автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.03
диссертация на тему: Фигура Таджнис и особенности ее использования в персидско-таджикской классической литературе (X - XV вв.)

Текст диссертации на тему "Фигура Таджнис и особенности ее использования в персидско-таджикской классической литературе (X - XV вв.)"

МИНИСТЕРСТВО ОБРАЗОВАНИЯ РЕСПУБЛИКИ ТАДЖИКИСТАН ХУДЖАНДСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ УНИВЕРСИТЕТ имени академика Б.Гафурова

(04.20 0.8 15093" На правах рукописи

ПУЛАТОВА ШОИРА САЛИДЖОНОВНА

ФИГУРА ТАДЖНИС И ОСОБЕННОСТИ ЕЕ ИСПОЛЬЗОВАНИЯ В ПЕРСИДСКО-ТАДЖИКСКОЙ КЛАССИЧЕСКОЙ ЛИТЕРАТУРЕ (Х-ХУвв.)

Специальность: 10.01.03 - Литература народов стран зарубежья

(таджикская литература)

Диссертация на соискание ученой степени кандидата филологических наук

Научный руководитель: доктор филологических наук профессор Ходжаева Матлуба Юнусовна

ХУДЖАНД — 2008

В АЗОРАТИ МАОРИФИ ЧУМХУРШ ТОЧДКИСТОН ДОНИШГОХД ДАВЛАТИИ ХУЧДНД ба номи академик Б.Гафуров

Ба хукми дастнавис

Пулотова Шоира Сотщоновна

САНЪАТИ ТАЧДИС В А ВЕЖАГРЩЖ КОРБАСШ ОН ДАР НАЗМИ КЛАССИКИИ ФОРСУ ТО^ИК

10.01.03. - Адабиёти кишвар^ои хоричй

Рисола

барои дарёфти унвони илмии номзади илми филологи

Рох,бари илмй: доктори илмзфи филологи, профессор Хо^аева Матлуба Юнусовна

ХУЧДНД - 2008

МУНДАРИЧД

САНЪАТИ ТАЧ.НИС ВА ВЕЖАГИХ.ОИ КОРБАСТИ ОН ДАР НАЗМИ КЛАССИКИИ ФОРСУ ТОЧ.ИК

Мук;аддима

1

БОБИI. Тающие ва анвои он дар адабиётшиносии форсу то^ик

Фасли 1. Таяние ва анвои он дар илми бадей аср^ои Х1-ХУ

а)Тач,нис ва навъ^ои он дар «Тарчумону-л-балога»-и Му^аммади Родуёнй

б)Гунах,ои тач,нис дар «Х,ад о ик;у-с-се зу?» -и Рашидуддини Ватвот

в)Анвои таяние дар накди адабй (аср^ои ХШ-ХУ)

Фасли 2. Таносуби таяние бо саноеи дигар. Ихтилофи назарияпардозон дар шинохти санъати таяние

Боби II. Вежаги^ои корбурди санъати таяние дар назми форсу тоники аср^ои Х-ХУ

Фасли 1. Вежаги^ои корбасти санъати таяние дар назми Рудакй ва з^амасрони у.

Фасли 2. Санъати таяние дар корго^и хаёли шуарои аерз^ои Х1-ХУ Фасли 3. Давраи рушди ашъори мутасаннуъ ва на^ши таяние дар он Хулоса

Фезфасти адабиёт

МУКДЦДИМА

Дар миёни фунуни адабй илми бадеъ мак;оми махсус дорад, зеро бидуни ошноии кофй бо санъат^ои бадей ба адибону суханварон офаридани асар^ои адабиву ^унарии бар^аста ва ба сухансан^ону мух,ак;к;ик;он дуруст санч,идану дарёфтани розу рамзи он^о муяссар нест.

