автореферат диссертации по истории, специальность ВАК РФ 07.00.03
диссертация на тему: Формирование территории Белорусской советской республики (конец 1918—1926 г.)

Полный текст автореферата диссертации по теме "Формирование территории Белорусской советской республики (конец 1918—1926 г.)"

НАЦИОНАЛЬНАЯ АКАДЭМШ НАВУК БЕЛАРУС1 г. \ 1НСТЫТУТ ПСТ0РЫ1

- Г; ^

УДК 947.6 "1918 /1926" + 341.221(476)(091)

Х0М1Ч СЯРГЕЙ М1КАЛАЕВ1Ч

ФАРМ1РАВАННЕ ТЭРЫТОРЬП БЕЛАРУСКАЙ САВЕЦКАЙ РЭСПУБШК1 (КАНЕЦ 1918- 1926 г.)

07.00.QÍ. - айчынная псторыя

АУТАРЭФЕРАТ дысертацш на суюканне вучонай ступеш кандыдата гктарычных навук

Míhck - 2000

Праца выканана у аддзеле сацыяльна-эканалпчнай I паштычнай псторьп Беларуа XX ст. 1нстытута псторьи Нацыянальнай Акадэми Навук Бел ару а

Навуковы тараушк:

доктар пстарычных навук, прафесар, акадэмпс НАН Беларуси Ггнаценка 1.М.

Афщыйныя апаненты:

доктар пстарычных навук, прафесар Забродоа Э.А.

кандидат пстарычных навук, Бараноусю Я.1.

Апашруючая аргашзацыя - Беларуси дзяржауны педагапчны

ушверстат шя М. Танка

Абарона адбудаецца " О " Он-С^и'&Л 2000 г. а гадзше на

пасяджэнш Савета Д 01.40.01 па абароне дысертацый на суюканне вучонай ступеш доктара навук у 1нстьггуце псторьп НАН Беларуа (220072, Мшск, вул. Акадэмачная, 1,т.284-18-39)

3 дысертадыяй можна азнаёмщца У Цэнтральнай навуковай б1блштэцы мя Я. Коласа НАН Беларуси

Водгую прост дасылаць на адрас Савета. Аутарэферат разасланы . 2000 г.

Вучоны сакратар Савета па абароне дысертацый, (Ь кандидат пстарычных навук (I

В.В.Грыгор'ева

АГУЛЬНАЯ ХАРАКТАРЫСТЫКА ПРАЦЫ

Актуальнасць тэмы дысертацыь Тэрыторьш - неабходная умова i адна з важнейшых прыкметау юнавання незалежнай дзяржавы. Тэрытарыяльнае пытанне узнжае разам з самой дзяржавай i носщь на сабс адбп-ак ycix тых умоу, што спадарожшчал! яе утварэшно. Менав1та таму даследаванне ricTOpbii Eejiapyci XX ст. немагчыма уявщь без глыбокага вьгвучэння raro, як адбьшалася устанаУленне фанщ Беларускай дзяржавы. Нягледзячы на тое, што у савецкан пстарыяграфй ¡снуе нямала прац, у яюх закранаецца тэрытарыяльнае пытанне, праблема фарм1равашга тэрыторьц БССР не атрымала належнага раскрытая. Тэрытарыяльнае будаушцтва рэспублш падавалася спрошчана. Яго супярэчнасщ i вострыя вутлы згладжвалкм.

