автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.02
диссертация на тему: Формирование и этапы становления теории татарской литературы, первая треть ХХ в.

Текст диссертации на тему "Формирование и этапы становления теории татарской литературы, первая треть ХХ в."

2

Казан дэулэт университеты

Кулъязма хокукында ЗаЬидуллина Дания Фатиховна

Татар эдэбияты нэзариясенец барлыкка килуе 1юм усеш баскычлары

(XX йезнец беренче утыз елы)

10.01.02 — Русия Федерациясе халыклары эдэбияты (татар эдэбияты)

Филология фэннэре докторы дигэн гыйльми дэрэжэ алу ечен язылган диссертация

Фэнни консультант: филология фэннэре докторы профессор Галиуллин Т.Н.

Казан-2001

Эчтэлек

Кереш

I булек. Урта гасырларда эдэби-нэзари фикернец яшеу формалары

§1. Классик эдэбият - нэзари фикер усеше ечен ждрлек

§2. XIX йезнец икенче яртысында эдэбият 1юм нэзари кузаллаудагы узгэрешлэр

§3. Кадими уку йортларында эдэби-нэзари мэгълуматлар

II булек. Фэн буларак эдэбият теориясенец формалашу алшартлары

(1900-1911 еллар)

§1. Эдэбият усеше, публицистика Ьэм эдэби тэнкыйть

§2. Ждциди уку йортларында эдэбият нэзариясенец урыны: яца тенденциялэр барлыкка килу

III булек. Татар эдэбият нэзариясенец гыйльми юнэлешкэ эверелуе

(1911-1913 еллар)

§1. Эдэбият теориясеннэн беренче дэреслеклэрнец фэнни нигезе Ьэм чыганаклары

§2. "Ж,эмгыятьчелэр" эдэби-нэзари мэктэбе барлыкка килу: эдэби куренешлэрне танып-белунец тирэнэюе

IV булек. Милли эдэбият нэзариясенец усеш юлын эзлэу

(1913-1917 еллар)

§ 1. "Рухиятчелэр" мэктэбе: эдэби-нэзари мэгълуматларнын системалашуы

§2. Татар эдэбиятындагы терлелек Ьэм яца эдэби-эстетик

концепциялэргэ менэсэбэт

/

У булек. Марксистик эдэбият теориясе гамэлгэ керу

(1917-1930 еллар)

§ 1. Эдэбият нэзариясендэ эзлэнулэр Иэм бэхэслэр

§ 2. Эдэби эсэр кануннары Ьэм поэтика мэсьэлэлэре Йомгак

Файдаланылган чыганаклар Ьэм эдэбият исемлеге 342-

4

КЕРЕШ

Милли мираска караш узгэру, аны билгеле бер идеология ноктасыннан тугел, бэлки бетен тулылыгында Ьэм кицлегендэ тикшеру ихтыяжы уяну соцгы елларда эдэбият, гомумэн мэдэнияткэ кагылышлы куп кенэ, моца кадэр игътибар узэгеннэн читтэ кала килгэн елкэлэр белен кызыксыну китереп чыгарды. Шул исэптэн, эдэбият белеме, аныц местэкыйль булеклэре булган эдэбият тарихы, теориясе, тэнкыйте кебек фэннэрне яцабаштан карап чыгу, килэчэккэ усеш сукмакларын билгелэу Ьэм эдэби эсэрне, ижатны, барышны яцача, мэгълум идеологик кысалардан арынып тикшеру Иэм бэялеу ечен тулы бер ейрэту, закончалыклар системасы эшлэу кен тэртибенэ куелды. Ю.М.Лотман эдэбият теориясенэ утеп керуче яца концепциялэр, аларныц нигезлеме-юкмы икэне хакындагы хекемне эдэбият белеме тарихы гына чыгара ала Иэм, эгэр эдэбият белеменец тулы тарихы языла икэн, безгэ билгеле булмаган куп нэрсэлэр ачылачак дигэн иде [612; 760]. Бу фикер татар эдэбият белеменэ дэ кагыла.

