автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.22
диссертация на тему: Фонетико-лексические интерпретации в персидско-таджикских толковых словарях XIV -XVII вв.

Текст диссертации на тему "Фонетико-лексические интерпретации в персидско-таджикских толковых словарях XIV -XVII вв."

Министертство образования Республики Таджикистан Худжандский государственный университет имени академика Бабаджана Гафурова

04 2.01 2 6 7 9 5 7' На правах рукописи

Ходжаева Мукаддас Олимовна

Фонетико-лексические интерпретации в персидско-таджикских толковых словарях Х1У-ХУ11 вв.

Специальность: 10.02.22 - Языки народов зарубежных стран Европы, Азии, Африки, аборигенов Америки и Австралии (таджикский язык)

Диссертация

на соискание ученой степени кандидата филологических наук

Научный руководитель: кандидат филологических наук, доцент Гиясов Нурулло Исматович

Худжанд -2012

ВАЗОРАТИ МАОРИФИ ЧУМХ.УРИИ тоники стон ДОНИШГОХ,И ДАВЛАТИИ ХУЧДНД БА НОМИ АКАДЕМИК B.FAOYPOB

Ба ^укми дастнавис

ХО^АЕВА МУКДДДАС ОЛИМОВНА

УНСУРХ.ОИ ФОНЕТИКИ - ЛЕКСИКЙ ДАР ФАРХДНГНОМАХРИ ТАФСИРИИ ФОРСИИ ТОЧ,ИКИИ

АСРХ.ОИ XIV-XVII

Аз руйи ихтисоси 10.02.22 - Забощои кишвар^ои хори^и Аврупо, Осиё, Африцо, бумиёни Амрико ва Австралиё (забони то^икй)

Рисола барои дарёфти дара^аи илмии номзади илм^ои филологй

РОХ.БАРИ ИЛМЙ номзади илм^ои филологй, дотсент FnëcoB Н.И.

Хучанд-2012

Муцаддима........................................................................................3

Боби 1 Шархдои фонетикй дар фар^анщо.......................................16

1.1. Гуна^ои фонетикии калима^о ва инъикоси ощо дар фар^анг^о.............................................................................................18

1.2. Мухаффафот аз ниго^и муаллифони фар^анг^о...................21

1.2.1. Тахфифи ^уруф дар аввали калима.....................................31

1.2.2. Тахфифи х,уруф дар васати калима.....................................38

1.2.3. Тахфифи х^уруф дар охири вожа^о.....................................47

1.3. Масоили орфография ва орфоэпия дар фар^анг^о...............53

Боби 11 Шарщои лексикй дар фарцанг^о...................................104

2.1. Шар^и этимолога дар фар^анг^о..........................................104

2.2. Синоним^о ва шар^и онх,о дар фар^анщо............................110

2.3. Антоним^о ва шар^и ощо дар фар^анг^о .........................119

2.4. Омоним^о ва корбасти шающш он дар фар^анг^о............123

2.5. Маънои ма^озй ва ифодаи он дар фарх,ангх,о.......................127

2.6. Калимахри шевагй дар фарх.ангх.о.........................................129

2.7. Инъикоси масоили фразеологй дар фар^ангхр.....................132

Хулоса........................................................................................152

