ стиль узенчэлеклэре ягыннан оЬемиятле идея-эстетик эволюция кичерэ. Шул рэвешле, XX гасыр башы татар прозасы 1901—1918 елларда расланып, тубэндэге этапларны уза:

1 этап: 1901—1908 елларны эченэ алып «Мэгърифэт Ьем азатлык очен керэш» чоры дип исемлэнэ.

2 этап: 1909—1913 еллар аралыгында карала Ьем «Социаль-пси-хологик эсэрлэр» дип билгелэнэ.

3 этап: 1914—1918 елларны куздв тотып «Чорныц эхлакый эчтэлеге Ьэм куптармаклы проза» дип атала.

Элбэттэ, бу буленеш катгый тегаенленгэн чиклэргэ ия тугел, шу-ца курэ этаплар арасына койма корып булмый. Беренче этапка хас идея-эстетик традициялэр икенчесендэ, еченчесендэ дэ дэвам итэлэр, узгэреш кичереп усэлэр, яца эчтэлеккэ ия булып катлауланалар, башка теслэрге байыйлар. Шулай ук бер этапка хас тенденциялэр алдагы чор-да берелэнэлвр Ьэм вакыт узу белэн яца сыйфатка ия булып формала-шып житэлэр. МеИим иж;тимагый, сеяси-мэдэни-эдэби вакыйгалар бербер артлы тезелеп, тарихи чылбырныц езелмэс буыннарын тэшкил итэлэр,этаплар, гэрчэ бер-берсеннэн куп яклары Ьэм узенчэлеклэре

10

белен аерылып торсалар да, тыгыз бейленешке ия булып, тарихи бетенлекне тезилер.

Ойрэнелу тарихы. XX йез башы татар эдэби херекетен тулаем куз алдына китергенде, аныц зур ижтимагый-тарихи вакыйгалар ташкы-нында узуы ачык булыр. Болар: XIX йезнец соцгы чирегенде татарларда кутерелеп киткен уяну девере, 1905 елгы Россиядеге беренче революция, реакция чоры, яца революцион кутэрелеш этабы, Беренче бетенденья сугышы, Февраль революциясе Ьем, ниЬаять, Октябрь инкыйлабы. Еш узгереп торучы Ьем искиткеч тизлек белен баручы ижтимагый-тарихи процесс едеби-медени, милли-идеологик херекетлерге де зур йогынты ясый. Шуца нисбетен едебиятньщ яца тема-эчтелек, форма белен баюы кызу темплар белен бара 1юм житди сыйфат узгерешлерене алып киле. Гасыр башында чын мегънесе белен ренессанс чорын кичерген татар едебияты Ьердаим галимнернец куз уцында булды. Революцияге кадер ук Г.Тукай, Ф.Эмирхан, Г.Ибра1шмов, Г.Исхакый, Ж^.Велиди, Г.Баттал, Й.Акчура, С.Максуди, Н.Думави, Н.Гасрый, Н.Хелфин 1юм башка де-мократик кечлернец кенделек матбугатта денья курген мекалелеренде едебият-сенгать месьелелерене кагылышлы Ьем шул жемледен проза есерлере хакында да кызыклы гына фикер-кузетулер уздырыла. Ку-лемле хезметлерден исе, иц еувел Ж^.Велидинец эшченлеген ассызыклау зарур. Ижатыныц башында ук язылган «Татар едебиятыныц барышы» (1912) диген китабы бу елкэде житди адымнардан булды. Олеге хезметенде тенкыйтьче едеби херекетнец тарихи чынбарлык белен тыгыз менесебетте булуына басым ясады: «Инсанныц тарихи барышы хы-ялдан хакыйкатьке таба булган, аныц едебияты да шул агым белен ага-чагы табигыйдер» (Велиди, 1912; 83). Шулай ук бу елкеде Г.Сегъдинец актив эшченлеген икърар иту зарур. Аныц бер-бер артлы денья курген «Мехтесер кавагыйде едебият» (1911) Ьем «Эдебият ысуллары» (1912) исемле хезметлере едебият белеме усешенде еЬемиятке ия роль уйнады-

и

лар. Башлыча, едип соцгы хезмэтендэ хэзерге фэндэ «матур эдэбият эсэрлэре» дип аталган тешенчэгэ тукталып, аларны «калэм эдебияты» дип исемли, шул уцайдан проза эсэрлэреннэн «хикэя вэ роман» хакын-да да махсус урын бирэ (Сэгъди, 1912; 5—6).