3 абвяшчэннем незалежнай Рэспублш Беларусь у краше пачалася актыуная праца па стварэнш i рэфармаванж ¡нстытутау улады, выпрацоуцы новай канцэпцьй унутранай i знешняй палггыю, Узткла аб'ектыуная неабходнасць у пераасэнсаванш свайго пстарычнага мшулага, i асабл1ва падзей XX ст. Складаныя палпычныя, эканам1чныя i сацыяльныя пераутварэнш, як'ш адбывалюя у рэспублщи у апошшя гады, абумовш вял^кую цжавасць фамадства да праблемы беларускай дзяржаунасц! i аднаго з яе элементау - тэрытарыяльнага пытання. Праблеме фаргмравання тэрыторьн БССР была прысвечана значная колькасць навуковых артыкулау i публкацый у перыядычным друку. Яна закраналася у шэрагу манаграф!чных i калектыуных прац. Тым не менш, да сённяшняга часу ¡снуе неабходнасць у абагульняючай працы, якая, выкарыстаушы папярэдаия даследаванш i дапоушуши ix HOBbiMÍ apxiyHbiMÍ матэрыялам1, паказала б заканамернасщ i асабл1васщ фармфавання тэрыторьн БССР у 1918-1926 гг. як цэласнага працэсу. Глыбокае i бесстаронняе вывучзнне тага, як адбывалася вырашэнне тэрытарыяльнага пытання у адзначаны перыяд, дазваляе не тольи па-новаму паглядаець на ужо знаёмыя падзе! з псторьп дзяржаунага буда^юцтва на Беларуси але i выкарыстаць пстарычны вопыт для выпрацоуга эфектыуных спосабау пераадолення сучасных праблем, яйя стаяць перад беларусюм фамадствам.

Сувязь працы з буйньиш иавуковым! праграмам1 ¡ тэмамь Работа суккальнтка праводзшася у рамках навуковай

тэмы аддзела сацыяльна эканалнчнай i паштычнай ricropbii Беларуа XX ст. 1нстьггута псторш HAH Bejiapyci "Беларусь ва умовах пераходных перыядау 20-х - другой паловы 80-х - 90-х гадоу (агульныя рысы, асабл1васц1, тэндэнцьп)". Рэлстрацыйны № 19973298. Тэрмш выканання 1996 - 2000 гг. Тэма навуковага даследавання зацверджана вучоным саветам 1нстьпута ricTopbii HAH Bejiapyci 20 лютага 1998 г.

Мэта i заданы даследавання. Мэтай працы з'яуляецца комплекснае навуковае асвятленне праблемы фарм:равання тэрыторьп БССР у 1918-1926 гг., анализ фактарау, яыя аказвал) уплыу на ход працэсу, вызначэнне заканамернасдяу i асабл!васцяу тэрытарыяльнага будаунщтва Беларускай савецкай рэспублш.

Даслсдчык ставщь лерад сабой наступныя заданы:

- асвятлщь стан даследаванасщ i узровень распрацаванасщ у пстарычнай навуцы праблемы фарм1равання тэрыторьи БССР у 1918-1926гг., ахарактарызавадь асноуныя архфныя крынщы i публжацьп дакументау патэме даследавання;

- разгледзець пал!тычныя i сацыяльна-эканам1чныя умовы, у яшх адбывалася фаршраванне тэрыторьп БССР у 1918-1926 гг., прасачыць уплы^ на вызначэнне грашц рэспублш розных фактарау;

- з прьщягненнем новых крышц аднав1дь карцшу вырашэння беларускага тэрытарыяльнага пытання падчас грамадзянскай вайны i у першыя мгрныя гады, засяродзщь асабл1вую у вагу на вяртанш усходнебеларусюх тэрыторый у склад БССР у 1924 i 1926 гг.;

-даследаваць захады юраунщтва БССР па вяртанш усходнебеларусюх тэрыторый;

- праанал1заваць пазщыю шраунщгва губерняу па гэтым пытанш, яго дзейнасць падчас вывучэння i перадачы беларусюх тэрьггорый у склад БССР;

- даць ацэнку вышкам вырашэння пытання аб тэрыторьп БССР у 1924 i 1926 гг., паказаць ix палггычнае, эканашчнае i культурнае значэнне.

Аб'ект i прадмет даследавання. Аб'ект даследавання -псторыя Беларуш у 1920-х гг. XX ст., прадмет даследавання -працэс фаршравання тэрыторьп БССР (канец 1918—1926 г.).