Фехристи сарчашма ва адабиётиилмй.......................................158

Муцадцима

Феълияти мавзуъ. Лексикографияи форсии то^икй яке аз он со^а^ои мух,име ма^суб мешавад, ки дар он фарх,анги гании мардуми форсизабон дар тули беш аз х^азор сол инъикоси хешро ёфтааст, зеро анъана^ои фар^ангнигории форсй - то^икй умри аз ин х>ам бештар дорад ва решах,ои пайдоиши он ба нимаи аввали хдзораи якуми баъди мел од мерасад. Ба к;авли С.И.Баевский, фар^анг^ои форсии точ,икй маводи фаровоне барои лексикологияи таърихй, шевашиносии эронй, адабиёти классикии то^икиву форсй ва матншиносй, ^амчунин барои этнография, Чугрофиёи таърихй ва таърихи маданият доранд (56,3). Ин нук;таи назар дар асари В.А.Капранов х;ам таъкид шудааст ва у менависад, ки арзиши лексикография ва маводи он ^ангоми тадк;ик;от на тан^о дар а^амияти он барои дуруст хондану дуруст дарк кардани адабиёти классикй ва лексикаи он аст, балки дар х>алли як к,атор масоили мубрами таърихи рушди худи забони адабй х,ам зох,ир мешавад. Лексикография дар махрой рушди забони адабй к;арор гирифта, дар айни замон ч,щат ва Чабх,ахчои гуногуни ин рушдро инъикос мекунад, ки он^о наметавонанд дар осори дигари адабиётшиносй ва забоншиносй акс шаванд. Ва ^амзамон афсус аз он мехурад, ки то ^ол маводи лугавии дахдо фар^анщои тафсирии захим ва садх,о фарх.анг^ои дигари нисбатан хурдтари форсии то^икй аз к;арни XI то имруз ба дара^аи кифоя аз ин ниго^ мавриди таэдик; к;арор нагирифтаанд (90,8-9).

Фарх,ангнависии форсу то^ик анъанаю таърихи к,адима ва ганй дорад. Теъдоди фарх.ангномах.ои то мо расидаро му^ак;к;ик;он так;рибан 200-то муайян карда, ба чунин навъх,о ЧУД° намудаанд: фарх,ангх,ои умумй, фар^ангх^ои ашъори шоирони алохдда, фарх.ангхри истило^оти тиббй, адвия, ибора^ои фразеологй ва гайра.

К,адимтарин рисолае, ки то замони мо омада расида ва ^амчун аввалин фарх,анги форсй пазируфта шудааст, «Лугати фурс»-и Асадии

Туей мебошад, ки соли 1065 тасниф гардидааст. Ин лугатнома аз 1200 во^иди лугавй иборат аст.

Сайд Нафисй менависад: «Ин лугатнома ё фар^анги Асадй яке аз китоб^ое аст, ки беш аз х,ама дар онх,о даст бурдаанд ва дар х,ар замоне барои такмили он чизе бар он афзудаанд. Чунон ки ба чуръат наметавон гуфт, он чй аз Асадй аст, кадом аст» (11,^. 1,180).

Аммо аз к;арш>ои XII ва Х111 ягон фар^анги дигаре то замони мо нарасидааст. Гузашта аз ин, маркази фарх,ангнигорй ба баъд аз цисмати Эрон ба Х,индустон мекучад.

Сайд Нафисй дар чойи дигар таъкид мекунад, ки «... барои забони форей дар гушаю канор сад^о китоби лугат навиштаанд ва так;рибан х,аштод дар сади онро дар Х,индустон таълиф кардаанд» (2,182).

Ба назар чунин мерасад, ки сабаби дар Х,индустон ривоч ёфтани фарх,ангнигорй дар он зо^ир мешавад, ки бо гузашти замон аз аср ба аср баробари риво^и адабиёт дар маърифати он мушкилот ба ву^уд меомад, ки он сабаби иншои фар^ангнома^ои тоза гаштааст.

Яке аз хусусият^ои умдаи лексикографияи форсу точ,ик дар Х,индустон дар он аст, ки унвони фарх,анг^о бештар ба забони тозй сурат гирифтааст. Чунончи, «Лисон-уш-шуаро», «Мустала^от-уш-шуаро», «Хулосат-ул-лугот», «Биёс-ул-лугот», «Сиро^-ул-лугот», «Латоиф-ул-лугот» ва Fañpa.

Фарх,анги К,аввос, ки аз аввалин фарх,анги ин минтак;а мах,суб мешавад, аз чумлаи бе^тарин фар^анги тафсирии шеърие ма^суб гардида ва дар Х,инд дар охири садаи х,афтум ва дар аввали садаи ^аштуми х,и^рй таълиф шудааст. Нависандаи он Фахруддин Мубораки К,аввоси Разнавй яке аз гуяндагони бузурги давраи Алоуддин Хдлчй (712-795) подшох,и Х,индустон будааст ва дар ин фар^ангнома 2 ^азор вожа бо шаво^иди шеърй гирд оварда шудааст.