Табиист, ки суханвар зимни э^оди шеър истифода аз анвои санооти адабиро аз к;абили таяние, ташбех,, истиора, тазодро хдцафи офариниш к;арор намеди^ад. Корбурди ороя^ои бадей ба х,унару табъи шоирй иртиботи хосе дорад. Агар пояи сухан ноустувор ва холй аз маънй бошад, ^аргиз бо истифода аз санооти бадей зебову дилпазир намегардад. Аз ч,ониби дигар, «...шеъри классикии форсу точ,ик бо пирояи санъати хеш имтиёз мекунад... ва санъати сухани шоирро нафах,мида, маъниро дуруст тафсир додан мумкин нест» (111,166)

Шинохти амик;и мушаххасот, зина^ои та^аввулу рушд, ташаккули анвоъ ва вежаги^ои истифодаи санъат^ои пуркорбурди бадей бо вуч,уди он ки зо^иран кори душворе ба назар намерасад, хеле нукта^ои ба^сангез ва гирех,х,ои печида дорад, ки баррасии онх,о барои омузиши адабиёт дар сат^и амик; му^им аст.

Таърихи адабиёти форсии точ,икй дар дарозои к;арн^о собит кардааст, ки санъати таяние >;ам чун дигар анвои санооти адабй дар суруда^ои сухансароёни сатаной мухталиф бо тамоми назокату ч;озиба Чойго^е ар^манд дарёфта ва баэфамандй аз ч^они пурч;илои саноеъ яке аз умдатарин авомили рангинй ва рукнхри му^ими таъмину таъйиди хушо^ангии калом гардидааст. Чрзиба^ои шеъри форей ч;их,ат ва рохдои умдае дорад, ки яке аз ^амин васила корбурди санъат^о ма^суб мешавад ва дар шевоиву латофати баён ва зебоиву назокати гуфтор асаргузор аст. Аз мутолиаи шеъри форей пай бурдан душвор нест, ки гуянда то чи ^адду андозае бо дарки латофат ва зарофати забони форей - бозии зарифонаи калимоти мутачрнис ба шеър х,усну латофату назокати хосаи дигаре ворид мекунад. Санъати таяние мо^иятан, ба сабаби он ки бар мабнои истифодаи ду ва ё зиёда вожатой дорой талаффузашон яксон ва

4

ба х^ам наздик асос меёбад, имконе густурда барои ифодаи мазмун^ои нозук ва дилчасп фаро^ам меоварад. Таяние дар радифи вазну к;офия «... боиси ба ч,ушу хуруш овардани завк;и бадей ва так;вияти фаъолияти димобй ва сурури к;алб мегардад...» (85,138).

Таяние аз як су дар калом мусицй э^од мекунад ва аз суи дигар сабаби дарки маъни^ои мухталифи вожатой х^амгун мегардад. Дар нати^а, барои густариши тахайюл ва ^алби тавачЧУ*»и шунаванда ба маънии шеър мусоидат менамояд. Падид овардани ^иносе бо маъни^ои мухталиф ва гун^оиши он дар к;олаби матлуб ва муносиб бо зеботарин калимот ^унаре мондагор аст. Ин ^унарест, ки дар шеър фасо^ат ва латофат меофарад.

Шинохти мо^ият ва вежаги^ои санъати таяние дар навду-ш-шеъри

форсу то^ик анъанаву суннати густурда ва ганиеро дороет. Дар.

í

мар^ила^ои гуногуни таърихи сухансан^ии форсии то^икй тава^ЧУ^ ва алок;амандй ба ин навъи санъати сухан ба шакл^ои нав зу^ур намудааст. Х,ануз аз осори нахустини сухансанч,ии форсии точ,икй тава^ЧУ^ ба масоили нааду барраей ва тафсири я;анбах,ои мухталифи назарии санъати таяние ва бозгуи ^ойго^и он дар густариши шеъри форей дар сат^у ; савияи мушаххасе царор гирифтааст. Иттилоот ва арзёбии назарияпардозони гузаштаро оид ба санъати таяние дар як силсила осори марбут ба шеършиноей, аз цабили «Тарч,умону-л-балога»-и Му^аммади Родуёнй (37), «Х,адоик;у-с-сех,р»-и Рашидуддини Ватвот (6), «Ал-муъч,ам фи маойири ашъори-л-ач,ам»-и Шамси К,айси Розй (28), «Ч,амъи мухтасар»-и Ва^иди Табрезй (7), «Х,ак;оик;у-л-х>адои1<;»-и Шарафиддини Ромй (38), «Да^оик;у-ш-шеър»-и Точ.а-л-Х.аловй (43), «Бадоеъу-л-афкор фй саноеъу-л-ашъор»-и Х,усайн Воизи Кошифй (24), «Бадоеъу-с-саноеъ»-и Атоулло Ма^муди Х,усайнй (54), «Нафоису-л-фунун»-и Омулй (35) дар чунин нукта^ои шоёни омузиш метавон дастабандй кард:

1. Таърифи таяние.