Чыннан да, телэсэ кайсы фэннец, гыйльми юнэлешнен бугенге хэлен ачыклау ечен, тарихына куз салырга, шуны яхшы белергэ кирэк. Нэкъ мене тарихи караш, ац аны бэяли, аерым фактлар Ьэм куренешлэрдэн закончалыкларны, узенчэлекле сыйфатларны аерып чыгара, узган тэжрибэсенец бугенге фен ечен кыйммэтен жуймаган «алтын бертеклэрен» табарга Иэм элеге фэн елкэсенэ узлэреннэн елеш керткэн фикер иялэренен хезмэтенэ тиешле бэя бируче булырга ярдэм итэ.

Бу яктан буген яца эзлэнулэр чорына аяк баскан эдэбият белеме, эдэбият теориясенец тарихын ейрэну ни хэлдэ сон? Бу сорауга Ф.Мусин болай ждвап бирэ: «Эдэбият татар мэдэниятенец иц елкэн Ъэм эйдэп баручы тармагы булуы сэбэпле, аньщ турындагы фэн дэ безнец гуманитар фэннэр арасында остаз вазифасын башкаруы белэн аерылып тора. Эмма бу фэн

5

тарихынын бездэ эле тулаем колачлап, махсус ейрэнелгэне юк. Бу елкэдэге аерым омтылыш-адымнар исэ моца кадэр хакимлек иткэн идеология кысаларында Иэм шуца яраклаштырып ясалды. Шул сэбэпле эдэбият белемебез тарихын чын фэнни нигездэ ейрэну Ьэм бэялэу яца гасырга кергэндэге ме1шм бурычларыбызныц берсе булып тора» [413].

Эйе, татар эдэбияты нэзариясенен, (теориясенец) усеш юлы бик аз ейрэнелгэн. Гэрчэ татар халкыныц эдэби-нэзари мирасы бай, зур Ьэм ул -бэялэугэ, бу елкэдэ тупланган тэжрибэ гомумилэштеругэ мохтаж- Дерес, без дэньякулэм билгеле фикер иялэре, эдэбият нэзариясе кебек катлаулы елкэдэ башка миллэтлэр фэнен узгэртерлек закончалыклар тэкъдим иткэн корифейлар белэн мактана алмыйбыз. Татар нэзарияте Ауропа яки рус эдэбият теориясеннэн купкэ соцарып мэйданга чыга. Лэкин ул эдэбиятньщ XX йез башындагы усеш-ыргылышына искиткеч зур тээсир ясый Ьэм, башка миллэтлэр ачкан кануннарны уз эдэбиятын тикшеру очен ждйлаштыру белэн чиклэнмичэ, узенчэлекле, милли юлын эзли. Татар миллэте устергэн талантлы эдэбиятчы-галимнэр (мэсэлэн, Г.Сэгъди, Г.ИбраЬшов Ъ.б.) терки деньяда киц таныла, кайбер миллэтлэр очен нэзари мэсьэлэлэрдэ мегаллим, мэгърифэтче ролен башкара. Димэк, татар эдэби-нэзари фикере уткэн юл терки денья мэдэни тарихынын;, бэлки эле меселман деньясы тарихынын бер елеше, кисэге булып тора.

Заман узе эдэбият нэзариясе тарихын тирэнтен ейрэну ечен зур мемкинлеклэр ачты. Беренчедэн, моца кадэр марксистик эдэбият теориясе -бердэнбер дерес эдэби-нэзари ейрэту дип саналу сэбэпле кире кагылган, яшерелгэн материалларны милли мэдэниятнен, меИим елеше тесендэ яцадан халыкка кайтару кирэклеге ачыкланды. Тискэре ярлыклар тагылган, лэкин чынлыкта укылмаган-бэялэнмэгэн хезмэтлэрне терле мэктэп Ьэм юнэлешлэрнец гыйльми нигезен тэшкил итуче фэнни чыганаклар итеп анализлау вакыты килде. Димэк, ме!шжирлеккэ киткэн Гаяз Исхакый мэкалэлэрен яки Г.Батталньщ «Нэзарияте эдэбия» китабын, шэхес культы

6

фажжасенэ элэгеп, тиешле бэя алмаган Г.Сэгъди, Гата Исхакый, Н.Хэлфин, Ж,.Вэлиди Ьэм башкаларныц нэзари эзлэнулэрен фэнни эйлэнешкэ керту, эдэбият нэзариясе тарихын «ак таплар»сыз язу сэгате ж;итте.