Лозим ба тазаккур аст, ки ба тадк;ик;и пах,лу^ои гуногуни фарх,ангх,ои форсии то^икй силсилаи тадкдоотх^ои мух^им дар То^икистону Эрон ва

дар радифи ощо дар соири кишварх,ои дунё ба мисли Русия, Озарбой^он, Арманистон, Узбакистон, Покистону Х,индустон ва кишварх,ои Аврупо то ба имруз ба ан^ом расидааст.

Та^к,ик;у омузиши фар^ангнависии форсии то^икй ба маънии илмии имрузааш, бино ба ацидаи мух.акдикрни со^аи лексикография, дар Аврупо аз нимаи дуюми к;арни XIX огоз ёфтааст.

Дар омузиш ва бозшинохти фарх.ангх.ои кух,ани мо хидмати олимони аврупой, ба мисли Х.Блочман, К.Г.Залеман, П.Х,орн, И.Вуллерс, Ч,он Ричардсон ба ^айси саромадони тах,к;ик;, шоистаи ар^гузорист. Тадцицот^ои олимони рус С.И.Баевский (49-57), Ю.А.Рубинчик (129;130), Л.С.Пейсиков (119;120), А.К.Боровков (63) ба масъала^ои назария ва амалияи фар^ангнигории форсии то^икй, бархе аз фарх>ангх>ои ало^ида, аз к;абили «Фарх,анги зафонгуё ва ч,ах,онпуё», фар^анг^ои дузабона ва мак;оми ош>о дар таърихи фар^ангнигорй бахшида шудааст.

Силсилаи тадцицотхре, ки олимони шинохтаи Эрону Х,инду Покистон ан^ом додаанд, ба масоили мубрами фарх,ангнигорй х,амчун илм ва шохаи ало^идаи забоншиносй иртибот доранд. Чопи фарх.ангх.ои кух,ан дар Эрон аз му^имтарин самти фаъолияти олимони ин кишвар ма^суб меёбад ва устодони забардасте, ба мисли Алиакбари Де^худо (11), Саъид Нафисй (11,4,. 1,178-186), Мух^аммад Муин (16), Мух^аммад Дабири Сиёк;й (5), Ражими Афифй (14), Абдулалии Тоатй (23), Фатх.улло^и Мучтабой (4), Алиашрафи Содщй (4), Му^аммади АббЬсй (2), Саиди Х,амидиён (32), Х.абибулло^и Толибй (7), М.Саъйидпур (20), Алиасгари Х,икмат (11,4-1,198-217) ва дигарон дар чопи интик;одии ин фарх,ангх,ои кух,ан, тадвини лугот ва таъбироти шох.асарх.ои адабиёти форсии то^икй ва х^амчунин дар тадк,ик,и бисёр аз па^ух.ои масоили мураккаби фарх,ангнигории мо хидмати зиёде ба мардуми эронизабон ва алок,амандони адабиёт кардаанд, ки шоистаи та^сину такдир аст.

Фарх,анщои форсии то^икй дар Х,инду Покистон ва Чин низ мавриди таджик; к;арор гирифтааст ва фарх,ангнигории точ,ик дар омузиши фарх,ангх,ои форсии то^икй ва чопи ощо мадюни устодони маидур, ба мисли Назир А^мад (8;35), Шахриёри Нацавй (111) ва Тин Х,уй Ч,у (37) мебошад.

Дар тули чанд да^сола^ои охир дар То^икистон низ ба чопи фарх,ангх,ои форсии тоники, тадвини фар^ангх,ои ^адид ва баррасии хусусият^ои лексикографии фарх.ангх.о, усули танзими онх,о диктата ЧВДДй меди^анд (72, 3-21). Асар^ои В.А.Капранов ва мак,олах,ои илмии у (86-90) на таш>о ба ^алли масоили мубрами фар^ангнигории то^икй мусоидат намудаанд, балки самт ва пах,луву итти^о^оти мухталифи онро муайян сохтанд. Рисола^о ва мак;олах,ои А.Сангинов (141), А.Вох,идов (67), А.Насриддинов (113;114;115), А.Х,о^иев (172), X;. Асадов (46), Д.Баэфиддинов (59), Х,.Рауфов (125; 126), А.Отахонова (117) ба омузиш ва баррасии фар^анщои ало^ида, мутаносибан «Ба^ори А^ам», «Риёс-ул-лугот», «Шамс-ул-лугот», «ас-Сомй фи-л-асомй», «Фар^анги Рашидй», «Чароги х,идоят», «Фарх^анги Ч,ах>онгирй», «Фарх,ангнома»-и Х,усайни Вафой бахшида шудаанд, ки х,ар яке дар илми фархангнигории точ,ик падидаи ^иддии илмианд.