Метадалопя i мегады правядзення даследавання. Метадалапчную аснову даследавання склал'1 прынцьты дыялектыю, фундаментальный вывады пстарычнай навую,

з

прынцыпы 1 метады пстарычнага пазнання: аб'ектыунасць, пстарызм, астэмнасцъ. Асноуным! спецыяльна-пстарычным! метадам1 пры раскрыцщ тэмы быш праблемна-храналапчны метад, метад перыядызацьи, параунальна-пстарычны, псторыка-генетычны \ шшыя. Працэс фарм1равання тэрыторьи БССР даследавауся у дынамщы « развщщ, праз раскрыццё узаемасувяз! з шшым1 сацыяльна-зканам1чныим! палггычньш! з'явам1.

Навуковая нав1зна 1 значнасць агрыманых вьипкау. У дысертацьп абагулены вялш фактычны матзрыял, яга датычыцца фарм1равання тэрыторьи БССР у 1918-1926 гг. Упершыню тэрытарыяльнае будаушцтва Беларускай савецкай рэспублш даслсдусица як цэласиы працэс, яю меу выключна важнае значэнне у жыцц1 беларускага народа. Вызначаны асноуныя палпычныя, сацыяльна-эканам1чныя 1 культурныя фактары, яюя уплывал! на вырашэнне пытання аб гранщах БССР, вага кожнага з ¡х на розных этапах тэрытарыяльнага будаунщтва. Працэс фарм!ранання тэрыторьи рэспублга паказаны у цеснай сувяз! са знешняй 1 унутранай палггыкай савецкай дзяржавы. У вышку выкарыстання новых арх1уных матэрыялау больш поуна \ грунтоуна разгледжаны: дзейнасць гараушцтва БССР па вяртант усходнебеларусюх тэрыторый; роля цэнтральных органау пры вырашэнт беларускага тэрытарыяльнага пытання; пазщыя губернсюх уладау. У працы раскрываюцца адносшы розных слаёу беларускага грамадства да пашырэння БССР \ прычыны, яюя ¡х абумовш. Сфармуляваны тэарэтычныя вывады, яюя вышкаюць з разгляду працэсу фаркправання тэрыторьи БССР у 1918-1926 гг.

Практичная значнасць атрыманых вышкау. Матэрьмлы, вывады \ палажэнш даследавання могуць быць выкарыстаны:

- пры яагисанш агульных псгарычных прац, падручшкау, метадычных дапаможшкау, тых Ы раздзелау, яюя датычацца грамадзянскай вайны 1 аднауленчага перыяду;

- пры падрыхтоуцы агульных прац I спецыяльных курсау па псторьй Беларусь

Асноуныя палажэнш дыссртацьн, ЯК1Я выносяцца на абарону:

1. У 1918-1920 гг. галоуную ролю пры вызначэнш гранщ БССР адьтгрывау знешнепаллычны фактар. Вырашэнне беларускага тэрытарыяльнага пытання ставшася у прамую залежнасць ад развщця ваенных падзей \ ступеш упэуненасщ

юраунщтва кампартьи у магчымасщ хуткай перамоп сусветнай рэвалюцьй.

2. У 1921-1926 гг. на вырашэнне пытання аб грашцах БССР аказвала уплыу група фактарау. Знешненаштычны фактар сярод ix па-ранейшаму заставауся адньш з асноуных. Вяртанне усходнебеларусюх тэрыторый супрацьпастаулялася паттыцы Полынчы у Заходняй Беларуси i павшна было перадягнуць слмпатьн насельшцтва i замежны беларусю нацыянальна-вызваленчы рух на савецю бок. Разам з тым вяшкая у вага начала надавацца i шшым фактарам: унутрыпалггычнаму, эканам^чнаму, нацыянальнаму.