Икенчедэн, татар эдэбиятындагы, мэгарифе Ьэм тарихындагы билгесез исемнэр, эдэби эсэрлэр табылды, кабат басыльш чыга Иэм бэялэнэ башлады. Эйткэнебезчэ, XX йез башы татар эдэбиятын эсэрлэреннэн башка кузаллап булмаслык Гаяз Исхакый кайтгы, реалистик булмаган эзлэнулэргэ игътибар арпы. Димэк, незариянец эдэбият белэн бэйлэнешен ачыклау ечен дэ шартлар бар, бувдырыла.

Эченчедэн, демократик усеш юлына чыккан жэмгыятьнед бугенге чоры билгелэгэн теп бурычлар арасында милли мэдэниятлэрнец усеше ечен мемкинлеклэр биру, милли мирас Иэм казанышларга тиешле игътибар Ьэм ихтирам курсэту дэ бар. Милли мэдэниятне ейрэнунец бер тармагы булган эдэби-нэзари фикер усешен тикшеру исэ - бугенге эдэбият белеме фэненэ Ъэм хэзерге эдэбиятка турыдан-туры ярдэм кулы сузарлык елкэ. Яца эдэбиятны яцача тикшеру принципларын да, эдэби тэнкыйтьтэ кулланыла алырлык бэялэу критерийларын да, татар эдэбияты актив файдалана башлаган романтик-символик яки модернистик алымнарны ацлатуны да милли эдэби-нэзари мирастан табарга була.

Элегэ кадэр татар эдэбият нэзариясенен кайчан эшлэнэ башлавы, нинди узенчэлеклэргэ ия булуы ачыкланмаган, хэтта милли эдэбият нэзариясе булганмы-юкмы икэнлек тэ тегэл генэ эйтелмэгэн. Рус эдэбият теориясенец барлыкка килуен ейрэнгэн галим А.С.Курилов фикеренчэ, теге яки бу илдэ эдэбият хакындагы фэннец кайчан Ьэм ничек формалашуы -аеруча э1юмиятле сорау. Биредэ суз эдэбият теориясенец тарихи чиклэре, чыганаклары Иэм чишмэ башы хакында бара. Бу сеаль — аныц региональ Ьэм гомумкешелек эдэбият белеменэ кайчан Иэм ничек кушылуы турында. Бу сорау - эдэбият хакындагы билгеле бер кулэмдэ белем Ьэм кузаллауларньщ местэкыйль фэнгэ эверелуенец, ягъни тешенчалэр Ьэм аларны ацлату, белдеру ягыннан милли булып калган хапдэ ачьшшар ясавыньщ дапиле. Ьэм, ниЬаять,

7

эдеге ссрау — миллэгнец рухи усеш дэрэжэсен, ижтимагый ац югарылыгын 1юм мэдэни байлыгьш курсэгуче тамга [590; 25]. Шуца курэ эдэбият нэзариясе тарихы елкэсендэге эзлэнулэрне шушы сорауга жавап табудан башлау талэп ителэ.

Шулай итеп, татар эдэбият нэзариясен гомумилэштереп ейрэнуче хезмэтлэр булмау, бигрэк тэ татар халкы тарихындагы иц меЬим дэвер - XX йез башы, татар милли эдэбият нэзариясе элгереп житкэн вакыт тэжрибэсен бугенге бурычларны хэл итудэ нэтижеле файдалану мемкинлеге теманыц фэнни-теоретик Иэм мэдэни-тарихи яктан актуальлеген курсэтэ.

Теманыц ейрэнелу дэрэдэсе. Татар эдэбият нэзариясенец усеш юлын этапларга булу XX йез башы аралыгыныц иц кызыклы - местэкыйль фэн барлыкка китеру, милли нигезлэр, законнар Ьэм закончалыклар табу вакыты икэнлеген курсэтте. Беренче дэвергэ кыскача кузэту ясау белэн чиклэнеп, без теп игътибарны шушы чорга юнэлттек. Милли эдэбият нэзариясе формалашу алшартлары, чыганаклар, бу елкэдэ кеч туккэн фикер иялэре, зур хезмэтлэр, карашлар терлелеге Ь.б. тикшерелде.