Рисолаи илмии А. Во^идов ба вижагих,ои сохторию маъноии моддахри лугавии «Риёс-ул-лугот" бахшида шуда, дар он хусусиятх,ои лексикографии ин фарх,анг, принсипх,ои ташре^и шакл ва маънии модца^ои лугавии он тах,лилу баррасй мешавад (67).

X,. Раупов, ки «Фар^анги Ч.ахрнгирй» мавзуи рисолаи илмй, монография ва якчанд мак,олах,ои у к;арор гирифтааст, пах.лух.ои гуногуни ин фар^ангро баррасй кардааст, ки шоёни тавдир аст. Муаллиф дар асар^ои хеш дар бораи Ин^уи Шерозй, фаъолияти лексикографии у, нусха^ои фарх,анг, мундари^а, захираи лугавии фар^анг, дар бораи рисолаи лексикй-грамматикии мук,аддимаи фар^анг, тах,лили этимологии калимах,о дар фар^анг, дар бораи шох,идх,ои байтии он, а^амияти ин

фарх^анг ва низоми он дар масири фар^ангнигории куруни баъд маълумоти мух,им ва хул осадой дацик; медихдц (126).

X,.Асадов, ки тадк.ицот^ои хешро ба дигар фар^анги муътабари к,арни XVII - «Фар^анги Рашидй» бахшидааст, роцеъ ба муаллифи фар^анг, нашрх.ои мухталифи фар^анг, сарчашма^ои «Фарх,анги Рашидй», масоили лексикй-грамматикии фарх,анг, моддах,ои лугавии ба ^иссах,ои гуногуни нутк; мутааллик;, аз чумла дар бораи пешоянд, пасоянд, баъзе шакл^ои феълй, исм^ои хос ва ^амчунин х,арфх,о, табаддулоти овоз^о, шох,идх,ои байтии фарх,анг, мураккабот, истиорот маълумоти муфассал дода, равняй интик,одии муаллифро х>амач,ониба баррасй менамояд. У дар баробари тадк;ик;и сохти фарх,анг ва принсип^ои танзими он, ба масъалаи этимология, ки аз боризтарин хусусияти ин фарх,анг мах,суб мешавад, а^амияти махсус дода, диди муаллифро ро^еъ ба ин масъала х,аллу фасл менамояд (46).

Дар ^авзаи илмии Ху^анд ^ам аз ибтидои солкой 90-уми царни XX ба тадк;ик;у баррасии хусусиятх,ои лексикографии фар^ангх,ои ало^ида ва нашру тадвини фар^ангх,ои кукану ^адид дщцати зиёд медих.анд. Ин аст, ки дар ин мачмуи тад^и^отх.ои ч,идцие ба сомон расиданд, ки рисолаву мак;олах,ои му^ак;к;ик;он А.Насридцинов (113;114;115), Н.Риёсов (72), М.Урунова (148; 149), С.Саидов (137; 138; 139), М.Ахмадов (48) ва дигарон шо^иди ин гуфта^оанд.

К,обили зикр аст, ки ба чоп расидани фарх,ангх,ои «Фахри К,аввос»-и Муборакшо^и Разнавй (36) ва «Сурмаи сулаймонй»-и Так;иуддини Балёнй (9) дар Маркази пажух.иши тамаддуни давраи Сомониёни ДДХ ба номи акад. Б.Рафуров аз дастовард^ои му^ими ин ^авза мебошад. Гузашта аз ин, ба майдони таздик;и фар^анг ва масоили он як идда олимони чавони ин ^авза омаданд, ки бо ковишх,ои илмии хеш ба дастовард^ои он афзуданд. Аз чониби Ш.Р.Рустамов (135;136), М.А.Сатторова (142;143;144), Р.Каримхуч,аева (92;93;94), Ф.Риёсова (73;74;75), И. Болтубоев (64), Ф.Ч,алолова (174) хусусиятхри

лексикографии чанде аз фарх,анщо, ба мисли «Шарафномаи Манярй», «Фар^анги Низом», «Риёс-ул-лугот», «Сурмаи сулаймонй», «Мустала^от-уш-шуаро» ва х,амчунин масоиле аз к;абили мухаффафот, назария ва амалияи фарх,ангнигорй дар к;арни ХУ11 х,аллу фасл шуданд.

