автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.03
диссертация на тему: Фирдоуси и его "Шахнаме" в Англии и Америке

Текст диссертации на тему "Фирдоуси и его "Шахнаме" в Англии и Америке"

МИНИСТЕРСТВО ОБРАЗОВАНИИ РЕСПУБЛИКИ ТАДЖИКИСТАН ТАДЖИКСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ ПЕДАГОГИЧЕСКИЙ УНВЕРСИТЕТ им. К.Ш.ДЖУРАЕВА

04' 2.0 0 5 1514 tf " На правах рукописи

АМОНОВАШИРИНШОДИЕВНА ФИРДОУСИ И ЕГО "ШАХНАМЕ" В АНГЛИИ И АМЕРИКЕ

10.01.03 — литература народов стран зарубежья

(таджикская литература)

ДИССЕРТАЦИЯ

на соискание ученой степени кандидата филологических наук

Научный руководитель: доктор филологических наук,

профессор МУХТОРОВ ШОКИР

ВАЗОРАТИ МАОРИФИ ЧУМ^УРИИ ТОЧИКИСТОН ДОНИШГОХИ ДАВЛАТИИ ОМУЗГОРИИ ТОЧИКИСТОН

ба номи ^.Ш.Чураев

Ба %укми дастнавис

АМОНОВАШИРИНШОДИЕВНА

ФИРДАВСЙ ВА "ШО^НОМА" - И У ДАР АНГЛИЯ ВА АМРИКО

10.01.03 - Адабиети халкщои мамолики хоричй РИСОЛА

барои дарефти утони илмии номзади гиищои филологи

Родбари илмй: доктори илщои филологй,

профессор МУХТОРОВ ШОКИР

МУНДАРИЧД

Мукаддима —...........---------------------------...........3-10

Боби аввал

Рузгор ва осори Фирдавсй аз нигохи донишмандони англису амрикой

Фасли аввал. Муаррифони нахустини Х^а'ким Фирдавсй

дар Англия ва Амрико .....................-----------------------11-24

Фасли дуввум. Рузгор ва осори Х,аким Фирдавсй аз нигохи

донишмандони англису амрикой —...................-........24-48

Боби дуввум

Тарчума^ои англисии "Шохнома" Фасли аввал

Таърихчаи' нахустин тарч;умах,ои англисии "Шохнома" ( нимаи дуввуми

садаи 18 ва ибтидои садаи 19) --------------------------------------49-59

Фасли дуввум.

Нигох,е ба тарчумах,ои баъдина ( нимаи дуввуми садаи 19 ва аввали садаи 20) -------------------------------------------- 60-85

Фасли саввум.

Дар бораи тарчума^ои муосир (аз ибтидои садаи 20 то имруз)-------85-117

Фасли чорум

Таъсири "Шох,нома" ба адабиёти англис----------------- 118- 127

Хулоса ................................................127-129

Китобнома -----------------------------------------------130-140

МУЦАДДИМА

Зарурат ва ахамияти мавзуъ: Таърихи тамаддуни чахонй гувох аст, ки падидахои адабиву фархангй бе мавчудияти заминахои созгору мусоиди ичтимоиву сиёсй ва маънавй ба вучуд наомадааст. Х,амзамон бояд зикр намуд, ки падидахои адабиву фархангй новобаста аз шароитхои ичтимоиву сиёсии таърихй дар заминаи анъана ва суннатхои худй такомул ва инкишоф меёбад.

Таърих гувох аст, ки хеч як адабиёт бо вучуди мавчуд будани анъанаву суннатхои худй бидуни риштаи пайванд ба адабиёти халк;и дигар инкишоф ва такомул наёфтааст. Аз ин ру, хангоми омузиш ва пажухиши маводи гуногуни равобити адабй мухакдик; "ба ходисахои дохилй ва берунии чараёни адабии дигар дучор меояд"(31,4).