Элбэттэ, татар эдэбият нэзариясе тарихын ейрэну омтылышы бетенлэй ясалмаган дию дереслеккэ туры килмэс иде. Нэзариядэн беренче дэреслеклэр язылуга ук, аларга бэя бируче мэкалэлэр пэйда була [233, 234, 161]. Алай гына да тугел, кайбер язмаларда эдэби-нэзари фикернен чыганаклары, нинди концепциялэргэ йез тотуы хакында да суз бара [99, 102]. Лэкин бу язмалар аерым фактларга тукталу тесен ала.

1928 елны Г.Ибра11Имовныц 20 еллык хезмэт юбилеен зурлап бэйрэм иту кеннэрендэ басылып чыккан «Галимжан ИбраЬимов Ьэм бездэ эдэбият белеме» исемле мэкалэ нэзария тарихына куз ташлаган беренче материаллардан була. Аныц авторы Г.Гали татар эдэбият нэзариясе формалашуга Иэм аерым хезмэтлэргэ кагылып уза.

«Бер телдэ эдэбият теориясе дигэн эсэрнец тууы ечен, элбэттэ, шул телдэ ждтэрлек микъдарда эдэби хэдисэлэрнец, шул теориягэ жирлек була алырлык эдэбиятньщ булуы шарт. Ул теория шул эдэби хэдисэлэрне тикшеру

8

естендэ усэргэ, шул эдэбият ждрлегендэ гомуми эдэбият кануннарын тикшерергэ тиеш», татарларда исэ бутон халыкларнын, мэдэни тээсире естенлек алды, дип, Г.Гали татар эдэбият нэзариясе формалашуны болай бэяли: «Без уз тел, эдэбиятыбызныц теориясе-нэзариясе тозелугэ таба атланган беренче адымнарныц (грамматика да шунда керэ) - беренче эсэрлэрнец башка терле теллэр, шул теллэрнец кануннары, терминнары, хэтта шуннан алынган мисаллары белэн сугарылып чыкканлыкларын курэбез» [67; 204].

Автор фикерен дэреслеклэргэ таянып дэлилли: «Безнец телдэ эдэбият теориясендэ беренче хезмэт булып чыккан эсэр — Г.Сэгъдинец «Кавагыйде эдэбия» пэм аннан соц чыккан «Гыйлавэ», «Эдэбияты»1 Ьэм «Эдэбият мегаллиме» исемле эсэрлэре — терек тээсирендэ булсалар, аннан сон чыккан «Нэзарияте эдэбия» (Габделбарый Баттал) узенец кечле рэвештэ рус тээсире астында булуын курсэтте» [67; 205].

Г.Гали эдэбият теориясен милли узенчэлеклэр белэн хисаплашырга социаль-экономик узгэрешлэр мэж;бур итте дип карый. Г.Ибра1шмов «узенен «Эдэбият кануннары» (Сабах, 1916)2 белэн бу мэйданда зур борылыш ясый», «бу фэннец татарныц уз телендэ, кирэк урында уз терминал огиясе белэн усэ башлавына таба борылыш иде» [67; 205] кебегрэк бэя бирэ.

Шулай итеп, Г.Гали беренчелэрдэн булып татар эдэбият нэзариясенен формалашу вакытын, чыганакларны, усеш баскычларын курсэту омтылышы ясый пэм милли нэзария мэйданга чыгуны Г.Ибракимов исеме белэн бэйли.

30 нчы елларда марксистик эдэбият белемен бердэнбер итеп раслау 1917 елга кадэр язылган хезмэтлэрне тэнкыйтьлэу Иэм кире кагуга китерэ. Эдэбият кануннарыныц милли нигезе хакындагы фикердэн баш тартып, элеге фэннец интернациональ, барлык халыклар очен уртак, димэк, рус эдэбият нэзариясенен тэрж;емэ итеп кулланыла алуы билгелэнэ.