2. Таснифи навъ^ои таяние.

3. Зикри шаво^ид барои тасдици фикр.

4. Таносуби таяние бо тарсеъ.

Дар накди адабии классикй ин ороя дар радифи соири анвои саноеъи бадей муаррифй шудааст. Мусалламан дар мавриди илми бадеъ осори зиёди судманде таълиф шуда, ки ^ар яке бо сабку савияи хос ва мушаххасе та^лил ва баррасии санооти бадеиро асоси боз^уст ва нигарише к;арор додаанд. Ба назари мо сабаби ба вучуд омадани осори зиёде дар ин замина, пеш аз ^ама ганй гардидани ган^инаи гаронбах;ои дурдона^ои бебадал ва камназири адаби форей-то^икй аз лих,ози мавзуъ ва му^таво аст. Ин бозгуйкунандаи такомули шеъри форей аз ^айси ли^ози шакл, василаи офариниш ва густариши имконоти сабкй маз^суб мешавад. Имкони густурдаи шеъри форей назария ва нак^ци пурвусъат ва ганоманди онро ба вучуд овард. Сухангуён ^анбаи неруманди офаринишгарии шеърро доштанд ва дар раванди офариниш нозуктарин матлабро бо шевотарин васила ба чойга^ ва пойга^и шеър нишониданд, дар натич,а маънй бо зеботарин ороя музайян гардид.

Аммо ин чанбаи шеър то 40e кашфу дарк ва }<;азми матолиби шеъриро душвортар гардонид. Ин мушкилоти э^одй боиси - равнак;и афкори сухансан^й ва нак,ду баррасии шеъри форси гардид. Накду-ш-шеъри форсии то^икй дар робита ба шар^у тафсир ва накади осори зе^нии гузашта ^ойго^и густурдае пайдо кард ва ба ^амин васила нок;идон, сухансан^он ва назарияпардозони шеър то ч;ое дар таъмини ниёзманди^ои ^амзамонони хеш сах,им буданд. Рисола^ои накду-ш-шеъри форсии тоники тозакори^о ва дар айни замон ихтилофоти назари му^ак;к;ик;они пешинро низ дар бар мегирад.

Шинохту бозшинохти маф^ум, мо^ият ва ^ойго^и саноеъи адабй, аз чумла санъати таяние чун суннати дерини сухансан^й дар к;аринаи адабиётшиносии муосири Эрон ва То^икистон низ идома ёфт ва ба ин васила имкони дарёфти бештари ^амзамонон аз олами рангини шеъри форей фаро^ам омад. Дар ин замина метавон из^ор дошт, ки ро^еъ ба шинохти анвоъи таяние (маънавй ва лафзй) ва таносуби он бо саноеъи

6

дигар (и^ом, иштицок;, шабаши иштицок^) тачдиди назар сурат гирифтааст. Ин хрлат аз та^аввули сайри таърихии сухансан^й дар замони муосир ба саноеъи шеърй дарак меди^ад.

Дар иртибот ба ин нуктаи му^им к;абл аз ^ама метавон аз осори пажу^андагони маъруф дар шинохти илми бадеъ Ч,алолиддини Х^умой (164), ^алили Та^лил (145), Мух;аммади Ростгу (124), Мир Далолиддини Каззозй (91), Хушманди Исфандиёрпур (87), Турак;ул Зе^нй (84;85), Аълохони Афса^зод (64; 65), Рах,им Мусулмонк;улов (108), Худой Шарифов (156; 157) ном гирифт.