Бояд к;айд намуд, ки х^амаи ин рисолаву монография ва мак,олах,ои зиёд мох,иятан х>адафи омузиши фар^анги алохдца, хусусиятх,ои лексикографии он, усулхри шарх,и моддах,ои лугавиро дар худ доштанд. Аз ^ониби дигар, лугат^ои тафсирии форсии то^икй сарчашмаи мух,ими илмй ва адабй ба шумор мераванд, ки дар онх>о намунахри ашъори шоирони даврах,ои гуногуни адабиёт ва истилох,оти мухталифи илмй гирд оварда шудаанд. Х,амин буд, ки як к;атор тадци^от^о ба равшан кардани ин ва дигар масъалахри лексикография равона шуданд (ниг. ба: 46;135;141).

Аммо масоили дар фарх,ангномах,ои форсии то^икй матрахдпуда ва алалхусус дар фарх.ангномах.ои филологй, ки фарх,ангх,ои тафсирии форсии точикй як навъи он мах^суб мешавад, бештар ва доманадортар аз он аст, ки то имруз гуфта ва мавриди тах.к.ик, к;арор гирифтааст. Манзури мо, пеш аз х>ама, афкори забоншиносй аст, ки ба к,авли С.И. Баевский х,ануз дар к,арни XI дар фарх,ангх,о инъикоси худро ёфтаанд (56,106). Муаллифони фарх)ангх,ои тафсирй ба х^айси модда^ои лугавй на танх,о калимахри мансуб ба исм, феъл, сифат, зарф ва Faftpapo 60 ишорах^ои махсус 40Й додаанд, балки морфемахри гуногуни шаклсозу ёрирасонро х,ам баъзан бо шарх,у тавзех,и хусусият ва вазифах^ои забонии он меоранд. Мо дар фарх,ангх,ои пешин пасванду пешвандх,ои исмсоз, сифатсоз ва гайраро дучор мешавем. Гузашта аз ин, интихоби моддах.ои лугавй, чобачогузории дурусти онх,о дар фарх,ангх,о, ташрех,и шакл ва маънии сах>ех>и вожах,о муаллифони фарх,ангх,оро бар он водор месохт, ки ба масоили орфографияю орфоэпия, вариантхри фонетикии калима -модцахри лугавй тава^чух, зо^ир кунанд ва зимни ташрех^и шакл ва маънии калима нук;таи назари хешро рои^ ба ин масъалах^о иброз

намуда, гох>е дар бораи этимологияи калима, синоним^о, антоним^о, восита^ои ифодаи маъни^ои грамматикй, фразеология х,адс зананд. Х,амаи ин фикру а^ида^о, ки 40-40 дар фарх,ангх,о омадаанд, баёнгари вазъ ва дар кадом поя к;арор гирифтани афкори забоншиносии форсии то^икй дар к;арнх,ои миёна мебошад. Х,ак, бар ^ониби забоншинос Н.И.Риёсов аст, ки менависад: «Мутаассифона, таърихи забоншиносии форсии точикй ба мисли адабиётшиносии он наметавонад аз китобу расоили зиёди то замони мо омада расида ифтихор намояд» (72,14). Бинобар ин, мо наметавонем, ки ро^еъ ба таърихи илми забоншиносии то^икй дар адвори гузашта маълумоти дацик, ва васеъ пайдо кунем, дар х>оле ки, ба к;авли проф. М.Н. К,осимова «Таърихи забоншиносии то^ик хеле цадимй буда, мутаассифона, то х,ол бояду шояд мавриди тах>к;ик1у таджик; к;арор нагирифтааст» (96,4).

