автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.22
диссертация на тему:
Этнолингвистический анализ шугнанских примет и предсказаний

  • Год: 2006
  • Автор научной работы: Броимшоева, Муслима Киматшоевна
  • Ученая cтепень: кандидата филологических наук
  • Место защиты диссертации: Душанбе
  • Код cпециальности ВАК: 10.02.22
450 руб.
Диссертация по филологии на тему 'Этнолингвистический анализ шугнанских примет и предсказаний'

Текст диссертации на тему "Этнолингвистический анализ шугнанских примет и предсказаний"

ИНСТИТУТ ГУМАНИТАРНЫХ НАУК ПАМИРСКОГО ФИЛИАЛА АКАДЕМИИ НАУК РЕСПУБЛИКИ ТАДЖИКИСТАН

01 2.00 7 01614"

На правах рукописи

Р^^' ®Ронмшоева Муслима Киматшоевна

ЭТНОЛИНГВИСТИЧЕСКИЙ АНАЛИЗ ШУГНАНСКИХ ПРИМЕТ И ПРЕДСКАЗАНИЙ

Специальность: 10.02.22- Языки народов зарубежных стран Европы, Азии, Африки, аборигенов Америки и Австралии (иранские языки)

ДИССЕРТАЦИЯ

на соискание ученой степени кандидата филологических наук

НАУЧНЫЙ РУКОВОДИТЕЛЬ. ДОКТОР ФИЛОЛОГИЧЕСКИХ НАУК АЛАМШОЕВ МУКБИЛШО МИРЗОВАФОЕВИЧ

ПАЖУДИШГОХ.И УЛУМИ ИНСОНИИ БАХШИ ПОМИРИИ АКАДЕМИЯМ ИЛМ^ОИ ЧУМХ.УРИИ точикистон

Бо \\ кми дастнавис

I, Броимшоева Муслима К,иматшоевна

тахдили этнолингвистаи боварх,о ва

таъбирх,ои ШУТООНЙ

Ихтисос: 10. 02. 22,- Забонхри халкдои мамолики хоричаи Аврупо, Осиё, Африк,о, бумиёни Америко ва Австралия (забощои иронй)

РИСОЛАИ ИЛМЙ

БАРОИ ДАРЁФТИ УНВОНИ НОМЗАДИ ИЛМХ.ОИ ФИЛОЛОГИ

РО^БАРИ ИЛМИ: ДОКТОРИ ИЛМХ.ОИ ФИЛОЛОГИ АЛАМШОЕВ МУК.БИЛШО МИРЗОВАФОЕВИЧ

МУНДАРИЧА

Мукдддима------------------------------------------------------------3

Боби 1 Бовархо ва таъбирхои мардумй мансуб ба узвх,ои инсон

1.1. Маълумоти мукаддимавй-----------------------------------------—19

1. 2. Бовархо ва таъбирхо марбут ба cap---------.----------------20

1. 3. Бовархо ва таъбирхо марбут ба муй-----------------------26

1. 4. Бовархо ва таъбирхо марбут ба пешонй----------------------33

1. 5. Бовархо ва таъбирхо марбут ба абрувон-----------------------38

1. 6. Бовархо ва таъбирх;о марбут ба чашм-----------------------41

1.7. Бовархо ва таъбирхо марбут ба чех,ра-------------------47

1. 8. Бовархр ва таъбирх,о марбут ба гуш ва бинй---------------52

1. 9. Бовархо ва таъбирх,о марбут ба дах,он ва дандон^о—........58

1.10. Бовархо ва таъбирхо марбут ба лабон, ком, забон ва занахдон----------------------------------------------------------63

1 11. Бовархо ва таъбирхо марбут ба гардан, сина, шикам, кафу нохунхои даст ва кафи пой---------------------------71

Боби II. Бовархо ва таъбирхо оид ба маросимхо, кешу оин ва Чашну идхои халк,й

2. 1. Бовархо ва таъбирхо мансуб ба кудакон----------------------88

2.2. Бовархо ва таъбирхо мансуб ба маросими туй---------------99

2.3. Бовархо ва таъбирхо мансуб ба зани хомиладор ва занхои нав таваллудкарда-------------------------------106