Бу чордан Г.Батталныц 1913 елда донья кургэн «Незарият эдэбия» («Эдэбият теориясе») исемле китабын аерым билгелэп китэргэ кирэк. Автор бу хезмэтендэ эдэбият белеме буенча жентекле тикшеренулэр уз-дыра 1юм шул жэЬэттэн эпик жанрларга да аерым булекчэ багышлый, Г.Баттал проза эсэрлэрен «сэнгатькаринэ эпосньщ формалары» дип атый Ьэм «роман», «кыйсса», «хикэя» терлэрен аерып чыгара (Баттал, 1913; 74—80).

Революциягэ кадэрге басмалардан Г.ИбраЬимовныц «Эдэбият дэреслэре» (ИбраИимов, 1916) дигэн хезмэте аеруча игътибарга лаек. Дэреслек характерында язылуына карамастан, китап эдэбият белеме та-рихында лаеклы урын алды Ьэм эдипнец аерым кузэтулэре, нэтижэлэре буген дэ актуальлеген югалтмаганнар. Г.ИбраИимов проза эсэрлэренэ махсус булек багышлап аларны классификациялэу, жанр формаларын теоретик яктан аныклау, аларньщ эчтэлеген ачу жэЬэтеннэн житди уцышларга ирешэ. Г.ИбраЬимовныц бу хезмэте эдэбият тарихында зур вакыйга итеп кабул ителэ. Эдипнец замандашы тэнкыйтьче Г.Гали «Галимжан ИбраЬимов Иэм бездэ эдэбият белеме» исемле мэкалэсендэ элеге хезмэтне эдэбият теориясе елкэсендэ зур борылыш дип билгелэде: «Бу борылыш — чыннан да татар эдэбият теориясенец уз жирлегендэ борылыш иде. Бу фэннец татарныц уз телендэ, кирэк урында уз терми-нологиясе белэн усэ башлавына таба борылыш иде» (Гали, 1958; 205). Г.ИбраЬимов бу китабына узе дэ зур игътибар бирэ, хезмэтнец «Эдэбият кануннары» исеме астында икенче (1918) Ьэм оченче (1919) басмалары донья куру моца ачык дэлил.

12

20 елларда едебият белеме буенча язылган хезмэтлэрдэн Г.Сэгъдинец «Татар эдэбияты тарихы» (1926) дигэн китабын беян иту тиешле. Биредэ эдеби юнэлешлэр, ижат методлары, эдэбиятны период-ларга булу жоИетеннон житди фикерлер ейтеле, прозага менэсэбэттэ де игътибарга лаек кузетулер уздырыла. Хезмет, беренче чиратта, бай фактик материалы белен дикъкатьне ж,елеп ите, автор ижтимагый-сеяси вакыйгаларга менесебетте жанр формаларында Ьэм стиль елкесенде бара торган узгерешлер, яцарулар хакында да кызыклы нетижэлер ясый.

30—40 елларда мегълум тарихи 1юм социаль сэбэплер аркасында едебият фене елкесе де сизелерлек сулпенлек кичере. Бу чордан нигезде Г-жан Сегъдинен «Эдебият теориясе» (1941) исемле хезметен курсетерге мемкин. Автор, герче, чорына хас булганча вульгар-социологизм рухы-на бирелген булса да, хикея, повесть, роман хакында кызыклы гына фикерлер ейте.

XX йезнец соцгы чирегенде берничэ теоретик хезмет денья куре. И.Нуруллин едеби процессньщ незари нигезлерен яктыртуга багыш-ланган хезметенде (Нуруллин, 1977), Ф.Хатипов «Эпик жанрлар» (Хатипов, 1973) исемле китабында, А.Эхмедуллин узе тезеген «Эдебият белеме сузлеге»нде (ЭБС, 1990) проза хакында житди фикерлер ейтелер. Д.ЗаЬидуллинаныц гасыр ахырында денья курген «Эдебият кануннары 1юм заман (Татар едебият незариясенец барлыкка ки