автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.02
диссертация на тему: Этиотопонимы Хорезма и их лексические основы
Полный текст автореферата диссертации по теме "Этиотопонимы Хорезма и их лексические основы"
УЗБЕК И СТОН РЕСПУБЛ ИКАСИ ФАИЛАР АКАДЕМИЯСИ ТИЛШУНОСЛИК ИНСТИТУТИ
Кулёзма хукуцндя
УДК 609.4-37.5.801.313.!
АТАЖОНОВА Аноргул Жуманиязовна
ХОРАЗМ ЭТ Н ОТО П О Н И М Л А Р И ВА
УЛАРНИНГ ЛУГАВИЙ АСОСЛАРИ
Д\утахассяслкк 10.02.0g — Миллий тиллар (узбек тили)
филология фаплари ног,поди н.ичнй длра;касн::.ч олиш учуи галдим этилган диссертация
Л В Т О Р Р. Ф Г: Р А Г И
ТОШКЕИТ—1996
Тад^пк^от ал-Хоразмий номидаги Урганч давлат университет!: узбек тнлшунослиги кафедрасида бажарилди.
Илмий рахбар — филология фанлари доктори, профессор 3. Д. ДУСИМОВ.
Расмий оппонентлар — филология фанлари доктори, профессор
Э. А. ЕЕГМАТОВ.
— филология фанлари номзоди, доцент Н. ОХУНОВ.
Етакчи илмии муассаса Тошкент давлат университети.
Димоя 1996 йил октябрь ойннинг . J. . куни соат . Узбекистон Республикаси Фанлар Академиясининг Тшниуносли* института ДК 015.31.01 ра^амли докторлик илмий даражасин1 олиш учун диссертациялар з^имояси буйича бирлашган ихтисос' лаштирилган Илмий Кенгаш йигилишида булади.
Манзил: 700170, Тошкент ша^ри, И. Муминов кучаси, 9-уй.
Диссертация билан Узбекистон Республикаси Фанлар академиясининг Асосий кутубхонасида танишиш мумкин.
Манзил: 700170, Тошкент ша^ри, И. Муминов кучаси, 13-уй.
Автореферат 1996 йил сентябрь ойининг «
» куни тар^а-
тилди.
Бирлашган ихтисослаштирилган Кенгаш илмий котиби, филология фанлари доктори
Э. А. УМАРОВ
ДИССЕРТАЦИЯНИНГ УМУМНЙ ТАВСИФИ.
Мавзунинг долзарблиш. Узбекнстон токоппмиясннннг бой ва серкирра матерналлариаи туплаш ва таджик мишш гозасндаи анча Ишлар кнлнидн. Натижада Узбскнстоннннг бир катор вилоятларн, миитакалари топоннмиясиии лингвистику тарихий, типологии нуктаи назардан тахлпл килишга бапшшанган монограф^ялар, рнсолалар, днссертшмшлар ёзшт-дй,топонимларнинг" нзохли лугатлари тузилдн. Шуша карамасдан, узбек номшунослиги олдида бир катор мураккаб хамда долзарб масалаЛар турибди. Мана шуидай вазифалар жумласига узбек этнонимияси ва улар негнзида хосил булган атокли отлар гурухшш атрофлича тадкик, кнлиш, илмий-назарнй пондеворшш яратиш киради.
Узбек этнонимиясинииг характерли матсрналлари хали монографии тарзда чукур тахлил килннгани йук. Бу масала баъ-зи ишларда умумий холда урганилгаи ёки топоннмняга оид ишларда бошка муаммолар билан боглик холда йул-йулакай тилга олштди. Айшщса, алохнда худудга мансуб булган этно-иимлар ва этнотопонимлар шу куига кадар махсуе тадщщот объекта булган эмас. Этнонимлар атокли отлар тнзимида бир к,атор помлар гурухларишшг юзага келншида мухнм урин тута-ди. Бу хол кунрок антропонимлар ва топонимлар ясалишида еркнн куринади. Шу сабабли этнонимлар бнлан топоним-ларшшг узаро муносабатшш ва шу асосда этнотопонимларшшг юзага келнш конушштларини урганиш узбек номтунбелнгн-ИШ1Г натор мураккаб хамда долзарб^ муаммоларшш счишга кумакляшди.
Этноним ва зтнотопоннмларнинг тадкикп нафакат тнлшу-нослик учун, шу билан бирга, тарпх, археология, этнография, география, мадаиият ва дин тарихи учун хам кимматлп маъ-лумотлар беради. Этнотопошш материалларшш алохнда олнн-ган х)'дудлар буйича туплаш ва урганиш эса ушбу масаланинг мвхиятига чукуррод кириб борншга ва бат.зи
1 Донпёров X. Узбек хашушинг шажара ва шевпларк. - Т., 1968;
Кораев С. Этнонимика, - Т., 1979.
минтакавий-лисоний хусусиятларни очишга кумаклашади.
Хораз.ч похасида яшовчи адапшшг этиик номлари ва улар замирида хосил булган этнотопошшлар хозирга кадар чукур тадкик кнлинган змас, Шу иуктаи назардан бу масаланн монографик планда ургашпн узбек тилшулослшишшг долзарб муаммоларадан бирвдир.
AniüJKca, Республнкамиз мустащшликка эришгач, уз кадрнятларимю ва тарихимизга кайта назар солиш заруриятн тугилган хозирги даврда бу мавзу яиа хам юксакрок ахамипт касб этади. Жумладан, Республнкамиз президента И.А.Кари-мошпшг куйндаги мулохазаларн миллий кадриятларимизни янада чукуррок; урганишга даъват этади: "Олдимизда турган энг мухим масала, бу мнллий истнкдол мафкурасшш яратиш ва хастимизда тадбнк, этишдир. Мнллий истикдол мафкураси халкимизшшг азалий аиъапаларига, удумларига, .тшшга, дилн-га, рухиятига асослаииб келажакка ишоич, мехр-окибат, ин-соф, сабр-токдт, адолат, маърифат туйкуларини оипгаизга сииг-дириши лозии"'.
Баса этилгаилар диссертация мавзушшнг ута долзарб экаи-липши тула тасдн&гшйди, деб уйлаймиз.
Тадщщотнинг максад ва вазифалари. Ишшшг асоеий максадн Хоразм вохаси этнонимлари ва этнотопонамларишшг лисоний хусуснятларшш лингвистик ва нолингвистнк омнллар срдамида тадкнк килиш па илшш умумлаштиришдир. Шу мацсаддан келпб чнкиб, куйидаги вазифалар белпшанди:
-Хоразм вохаси шевадарида кулланаётган этионцмлар ва этнотопоиимларии туплаш ва таснифлаш;
-этнотопонимларшшг аталиш мотавларига кура тгурларшш урганаш;
-этнотопоннмлар таркнбида икс этган диалсктал-лахжавий хусусиятларш? аииадаш}
-этнотопопимлариилг ясалиш моделлари ва морфологнк ту-зшшшшш, буидаги муштарак хамда минтацавий хусусиятларни белгилаш;
-этнотопонимларшшг тарнхий-зтимологик шпбаларшш аиикл&ш; 1
уз ва узлашма катлам, но?,шар орасвдаш узаро иисбат ва муносабатни тадщ»; кшшш;
1 Каримов И.А. Вуюк макс ад йулидан ошшмайлшс.- Т., 1993, 9-бет.
....._______________ - 5 - - -------- ----------- --------- -------------
-этпогопонимларга асос булган вир катор этнонимларнннг этимонларннн аннкдаш юзасидаа кузатпшлар олнб бориш ва б.
Тадкикотда кулланган мстодлар. Этнонимлар ва этно-топонпмлар, бпр томондан, замонапнй (синхрон) материал хисобланса, иккинчи томондан, улар утя каякмпй,:гыт кухпа номлардир. Шу сабабли уларнн тадкик кплнш факатпша бнр усул ёрдадшда амалга ошпшн мумкнн эмас, Шунга кура, иш-да номларни тахлнл кшшшшшг тавсифий. тарихий-кирсм" Хттда усулларидан фоидалянании.