2.4. Бовархо ва таъбирхо мансуб ба беморихо ва давохо.....111

2.5. Бовархо ва таъбирхо мансуб ба маросими мотам----------118

f

2.6. Боварх,о ва таъбирхо мансуб ба идхои миллй ва кишовар-зй------------------------------------------123

2.7. Боварх,о ва таъбирх,о мансуб ба рузх,о ва соатхои неку бад---------------------------------------------------134

2.8. Боварх,о ва таъбирх,о мансуб ба асбоб ва анчоми рузгор-138 Боби III. Боварх,о ва таъбирх,о марбут ба табиат ва х;одисоти он

3.1. Боварх,о ва таъбирх,о оид ба табиат---------------------------148

3.2. Боварх,о ва таъбирх,о оид ба дарахтон ва гиёхдо------------151

3.3. Боварх,о ва таъбирх,о оид ба х,айвонот-------------------------154

3.4. Боварх,о ва таъбирх,о оид ба паррандагон------------------161

3.5. Боварх;о ва таъбирх;о оид ба хазандагон ва х;ашарот.......167

Хулоса------------------------------------------172

Матнхр:--------------------------------------------174

Адабиёти истифодашуда----------------------------------------------234

Ихтисорот---------------------------------------------------------248

МУКДДДИМА

Этнолингвистика чун шохаи чудонопазири забоншиносй дар ибтидои асри XX ба вучуд омада, инкишофи он бо ному икдоми донишмандони маъруф Ф. Боас ва Э. Сепир алок;аманд аст. Этнолингвистика илмест, ки алок,амандии забон ва ак,вом-этносро меомузад. Ин сохаи забоншиносй ба мардумшиносй, лахдашиносй, фолклоршиносй, равоншиносй ва ба таърихи забон алок,аманд аст. Омузиши масъалахои этнолингвистика барои равшан намудани баъзе масъалахои печидаи равобити забон ва этнография, забон ва фарханг, забон ва асотир, забон ва фолклор, ахамияти амалй ва назариявй дорад Этнолингвистика инчунин робитаи забон бо социолингвистика ва психолингвистикаро низ ба миён гузошт. Аз Чумла Э. Сепир таъкид карда буд, ки нутк, мероси соф таърихии коллектив буда, махсули корбурди дурударози ич,тимой мебошад. Нутк, мисли хар гуна фаъолияти эчодй гуногуншакл буда, шояд нисбат ба дин, бовархо, урфу одат, санъат он к,адар бошуурона набошад (Сепир, 1934,6) Инчунин В. А. Маслова дар асари тадк,ик,отиаш зикр намудааст, ки «В. Гумбольд ва А. А. Потебня забонро кувваи маънавй мешумурданд» ва В. А. Маслова забонро далели маданият шуморида мегуяд: «Забон хак,ик,ати маданият аст, барои он ки: 1) он к,исми таркибии маданият аст, ки мо онро аз гузаштагони худ ба мерос гирифтем; 2) забон воситаи асосй аст барои аз худ кардани маданият; 3) забон аз хамаи зухуроти батартиби маданият мух,имтар аст, ба шарте ки мо хохиши фахмидани мохияти маданият, илм, дин, адабиёт дошта бошем, пас вазифадор хастем, ки ин зухуротро чун нишонаи ба шакли муайян

дароварандаи ин забон, ё агар забони табий дорой модели коркардашуда бошад, аз назар гузаронем. Забон нишонаи фарханг аст. Аз ин ру дарки консептуалии фарханг фак,ат тавассути забони табий амалй мегардад». (Маслова, 1997, 35). Пас, ба воситаи забон ва ривояту асотир, эътикоду таъбир мо бо решахои маданият, фарханг, урфу одати хеш бехтар шинос мешавем.