3. Усе рашэнш адносна змеиау границ Беларускай савецкай рэснублш прымалкя у ЦК РКП(б), а затьш праводзшся праз партыйныя i савецмя рэспублжансюя органы улады у парадку партыйнай i дзяржаунай дысцыплшы. Магчымасщ урада БССР i ЦК КП(б)Б уплываць на разгляд пытання 6buii абмежаваныя, беларускк улады бьш вымушаны выконваць пастановы вышэйшага партыйнага органа нават у выпадку нязгоды з iM.

4. Супраць вяртання Усходнебеларускк тэрыторый у склад БССР выступЫ некаторыя прадстаунш уладау Вщебскай, Гомельскай i Смаленскай губерняу. Для абгрунтавання сваей пазщьп яны вылучал! наступныя аргументы: нeвялiкi працэнт беларусау сярод насельшцтва, яго негатыуныя адносшы да уваходжання у склад Беларускай савецкай рэспублш, немэтазгоднасць пашырэння БССР з эканам^чнага пункту гледжання. Падчас перадачы беларусюх тэрыторый юраунщтва губерняу iмкнyлacя насуперак пастановам вышэйшых партыйных i савецмх органау пакшуць за сабой частку беларусюх зямляу. У вышку нядбайнай эканам^чнай палггыю i недастатковай yeari з боку губернсих уладау гаспадарка беларусих раёнау Гомельскай i Смаленскай губерняу алынулася у цяжым станоишчы.

5. Пад уплывам актыунай аптацыйнай кампанп, праведаенай губернскМ уладалн, у насельшцтва Вщебскай, Гомельскай i Смаленскай губерняу склагпся адмоуныя адносшы да уваходжання у склад БССР. Шырокага абмеркавання пытання не праводзшася. Рашэнш вьнпэйшых савецюх органау аб пашырэнш БССР насельшцтва успрымала стрымана. Частым! былг абыякавыя адносшы - рабочыя i еяляне разумел! немагчьмасць змянщь спуацыю i неабходнасць з ёй зм1рыцца.

6. Вяртанне у 1924 i 1926 гг. усходнебеларуах тэрыторый мела вялшае палпычнае i сацыяльна-эканам1чнае значэнне. Яно садзешичала кансашдацьп беларускай нацьй, стварала спрыяльныя умовы для развщця беларускай мовы i культуры.

Асабкты уклад суккалыпка. Прадстауленая праца з'яуляецца самастонна выкананым аутарам дысертацьшным даследаваннем. Праца зроблена на аснове apxiym>ix матэрыялау НА РБ, навуковай лпаратуры i матэрыялау перыядычнага друку i змяшчае у абагуленым выглядзе вынш i навуковыя налажэнш, яия сыносяцца для публ'гшай абароны.

Апрабацыя вышкау даследаваиия Дысертацыя абмяркоувалася на аддзеле сацыяльна-эканам5чнай i паттычнай псторьп Беларуси XX ст. 1нсгытута псторьп HAH Беларусь Матэрыялы дысертацьн быт прадстаудены на навукова-практычнай канферэнцьп «Псторыя Беларусь новае у даследаванш i выкладант", якая адбылася 27 сакавжа 1999 г. у Беларусетм дзяржауным педагапчным утверспэце i на навуковай канферэнцьп «Пстарыяграф^я псторьй Беларусь стан i перспектывы развщця», якая праходзша 6-7 кастрычнша 1999 г. у Гнстьпуце псторьп HAH Беларусь

Апублисаванасць вышкау дысертацьн. Асноуныя выгаи дысертацьн апублшаваны у 5 часогпсах i матэрыялах 2 навуковых канферэнцый. Агульны аб'ём публкацый складае 54 ст.

Структура i аб'ём дысертацьн. Дысертацыя складаецца з уводзш, а1ульнай характарысгыю працы, трох глау, заключэння i cnicy выкарыстаных крышц. Cnic выкарыстаных крышц уключае 212 назвау. Поуны аб'ём дысертацьн са cnicaM выкарыстаных крышц складае 119 ст., з ix cnic выкарыстаных крышц займае 16 ст.