Пажухишгари робитахои адабй, адабиётшинос Валй Самад хангоми баррасии пайвандхои адабии халк;и точик бо адабиёти халк;хои дигар, пеш аз хама халк;хои Кдфк;оз ба масъалаи мазкур равшанй андохта, навиштааст, ки "робитахои дохилй- огози хама робитахост. Таъсири газалиёти Дофиз ба эчодиёти шоирони баъдинаи точику форс ё таъсири Фузулй ба осори шоирони озарию турк ифодакунандаи робитахои дохилй"(31,4) аст.

Нисбати робитахои берунй бошад, у таъкид мекунад, ки назар ба робитахои дохилй, робитахои берунй "маводи бештар ва пурифтихортаре медихад, зеро тавассути он ин ё он миллат ба мшсёси чахон баромада, ба равиши чараёни адабиёти чахонй хиссаи муносиб мегузорад ва худ к;исми таркибии он мегардад"(31,4).

Адабиётшинос Валй Самад дар рисолаи назарияви худ, ки "Пайвандхои адабй чун омили мухими инкишофи адабиёт"(Душанбе: "Ирфон", 1976) ном дорад, ба таври мушаххас бо асноду далелхо мавчудисти чунин шаклхо ва зухуроти равобити адабиро исбот карда

буд. Дар рисолаи "Пайвандхои адабии халк;и точ;ик", ки ба калами пажух;андагони пайвандхои адабй Х,-Ш°ДИКУЛ0В ва А.Давронов мутааллик; аст, оид ба тачрибаи таърихй ва имтизочи анъана, доираи хдмгирой ва гуфтугуи тамаддунх,о сухан рафта, як навъ чдмъбасти мулох,изахо дар атрофи робитах,ои таърихии адабиёти точ,ик бо халк;х,ои дигари мутамаддин ба шумор меравад(49). Дар мавриди руй овардани магрибиён, хоса аврупоиён ва амрикоих,о ба осори адабии мо адабиётшинос А. Сатторзода дар мацолааш "Адабиёти форси дар хдвза^ои фархангии дигар" таъкид менамояд, ки "як омили асосии ташаккул ва такомули адабиёти араб ва кдбилах,ои туркнажод дар садахои миёна ма^з адабиёти кадиму ч,адиди мардуми эронй мебошад... Адибон ва фозилони Fap6, ба монанди Гёте, Гюго, Балзак, Лофонтен, Дидро, Волтер, Реиаи, Фитсчералд, Эмерсон, Пушкин, Фет, Есенин ва Мажелайтис, кишвари кадиму ч,адиди моро, яъне Хуросони бузург - Эрон, Афгонистон ва Точ,икистонро, миллати моро мах,з ба шарофати адабиёти форой барои худ кашф намудаанд"(80,45-46).

Дойр ба зухуроти рукнх,ои асосии робитах,ои адабй: таъсири бевосита ва бавоситаи навиштахри адибе ба осори адиби дигар, рад ё к;абули равияву мактаби адабие аз тарафи мактаби адабии дигар, офаридани чехраву сужети тозаи адабй дар мукобили чедра ва сужети адиби дигар, так;лид ё пайравии як нависанда ба офаридах,ои нависандаи дигар, номахои адабй, тарч,умаи бадей, дузабонй ва гайра, ки рисолаи мазкур дар асоси онх,о буиёд шудааст, дар мавридаш сухан хохем ронд.

Дар илми адабиётшиносии точ,ики баъди солх,ои 50-уми садаи бистум пажух,иши пайвандх,ои адабии Шарку Рарб, бавижа равшан иамудани маком ва таъсири эчодиёти Фирдавсй, Саъдй, Х,офиз ва г. ба