Х,ангоми таълифи рисола ба тадкикотй олимони рус (Н. Толстой 1982.) ва мух,ак,ик,они хоричй Ф. Боас (1911), Э. Сэпир (1934), Б. Уорф (1960), инчунин корхои дигар олимон дойр ба этнопсихолингвистика Ю А. Сорокин (1977), И. Ю. Марковина

(1982), А.И. Крюков (1988), Ю.В. Кнорозов; Л. А. Залевков; Р. М. Фрумкина (1971; 1984), А. П. Василевич (1987), И. М. Оранский

(1983) такья карда шуд. Омузиши забонхои гурухи шугнонию рушонй аз асри XIX огоз гардида, академик К. Г. Залеман (1895), олимони намоёни рус ва хоричй И. И. Зарубин (1960), В. С. Соколова (1959, 1966), Г Моргенстиерне (1974), А. Л. Грюнберг (1973), Т. Н. Пахалина (1966) ва дигарон дар риштаи помиршиносй корхои намоёне анчом додаанд. Дойр ба таърихи забонхои шугнонию рушонй ва категория дар онх,о олимони эроншинос А. Л. Грюнберг, P. X. Додихудоев. Г. Моргенстиерне, Т. Н. Пахалина, В. С. Соколова, И.М. Стеблин-Каменский, Д. И. Эдельман, Д. Карамшоев, Л. X. Додихудоева корхои мукаммали тадкикотй анчом доданд.

Аммо дойр ба омузиши робитаи этнографияю забоншиносии Помир, ё худ этнолингвистикаи Помир, то хол на хамаи масъалахо мавриди тадкикотй ч,идай карор гирифтаанд. Ба тахдили этнолингвистию лугати ин забонхо асархои И. И. Зарубин (Зарубин, 1915, 1917, 1927), И. М. Стеблин-Каменский (Стеблин-Каменский 1974, 1982), А. Л. Грюнберг (1974), Д Карамшоев (1974), А.

Мирбобоев (1989); И. Рахимов (1990); М. Аламшоев (2002), А. Ширинова (1975) бахшида шудаанд.

Боварх,о ва таъбирх,о низ мисли зарбулмасалу мак,олх,о як намуди паремия мебошанд. Оид ба паремиях,о як к,атор олимони хоричию ватанй аз чумла, фолклоршиносони Амрико, Аврупо, Руссия ва Точикистон: А. Дандес (Dundes) X. Диетер (Dieter); Л. Жехак (Rzehak); В. П. Аникин, А. К. Жалковский; А. А. Крикман; Р. Амонова; В. Асрорй; Г. Л. Пермяков, В. Пропп; Б. Тилавов; Р. Рахдеонй; Д. Обидов; Ф. Муродов; Е. Г. Павловой; О. Б. Христафоров; Н. Шакармамадов; А. Шохуморов; Д. Рахимов ва дигарон фикру мулох,изах,ои чолиби диккатро баён намудаанд.

Масалан, Алан Дандес сохтори яке аз намудх,ои паремия-зарбулмасалхрро муайян намуда, мегуяд: «Ман тасдик менамоям, ки мукаррар намудани жанри зарбулмасал, х,атто тахминан бошад х;ам, барои тадкикоти х,амаи намудх,ои паремияология, хох; омузиши таърихии зарбулмасалхои чудогона, хох, чустучуи худуди махсуси миллй дар фонди васеи зарбулмасах,ои кадом як маданият аз фонда холй нест» (А. Дандес, 1987, 13). Инчунин у менависад: ки «Масъалаи асосй дар тах,к,ик,оти зарбулмасалх,о на накшу мавкеияти онх,о мебошад, балки он чизест, ки дар онх,о тачассум ёфтааст. Сарфи назар аз ин гуфтах;о, тахдили зарбулмасалх,о намунаи пурарзише барои тахдили сохтори фолклор хох,ад гардид. Мушкилоти назариявй марбут ба тахдили сохтори фолклор ва зарбулмасалх;о ягона буда, аз хусусияти зайл иборатанд: а) табиати аксарият ё акалияти вох,идх,ои сохторй; б) оё ин вох,идх,о дорой чизе устуворанд, доимй х;астанд ва агар х;аст он чист, ё ки онх,о дорой маънои таксимшавандаанд; в) оё ин вох,идх;ои тахдилшаванда

омилхои вок;ей дошта бошанд, ё ки як шакли фикриянд, ки дар зехни мух,ак;ик, вучуд доранд» (А. Дандес, 1978, 15).