Адабиётшиносони зикргашта кушиш^ое ба харч, додаанд, ки доираи имконот ва фарохии фунуни балогат ва санооти адабй ва назари суханшиносони асримиёнагиро дар бораи санооти мухталиф мавриди тава^у^ ва та^лилу тадк;ик;и хосе к;арор ди^анд.

Аз ин миён китоби «Чайное дар па^наи адаби форсй» ба цалами пажу^андаи эронй ^алили Та^лил ба таври махсусбаомузиш ва та^к;ик;у таъйини та^аввули масъала^ои марбут саноеъи мавриди назари мо бахшида шудааст. Ин муаллиф бо диди мушаххас ва та^лили муфассале кушйда, ки чигунагии таяние ва навъ^ои онро дар сухани форсй арзёбш ва пайванди онро бо санооти таврия, тарсеъ ва мушокила собит гардонад. Аз чумла, дар китоби мазкур навъ^ои тозаи ин ороя - та^ниси лафзй ва тач,ниси маънавй муаррифй шудааст,. ки ин так;симбандиро дар адабиётшиносии то^ик Турак;ул Зе^нй нахустин маротиба ан^ом дода буд. Аммо дар баробари ин нуктаеро низ ба саре^й бояд таъкид кард, ки дар ч,одаи наеду баррасии му^ак,к;ик;и эронй бархе но^амгунй ва норасош;о низ 40Й доранд. Mo ин ^олро бештар дар баррасщое, ки дар бобй аввали рисола сурат гирифтаанд, ба мушо^ида мегирем.

i Чалили Тач,лил андешах,ои бадеънигорони пешинаро як як зикр карда, аммо ин таъкид бидуни та^лил ва натич^агири^ои мушаххас сурат гирифтааст. ^ои ёдоварист, ки баъзе намунахр бо назария созгор нестанд ва ^амзамон маф^уми мутач,онисот мавриди шарх> к;арор нагирифтааст, ки шояд мусанниф ин корро вазифаи: худ намедонист. Як

ч,их,ати ^олиби рисола дар он аст, ки дар баробари намунах,ои шеъри форси шаво^иди арабй низ бо тарчумаи форсй 40Й гирифтаанд.

Му^имтарин китоб^ое, ки пиромуни шинохти санъати таяние дар асоси омузиши осори илмии балогати классикй навишта шудаанд, «Фунуни балогат ва санооти адабй»-и Ч,алолудцини Х,умой ва «Арусони сухан»-и Х,ушманди Исфандиёрпур мебошанд (154;87). Муаллифон дар радифи му^ассаноти дигари му^ими шеърй санъати та^ниеро низ мавриди барраей к;арор дода, таърифи анвои онро мушаххасу равшан баён кардаанд. А^амияту вежагии осори мазкур ба назари мо дар сабки нигориши равону муъ^аз ва баёни таъриф^ои сода мебошад. Бозтоби шавохдци шеърй бештар аз ашъори шоирони форсизабон сурат гирифта, дар баробари он теъдоди камтаре аз шеъри арабй низ ба кор рафтааст.

. Му^имтарин нуктае, ки аз баррасии ин осор ба назар мерасад, вучуди арзёбй ва му^окима^ои нок;идона дар зимни баёни таърифи навъх;ои таяние ма^суб меёбад. Дар ин ^ол табиист, ки афкору андеша^ои ^олиби тава^у^е барои ого^ии амик; ва л;арчи бештари хонанда ва алоцамандони шеършиносии форсии точ,икй баён шудаанд.

Дар китоби «Зебошиносии сухани порсй»-и Мир Ч,алолудцини Каззозй таърифи мушаххасу куто^и санъат^ои бадей зикр шудааст, аммо намуна^ои хеле зиёд онро фаро гирифтааст. Дар мавриди санъати таяние мо тащо ба хулосаи му^ак;к;ик; бармехурем ва аз тарафи дигар чолиб аст, ки аз намуна^ои мав^уда навъи мута^онисот шарх;у тафсир ёфтаанд. Му^аммади Ростгу дар китоби «Х,унари суханорой» рох,у равиши тозаеро пеш гирифта, ки ба ин васила кори у арзишу а^амияти бештаре пайдо кардааст. Вай санъат^ои баъдии ба х,ам наздикро як ч,о ва канори х,ам к;арор дода, аз худ ибтикори добили тава^у^е ба ч;ой гузоштааст. Яке аз вежагии кори му^ак;к;ик; дар он зо^ир мешавад, ки гузориши таърифи саноотро ба таври хеле муфассал ва тарзи мураккабу душворфа^м ан^ом додааст. Ба ?<¡ap сурат ^олиб аст, ки намуна^ои фаровони дилангезе дар поёни ^ар бахш, рисолаи мавриди назарро хонданй кардаанд.