адибони гарбй шуруъ шуд, ки дар ин рох, чустуч;ух,ои як идда пажухишгарон чашмрас аст. Солхои 70-уми садаи гузашта маколахои аввалин оид ба омузиши пайвандхои адабии Ачаму Аврупо дар навиштахои X,. Назирова "Сайри Х,офиз дар Англия"(68), Г. Баракаева ва В.П.Демидчик "Заметки к переводам Хафиза"(51) руи чоп омаданд. Мак;олаву рисолахои В.П.Демидчик (51), В.Белан (20,21), В.Самад (28, 29, 30, 31, 32, 33, 34, 35, 36), Ш.Мухтор (94, 95, 96, 97, 98, 99, 100, 101,102,103, 104, 105), Х;.Шодикулов (92, 93), М.Шахидй(90), Х.Назирова(68),Л.Малкина(65),Р.Дехотй(106,107), А.Давронов(49,50), Ш. Мамадамбарова(64) ва дигарон дар пажухиши пахлухои гуногуни пайвандхои адабии халк;и точик ва бавижа таъин ва баррасй намудани мак;оми классикони адабиёти форсии точикй ба монанди Фирдавсй, Мавлавй, Саъдй, ХрФиз ва дигарон ба адабиёту фархангй хащияту миллатхои дигар сахми арзанда доранд.

"Шохнома"-и Фирдавсй асосан тавассути тарчумахо ба оламиён дастрас гардидааст. Аз порчахо ва достонхои алохидаи он мардуми фархангдусту адабиётпарасти Рарб барои ифодаву омоли хеш фаровон истифода кардаанд ва хатто корнамой ва ^ахрамонихои достонхои "Шохнома"-ро ба корномахои эпосхои халк;и худ мук;оиса кардаанд. Оид ба тарчумахои арманй(46), русй(23),гурчй(58), казок;й(56), ва узбекии(108) "Шохнома" инчунин хусну кубхи онхо дар таърихи пайвандхои адабии то замони инк;илоб ва баъдиинкдпобии собик; Иттиходи Шуравй ва Аврупо тадк;ик;отхои арзишманд ба миён омадааст.

Дар адабиётшиносии точик оид ба мак;оми Фирдавсй ва "Шохнома"- и у дар сарнавишти адабиёти халкхои дуру наздик мак;олахои аввалин дар нимаи дувуми садаи гузашта руи кор омаданд. Дар мак;олаи В.П.Демидчик "Шохнома" дар забони чехй" бори аввал

хонандаи точ,ик оид ба тарчумахои чехию лах,истонии достонхо аз "Шохнома"-и Фирдавсй ошной пайдо карданд. Дар маколаи мазкур муаллиф таърихи тарчумахо ва аз ч,ониби кихо баргардон шудани онхо сухан ронда бошад хам, вале оид ба сифати баргардониш ва дар кадом поя к;арор гирифтани он тарчумахо харфе нагуфтааст.

Дар маколаву рисолахои адабиётшинос В.Самад "Корвони фарханг ба К^азон меравад"(33), "Шохнома" ва Фирдавсй дар К^афкоз (35), "Шохнома"-и Фирдавсй дар сарнавишти як арманй"(29) ва "Шохнома"-и Фирдавсй ва Чернишевский "(36) тарчума ва таъсири "Шохнома"-и Фирдавсй дар сарнавишти адабиёт ва фарханги халкхои тотору бопщирд, озариву гурч;й ва русу арманй мавриди пажухиш карор ёфтааст. Пажухишгари точик бори нахуст масъалаи аз "Шохнома" чй тавр ва ба чй мак;сад истифода бурдани онхоро ба доираи андешахои худ мекашад ва хамзамон ин хамгироихо ва таъсири илму адабй форсй ба илму адабй халкх,ои гуногунро нишон медихад. Ин хама ба назари мо, дар илми робиташиносии точик сахифаи тозае махсуб мешавад.

Дар рисолаи "Пайванди замонхо ва к;исмати адабиёт" (50) А. Давронов дар хавзахои адабии Арманистон шухрат пайдо кардани "Шохнома"-ро таъкид намуда навиштааст,ки "Дар таърихи пайвандхои адабии халкхои точику арман сайри "Шохнома"-и Фирдавсй дар мухити адабии Арманистон сахифаи махсус аст... Дар андак муддат дар хавзахои адабии Арманистон "Шохнома" на танхо чун асари' эпикй шухрат пайдо кард, балки чун намунаи олиии шеър ва ифодаи тамомияти махорати шоирй чун намунаи шеъри мардонагй ва ватандустй маънидод шуд... Ба маънии томаш асаре, ки хасрати рухи азияткашидаи халки арманро дар оташи муборизахо ифода карда тавонад, махз "Шохнома" гардид..."(50,24).