Бовархо ва таъбирхо низ чун намудхои дигари паремияхо як бахши фолклориро ташкил медих,анд. Онхо дар замонхои хеле к,адим пайдо гардида, дар байни тамоми мардуми дунё вучуд доранд, мумкин аст, ки пайдоиши баъзеи онхо ба мифология, ривояту к,иссах,ои гузашта алок,аманд бошад. Чунон ки И. Ф. Заянчковский дар асари худ ёдовар мушавад: «Нависандаи араб (775-868), ки асархои зиёдеро аз худ мерос гузоштааст, нисбати бовархо ва таъбироти мардумй рагбати зиёд доштааст. Дар мукаддимаи мачмуааш Чахиз дар хусуси бовархо ва таъбирхо навиштааст: «Х,ак,ик,ат дар онхо кам аст, боварй ба онхо мумкин нест. К,исми зиёди онхо бофтаанд, гохе дар холатхои кам бовархо ба вок,еият баробар меояд. Арабхо онхоро дар харакат ва овози паррандагон, вукур-вукури кабутарон ва чег задани зогон, ру ба ру шудан бо хайвоноти дарранда, вохурй аз рост ва чап, аз пеш ва к;афо бо морон, кирмхои боронй, хашаротхои гуногуни хурд, дар ситорахо, абри сиёх ва абрхои боронй, раъду барк, чустучу менамоянд» (И Ф Заянчковский, 1991, 11). В. И. Даль мачмуаеро тартиб дода буд, ки он 30000 зарбулмасал, макол. бовархо ва таъбирхои мардуми русро дар бар мегирад (Даль, 1861-1962).

Бовархо ва таъбирхо, ки мансуби обу хаво, аз так,вими заминдорй, богдорй пайдо гардидаанд, чунон ки Л. И. Минько менависад: «Бо мак,сади рахмдил намудани худоёни пурк,удрат-офтоб ва борон, тоифахои к,адимии славянй пеш аз огози корхои кишоварзй идхо баргузор намуда, барои худохо курбонй ва дуо мекарданд, то худоён обу хавои хуб ато намоянду хосилашонро нобуд накунанд» (Минько, 1975, 91).

М. И Шахнович к,айд мекунад, ки омузиши илмии эътикодхоро файласуфони материалиста Юнони кадим Демокрит ва Эпикур огоз карда, донишхои мардумро аз эътикодхо чудо намуда будацд (М. И. Шахнович, 1984, 26).

Бовархо ва таъбирхо дар баробари дигар паремияхо аз чихати сохтор ва мавкеият дар байни мардум аз тарафи олимони хорич, ва рус омухта шуда бошанд хам, забои ва дарачаи бадеияти оихо камтар тахкик гардидааст. Аз чумла, М. Пермяков сохтори паремиях,оро муайян намудааст ва дар чое меорад: «Дар байни чинсхои гуногуни лавххои ташкилёфтаи шифохй мавкеи намоёнро паремияхо, ё панду хикматхои мардумй, ифодахою чумлахо (масалан, зарбулмасалу макол, бовархо таъбирхо) ва инчунин занчирх,ои кутохи чумлахо. нишондихандаи сах,начахои содл,а, ё муколамаи сода,а (масалан, латифа, хачвия) чистон ишгол менамоянд» (Пермяков, 1988, 85).

Паремияхо вохидхои забонй мебошанд ва тахдики сохтори забонии ощо, рахдои чумласозй, сохтори семантикию грамматикии онхо ба тахкики забоншиносй ниёз дорад.

Бояд гуфт, ки бовархо ва таъбирот дар кишвархои хамсояву хамзабони мо Эрону Афгонистон низ аз тарафи мухаккикон гирдоварй шуда, нашр гардидаанд. (Х,идоят, 1342 ш.; Садокаткеш, 1380 ш.; Рухуламинй, 1369; Фарходй, 1359). Масалан, нависандаи эронй Содики Хдй,оят дар китоби хеш «Найрангистон» бовархо ва таъбироти гуногунро ба табъ расондааст (Х^доят, 1342 ш.).

Мардумшиносон ва фолклоршиносони хоричию ватанй дар баробари баррасии дигар урфу одатхо ва расму оини мардумй бовархо ва таъбирхои мардумиро шарху тафсир додаанд. (Семёнов, 1903; Андреев, 1923, 1927, 1953; Пещерева, 1927: Кисляков,

1959; Сухарева, 1975; Рахимов, 1957; Муродов, 1990; Бобоев, 1997; Неменова, 1998; Мардонова, 1981, 1998;).