Хэл 60 нчы елларда гына узгэрэ башлый. Эдэбият тарихын чорларга

1 Дэреслекнец исеме ялгыш китерелэ.

2 «Эдэбият кануннары» исеме белэн 1918 еяда гына басыла.

9

булеп тикшергэн хезмэтлэр языла. М.Гайнуллинныц «Татарская литература и публицистика нач. XX века» исемле китабында эдэбият кануннары эшлэнэ башлау 1905 елгы кутэрелеш,вакытлы матбугат усеше белэн бэйлэп карала, автор Г.Сэгъдинец «Кавагыйде эдэбия», Г.ИбраЬимовныц «Эдэбият кануннары» дэреслеклэрен атап утэ [525; 174]. Г.ИбраЬимовныц тормыш кшын-ижатын жентеклэп тикшергэн М.Хэсэнов «Эдэбият дэреслэре» (Эдэбият кануннары) китабын методикага Ьэм нэзариягэ нигез салучы хезмэт буларак бэяли [449; 95], шулай татар эдэбият нэзариясенец милли мэгариф белэн бэйлэнеп, бергэлэп дэньяга чыгуын курсэтэ.

Н.Юзиевнец 1973 елны басылып чыккан «Хэзерге татар поэтикасы (поэзия теориясенэ кереш)» китабы бу яктан аерым игътибарга лаек. Кереш елештэ (3—23 б.) эдэбият нэзариясенец бер тармагы булган поэтика тарихына кузэту ясала, автор аны К.Насыйриныц «ФэвакиЬел-желасэ фил-эдэбиятшннан башлый, Г.Сэгъди, Г.Баттал, Г.ИбраЬимов китапларын, С.Рэмиев, Г.Тукай, Г.Газиз, Ф.Эмирхан мэкалэлэрен телгэ ала. XX йез башында поэтиканыц, димэк, эдэбият теориясенец дэ торышын болай бэяли: «Терлесе тэрле кулэмдэ, терле тирэнлектэ язылган элеге хезмэтлэр эчен уртак хасиятлэр шул иде: алар яца чордагы эдэби ижат процессына шактый якыная тештелэр; поэтика нигезенэ «бизэкле» шигъри телне утыртудан арынып, эдэби-сэнгатьчэ тозелешлэрнец-оешуларныц купторлеяеген расларга омтылдылар. Поэтиканыц мэйданы кицэя. Фольклор поэтикасын эйрэну узе бер тармак булып формалаша башлый, татар халык авыз ижатыныц терле жанрларына караган хезмэтлэр, мэкалэлэр кицэя. Эдэбият поэтикасына мисаллар китергэндэ дэ инде поэзия белэн генэ чиклэну бетэ: проза Ьэм драматургия дэ табигый рэвештэ поэтика мэйданында урын ала башлый» [460; 9-10].

Автор поэтика тарихын этапларга булугэ узенчэлекле якын килэ. Совет чорын еч баскычка аерып, 1920-30 нчы еяларда Г.ИбраЬимовныц «Эдэбият кануннары» яца поэтикага нигез салганлыкны эйтэ, 40 нчы еллардагы

10

торгынлыкныц 50 нче еллардагы кутэрелешне эзерлэвен дэлилли. Мондый позиция, курэсец, марксизм эдэбият теориясен 1917 елга кадэрге нэзариянец дэвамчысы итеп куру телэге белен ацлатыла. Лекин ничек кене булмасын, хезмегтэ поэтика тарихы XIX гасырныц икенче яртысыннан башлап XX йезнец 70 нче елларына кадер усеп-узгереп килуче бетен итеп карала.

60-80 нче елларда язылган Ьем едебият тарихына кагылышлы куп кенэ фэнни хезмэтлэр татар эдэбияты Ьэм едебият белеме узган юлны уртак магистраль итеп карый. Х.Госман, Г.Халит, И.Нуруллин, Т.Галиуллин, А.Эхмедуллин, Х.Мицнегулов, Р.Ганиева heM башкаларныц диссертация, монографиялере [364, 728, 652, 528, 485, 627, 529] едэбият 1юм нэзари фикер хэрэкэтенец милли нигезен барлый. А.Сайганов, О.Кадыров, Э.Нигъмэтуллин кебек авторлар XX йез башында эйдэп баручы эстетик концепциялэрне ейрене [679, 566, 643].