Дар пажухиш ва баррасии робитахои адабй, бавижа дар муайян намудани пайванди адабиёти точик бо адабиёти халк;хои Аврупо-олмонй, фаронсавй, лахистонй, инглисй ва гайра хизмати адабиётшиноси номвари точик, устоди зиндаёд Шокир Мухтор сазовори таваччухд махсус аст. Шокир Мухтор аз ибтидои фаъолияти адабиётшиносии худ ба таджику пажухиши робитахои адабй, бавижа тарчумаи осори классикони адибиёти точику форс Рудакй, Фирдавсй, Сино, Саъдй, Хайём, Хрфиз, Мавлавй, аз адибони муосири точик Садриддин Айнй, ки ховаршиносон, шоирону нависандагони Аврупо, билхоса фаронсавиён дар садахои гуногуи анчом додаанд, аз нигохи таърихй ва бо усули мукоисавй машгул шудааст.

Омузиши усули мукоисавй, чй тавре ки адабиётшинос Н.К.Гудзий таъкид менамояд "Во многом помогает уяснению своеобразия той или иной национальной литературы или той или иной писательской индивидуальности"(45,6), аз бисёр чихат барои муаййян намудани махсусияти ин ва ё он адабиёти миллй ё худ ин ва ё он фардияти нависандагй мусоидат мекунад (Ш.А.).

Ш. Мухтор аз руи хамин вижагй амал намуда "хусни таваччухи рузафзуни фаронсавиёнро ба мероси маънавии халкхои форсу точик нишон медихад, мавкеи хар як олим ва устоди суханро дар балоравиии илму маърифат ва тафаккури бадеии мардуми Фаронса таъкид менамояд"(77,5).

Муаллиф дар макола ва рисолахои худ оид ба макоми Фирдавсй дар Фаронса, нахустин мутарчимони осори шоир ба забони фаронсавй, хусну к;убхи тарчумахо, пажухиши муфассалеро ба анчом расонида бо хамин диккати пажухишгаронро дар мухити илмй ва адабии Фаронса ба худ кашид ва бо ин кори худ дар адабиётшиносии мукоисавй сахми мухиме гузошт. Дар маколаи "Шохнома" дар Фаронса" мухаккик ба хизматхои шаркшиноси номй Луи Лангле бахои сазовор дода, нишон медихад, ки нахустин мутарчим ва

мухдвдщи Фирдавсй дар Фаронса Луи Лангле ба хисоб меравад(98, 125-130). Муаллиф дар ин макола ва мак;олаи "Шохнома" дар тарчумахои фаронсавй"(99,18-42) ба тарчумаи порах,ое,ки аз чониби Лангле ба амал омадааст, бах,о дода навиштааст, ки "тарчумахои Лангле ба тарзи тахтуллафзй"(99,19) сурат гирифтаанд. Ш.Мухтор кушидааст,ки матни аслро бо тарчума мук;оиса намуда, ба хам наздикии онхоро нишон дихад. У дар ин бобат ба хулосахои чолиб меояд ва таъкид мекунад, ки Лангле кушиш ба харч додааст, ки "асолати шеърхои шоирро (яъне Фирдавсиро- Ш.А.) нигох дорад...", бинобарин хангоми тарчума тамоми нозукихою зебоихои услубии асарро ба забони тарчума намоиш медихад.