АСНОУПЫ ЗМЕСТ ПРАЦЫ

Ва уводзшах тлумачыцца складанасць тэмы "Фарм1рапанне тэрыторьп Беларускай савецкай рэспублта (канец 1918 - 1926 гг.)", звязаная як з умовамп, у яих адбывалася устанауленне грагац БССР, так i з недаетаткова дакладнай вызначанасцю беларускай этшчнай тэрыторьп.

У агульнай характарыстыцы працы абгрунтоуваюцца актуальнасць, нав1зна i метадалапчная аснова даследавання, паказваецца апрабацыя i апублжаванасць вынжау, сщсла

выкладаюцца асноуныя палажэшп дысертадьи, якш вьшосяцца на абарону.

Глава 1. Пстарыяграфш праблемы.

Ужо у хулам часе пасля заканчэння грамадзянскай вайны Беларуская Савецкая Рэспублпса, яе утварэнне 1 развпщё ирыцягиут увагу савецшх псторыкау. Аднак такая важная 1 складаная праблема, як вызначэнне у канцы 1918 - пачатку 1919 гг. тэрыторьп БССР, у працах 1920-30-х гг., не атрымала неабходнага раскрьщця. Не апошнюю ролю у ¡гнараванш першьап caвeцкiмi псторыкам1 тэрытарыяльнага пытання адыграл! папулярныя на той час 1ДЭ1 пралетарскага штэрнацыянагнзму. Грашцы пашж савецюм! рэспублшам1 л1чыл!ся угварэнням1 умоуньвп 1 часовым'1, а прадэс IX устанаулення - не вартым асабл1вай увап.

Пасля Вялшай Айчьшнай вайны одной з першых за распрацоуку тэмы утварэння БССР узялася Н.Каменская. Можна было чакаць, што у яе манаграф^чных працах пытанне вызначэння тэрыторьп БССР пад час утварэння рэспублш знойдзе сваё раскрыццё. Аднак у першай кшзе "Вялшая Кастрычнщкая рэвалюцыя 1 ^тварэнне БССР", выдавай праз год пасля заканчэння вайны, праблеме фаргшравання тэрыгоры1 бьш прысвечаны усяго толыи два сказы. Н.Каменская сцвярджала, што "пры вырашэнш гэтага пытання был1 ул1чаны пстарычныя 5 нацьинальныя асабл1васщ той або шшай губерш, павета" 1 нават "воласщ". Пры гэтьш сама даследчыца не патчыла неабходным пералгчыць хаця б губерш, ЯК1Я был! укточаны у склад БССР1. У друпм, пашыраным, перавыданш кшп у 1954 г. яна адзначыла, што грашцы, вызначаныя I з'ездам КП(б)Б, у асноуным супадал! з сучасныш грашцаш БССР2. Аднак, акрэсл1ваючы тэрыторьпо Беларускай рэспублш, Н.Каменская забылася сказаць аб наветах Вшенскай, Ковенскай, Смалснскай 1 Чаршгаускай губерняу, якш камк1я I з'езда КП(б)Б таксама пал!чыла беларусюм» 1 якш пазней не увайшл! у склад БССР.

Многш савецюя псторьш пагадзшся з ацэнкай Н.Каменскай 1 не шкнумся вызначьщь санраудныя прычьшы, якш абумовш

1 Каменская Н.В. Утварэнне Беларускай Савецкай Сацыял1стычнай РэспублЫ,-Мшск: Рэд. палп. лп, Д1ярж.выд. БССР, 1946. -170 е.,

2 Каменская Н.В. Вял'жая Кастрычнщкая Сацыял1стычная рэвалюцыя 1 утварэнне БССР,- М«ск: Выд-ва Акад. навук БССР, 1954. - 184 с.

абвяшчэнне БССР у адзначаным тэрьггарыяльным складзе3. Адказ на пытанне паспрабавау даць псторык В.Круталев1ч, яш слушна зауважыу, што на вызначэнне гранщ БССР у 1918 г. па^плывау той факт, што Беларуская рэспублша стваралася на базе Заходняй вобласщ. На яго думку, юраунщтва Аблвыкамзаха не бачыла н i якай рознщы пашж рэспублкай i вобласцю i таму ¡мкнулася "захаваць yero папярэднюю абласнуго тэрыторыю"4.