Хоразм этнотопоннмларишшг юзага келиши ва этимон-ларшш аниклашда ушбу минтакашш материал бир катор кардош ка н окардош ti л ард a ri i ана шундай материаллар била» чотштирилди ва киёсланди.
Ишдаги баъзи мураккаб тахднллар ва назарий томон-ларни хал щишшда умумтурколопшда, жумладан, узбек ном-шуноелнпэда, шуииигдек, рус номшунослипща эришилган нлмин-назарий ютуклярга таялилган Холда пш курилди.
Тадщщотшшг объект» па манбалари.Тадкикотнши' асосин объекта Хоразм иохаси этнотопонимлари ва уларннш' лугашш асосларнднр. Инна материал' Хоразм шшоятшшиг барча туманлари, шушшгдек, Цоракалпошстон Реснублнкаси-шшг Амударё, Берушш, Хужашш, Куппгрот туманларн, Туркманистон Рссиубликасшишг Тошовуз шахрн на тумани, Илонлп тумана, баъзи чегарадош кншлогдар худ уд ила!; тунлавди. Тупланган материалларшшг микдорп 530 дай ошш-; этнотопонимни ва 650 дан ортик этнонимии ташкил циладн. Материал туплашда Хоразм шеваен, вакнлларн яшайдипш худудларга алохида эътибор дилшмн.
Лисоний материал махсус сурокиомаларнн таркатнш, жойларда ахборотчнлар бнлан бевосита сухбатлашиш оркдли тупланди.
Пшда урпн билаи, макзу талабша кура,бир катор тарнхин ёзма едгорликларда, махсус лугатлар на илмин маноаларда учраидиган ономастик материаллар тахлнл учуй жалб килпиди.
Ишшшг илмий янгилпгп тундан иборатки, уида Хоразм «охаси шеналаридаш этнонимлар ва этнотопошшлар бирпичи бор монографии тарзда тадкик кнлнндм. Шу муноса-бат бнлан ишда этнотопонимларнииг номланиш мотивдарн.
бундагн етакчи омиллар аиикланди. Этнотоионимларшшг яса-лиши, бундаги асосин моделлар белгиланди, топонтшар учун асос булган бир катор этноннмларшшг этимони очилди. Этнотопонтшк фонднинг шаклланишида уз ва узлашма катламларшшг ур,ш ва роли хамда бпр катор кухна ном-ларшшг тарихий-генетик асослари ургашшди.
Ишшшг назарий ва амалий ахамияти. Ушбу ишшшг назарий хулосаларидан ва тадкик; усулларидан
Узбекистошшнг бошка худудларидаги этнонимия ва этнотопо-шш материалларшш тахлил килшцца, узбек номшунослпшдан дарслшслар ва укуа кулланмалари яратишда, шунннгдек, ном-шунослик буйича назарий курслар таълндшда фойдалаииш мумкин.
Диссертацнянинг фактик материаллари узбек ономастика-сидаа изохлн, этимологии лугатлар тузишда кул келадн. Иш тилшунослнк фанндан ташкдри, катор ижтимоин фанлар учун хал« кизицарли материаллар беради.
Ишшшг синалиши. Иш мавзуси буйича иккита илмий макола, олтита маъруза тсзислари ва битта илмий-оммабоп макола эълон килинган. Мавзу юзасидан Республика ёш олимлари конференцнясида уч марта маъруза килинди.
Диссертация УзРФА Тилшунослик институт узбек дналск-тологияси булимишшг. хозиргн узбек тили, тил тарихи хамда терминология булимлари бнлан 1996 йил 12 аирелда булиб утган йишлишида мухокама килшшб, химояга тавсия этилган.
Ишшшг тузнлиши. Диссертация суз боши,кириш, уч боб, умумий хулосалар, адабиётлар руйхати ва иловалардан иборат. Ишга Хоразм этиотопопимларшишг алпфбо курсаткичи, 13 та топоапмик харита ва ахборотчнлар руйхати шшва цилпшан.
ИШШШГ АСОСИЙ МАЗМУНИ
Ишшшг суз бошисида мавзушшг мухштнш,тадкнкотшшг максад ва вазифалари, кулланилгаи методлар, илмий ишшшг объекта ва манбалари, илмий ннгилигн, назарий ва амалий ахамшгш, тузшшшп, мавзу буйича эълон шшинган материаллар хамда ишда кабул килинган кискартмалар тугрнсида т$лтаб уйшдн.
. _______________________-7-__________________ _____________ ___________
Ишнииг кирши кнсмнда, умуман, топонимика хакида кискача маълумот, этноним па этнотопоинмларнипг ургашипшш хамда урганшп объсктн булган поханннг тарихпн, жугрофин па мадапнн тафснлоти хакида маълумот-лар берил-ган.
I БОБ. ЭТНОШШ ВА ЭТНОТОПОШ1МЛАРШШГ АТАЛИШ МОТИВЛАРИГА КУРА ТУРЛАРИ. Эшонн.млар номланнш принципларига кура куйидаги гурухларга булннади:
1. Тотсмлар асосида юзага кслган эшонимлар.Айрим адбнла ва уруг номлари шу этиик оирлашма учун мукаддас, илохий хисобланган хайвон, куш номлари-тотсмлардан гозага кслган: царагурсац, керайит, иогай, царга на х. к. Днс-сертацияда бу этнонимларнинг айримларига этимологии изох хам берилган. Жумладаи, карагурсак этнонимининг нккинчи кисми асли карсак, булиб, муйнали хайвон, чул тулкисини1 бил-диради . HoFañ этнонима асосидаги суз эса, мугулча нохой2 -"ит" сузидан олингандир,
2. Тамга ва белгн асосида юзага кслган этнонимлар. Утмшпда хар бнр уруг ёки кабиланинг махсус тамкасн булган. Купгина этнонимлар ана шу ypyF-анмок тамгаси помп билан аталган: баймацлы, илаилы, цанджыгалы, сыргалы, ачамайлы ва б.
Баъзап этноним асосида стган хайвон ва куш номларишшг кандан асосларга кура этнонимга айланганшш -у тамгами ёки тотсмми эканини аник бслгилаш кнйин масаладир. Чункн даврлар утиши билан этнонимнннг асл маъноси, номланиш асоси уиутилган, хиралашган. Чунончи, илонли этноними неги-зндаги илои сузи ифодалаган хайвон тотем хам, тамга хам булиши мумкин. Бшшшг кузатишлартшз баъзн тамгаларшшг тотемий тасаввурлар заминида танлапгашши курсатди.
3. Ранг-снфат билдирувчи сузлардан ясалган этнонимлар; Этнонимлар таркибида келувчи ок, кук, кизил, сарнк, кора ка-би ранг билдирувчи сузларшшг хар бири узига хос маънога эга. Диссертацияда мала шу маъноларшшг мохияш очнб бернлдн. Ранг иилдирувчи сузлардан ясалган этнонимлар Хо-
' Кошгарий Махмуд. Девону луготит турк. -Т., 1960, т. 1;439-бет.
Монгольско-русский словарь. - М., 1957, - С. 272.
размда хам анча микдорни ташкил кнлади: ацмацгыт, кок-царга, цызылайщ, са:рыла, царацыпчац кабилар шулар жумла-сидандир.
Хоразмда он, сузи кунчикар, яъпи шарк; томонга иисбатан, кора сузи кунботар, яъни гарб томонга иисбатан ишлатиладн. Аммо бу сузлар хамма вакт хам томон маъносини ифодаламай-ди. Айрим этнонимларда бу сузлар у3 денотатив маъносида келади: карацалпац, цызылбаш, цоцгырат ва х.к.