Пажухишгар андешахои худро оид ба тарчумахои фаронсавии "Шохнома" идома дода, бавижа дар масъалаи сахми хоаршиносон С.Р. Валенбург ва А. Журден бахои хавдонй дода, хизмати эшонро дар таргибу ташвик;и адабиёти точикии форсй, бавижа достонхои "Шохнома"-и Фирдавсй дар Фаронса зикр кардааст. Дар ин бахш андешахои мухавдик; оид ба тарчумахои Жюл Мол (1800-1886) хеле мухим буда, бо он дар Фаронса- омузиши рузгор ва осори Фирдавсй хаматарафа шуруъ шуда будааст. Оид ба хусну кубхи тарчумахо дар кадом сатх карор доштан, риояи фасохату назокати хам забони фаронсавй ва хам форсию точикиро Шокир Мухтор бисёр хуб нишон дода, навиштааст, ки "мук;оисаи матни асл ва тарчумахои насрии Мол шаходат медиханд, ки у, дар хак;ш<;ат, аз фасохату накхати забони асари Фирдавсй огох буда, принсипи тарчумаи худро то охир нигох доштааст" (99,19).

Устод Шокир Мухтор дар ин маколахо тарчумаи Жюл Молро бо тарчумахои дигари достонхои "Шохнома", ки аз чониби Л. Брикту,

Анри Массэ, Р. Леско ва Ж. Лазар ва дигарон амалй гаштааст мукоиса намуда, тарчумаи Молр'о бех,тарин ва мукаммалтарин донистааст.

Ш. Мухтор маводи зиёди гирдовардаашро дар сурати мак;олаву андешахое,ки тули солхои зиёд иншо намуда ба дасти хонанда расонида буд, мукаммал намуда, дар охир, дар сифати рисолаи докторй дифоъ намуд, ки як боби он ба таърихи омузиш ва тарч,умахои "Шохнома"-и Фирдавсй дар Фаронса бахшида шудааст(105). Мухацкик; дар ин боб, ки аз чор зерфасл иборат аст, оид ба макоми Фирдавсй дар накди адабии давраи романтизм, накди адабии фаронсавии нимаи дуюми садлаи 19, накши Фардавсй дар накди адабии давраи нави фаронсавй солхои 1930-1980 ва тарчумахои фаронсавии "Шохнома" муфассал истода, хар яке аз он мавзуъхоро ба чдддият мавриди пажухиш карор додааст, ки чунин пажухиши доманфароху пурарзиш ба назари мо на ба хар пажухишгари равобити адабй даст медихад.

Ш. Мухтор хангоми пажухиши пайвандхои адабии Шарку Рарб дар адабиётшиносии точ,ик(103,8) ба андешаи ч;олибе расида, навиштааст, ки "дар адабиётшиносии точ;ик рочеъ ба шухрату эътибори адибони дирузу имрузи мо дар Инглистон рисолахои Л.Малкина оид ба Хайём ва Ш. Мамадамбарова перомуни Саъдй ва маколахои Х,.Назирова дар бораи Хрфиз ва М.Шахидй нисбати Хайёму Румй интишор ёфтаанд. Тадк;ик;и масъалаи пайванди эч;одиёти • дигар адибони пешину муосири точ;ик бо адабиёти Инглистон мухаккикрни ояндаро мунтазир аст"(103,9).

Вок;еан ин андешаи донишманди равоншод аз нигохи илмй зиёда арзишманд буда, барои макому мавкеи Фирдавсй ва "Шохнома"-и ур° ДаР Англия ва Амрико мавриди баррасии хаматарафа намудан накши рохнамой мебозад.

Ахамияти илмй ва амалии рисола дар он аст, ки бори аввал дар адабиётшиносии точик мак,ому мавкеи "Шохнома"- и Фирдавсй, рузгор ва осори шоири бузург аз нигохи донишмандони англису амрикой мавриди баррасй карор мегирад. Дар рисолаи мазкур на танхо рузгору осори Фирдавсй аз назари ховаршиносони Англису Амрикой баррасй мегардад, балки аз хусуси хусну кубхи тарчумах,ои "Шохнома" ба забони англисй, таъсири осори шоирро дар адабиёти англисзабон сухан меравад. Асоси методологии рисоларо тахлили мукоисавию таърихй ташкил медихад.