Ин нуктаро Н.И. Биёсов х,ам таъкид карда навиштааст: «Барои шинохти ин меъёр^о ва бах>одих,й ба масоили мубраму назарияи ниёгон моро зарур аст, ки аз осори чудогона, билхосса осори лексикографй, истифода кунем ва ба храмин тарик, аз фах^миши гузаштагон, меъёрх^ои асосхои сухансанчй, аносири аслии осори забоншиносй, масоили сарфу на^в, таърихи пайдоиши калимахр, таъсири мутак;обилаи забонх,о, ицтибосот ва гайра огах,й пайдо кунем ва он ак,оиди парокандаро дар низоми муайян шакл дих^ем» (72,15).

Мусаллам аст, ки фарх>ангномах>ои зиёд дар илми лугатшиносии то^ик ба риштаи тахдак; кашида шудаанд. Вале аксари лугатномах,ои нодиру беба^ои асрх,ои XI-XIX дар доираи махдуд баррасй гардида, унсур^ои грамматикй, масоили овой, вежагщои лексикологй, тарзу шеваи тафсир, басомади аснод, табак;абандии калимот вобаста ба х)исса^ои нутк;, малому мартабаи фарх,ангномах>о дар омузиши масоили гуногуни забоншиносй ва муайян кардани инкишофи забон х^ануз х>ам х,аллу фасли худро так,озо менамояд.

Х,ангоми мухркима ва ба х>имоя пешних.од кардани рисола ба мо боз як сарчашмаи мух,им - фишурдаи рисолаи номзадии Ф.Н.Мирзоёров тах,ти унвони «Грамматические комментарии в таджикских толковых словарях ХУ1-Х1Х вв» расид, ки дар декабри соли 2011 дар Донишго^и миллии То^икистон х,имоя шуд (108). Х,адафи асосии му^ак,к;ик;и ин рисола "Тах,лили ^аматарафаи шархдои грамматикй ва ак;оиди муаллифон - забоншиносх,о дар фарх,ангх,Ьи тафсирии к,арнх,ои ХУ1-Х1Х ва муайян намудани консепсияи умумии к;оидах,ои грамматикии забони адабии то^икй дар к;арнх,ои мавриди тах,к,ик," будааст. Аз фарх>ангх|ои ин давр муаллиф "Фар^анги Ч,ах,онгирй", "Фарх,анги Рашидй", "Бурхрни к,отеъ" ва "Риёс-ул-лугот"-ро мавриди тах,лил к,арор додааст (108,3). Ба вучуд омадани ин тадк;ик;от бори дигар аз ах,амияти ин мавзуъ ва масоили марбути он барои забоншиносии муоисри то^икй дарак медих,ад.

Аз он чи дар боло зикраш рафт, метавон хулоса кард, ки бо вучуди дастовардхри назаррас дар лексикографияи то^ик мавзуъ ва проблемаи зиёде мав^уданд, ки ниёз ба тадк.ицотх.ои ч,адиду ч,иддй доранд. Яке аз ин проблемах^ мавзуест, ки мавриди баррасии рисолаи илмии мо к;арор гирифтааст.

Сарчашма ва маводи таодик; Заминаи асосии тадк;ик;оти мазкур аз нусхах^ои муътабари фарх>ангх>ои тафсирии форсй-точ,икиеанд, ки аксари онх^о мансуб ба к;арнх,ои Х1У-ХУ11 мебошанд. (Ниг. ба: 2; 4; 7; 9; 14; 20; 22; 32). Вале маводи фактологии мо асосан аз фарх>ангх(ои "Фахри К,аввос", "Фарх>анги зафонгуё ва чах>онпУё" (а.Х1У) ва "Фарх^нги Ч,ах>онгирй", "Фарх,анги Рашидй", "Бурх,они к;отеъ", "Мачмаъ-ул-фурс" (а.ХУП) чамъоваРй шудаанд. Мах>з фарх,ангх,ои ин к,арнх,о мавриди омузиш ва сарчашмаи маводи тах,к;ик; к;арор гирифтанашон аз он х,ам аст, ки ин к,арнх,о к;арнх,ои рушди лексикографияи форсии точ,икй мансуб мешаванд ва дар к;арни ХУ11 анъанахри лексикографияи асримиёнагии форсу точик ба нуктаи них^оии ташаккул ва такомули худ мерасад.

Фар^анг^ои фав