К.Ш.Шониёзов кора, кизил, кук, сарик, ок каби этник ном* ларнинг тасодифан юзага келмаганлигшш айтиб,каднмш даврларда туркий кабилалар шимол, жануб, шарк, гарбнн ранглар номи билан атаганликларшш ва кора ранг шимолни, кизил ранг жанубни, кук ранг шаркни, ок ранг гарбни, сарик ранг марказни1 ифодалаганнни ёзади .
4. Микдор маъносини билднрувчи сузларга асосланган ном-лар. Манбаларнинг тасдиклашича,кадимда узишшг мпкдорн, катта ёкн кичик гурухни ташкил килиши, бошка кабилалар уртасида тутган урни ва уз мавкеига эга булган кабила ва уруглар ана шу хусусиятларн билан жамиятда катта роль уйнаган. Шунинг учун этник иомларшшг айримлари микдор билднрувчи сузлардан ташкил топган. Хоразмда бундай этно-нимлар анча: мш{, йуз, цырц, бешцой, биргулац, тогыз, опал-ты ва х.к. Мацгыт; наймаи, д'орман каби сузлар мугулча булиб, мангит - мянгаад2 "минглар" маъносини, найман -найма "саккиз"3, дурман - дерпон4 "турт" маъиоларини англа-тади. Бу сузларшшг этник тушунчаларни ааглатувчи маъно-лари тахлил килниган.
5. Антропонимларга асосланган этиошшлар. Хоразм вохасида учрайдиган бир катор этнонимлар замирида киши исмлари, лакаблари мавжудлиги кузатилади. Бундай зтноним-
1 Шониёзов К. Ш. Кднг давлати ва к,англилар. - Т.,1990, 145-146-бетлар.
Ишаев А. Мангит сузининг этимологаяси дакида// Узбек тили ва адабиёти масалалари. 1958, № 2, 65-6.
3 Монгольско-русский словарь. - С. 259. А Курс, асар. 156-бет. '
.. _____________-9 -____________ _______ - -------- ------------
лир куйпдаги гурухдарга булинди:
а) киши лакабларидан юзага келгаи этнонимлар: манка (думогида гаппрувчн киши), авмас (анков),чоцай (узун бунлн одам)^сося (сокол чикмандигзн одам), чоклы (сочшш устпрпо шрузчн эркак), ца:цла (орик одам) ва х.тс.
б) касб-хунар за машгулот билан боганк зтношшлар: уй-чи, дямпрчи, кулалла:, марйанла ва б.
Дайр утиши билан ушбу касб-хунар пп маинулот ном-ларынннг айрим гсгпшпар гурухигя тегитнли холда савданиб цолишн уни этноннмга айлантирадк.
в) уивон, мансаб номлари асосида пайдо булгаи этнонимлар: ходжа, бек, бий, махсым, этап, баджъшан, ипац ва б. Бундай номларнинг маълум бир к,псмн Хива хошшгининг давлат ту-зилиши, шу даврлардаш мансаблар, книшларнинг хон саройидаги мавкеи ва шуига ухшаш бир канча омиллар билан бОЕликдир. Кишининг касб-хунари,' унвон номлари хавда айрим дшшй тушунчаларни ифода этувчи сузларпи хам киши исмн билан биргаликда кулланганида лакаблар каторига кнритиш 'мумкнн.
Э. Бсгматовнинг таъкидлашича, уша мансаб номларннннг кииш исмидаи ксйнн кушиб айтилииш (Худайарипац, Мат-каримбгш, 1\<1])шылыходжа кабн)унга лакаблик1 характерный бсрадн. Хива хоилигидаги купгнна катта па кичик мансаб ном лари болаларга улпршшг оталаридлн угганднр" . Шушшг учуй хам этнонимларда шахсий исмларга кура мансаб номлари купрок, сакланган.
Мяълуляся, бир этноним ашш аактда хам кшилок вп млхаллаларга, хам суп объектларнга, хам экин майдошхарнга ном була олиши мумкнн. Ана шу жнхатларни хнсобга олнб, этнотопошшларни пандан ва кайси тнпдаги объектшшг атоклн оти эканлигшш англатишига кура, куйиааги п»»омяс-тик турларга плфйтпб урганднк:
1 §. Этноонконнмлар. Эпшк номлар асосида пу;худт
' Еегматов Э. Узбек лип антропонимнкасн. Номз. дне. .-Т., 1365, 140-бет. ■ • ■
Йулдошев М. Хева хонлигнда феодал ер эпшиш ва давлат тузн-лиши. - Т., 1959, 235-бет.
келган ойкошшлар нккн гурухга ажратиб ургаштди. а) туркий хамда мугул халкларн зтношшлари асосада юзага кел-гаи ойкониилар. Ишшшг мазкур кисмида угуз ва кипчок дабил алари иттифодига кирган уруг номлари билан горитилувчи элат, махалла, овул, кишлок, шушшгдек, бошка кичкина худудлар номлари,улардан айримларннинг этимонн хам тахлил килиндн. Угуз кабилаларига кирувчи Байат, 0:шар, Йумры (Иймур), Биджанак, Джувандыр, Алийли, Чан-дыр, Йо:мыт, Така кабилар, кипчок кабилаларига кирувчи К,ащгы, Каиджы- голы, Араллы, Джалайыр, Ача, Баганалы, Кулащарабаг, Канрсор, Бурга каби уруг номларндан ясалган ойконнмлар шулар жумласиданднр.
Йумры (Иймур) номи у*У3 этноннмларидан бирн булнб, айрим тадкикотчнлар уни туркманларнинг емрели урути билан алокадор дсб хисоблайдилар . Емрели сузи хакида А. Н. Кононов: "Баъзан имр (...) шаклида ёзилувчи бу суз илгари эй-мур номи билан маьлум булган имрсли смрели (имр емр > имир + ел - и ) кабиласи номи таркибнга кирган" 2, - деб сзади . Унинг фикрича, емрели -эймур эли, яъни "энмур кабиласи, халки" демакдир. Ж. Худайберганов хам шу фикрга кушилади. У туркмаи тилшшнг айрим диалектларидага ы, и, э товушлари билан бошланувчи сузлар олдидан й товуши орггирилиб талаффуз килиниши хамда айрим сузларнинг бошида келувчи и товушининг э товушига мое келиши, А%Н. Кононов изохишшг тугрнлнгидан далолат беришшш айтади''.
Суз бошида й товушишшг орттирилиши хозирги замон туркий тилларишшг барчаси учун хос фонстик ходисадир.
Хоразмдаги Йумры, Йумрытав (Джумыртав) каби номлар, шубхасиз, шу этноним билан богликдор. Халк орасида бу ном топшнг куринишига караб шундай аталган . ( яъни юмрнк, юмалок) деган фикр юради. Аммо бунга ншоииш к,и-
ЙИН.
Гусеинзада А. Параллели огузских этнонимов в современной топонимии Азербайджанской ССР//Советская тюркология. 1977, № 4, ^ - С. 49.
Кононов А:Н. Родословная туркмен. -М. -Л., 1958, - С. 93. Худаибергенов Ж. Туркмен дилишшг емрели диалекти. - Ашгабат, 1977, 1'3-бет.
_______- II-__________________________
" Рашидиддин хоп Тогхоншшг нккинчи углннинг исмн Имур эканлнпши ва у "ута олижаноб, сахий ва бой булсин" дегаи маънонн англятишини ёзади1 , Абулгозий Бахадирхои бу этнонимии аймир сифатида тилга оладн па уни "бойлариинг По;ш'"деб нзохлайдн . Салар Баба эса энмурнинг маъноси "кучли на кучли армия бнлан бирга булсин"" демакдир дсй-д;т.