У вызначаных I з'ездам КП(б)Б границах БССР фактычна npaicnanajia не больш чым месяц. Ужо 16 студаеня 1919 г. ЦК РКП(б) прыняу рашэмне аб выдзяленш са складу рэспублш Вщебскай, Магшёускай i Смаленскай губерняу i уключэшп ix у РСФСР. У атмасферы адноснай ¡дэалапчнай свабоды 1920-х гг. абмежаванне тэрыторьп БССР (студзень 1919 г.) ацэньвалася перпгыт ca[!euKÍMÍ псторыкаш па-рознаму. У 1924 г. У.1гнатоусм характарьпавау тэта рашэнне ЦК РКП(б) як цалкам памылковае "у сэнсе правшьнага выяулення беларускай палиыш i нацыянальнага пытання"5. Непасрэдны удзельшк адзначаных падзей В.Кнорын паспрабавау у 1929 г. абарашць юраунщтва кампартьп ад абвшавачванняу i абгрунтавау скарачэнне тэрыторьп рэспублш "слабасцю маладога еавецкага урада БССР". Адначасова ён адзначыу тактычныя i знешнепаштычныя матывы гэтага скарачэння - ЦК РКП(б) прадбачыу магчымасць вайны з Польшчай i не хацеу рызыкаваць "старым! савецюм! тэрыторыяш"6. Ацэнка былога сакратара ЦБ КП(б)Б стала дамшуючай у афщыйнай пстарыяграфп. Савецкгя псторыю сцвярджал1, уключаючы беларуск1я тэрыторьп у склад РСФСР, ЦК РКП(б) хацеу захаваць

3 Очерки истории Коммунистической партии Белоруссии: В 2 ч./ Под ред. Н.А.Халипова. - Минск: Госиздат БССР, 1961. - 4.1: 1883-1920. - 399 е.; История государства и права Белорусской ССР: В 2 т. / С.П.Маргунский. В.И.Шабайлов, В.А.Кучинский и др.; Отв. ред. С.П.Маргуяский. - Минск: Наука и техника, 1970. -Т.1: 1917-1936 гг. - 608 е.; Псторыя Беларускай ССР: V 5 т. / В.Р.Гняуко, Я.К.Прыгунова, Я.В.Каменская ) шш.; Гал. рэд. 1.Я. Марчанка. - Мшск: Навука I тэхнжа, 1973. - Т.З: Перамога Вялжай Кастрычнщкай сацыял^стычнай рэвалюцьн лабудова сацыял'пму у БССР (1917-1937 гг.) - 694 с.

4 Круталевич В.А. Рождение Белорусской Советской Республики: Провозглашение респ.: Развертывание нац.-гос. стр-ва: Нояб. 1918-февр.1919 г. - Минск: Наука и техника, 1979.-336 с.

5 1гнатоусм У. Вялш Кастрычмк на Беларуй // Беларусь: Нарысы псторьи, эканомто, культуры 1 рэвалюцыйнага руху / Цэнтр. выкан, кам. БССР; Пад агул. рзд. А.Сташэускага, З.Жылуновна, УДгнатоускага 1 ¡нш. - Мшск, 1924. - С.195-214.

6 Кнорын В. Да псторьц диктатуры пралетарыяту у Беларуси // Полымя. - 1929. -N1,- С. 87-100.

ix, каб у перспективе яны стал! асновай адноуленай беларускай дзяржавы7.