Эдебият белеменец аерым бер проблемаларын Ьэм усеш этапларын кузэтугэ багышланган жыентыклар, мэкалэлэр денья курэ [399, 367, 411]. XX йез башында иждт иткен авторларныц едеби есерлэр эчендэ эйтелгэн нэзари карашлары, мэсэлэн, Дэрдемэнд, Н.Думави, Г.Ибра1шмовларныц иждтында чагылган нэзари эзлэнулэр хакындагы [683, 356, 358, 652, 438] махсус тикшеренулэр безнец ечен аеруча кызык heM кыйммэтле.

Шулай ук татар шигыренец гарэп-фарсы поэтикасы белэн бэйлэнешлэрен тикшергэн хезметлер нэзари фикернец чыганакларын билгелэу елкесене де кагыла heM незари мегълуматларныц яшеу формаларын, вазифаларын жентекле кузэтэ [486, 366, 387].

1985-1989 елларда «Татар эдэбияты тарихы»ныц биш томы басылып чыга heM аларда татар эдэбият белеме, тэнкыйть heM эстетик фикер усеше аерым чорларга менесебетле кузден кичереле. Бу кулемле хезмет татар едебиятыныц heM едебият незариясенец узара бейленешлерен, бер-берсенэ ясаган тээсирен, йогынтысын ацлауга ачкыч ролен ути.

11

Эдэбият белеменец бер тармагы булган эдэби тэнкыйть усешен, бигрэк тэ 1917 елдан соцгы хэлне ейрэнеп, берничэ диссертация языла [615, 489, 375]. М.Мэ1щиев, Э.Бариева хезмэтлэре чор тэнкыйтенэ ж,ентекле кузэту ясый, Т.Гыйлажев иса тэнкыйтьнец аерым нэзари тешенчэлэрне (метод Иэм герой) узлвштеру Ьэм файдалану узенчвлеклеренэ дэ туктала. XX йез башында татар эдэби тэнкыйте формалашуны Р.Мехэммэдиев ейрэну объекты итеп ала Ьэм материалны аерым категориялэр тирэсенэ жыеп анализлый [636].

Кызганыч, тэнкыйть усешен ейрэнугэ багышланган хезмэтлэр исемлеге шуныц белэн чиклэнэ: татар эдэби тэнкыйтенец дэ тулы тарихы язылмаган. Э11эмиятле хезмэтлэр, аерым бер чорларны жентекле тикшергэн эшлэр булса да, эдэби тэнкыйть барышын эзлекле кузэту хэзергэ юк.

90 нчы елларда совет чоры эдэбиятын шул заман эдэбият белемендэге узгэрешлэр яссылыгында тикшеруче, яшэп килгэн рэсми карашларга оппонент булырлык хезмэтлэр языла. Ф.Галимуллинныц докторлык диссертациясе 1917-1941 елларда эстетик фикер хэрэкэтенэ жентекле бэя бирэ[346]. Р.Салихов хезмэте 1920-1960 елларда эдэбият белемендэге герой проблемасын яца метод формалашуга менэсэбэтле ейрэнэ[680]. Э'леге тикшеренулэр 1917 елдан соц татар эдэбияты кичергэн узгэрешлэрне, эдэбият беяеменэ кагылышлы яцалыкларны барлый Иэм шэрехли, эдэбият Ьэм аныц хакындагы фэн усешенец бер этабын тэрле нокталардан ицлэп кузэтэ.

Нэтижэ ясасак, татар эдэбият белеменец терле елкэлэре шактый ейрэнелгэн, бигрэк тэ эдэбият тарихы, эдэби тэнкыйть буенча эЬэмиятле Ьюм зур эш башкарылган, ул буген дэ дэвам итэ. Лэкин эдэбият нэзариясе кулэгэдэ калып килэ: татарларда аныц хакында махсус тикшерену, диссертация яки монография тесендэге хезмэтлэр бэтенлэй юк. Татар галимнэренец аерым хезмэтлэрендэ бу мэсьэлэ бары тик билгелэп куелган, телг