Рашндиддиннинг, бир вактлар эймирларнннг тотеми така ("г.п^г") зд:: д-пщ су»нмС> И). Зуеп тгпсхппшпнг
чта?.;01ппнг о*лшхга харакат килади. У Х-Х1 аср хитой ма.чба-ларидаи, киргиз тшшда -корадумли хайвон, шушшгдек, така, жайрон маъноларнни пфодаловчи имо ( хам нмир) сузшш то-иади. Шундай килиб, у этнонимии тотем асосида газага кел-ган дсб хисоблайди па уни икки кисмга ажратади: им /йим ва -р. Ю. Зуев ёввойи ургочи тог такасшшнг номи (йьшга/умга)да сакдаиган -им/ йим • сузшш "эм" ("сосать") маъносида булса керак деб хисоблайди4.
Аирим этноннмларшшг тоюмларга асосланишини хнсобга олганда, К). Зуешпшг б}- тадки.чоти хакпцаи а апча яцнн-рокдир.
б) туркнй булмагап халклар этнонимлари асосида вужудга келган ойкопимлар. Хоразмда туркий булмагап 'лноннмлар асосида вужудга келган номлар хам учрайди: Ас, Алан, А5-дал, Иирсийаи, Джо вит, Та:джик каби. Дисссртацияда бу эт-ноойконимларшшг тарихи хакдща хам маълумот беришга харакат шшшщи.
2 §.Этиогидроннмляр, ^ргпнилган худуддапх этио-гидронимларни пайдо булнш омнлларига кура нуйидаги гу-рухдарга ажратилди:
а) гидроним уша объект атрофида яшаган халк, ёки кабила номи асосида вужудга ксладн: Уйгурйап,Мащытарпа, Йо-
1 Рашка-яя-дип. Сборник летописей. т. 1. кн. 1. - М. -Л., 1952,
- С. 39.
~ Абулгозий Б9Х,одярхоп. ГОахарани тарокима. - Т., 1995, 23-бет.
Атапиязоз С.Л. Словарь туркменских этнонимов. -Ашхабад, 1988,
- С. ¡36. . "
Зуев. Ю. А. К семантике этнонима имур//имир//Известия АН ТССР.
Серия общественных наук. 1968, № 4, - С. 95-96.
-12-
мыт йап, Сайаткол ва б.
б) гидроним миллатлар номи асосида вужудга келадн: Карейсйап, К,азацйап, Чаркаско'л, Башцырткол каби.Бундай номлар хам турли сабаблар билан боглик булади. Масалан, махаллий ахоли Орысйаппи рус одам очиб берганн учун шу#-
дай аталадн, дейди. Лекин мнллат номи асосидаги пвдроникдарнинг пайдо булишнда негативлик принципа амал килади, яъни энг кам сонли халкиинг номи топонимга айлана-ди.
в) гидроним бирон этник гурухга мансуб кишилар хаётида юз берган тарихий вокеа ва ходнса билан боглик холда вужудга келади: Орыскетканкд'л, Чавдырйарганозан, Туркманйармыш цаналы, Кликетканкол ва х.к.
Хоразм гидроинмик терминлари хам у3'1™ хосдир. Хоразмда кичик хажмдаги сув объектлари, ят»нн ариклар "салма", сунъий каналлар "ёп", катта каналлар зса " арна" деиилади. Демак, гидронимлар хам узларннинг . ясалишн ва пайдо булишнга кура, муайян хагщниш тил хусусиятшш, кас-би-кори, этник гурухлари кабиларни маълум даражада акс эт-тнради.
3 §. Этноагроонимлар. Агроонимларнинг характерловчи хуг сусиятларидан бири сифатнда ном таркибида катпашган объект бнлдирувчи сузларни курсатиш м}тмкнн. Хоразмдаги этноагрорпмльчар этнонимларга кушилиб кслувчи ср, баг, атыз, тахта, карта каби аннвдагнч сузлардан ташкил топган булиб, уларнинг хаммасн экнн майдонларшш англатади. Хоразмда эт-нонимлардан ясалган куйпдаги агроонимлар швжуд: Джа-лайырны йери, Сайат багы, Куланцарпш, Нокистахта ва х.к. Бу номлар объектнинг ана шу ур>т вакилларига тегишли эканлнпнш билдиради.
Бундан ташкари, Хоразмда Кфшатцощырат йолы, Орысйол,1\ытаййол каби этнодромонимлар.Дж.улфшнае каби эгноороиимлар хам мавжуд булиб, улар камсонлидир.
И ЬОБ. ЭТНОНИМ ВА ЭТНОТОПОНИМЛАРНИНГ ФОНЕТИК - ГРАММАТИК ХУСУСИЯТЛАРИ. Топонимларни грамматик жихатдан тахлил этиш уларнинг< ясалнш усуллари, пайдо булиш тарихн, умуман, кадимги тнл элементларинн аниклашга ёрдам .бердн. Номларнинг аксарият купчилши тарихий тараккиёти жараеннда, бир тилдан иккннчи тилга утиб, фоне-
_______________________-13-____________ . ______________________________
тик па тушлиш жихатидан хар хил упаршпларга учрагап.
1 §. Этнотопонимларшшг баъзи фопетнк хусуспятлари. Купила этнотошшнмлархшнг айрим фоиетик хусуспятлари хакнда тухтаб ушлади. Жумладан, угуз шевалари вакилларп яшайдпгаа жойларда: I) чузик унлиларшшг мавжудлиги [а:]5 [а:], [э:], [и:], [о:]. Мисоллар: Ка:тли, Ко:сала, Ши:рип, Та:джик, Са:рыла ва х.к.
Профессор Ф. Абдуллаевнинг фикрича, бу хусусият уларни улоек шеннларидчн кескин ляфзтпб турадп1 ; 2) суз По-швда келган [т] товуши жаранглилашади: Дийачи (Туячи) (дэи-а)2 Дамирчи ( Темирчи ), Дапмачи (Тсимачи) ва х,. к.; 3) караткич келишигинииг кушимчаси [-ны], [-ни]га мое келади: I(улны йери, Ногайпы апгызы. Хдзорасп шевасида бу кушимча -[-ин], [ын] тарзида талаффуз килинадн: Кцзацвайыц йери, Туркманлатщ авасы ва б.; 4) биринчи бугинда [в] товуши талаффузда тушириб колдириладн ва ушшг хисобига уша бупшдаги унли топуш чу'зип талаффуз этнлади: О: шар (Лкшар), Йо:мыт (Ёвмут), Чо:дыр (Чавдур). Бундам чузикдик шевада иккнпчи чузшушк хисоблаиади.
Хоразм кнпчок шеваларншшг хам айрим тнл хусуспятлари этнотопоннмларда акс этган: 1) суз бошида келган урта кеиг-ликдаги.[с], [о], [б] товушлари дпфтонглашадн: УдЪбак (Узбек), Уойрат (Ойрат), Ийссабий (Эсабий), Уогиз (Хукиз) ва б. ( "Й"лашган шеваларда бу ходиса анча кучеиз); 2) угуз шева-ларида суз бошида келган [ й ] товуши урнида изчил рапишда [дж] келади: Джогаргытобылга (Юкори тобилга), Джуз (Юз), Джылаплы (Илоили), Джагыпчы (Йакипчп) ва х.к. "Йилашган шевада зса [дж] уршиа [й] ишлатилади: Нымсшлы (рлан)3, Йуз, Йсщыпчы каби; 3) "ди^'лашган кипчок тип шеваларида тил орка [х] ундош товуши урнида чукур тил орка [к] товуши ишлатилади: К^ытай (Хитой), Крджели ( Хужейли, Хужайли), Каидакли (Хандаклн) ва б. "Й"лашган шеваларда эса [х] товуши сакланади; 4) айрим холларда [г] товуши [в]га утади: Кылбелбав (Килбелбог), Уовлан карийт (Углон кераннт), Джумыртав (Иумри тог) ва к. к.; 5) караткич кслишипшинг
з
Абдуллаев Ф. Узбек тилининг угуз лахжаси. - Т., 1978, 22-бет. Кошгарий Махмуд. Курс. асар. т. 3. 245-бет. Кошгарий Махмуд. Курс. асар. т. 3. 36-бет.