Вывучэнне apxiyHbix матэрыялау i знаёмства з пстарычнай лкаратурай сведчаць аб тым, што у нас няма неабходных фактау, каб сцвярджаць, што юраунщтва РКП(б) мела тамя далёюя планы адносна беларускай дзяржаунасщ. Прьшцып, па як'ш права народау на самавызначэнне павшна падпарадкоувацца штарэсам класавай барацьбы i сусветнай рэвалюцьп, быу галоуным пры вызначэнш надыянальнай пагйтьта ЦК РКП(б). Таму, выдзяляючы беларускш губерш са складу БССР, урад Савецкай Pacii вырашау найперш задачу захавання сваей улады на гэтай тэрыторьп. Астатн1м1 беларусюм! землям! юраунщтва кампартьп было гатовае ахвяраваць, каб пазбегнуць вайны з Польшчай.

Наступны важны этап у прадэсе фарм1раваиня тэрыторьм БССР звязаны з узбуйненнем рэспублш у 1924 i 1926 гг.. Ужо у 1924 г. з'явшася калектыуная праца, у якой разам з íhiuhmí закраналася i праблема беларусюх гранщ. Непасрэдна вяртанню усходнебеларусюх тэрыторый быу прысвечаны раздзел "Камушстычная партыя на Беларуа i беларускае пытанне", аутарам якога з'яуляецца У.Ггнатоусга. Ён быу першым, хто адзначыу вял^кую ролю юраушцтва БССР у пастаноуцы i вырагаэнш тэрытарыяльнага пытання. Аднак сам працэс абмеркавання i вывучэння праблемы быу паказаны схематычна i у агульных рысах8.

У 1926 г. па шщыятыве беларускага урада публкавалкя выти этнаграф^чных зкспедыцый у Пскоускую i Гомельскую губерню, даследаванш псторыкау, фшолагау, эканамктау, яюя павшны был! Л1квщаваць недахоп навуковых даных i засведчьщь адзшства i цесную пстарычную, культурную i эканашчную сувязь беларусих раёнау Пскоушчыны i Гомельшчыны з БССР'.

7 Тернистый путь к свободе ... образование БССР // Октябрь 1917 и судьбы политической оппозиции: Материалы и док. по истории обществ, движений и полит, партий Респ. Беларусь: В 3 ч. / Бел. агентство науч.-техн. и деловой информ.; Под ред. Э.М.Эктина. - Гомель, 1993. - 4.2. - С.126-159.

8 1гнатоУсю У. Камушстычная партыя БеларуЫ i беларускае пытанне II Беларусь: Нзрысы пстори!, эканомш, культуры i рэвапюц. руху i Цэнтр. выкан, сам. БССР; Пад агул. рэд. А.Сташэускага, З.Жылуновпа, У.1гнатоускага i imn. - Míhck, 1924. -С.229-242. " •

9 Сержпутовский AJC Отчет о поездке в Гомельскую губернию в 1926 году / 1н-т бел. культуры. - Míhck, 1926. - 16с.; Расторгуев П.А. Говоры восточных уездов Гомельской губернии в их современном состоянии / 1н-т бел. культурй. - Míhck,1'

Ужо з сярэдзшы 1920-х гг. пачала складвацца тэндэнцыя, згодна якой пашырэнне БССР нязменна падавалася як "найвялйсшы акт узаемнага даверу народа^", яю сведчыу аб паслядоуньш ажыццяуденш лешнскай нацыянадьнай палгаш10. Псторыю, якш даводзигася закранаць гэтае пьгганне, абмяжоувалкя канстатацыяй фактау, замяняючы навуковы анал13 прапагандысдкай рыторыкай. Разам з тым па-за увагай даследчыкау засташся таюя пьггашп, як дзейнасць гараушцтва БССР па вяртанш усходшх тэрыторый, антыбеларуская паштыка 1 супращуленне пашырэнню БССР губернсмх уладау, працэс заканадаучага афармлення перадачы тэрыторый 1 шш. Нягледзячы на тое, што у склад БССР вярталкя спрадвечна беларусия земл1, у асобных працах далучэннё да Беларускай савецкай рэспублш тэрьггорый Вщебскай 1 Гомельскай губерняу разглядалася нават як тэрытарыяльная уступка з боку РСФСР11.