Олимони ёдшуда дар маросимхо ва оинхои мардумй истифода шудани бовархо ва таъбирхои мардумиро нишон дода, вале ба кадом жанри фолклорй хос будани онхо, чихати этнолингвистию сохтори забонии онхо маълумот надодаанд. Масалан, М. С. Андреев ду эътикрди мардумй Бадахшонро, ки яке ситирахм wedgow «дуд кардани ситирахм (номи гиёхи мукададс)» ва гйнгак-тйр ба чйдош «бусидани пешгохи танур-оташдон»-ро тахлил намудааст: «Пеш аз рафтан барои арус модар. ё хохари домод болои оташдон гиёхи мук,аддасро дуд мекунад, то ки арвохи гузаштагонро нарм гардонанд. Дар пешгохи оташдон домод зиёратро ба чо меорад, дастонашро ба оташдон расонда, ба руяш мебарад. Пас аз ин ба рох мебарояд» (Андреев, 1972, 138).

Дар солхои охир баъзе олимони точик дойр ба бовархо ва таъбирхо назари хешро баён намуда, намунахои онхоро нашр намудаанд (Наимбоев, 1989; Чалишев, 1990; Обидов, 1992, 1994; Рахмонй, 1993; Крдиров, 2001). Аз чумла, д. Обидов эътикрдот ва таъбирхоро махсули тафаккури инсонхои давраи хадими аксаран дорой истиноди тачорубй ва ахдофи ахлокию тарбиявй мешуморад (Фолнома, 1992, 3).

Инчунин фолклоршинос Дилшод Рахимов бовархо ва таъбироти мардумй точикро гирдоварй намуда, онхоро бо номи шугунхо муаррифй карда, чунин навиштааст: «Шугун яке аз чунин жанрхои марбути хурофот мебошад, ки то ба имруз дар рузгори мардум нахши худро дошта, вале аз чониби мардумщиносону мутахассисони фолклорй точик он хеле кам гирдоварй ва тахкик шудааст» (Рахимов, 2004, 10).

Ногуфта намонад, ки бовархо ва таъбирхо дар махалу минтакдхои Точикистон бо номх,ои ирим, ак,ида, бовархо, фол, Карина ёд мешаванд, вале бояд эътироф намуд, ки вожахои мазкур ва х,амчунин ин калимот шугун маънои аслии ин намуди маънавиятро дуруст ифода карда наметавонанд. Масалан, шугун танхо аломат, ё хабари хурсандибахшро ифода мекунад, агар дар забонхои гурухи шугнонй-рушонй мо садо додани гуши инсонро шугун бигуем ва маънои он ки хабар додан аз марги хеши наздик аст, он гох мантик,ан галат хохад буд, зеро то имруз калимаи шугун бо маънои аслияш дар забони мардуми Бадахшон маъмул аст (ш. шогун). Азбаски дар бовархо ва таъбирхо аломатхои рухии инсон, эътик;оду боварии у нисбати ашёву ходисахои табиат иньикос ёфтааст, бинобар ин фолклоршинос Н. Шакармамадов хангоми ба чоп омода кардани ин навъи вохидхои забониро бо мафхуми эътик,одот ва таъбироти мардумй зикр кардааст (Шакармамадов 1991, 6). Ба назари мо ин мафхум нисбати дигар истилохот сахехтар аст, вале мо бовархо ва таъбирхоро мавриди истифода кдрор додем. Инчунин агар ин вохидхои забонй дар шакли чумлаи мураккаб омада бошанд, чумлаи авва/уси мо онро дар рисола бо номи нишона истифода мебарем, эътик,оди шахсро ба чизе нишон медихад ва чумлаи дуюм, ки маънои нишонаро шарх медихад ва мо онро бо номи паёмад (шархдиханда) ба кор мебарем, таъбири он бовар ба чизе мебошад.