кушимчаси [ньнуУ-ннц, -дьн|//-днц, вариантларига
эга: Араптчц кд'ли (Арабтшг кули ), Джалайырньпi„ йери (Жалойирнинг ери), Байдъщ йери (Бойнииг ери) ва х.к.
2 §. Этноним ва этнотопоннмларнинг ясалишп. Хоразм эт-нотопоннмларшшнг ясалишп текширнб курнлганда, турли усуллардан фойдаланилганлига аникданди. Композиция, оно-мастик конверсия ёки лексик-грамматик усуллар шулар жум-ласндандир.
1. Конверсия усули бнлан ясалган номлар. Баъзи тадки-котларда лексик-грамматик характерда ясалган этнотопошш-ларни фарщтшда айрим ноашнушклар учрайдн. Масалан, ЗДусимовнинг бнр -тадщщотнда бу хакда бахс юритилган. Унинг ёзишнча, Коракалпошстон топонимларшш текширган 1\. Абдимуратов -ли/-лы кушимчаси оркали ясалган номлар сифатида Ашамайлы, Балгалы, Чумичли, Казайаклы каби-ларнн, туркманистонлнк топошмнст С. Атаниязов эса Иилаи-ли, Саятли топонимларшш мнсол к,шшб келтирадилар. К5риниб турибдики, этник ном тоионимга айланган. З.Дуснмов хам бу ерда суз нлон уруги хакида эмас, балки Илонли, ггыш уруг тамгасида нлон белгиси булган этник гурух хакида борастганлигшш таъкндлайди1. Шундай экан юцо-рнда кел-тпршнан этпотопонимлар -ли кушимчаси оркали ясалган эмас, балки болгалн, нлошш зтнонимларинииг тононимга кучиши натнжасида вужудга кслган. Демак, юкоридагн номлар аффиксации усулида эмас, балки тоиоинм ясалишшшнг Сошка бир усулида ясалган. Топоним ясалишншшг лексик-грамматик характердаш бу усулшш A.B. Суперанская ояома-стнк конверсия2 дсб атаган эди. Чунки ном таркнбодаш аффикс бу суз тононимга айлаимасдан нлгариёк, унинг таркибодй мавжуд эди. Ко'рпачщ 1\араджа, Постшигы, Туйа-чи каби этнотононнмлар хам аффиксация усулида ясалган эмас, балки ономастик конверсия нули бнлан вужудга кслган ноль курсаткичлн номлардир.
Бунд а й усул этнонимлар ясалишвда хам учрайдн. Бунга,
Дусимов 3. Хоразм топонимлара. - Т.; 1985, 40-бет. Суперанская А. В. Структура имени собственного. Фонология и морфология. - М., 1969, - С. 92-93.
асосан, халвоп, куш иомлари, шупит дек, микдор англатунчи, ранг бнлдирувчн сузлардан ясалган этноннмларнн кпрлтлш щыкин. Шагал, така, мин, цырк, царя кабллар шулар жумла-сидаидир.
2, Композиция усулп бнлан ясалган номлар. Ваътан бгтр объект хар хил топфалар орасида турлича ломлашппп иа-тнжаспда ихкита ломга эга йулпигп мумкин: 1\ыйаищои^ырат, Чиндырцыйат, Царамаикепагас каби. Худди ана шу номлар композиция усулв бплзя Юйа'а келгнн,
ломжттцня усул::, айликса, эшолимлар ясалшнида аича фаолднр. Буларга а^мацгыт, йамаиуйгур, бешмерган, цырц-там кабиларнн мисол килиб келтириш мумкнн.Этнонимлар ясаллшида аффиксация усули хам мухим роль уйнайди. Бундай усул бнлан ясалган этношшларга сыргалы, балгалы, балъщчы, т'уйачи кабилар киради.Текширишларнинг курсатишича, Хоразмда аффиксация усули бнлан ясалган этно-топонимлар деярли йук. Факат Туркмаплик, Чавдырльщ тгпотош»шм-riiipuniHa буша мисол иула олади. Маълумки, -ллк/-лык кушимчаларн одатда бнр турдагн предметларшшг мавжуд экак-липпш на ур'ш мат.посшш бнлдируачи сузларга кушнладн: Алмалыц, Иекшшик кабн.
Лекин бу кушлмча гакорндагн номларда шу урукда мапсуб булган кншнларшшг Fyж булиб яшаш жоншш курсатяпти. Композиция усули бнлан ясалган номлар Хоразмда катта мквдории ташкил кнладн. Улар, асосан, от (па отлашган гузлар), сон, слфат, фсъл каби суз туркумларшшнг бир-бирига ¡фшшищи натижзснда нужудга келади. Масалан: а) от+от ти-гшдагн этнотопоннмлар: Чшшз + элаш, Казац+авыл, Нокис + )жам, Алан ■Уйап вгг х.к.
Уларшшг айримлари грамматик воснталар оркали Зогланади: Чавдырньщ джами, Бангииш^ пери каби; б) ¿рдамчн суз + от типидагя зтяотогтопимлар: Иамбаш -у дор.маи, \йац+джуаапдыр, Йуцары + мухамаи ва б. Бундай зтнотопо-шмлар ахолннинг жойлашиш урнн асоснда гозага кслгап. Бу юмлпрпинг бнрннчн компонент!! характер хусуснятига кура >т кумакчнларга я ки л туради; в) сон+от тнпидага этнотопоннмлар: К,ырц + пап, Йуз + авыл, Тоцсан+йап, Тощыз\дьц+багы ia х. к.; г) сифат + от типндаги этнотопонимлар:
Кона + мачай, Таза + дорман ва б. д) от+феъл типидаги этнотопоннмлар: игиз + Ьлган (кол), 1\ара:лпац + йарган (канал), Калмъщ + цырылган (кала) каби этнотопоннмлар шу этник гурух бнлан боглик, вокеа асосида юзага келган. Купгина тадкнкотчилар бундан, яънн таркибида фсъл туркумига хос сузлар мавжуд булган топонимларни фсъл топо-нимлар (г.мшольные топонимы), баъзиларн эса гаи топоним деб шритаднлар1 . Бу тушунча узбек антропонимиясига хам тадбик килинган2. Бу типдаги номлар анча мураккаб булнб, узига хос хусусиятларга эга.
3 §. Этнотопонимларнинг грамматик тузилишига кура турлари.
Улар грамматик тузилнши жихатидан куйндагн турларга булинадн:
1. Аисллятив асосли номлар. Бу гурухга. морфолошк жихатдан булинмайдиган бир узакли сузлар киради. Аиелля-тив асосли номлар синхрон планда текширилганда,улар хеч кандай маънолн булакка ажралмайдиган туб номлар эканлиги маълум булди. Уларшшг айримлари диахрон планда тск-ширилганда мураккаб морфологик тузилишга зга эканлиги аникланди. Аисллятив асосли номларга шартли равишда, та-рнхий нуктаи назардан аслида ясама номлар булса-да, хозир туб суз хисобланувчи катор этнотопонимларни киритиш мум-кин: Мачай, Хаза: рыс, Митан, Кыпчац, Ойрат, Аргьш ва б.
Дисссртацияда аисллятив асосли номларнинг айримлари ва улар таркнбндаги -т, -н, -ан, -май, -ак каби аффикслар хакида хам тухтаб утилган.
2.Формаитли номлар. Таркибида хар хил грамматик эле-ментларни саклаган этнотопоннмлар формантли номлар дейи-лади. Масалан: Те.иирчи, Куллар, Илаплы, К^аргаша, Аладжа кабилар, Курнпиб турибднкп, бу этнотоношшлар таркибида
Дошсте Б.И. Глагольные топонимы в тюркских языках/ЛГопонимика Востока. - М.,1964, - С. 44. Дусимов 3. Хоразм топонимлари. Т., 7 1985, 53-бег.