Аз му^ак;к;ик;они муосири То^икистон Турацул Зех,нй сол^о ба та^к;ик; ва шинохти улуми адабй, хоса саноеъи бадей шуга дошт ва мандуртарин асари у «Санъат^ои бадей дар шеъри то^икй» соли 1960 ба табъ расид. Минбаъд му^а^ик; имкон ёфт, ки чандбора ба бозшиносии ин мавзуъ баргардад ва нати^аи ин нашри китобе ч;омеъ бо номи «Санъати сухан» буд. Х,амагон ога^й дорем, ки ин асар дар фосилаи 1520 сол 4 маротиба нашр ва му^имтарин дастури шинохти шеъри форсй аз лихрзи санъат^ои бадей гардид.

Зе^нй дар ин рисолаи шеършиносии замони муосир бар мабнои маъруфтарин кутуби классикии балогй санъат^ои бадеиро ба к;исмат^ои лафзию маънавй так;сим намуда, чунин дастуре тадвин кардааст, ки дар риштаи омузиш ва тах,к;ик;и шеъри форсй дорой арзишу а^амияти хос мебошад. Аммо х;амчунонки дар цисмати пан^уми боби аввал хох,ем дид, мавсуф дар таснифи санъати таяние ба иштибо^е низ ро^ додааст. Муаллиф шиносаи (таъриф) му^ассаноти шеъриро бар асоси кутуби балогии цудамо фаро^ам оварда бошад ^ам, амалияи онро бо бакоргирии шаво^иди тоза аз ашъори шуарои классикй ва имруз нишон додааст.

Адабиётшинос Худой Шарифов, ки дар шинохти масоили назарии шеъри форсй коркой шоистае анч,ом дода ва аз чониби дигар бахше аз осори назарии гузаштагонро ба нашр хрзир кардааст, дар ба^си марбут ба рисола^ои «Тарч,умону-л-балога»-и Му^аммад Умари Родуёнй ва «Х,адоик;у-с-се)ф»-и Рашидаддини Ватвот (156) санооти бадеиро бо назардошти нуфузи ^ар кадоми онх,о дар каломи манзум мавриди тах,лилу тасниф к;арор меди^ад. Ин муаллиф дар «Балогат ва суханварй» ном китобаш (157) дар муаррифии анвои ^инос ва зикри намуна^о асосан ба осори Турацул Зез<;нй ва Ч,алили Та^лил такя кардааст.

Рах^им Мусулмонк;улов дар китоби «Персидско-таджикская классическая поэтика (Х-ХУвв.)» (108) асосан сайри таърихии санооти бадеиро дар асрх,ои X-XV баён намуда, кушиш кардааст, ки бо равиши тазушли мук;оисавй-таърихй масоили та^аввули шеършиносиро дар

9

мар^илаи классикй ^амъбаст намояд. Дар ин пажу^иш дар атрофи масъалах;ои анвои таяние бо такя ба рисолаи «Бадоеъу-с-саноеъ»-и Атоуллои Х,усайнй (55) ба^с рафта, баъзан дар маврид^ои зарурй ба осори дигар муро^иат шудааст.

Дар «Фар^анги истило^оти адабиётшиносй»-и Р.Хрдизода, М.Шукуров, Т.Абду^абборов ва «Лугати мухтасари истило^оти адабиётшиносй»-и Х.Мирзозода низ аснод оид ба санъати таяние хеле мухтасар аст. Дар фар^ангх.ои зикршуда таърифи таяние шабо^ат ва умумияте бо тавзе^оти Т.Зе^нй дорад.