Рисола дар асоси асархои назариявию амалии адабиётшиносони Fap6y Шарк Э.Браун, Я.Рипка, Эхсон Ёршотир, Артур Арберрй, Чрн Ёханнан, Х,асан Ч,аводй, Е.Э. Бертелс, А.А. Ромаскеевич, М.Шукуров, А.Сайфуллоев, В.Самад, ^.Шодикулов, Шокир Мухтор, А.Нуралиев, А.Давронов ва дигарон таълиф шудааст. Маводи зарурии рисоларо тарчумахо ва зераксхое(ксерокопия) аз маъхазхои китобхонахои миллии Русия ба номи Ленин, китобхонаи адабиёти хоричии чахонии шахри Маскав ба номи В.И.Рудамино, китобхонаи Салтиков Шедрин/Санкт-Петербург/, китобхонаи миллии Точикистон ба номи Абулкосим Фирдавсй, аз ганчинаи факултаи Шарщгиносии Коллечи Кембрич, Донишгохи Лондон, Бахши Адабиёти Африко ва Осиё -чаноби Даниел Стевенс ва аз тарики шабакаи Интернет дастрас шудаанд,иборат мебошад.

Рисола барои пажухишгарон хангоми таълифи таъриххои адабиёти Шарку Рарб, адабиётшиносй, робитахои адабй, назарияи адабиёт ва таснифи китобхои дарсй, хондани дарсхои назарй ва амалй оид ба таърихи омузиши адабиёти форс точик дар Аврупо ва дарсхои махсус ва хамчунин ёрмандй ба забономузони факултаи забони англисй, ба омузгорони факултахои филологияи англисиву точикй ва шаркшиносй кумак мерасонад.

Рисола аз мукдцдима, ду боби иборат аз зерфаслхо, фехристи сарчашмахои илмиву бадей иборат аст.

БОБИ АВВАЛ.

Рузгор ва осори Фирдавсй аз нигохи донишмандони англису амрикой

Фасли аввал

Муаррифони нахустини Х,аким Фирдавсй дар Англия ва Амрико.

Алломахо ва нобигахо натанхо нотакроранд, харчанд зодаи ин ё он миллатанд, ифтихори бани башар мебошанд. Ба ибораи дигари мансуб ба миллату мазхдби чудогона набуда, хамаи онхо мутааллик ба оламу одаманд(47,98). Х,аёт ва фаъолияти эчодииХдким Абулкосим Фирдавсии Туей диккати чахониёнро аз давраи зиндагиаш то ба имруз ба худ кашидааст ва ин аст, ки дар мамолики мухталифи дунё аз осори .гаронбахояш бахрахо бардошта, ба к;обилияту махорати бехамто ва нотакрораш сари таъзим фуруд овардаанд. То асри XVIII дар адабиёти илмиву адабии мамолики Аврупо, бахусус адабиёти англиезабонон, мо оид ба тарчумаи осори Фирдавсй маълумоти аник; ва мушаххасе даст над орем.

Дар нимаи дуюми садаи хаждах порахо ва кисматхои чудогона аз достонхои "Шохнома" дар мамолики Аврупо ба забони англией баргардон шудаанд, ки диккати таърихнависон, мусташрикон, забоншиносон ва адабиётшиносонро бештар ба худ чалб намудааст. Аз руи нйшондоди олими точик П. Гулмуродзода, "Шохнома" аввал тавассути забони лотинй ва баъдтар ба забони англией пешкаши хонандагон гашт (47,98).

Миллати англис барои аввалин бор бо Фирдавсй ба шарофати шаркшиноси маъруфи инглис, профессор Уилям Ч,онс, ки кисматхои алохидаи "Шохнома" -ро дар шакли хикояхои кутох ва хурди хусусияти ватанпарвариву химоятгарй дошта дарч кардааст. Вале баъзе сарчашмахо шаходат медиханд,ки " номи Фирдавсй аввалин бор дар хисоботи сайёхи инглис Ч,онн Фрейер ( с. 1698) оид ба сафараш ба

кишвари форс ёд меш