Бегааюв Э. Глагольные аигропонимы//Тюркская опомастика.-Алма -Ата, 1984, - С. 199-206.
-ли, -чи," -лар, -ча/-жа каин топоформантлар мавжуд. Ншда бу формаитларга хам кнскдча изох берилган.
3. Индикаторли номлар. Этнотоионнмлар таркибида ке-лувчи инднкаторлар маъно хусусиятларига кура турлнчадир. Улар ифодалайдиган обьсктша кура кунидаги гурухларга ажратнлди:
а) этнонимик инднкаторлар. Булар этиик гурух, эл, кавм, одам-ларнинг жамлиги, куплиги каби маъполарпк англатадикн, бу-ларгя ynvF, кабила, элат, жам, цавм, урам, туп, тупор, Soa (uoi) каби инднкаторлар киради. Улар дои.м этпик номлар б;иап бирга кулланади ва уларнинг топоннмга айланишида ёрдам бсрадн. Куйидаги этнотопопимлар ана шу инднкаторлар оркалн ясалган: Даргаджам,Орысла:орами, Сарацла цо:мы, Туркманла элшпы ва х.к.; б) топонимик инднкаторлар. Буидай инднкаторлар жой, мак он, урин мяъиостш ифодалай-ди. Буларга кишлок, калъа, махалла, овул, участка, куча, купнр, каби инднкаторлар киради: Огыщышлац, Чачаишк цишлагы, Озбакавул, Косщала, ЛIу xfu i а / ¡к оп и р, Нем пел (i: йан ( тараф ), Курт мщалласи, Орыскоча па б.; в) гпдропимпк инднкаторлар. Буидай инднкаторлар суп объектларпшшг турларинн курсатади. Кул, ёп, зейкаш (захкаш), солма каоилар шулар жу.мласиданднр: Каиагасхаджы кили, Котыркол, Карвакйап, Арап закати, Эшансалма ва к.; г) агрооним характеридаги инднкаторлар. Бу инднкаторлар экий майдонлариии аиглатадн. Улар Хоразм шеваенда кушщаги сузлар орк,алн кфодаланган: Баа-мацчатыз,Чоцлатыз, Култахта, Немисцарта, Йапон-
ñep, Тоццыздьщ багы ва б.; с) функционал инднкаторлар. Бу типдагн сузлар ном ифод'алапш оЗт.ектшшг бслш-хусусиятини, жойлашган урнини, хажми кабиларни англатади: Ашацкарва'к, Йуцаръшухамап, Томапгитобылга,
Айакджувандыр, Тазадпрмаи, КЯиНмочап ва х.к, Бу номлар гаркибида келган юкори ва атак, (паст) сузларн, махаллин кск-саларнннг айтшппча, куёшшшг чнкпши аа бошши Sitian боынк, иыш баланд ёкн нукарм "кунчикнш", ¡парк томон, паст, ашак ёкн томан "кунботнш, vapíí" томонднр1 . Куна (эски), тоза сузлари зса янги к^чиб келганлар ва аввалдан яша-ётган ахолинн англатади.
Дусимов 3. Курс, асар, 75-бет.
-183. БОБ. ЭТНОТОПОНИМЛАРНИНГ ТАРИХИЙ - ЭТИМОЛОГИК ТАХДИЛИ. Мазкур бобда этнотопонимлар куйидаги йусинда урганилди.
1 §. Асосида туркий хамда мугул лутавий бнрликлари маз-лод булган этнотопоннмлар. Бу кисмда Огу'з, К,ыпчац, Аргын, Алчып,Хаза:рыс, Коцгырат, Уйчи кабн туркий, Наймет, Керайшп, Мацгыт, Ногай каби му1ул тилига хос булган этнотопоннмлар тарихий-этимологик жихатдан тахлил кдшинди. Жумладан, Куншрот этноними туркий тилга хос булиб, у Хоразмда Коцырат Ц К,оцрат, Ширищо1{рат, Ког^ыратла: йан, Джаманцоцрат каби шаклларда жоп номлари тарзнда учрайди.
3. Ш. Навширванов куншрот лсксемасини икки киемга ажратиб изохлайдн: конгур - "кулранг, тух жигарранг" ("бурый, темно-коричневый") ва - ат - мугулча1 куплик аффик-си .
С. Абрамзон бу номшшг келиб чикиши шу тоифадаги жанг-чнларнинг курашга куи?"Р от мшшб чикишлари билан боглнк булса керак, дегая фикрни билдиради2 . Чунки эски замонда аскарларшшг харбий формаси булмаганлиги сабабли, уларни бошка аскарлардан фарклаш учуй бир хил рангли отга мин-дириб жангга киритиши коида булган. Туркий халклар ичида-П1 алат ( ола от ), карат ( кора от ) каби урутларшшг номн хам отнинг шу турларига боглик холда куйилгаи. Бундан ташкари, яна уз аскарини душмандан ажратиш учун бир хил рангли бош кийимдан хам фойдаланилган: коракалпок, кизилбош (бошига кизил румол тортнб чиккан ) ва б. Буцдай номлар кейнн халк номига айлангаи. Аввалги вактда кабилалар (гурухлар) уз молларининг бир-бири билан аралашиб кстмасли-гн учун бир тоифа бир хил рангли мол саклайдйган булган.
Куигирот сузи хакида келтирилган юкоридаги каби фикр-ларга Т. Нафасов халк этимони деб карайди. У К^нтрот
1 Навширванов 3. Ш. Предварительные заметки о племенном составе тюркских народностей, пребывавших на юге Руси и в Крыму//Из-вестия Таврического общества истории, археологии и этнографии. ' - Симферополь. 1929. т. 3. (60-й), - С. 83.
Абрамзон С.М. К семантике киргизских этнонимов//Советская этнография. - М. -Л., 1946, N2 3, - С. 129.
сузшш кддимт турки» суз дсйди-ю, лскии упнш лпмошчш мугулча херей (карга) суз и билан боглайди. Унннг фикрича, К,унп5рот отнотопонимшшнг ранг билдирувчи кунгир сузига алокаси йук. У 5у сузни мугулча хун керсй (кора карга, карга кншн) сузларининг кушшшаси: хун + керей + т > хунксрейт > хуикират > кунгират > кунгнрот деб нзохлайди, суз охиридаш -т аффикс» эса кишилар . жамлшнни, кишилар жамоасшш билдирган1.
Агар ХНКИКИ ТИН ХЯМ »фКПТр С?2П syil ivCiiC» С>.ШЛ<Ш шккан булса, барча лшйларда кушир термини шуидай тахлил килшшши керак эдн, Холбуки, Т, Нафасовшшг узи Кушир от топошшини бошкача тахлил киладн.Энди бу ерда ушбу сузни мугулча хонхор-чукурлик, паст-баландлик маъиосндаги суз би-лан боглайди2.
Шуидай зкан, этношшнинг ранг билдирувчи суз батан боЕланиши анча ишончлидир. Ушбу бобдан ташкари яна нш-mmr турли уршшарила Алчын, Аргын, Биджапак, КерИ/шт, ?(ур<)ик, Мангыт, Наймам, Уйшун, Туркмаа, Хаза:рыс, Уичи. Огуг, !\ыпчац, Холлы, Абдал, Ойрат, Байат каби 40 ia якип jíüo'íonoiinM худдп нжоридаш тар ¡ли -л'имоло! нк тахлил га
2 § Асосида зропий лугашш бирликлар манжуд булгли эт-г.отопоиимлар. Ипшинг бу булнмида Мtunan, Кашли, Дургадик, Таш,Та:джик, Курра, Чаркас каби зрошш тилларга хос булган этпогеионимлартшг кслпб чикшни па этимони хакида, шулииг•■ дек, -ак, -ик кушимчалари оркали ясалган этнотопошгчлар хакидя су-» юритилди. Жумлпдап, мтшт - кадимш уруг моми булиб, Эрой па Урта Оспе халкларн таркибнда учранди.