Баъзе бовархо ва таъбироти мардуми Бадахшон дар китоби М. С. Андреев (1972) ва дар лугати сечилдаи Д. Карамшоев (1979, 1991. 2000) оварда шудаанд, вале ба таври пурра иньикос нашудаанд Дигар намудхои паремияхо-зарбулмасалу мак,олхо дар забонхои помирй нисбатан пурра омухта шудаанд. Масалан, дойр ба сохтори

зарбулмасалу мак,олх,ои мардуми Бадахшон Д. Карамшоев маълумот дода, бо зарбулмасалу мак,олх,ои тоники мукоиса кардааст, ки аз он умумияту фаркияти сохторй намоён мегардад (Карамшоев 1974, 170). Инчунин Р. Ширинова дойр ба истеъмоли зарбулмасалу мак,олх,о дар мах,алх,ои гуногуни Шугнону Рушон ва истифодаи калимахои точ;икй дар онхо маълумот додаст (Ширинова 1975, 122). Вале бовархо ва таъбирхои забонхои гурухи шутнонй-рушонй то хол на аз чихати фолклорй ва на аз лих,ози забонй мавриди тадкик, Карор гирифтаанд.

Таърихи пайдоиши бовархо ва таъбирхо хеле кадимй буда, онхо ба тасаввуроти асотирии инсонх,о алок,аманд мебошанд. Чунончи дар «Таърихи табарй» оид ба хосияти хурус чунин оварда шудааст: «Ва Ачам хурус ва бонги уро ба вак,ти Хучаста доранд, хоса хуруси сапедро. Ва чунин гуянд, ки ба хар хонае ин мург дар бошад, девон андар он хона наёянд». Ва он ки бонги хурусро ба намози шом бад доранд ва ба фол гуянд на нек аст, аз он бувад, ки чун Каюмарсро кор ба охир расид, нолон шуд. Он хурус, ки уро буд, намози шом бонг зад. ...то имруз худованди зачри эдун гуяд, ки: хурусе ки бад-он вакт бонг кунад ва худованди хурус он хурусеро бикушад, он бад аз у даргузарад (Таърихи табарй, 1992, 4).

Чунин бовархою таъбир дар байни мардуми Шугнону Рушон то хол роич аст: ш. чух бе wax m ца K,üwg, ганда йид лувен ху сойиб кал-та хйрт, да авен кау-ен wu агар хурус бевакт чег занад, мегуянд, сари сохибашро мех^фад, сонй сарашро мебуранд».

«Таъбирнома» -и Юсуф алайхиссалом (Илм ва хаёт, 1991, №4, 31), фасли дуввуми «Канз-ул-Хусайн» (Канз-ул-Хусайн, фасли 2, дар баёни илми киёфат, соли 1375), «Таъбири хоб»-и Оростаи Вориси Салаф (Таъбири хоб, 1992), Кафшиносй ва асрори даст (Кафшиносй

ва асрори даст, 1991), «Асрори киёфашиносй» (Асрори киёфашиносй, 1991), «Х,илийатил-муттак,ин» таълифи аллома Мух,аммад Бок,ири Мачлисй ва шайх Абулгании Розй (1380) низ аз таърихи тулонй доштани боварх,о ва таъбироти мардумй шах;одат медих,анд.

Бисёр бовару таъбирх,о, ки мох,ияти тарбиявй ва панду х;икматй доранд дар адабиёти классикй низ хеле зиёд истифода шудаанд.. Чунончи дар «Пандномаи Х,укамо» оварда шудааст: «Х,ар ки аз ин хислатхо худро дур надорад, ба ифлос дар монад, агар молики садх,азор бошад: ба шаб хона руфтан, пеши номахрамон будан, чомаро пушида духтан, фарзанди худро дуои бад кардан ва гайра (Кимёи хирад, 1991, 30). Ё чанд сухани пандомез, ки дар «Сад панди Лукмон» оварда шудаанд: ангуштон ба хам магзарон, ба остин бинй пок макун. ба вакти баромадани офтоб махусп, cap ба зону манех, («Х,икматх,ои Лукмони Хаким», 1991) хоси боварх,о мардуманд. Чанде аз ин гуна кешу русумот дар забони х,озираи мардумй Точикистон, хоса, Шугнону P>tiioh ва Рошткалъа мавриди истеъмол кдрор доранд: ш. чйд хаб 3ugugow pawo наст, баракат бест «шаб хо