Дар адабиётшиносии то^ик дар баробари баррасии рузгор ва осори шуарои форси то^икй бархе кушиш^о дар мавриди бознамоии х.унари ^инософарии эшон сурат гирифтаанд. Аз ^умла, дар рисола^ои Расул Хрдизода, Бадриддин Максудов, Аълохони Афса^зод, Му^аммадвафо Бак,оев, Матлуба Хо^аева, Мав^уда Урунова, Акрамалй Х,асанов, ^амчунин осори марбут ба забоншиносии А^мад^он Давронов, Абдусаттор Абдуцодиров ва дигарон вежаги^ои ин санъат дар осори як суханвар мавриди назар вдюр гирифтааст.

Аз мушох.идахр чунин бармеояд, ки дар кулли пажу^иш^о та^аввули санъати таяние густурда ва ^ама^ониба тазушлу тадк,иц нашуда, балки он бардоигщое, ки мунак;к,идон роч;еъ ба шинохти санъати таяние пешни^од намудаанд, ба тарик;и хеле маадуд анч,ом ёфтаанд.

Бо ин ^ол низ цайд кардан метавон, ки осори илмии му;х;ак;к;ик;они номбурда барои ба таври ^ама^ониба омухтани масъалах,ои марбут ба таърихи та^аввули афкори назарии адабиётшиносии форсу то^ик мусоидати бештаре менамоянд. Коркой назарраси му^ак;к;ик;он далели он аст, ки омузиш ва та^лилу баррасии таърихи та^аввули санъати таяние ва таъйини мушаххасоти он дар мар^илаи классикии адабиёти форсу то^ик вазифаи му^ими илми адабиётшиносии муосир аст. Ба василаи ^алли ин масъала то андозае мак,оми бадеънигорони гузашта дар омузиш ва риво^и афкори адабию назарй муайян гардида, бе^тарин дастовард^о дастраси умум мешав анд.

Х,алли дурусти масъалаи мавриди ба^с боз аз он ^и^ат ^олиб аст, ки бо таъйини хусусият^ои санъати таяние ва таснифи он дар давраи муайяни та^аввули афкори адабй дарки дурусти чараёни рушди адабиёт ва афкори назарияпардозон пеш хо^ад омад, зеро нуктаи назар^о дар китобу рисола^ои адабиётшиносии баъдина идомаи мантией ва ё шакли комилтари афкори адабиётшиносони гузашта мебошанд.

Гузашта аз ин, дар навицшцои муаллифон та^лили муцоисавии анвои таяние ба таври бояду шояд сурат нагирифтааст. Таодици циёсии осори адабии як давраи комил ва бозшиносии ашъори че^ра^ои маъруфи адабии он имкон меди^ад, ки ^и^ат^ои гуногуни ин санъати бадей дар пайвастагй бо масоили услубй ва завк;у тафаккури бадеии ах,ли адаб мушаххас барраей гардад. Нуктаи ^олиб ин аст, ки дар шинохти илми бадеъи муосир интик;оди шеваи баррасии нокдцони пешина низ сурат гирифтааст. Далели ин матлаб таъкиди бадеънигори эронй Так;й Ва^идиёни Комёр аст, ки мегуяд: «Ч,ои шигифт аст, ки уламои балогат тайи к;арнх;о - аз Саккокй гирифта, то уламои муосир, ^еч, як санооти бадеиро нашинохтаанд, гарчи дар ин замина китоб^о навиштаанд. Саккокй санооти бадеиро та^син ва тазйини калом донист ва дигарон кур-курона назари уро пазируфта ва ^аргиз худ. дар садади баррасии санооти бадей барнаёмаданд» (127,33).

Ин к;азия моро барои бо диди наву тоза барраей кардани масоили та^аввули санооти адабй дар тайи сада^ои тулонии таърихй водор мекунад. Муайян кардани тах^аввули санооти адабй аз гузашта то ба имруз дар пажу^иидои ч,УД°гона аз вазифа^ои му^ими илми адабиётшиноей хо^ад буд, ки дар ин замина низ бархе кор^о ан^ом ёфтаанд. Аз чумла, му^ацци^и эронй Му^амммади Ростгу санъати и^ом (124), М.Рауп