Дозирда Хоразмда Мишан лдзораспдаги кишлокшшг номи булиб, Куигаротда Му timan, Гурлаида Металла тарзида учранди. Булдап таткарп, айрим манбаларда Х-ХШ асрларда Хорммдя Лрдзхупкягсап, Рахушмисан, Мадамнсан каби пом-
Нафассз Т. ^бекястон тоионимларшвшг изохли лугати. -Т.,1988, 251-262-бетлар. Нафасов Т. Курс. асар. 26 i-бет.
- 20 -
лар булганлигн кайд этилган1.
В.А.Шишкшш1шг курсатишича, Урта Осис тоионим-ларидаги бу элемент форс тилидаги шаеШапа "яшаш жойи, уй, у руг" маъноендаднр2.
Ягиоб топоннмлари тадкикотчиси А." Л." Хромовнинг анпкдашича, утмишда ахолиси сутд тшшда сузлашган катта территорняда бу суз билан жой номлари яратилган. Эроний тилларшшг эиг кадимий утмишнда бу суз маедана шаклида булган. Маъноси, "турар жой, уй" демакднр. Номлар таркибида эса курюи,к,ншлок маъноларнни англатган .
3 § Асосида арабча лутавий бирликлар мавжуд булган эт-иотоионпмлар. Бу булнмда Йуз, Ши:йх, Сейит, Сайапур каби араб тнлига хос булган этнотопоннмлар хакида суз юрнтнлди.
Бу номлар араблар томонидан 1у?йилганми ёки махаллнй ахолининг ижодими? Мазкур масалада аиик бир фикр айтиш кинин. Чункн номлариннг ним томонидан,кандай асосда берилганлнп! купинча унутилган4 . Шу сабабли бу этнотопо-ннмларни узлашма номлар дсб катыш айтиш хам кнйин.Улар араб тилндан узбек тилига топоним-атокли от сифатида кириб келмагани аник. Шу туфайлн бу топонимлар узлашма ном сифатида эмас, балки асосида арабча лутавий бирликлар мавжуд булган номлар тарзида урганилди ва уша лутавий бирлпк-ларни нзохлашга харакат килинди.
Материалы по истории туркмен и Туркмении, т. I., -М. -Л.,1939, 178-187-бетлар.
2 Шишкин В.А. Варахша. - М., 1963, 27-29-бетлар.
Хромов А.Л. О структурных особенностях иранской топонимии Ма-вераннахра в период IX-XIII вв//Восточная филология.-Душанбе, 1974, Вып. III, 10-бет.
Топонимняда уз ном ва упашма номларни чегаралаш мураккаб ма-сала булиб, бу муаммо Э. Бегматов томонидан махсус тахлил килин-ган. Каранг: Бегматов Э. Топонимняда уз ва узлашма катлам маса-ласи//Узбек тилишшг лексик-грамматик хусусиятлари. - Т., 1981, 65-72- бетлар.
' УМУМИЙ ХУЛОСАЛАР
Хоразм вохаси этноннмлари ва этнотопонимларшш туплаш ва илмий таVIил килиш куйидаги умумлашма хулоса-лар чикаришга нмкои берди:
1. Этношшлар па этнотопошшлар Хоразм оломастмк тти-мишшг таркибий кисмн булиб, улар юзага кслишига кура, жу-да кадимий, шу бнлан бирга,тилда яшаш хусуснятларнга кура ннхоятда туррун атокли етлярдир.
2.Эшонимлар утмитдя Хоразм худудида нстнкома! к,ил-ган ва хозирда хам яшаб турган элатлар таркибидагн этник гурухлар (уруглар, кабнлалар ва б.) хакида далолат бсрса, этнотопоннмлар бу этник гурух яшаб келгаи уринлар, худудларни конкрстлаштириш ва аниклашга хнзмат килади. Шу сабабли этнотопонимларни урганиш нафакат тилшунос-лик учун, шу билан бирга, тарих, этнография, археология, география, ижтимоиё'т (социология) фанлари хамда маданнят па мпъпавият тарихн учун хам кимматли матерналлар оерадн.
3. Хоразм этнотопонимларшшнг аксарияти этнонимлар па антропоэтнони.млар нсгнзида ясалганднр. Этнотопоннмлар аталнш мотивларига кура,этноойконимлар, этногидронимлар, этноагрооннмлардаи иборатдир. Аммо бу тизимда асоснй урннин этноойкони.млар эгаллайдн,
4. Этнотопоннмларнинг грамматик структурасшш ургпинш бнр да тор тарихий узаклар на суз ясаш воситаларини аниклашга нмкои берадн. Кулар орасида хозирда унутилган суз узаклар ва нофункционал аффикслар хам мавжуд.
5. Згнотопонимларнн хоснл кнлшндагп асоснй усул оно-мастк конверсия ва ялсман комношцноп усул эканлнш маъ-лум булди. Морфологпк усулда ном ясаш этношшларга хос булиб, этнотопонимларни ясашда бу усул деярлн учрамайди.
о. Топоннмлар хамма вакт мавжуд тнл материаллапи неги-зЯдп пужудга келади. Шушшг хам маълум худуддагк ше-хусусиятларн гопонимларда хам плш; с а кл а <шдн. Лхоли бошка тиллярлпн нмрпш тспогокшрпп р. };кч1алармдяш тнл 'г-'суснпгларш'н мое рапншда залаффуз эгяди. Кули
Хоразм этнотопонимларининг фонетик хусусиятлари хаи тула тасдиклади.
7. Хоразм этнотопонимлари грамматик тузилиши жихатидан апеллятив асослн, формантли хамда нндикаторлн номларга булинади. Апеллятив асослн номларшшг купчшшги тарихий плаида аслида ясама сузднр. Улар таркибидагн аф-фикслариииг купчилиш эроний тилларга хос булиб, салмоклн микдории ташкил килади.
8. Хоразм тарихидаги мураккаб этиолиигвистик жараён топоиимияда хам изини колдирган. Шу сабабли бу худудда учрайдиган этиотопоиимлар тарихий . этимологик жихатдан турли тилларга мансубдир. Хоразм этнотопоиимлариииНг асо-сий кисми туркий тилларга хосдир. Мазкур худудда туркий катламдаи ташкари, эроний ( хоразмий, форс-тожнк, сугд), араб, мугул катламларн хам мавжуд. Хоразм этнотопонимларининг тахлили бу худуд шеваларида баъзи кадимий хоразмнй тил элсмситларининг сакланиб колганлипши яна бир бор таеднкладн.
9. Этнонимлар ва этиотопоиимлар тахлили топонимия тадкнкотларнда тилшунослик билан бир каторда бошка иж-тнмоий фанлар берувчн материаллар ва нлмнн хулосалардан хам унумли фойдаланиш нихоят мухимлнгини курсатди,
Дисссртациянинг асосий натижалари кунидаги макола ва маърузалар тсзисларида уз ифодасшш топган:
1) Хоразм этнотопонимларининг айрим фоиетнк хусусият-ларн //Узбек тили ва адабисти. 1995, № 2, 40-42-бстлар.
2) Керайит этнонимн хакида // Узбек тили ва адаблётн.1995, № 3, 59-62-бетлар.
3) Урутн куп, элатн куп узбеклар // Хоразм хакикати. 1993, 6 авг.
4) Хоразм этнонимларн хаквда//Узбек тилшунослигига оид тадкнкотлар. Тошкент, 1993, 79-80-бетлар.
5) К,нпчок этношшинннг этимологияси хакида// Изланнш-лар.Тадкикотлар. Кашфиётлар. Ургаич, 1993, 26-бст.
6). Хоразм этнотопонимларининг ясалишига дойр // Узбек тилшунослишга оид тадкнкотлар. Тошкент, 1994, 97-бет.
7) Хоразмдаги айрим этнотопошшларшшг тарихий-этимологнк тавсифнга дойр // Республика сш тнлшунослари-
шин аиъанавий илмий коиференцияси тезислари туиламн. Тош-кент, 1995, 85-87-бетлар.
8) Микдор билднрувчн сузларга асосланган зтнотопоиимлар хакида // Республика ёш тилшуносларииинг аиъаиавий нлмнн коиференцияси тезислари туплами. Тошкент, 1995, 87-88-бетлар.
9) Ранг-сифат билдирувчи сузларга асослашан этпохопоиим-лар хакида //Фашизм устидан козонилган галабашшг 50 йил-
лшига башшланган Ал-Хорчзмий комли Ургакч давлат уни-верстети илмий коиференцияси докладларишшг тезислари. Урганч, 1995, 67-бет.
- 24 - •
РЕЗЮМЕ
диссертации Атаджановой Анаргуль Джуманиязовны
"Этиотопошшы Хорезма и их лексические основы"
Диссертация состоит из предисловия, введения,трёх глав, заключения, списка использованной литературы и приложения - списка этнонимов изучаемого региона.
В предисловии обосновывается актуальность темы, формулируются цель и задачи исследования, характеризуется новизна, определяются методы, а также раскрывается теоретичес-кая и практическая значимость работы.
Во введении дай анализ научной литературы, посвященной изучаемой проблеме, раскрывается значение понятий этноним и этнотопоннм и определяется их место в топонимической системе.
В первой главе "Этнонимы и этиотопошшы с точки зрения мотивационных мотивов" выделяются следующие лексико -семантические группы: 1) этнонимы, мотивированные тотемными представлениями: каракурсак* керайнт, карга; 2) этио-нимы, в мотнвационной основе которых лежит тамга: бай-макды, иланлы, сыргалы; 3) этнонимы, мотивированные цве-тообозначеннем: акмшу ыт, коодарга, каракыпчак; 4) этноии-мы, мотивированные обозначениями меры - количества и объема: мш^, йуз, кырк, тогыз, бешкой; 5) этнонимы, мотивированные собственными именами, прозвищами, названиями титулов, должностей, профессий и родов занятий: мацка, ав-мас, дамирчн, кулалла, ходжа, бек.
По характеру обозначаемого объекта этнотопоннмы подразделяются на три группы: 1) этноойкоиимы: Биджанак, Джувандыр, Бурга, Кацхор, Ача; 2) этногидронимы: Йомит-йаи, Ма1у1ытарна, Туркманйармыш каналы; 3) этно-агрооннмы: Куланкарта, Нбкистахта, Курдикатыз.
Во второй главе "Фонетико-грамматнческне особенности этнонимов и этнотопонимоа", образование и функционирование этнонимов и этнотопонимов увязывается с языковыми особенностями местных говоров. Особенно чётко это проявляется на фонетическом уровне, благодаря чему удалось подробно исследовать ряд особенностей этого типа.
8 способах деривации этнонимов и зтнотопшпшов выделяются:
1) ономастическая конверсия: Корначн, Караджа, Пос-тыилы, Туйачи;
2) композиция: Кдлйаткоцгырат, Чаидыркыйат, Кяраманканагас,
Образование этнонимов способом аффиксации почти не отмечается. ;
Грамматическая структура этнотопонимоп разнообразия. В ргЯотс воделяаН'Са: 1) аикены' апеллигинной «»/новы: Мачай, Хазарыс, Ойрат, Лрп.ш; 2) форматные номены; Кдргаша, Аладжа, Иланлы, Куллар; 3) индикаторные номены: а) этно-нимическне индикаторы: Даргаджам, Орысла орамы, Сартра комы; б) шдроннмическне индикаторы: К,отырко'л, Эшанс^л-ма, Карвакйап; г) агроонимическне индикаторы: Чоклатыз, Култахта, Йапонйер; д) функциональные индикаторы: Ашаккарвак, Конамачай, ТозадЙрман.
В третьей глп"с "Нсгсрпко-гншологнческин анализ тгшло-попимов" выделяются: 1) номены, а основе которых лежат поркские и монгольские лексические основы: Ллчын, Найман, К,оиплрат; 2) номены, з основе которых лежат лексические элементы иранских языкоз: Мнтан, Катлн, Курра; 3) номены, а «снопе которых лежат лексические элементы арабского <пы-: Шийх, Сайапур, Сейит.
В работе представлена этимологическая трактовка ряда этнонимов и эпютопотшоп: К,оншрат, Курднк, Абдал, Аргын, Бпджанак и т.д.
. 26 ■
SUMMARE
ETNOTOPONIMS OF KHOREZM AND THEIR LEXIKAL FOUNDFTIONS ANARGUL Dj. ATADJANOVA , _.
The dissertation consists of a preface, an introduction, 3 chapter, general conclusions, reference list and list of the researched territory ethnotoponyms.
In the preface the actuality of the theme is grounded, the aims and tasks are formulated, the novelty of the appreach is characterized, the methods are defined, the theoretical and practical value of the research are revealed.
In the introduction the scientific literature is analysed, the meaning of the notions "ethnonims and ethnotoponyms" are defined and their place in the toponymic language system as well.
The first chapter. According to their nomination the ethnonims and ethnotoponyms aredivided into the following lexikal and semantic groups.
1. The words originated according to the motives of totem imaginations (Karakyrsak, Kcrayit, Karga);
2. The words appeared on the basis of tamgi (baymagci, ilan-li, sirgaci);
3. The words connected with different colour qualities (ak-mangit, Kokkarga, Karakipchak);
4. The words connected with the notions of the quality and the volume (min, yuz, kirk, togiz, beshkoy);
5. The words (personal names, nicknames, the names of tit-les and positions) damirchi, Kulala, Khodja, Bek et al).
According to the designated object the toponyms are subdivided into 3 groups: ethnooykonyms, cthnohudronyms and ethnoagroonyms.
The second chapter. Phonetic and grammar peculiarties of the ethnonyms and ethnotoponyms. The appearance and functioning of the ethnonyms and ethnotoponyms are clesely connected with the language peculiarities of the local dialects. It is visually demonstrated in the phonctic structure of the langua-
- 27 ----------- -------------------------------
ge. In the work some phonetic phenomena of the local dialekts are researched, in detail on the basis of the ethnonyms and ethnotoponyms data.
In the ethnotoponyms and ethnonyms derivation the following ways are dlstlquished: 1) the onomastic conversion: Korpachi, Karadja, Tujachi; 2) the composition way: lviyatkongiraf. Chandirkiyat, Karamankanagas.
The formation .structure of ethnotoponyms is diverse.
The formation of the ethnotoponyms by the way of affixsaii-on is rarlly and it not fixed in the work. The grammar structure of them is very diverse. There are the following types in it: 1) the nomens with appelative basis: Machav, Khazaris, Oyrat, Argin; 2) the formant nomens: Kargasha, Aladja, Ilanly, Kullar; 3) the indicator nomens. The following types of indicators are functioning in them: a) ethnonimic Indicators: Orisla orami, Siranla komi; b) the toponimic indicators: Ogizkishlak, Ncmislaya, Oris-kosha; c) the hydronumic indicator?,; Kotii'kol, Eshansalma, Knr-vakyap; (1) the agroonomic indicators: Choklatiz, Kuitahta; e) the functional indicators: Ashakkarvak, Konamachay, Tazadorman.
The third chapter. The historical and cthimological analysis of ethnotoponyms. From (his point of view the following lexical layers are revealed in the composition of the Khoresm ethnotoponyms and ethnonyms:
1) the nomens borrowed from the Turkish and Mongol lanquaqe;
I) the nomens borrowed from the Tranic hmquaqes;
3} the nomens borrowed from the Arabic kmquaqes.
In the work the ethyntology of a number of ethnonyms and ethnotoponyms are offered.