3 прыняццем 27 лшеня 1990 г. Вярхоуным Советам БССР Дэкларацьп аб дзяржауным суверэнггэце 1 наданнем ей 25 жн$ня 1991 г. статусу канстытуцыйнага закона Рэепублгка Беларусь стала на шлях аднаулення нацыянальнай дзяржа>гаасщ. У грамадстве узрасла щкавасць да падзей, звязаных з утварэннем 1 развщцём

1926. - 24с.; Материалы по вопросу районирования Западной области Союза: -Минск: Госплан БССР, 1926. - Вып. 1: Гомельская губерния. - 88с.; Архангельский Б.Д. Южные уезды Псковской губернии и БССР. - Минск: Б.и., 1926. - 33 е.; Бузук П. Да характарыстьш пауночна-беларуемх дыялектау. Гутаркг Невельскага \ Вял1скага паветау / 1н-т бел. культуры. - Мшск, 1926. - 15 с.

10 Очерки истории Коммунистической партии Белоруссии: В 2 ч.1 Под ред. Н.А.Халипова. - Минск: Госиздат БССР, 1961. - 4.1: 1883-1920. -399 е.; История государства и права Белорусской ССР: В 2 т. / С.П.Маргунский. В.И.Шабайлов, В.А.Кучинский и др.; Отв. ред. СЛ.Маргунский. - Минск: Наука и техника, 1970. -ТА: 1917-1936 гг. - 608 е.; Псторыя Беларускай ССР: У 5 т. / В.Р.Гняуко, Я.К.Прыгунова, Я.В.Каменская I ¡нт.; Гал. рэд. IЛ. Марчанка. - Мшск: Навука I тэхика, 1973. - Т.З: Перамога Вжнкай Кастрычшцкай сацьншстычнай рэвалюцьй I лабудова сацьиинзму у БССР (1917-1937 гг.) - 694 е.; Горбунов Т. Воссоединение белорусского народа в едином советском социалистическом государстве,- М.: Госполитиздат, 1948. - 232 е.; Северин ПЛ. Укрупнение БССР в 1924 г. // Ист. зап.-1954.- >5 46. - С. - 289-304.; Якубовская С.И. Строительство Союзного Советского социалистического государства. 1922-1925 гг. - М.: Изд-во Акад.наук СССР, 1960. --■ 400 е.; Круталевич В.А. Административно-территориальное устройство БССР,-Минск: Наука и техника, 1966. - 131 с.

11 Шерстобитов В.П. Введение II Шерстобитов В.П. Советский народ - монолитная общность строителей коммунизма,- М.: Мысль, 1976. - С.5 -18.; Молочко А.Д., Барановский Е.И. Белорусская Советская Социалистическая республика // Многонациональное Советское государство ! Огв.ред. М.И.Куличенко. - М.: Политиздат, 1972. - С.154-167.

БССР, у тым лшу, i да праблемы фаршравання тэрыторьп рэспублю. Гэтаму спадарожшчала актыуная дыскушя у перыядычным друку12. Р.Гарэцш, М.Ермаловш, Я.Шыраеу i ¡ншьи У iropaiy публшацый звяртшп увагу грамадскасщ на той факт, нгго грашцы БССР вызначашся юраунщтвам кампартьи без yniKy нацыянапьных штарэсау беларускага народа. 3 часам газетныя i часотсныя артикулы перарасла у навуковыя даследаванш. Перш за у сё трэба адзначыць ктгу Я.Шыраева "Русь Белая, Русь Черная и Литва в картах". Аутар здолеу сабраць разам карты расшсюх, польсшх, л1тоуск!х i нямецюх даследчыкау. Анализ картаграф^чнага матэрыялу, яго еупастауленне з матэрыялаш nepanicay i даным1 этнаграф1чных даследаванняу дазваляюць сцвярджаць, што фарм1раванне палкычных гранщ Беларускай рэспублш у XX ст. не заусёды праходзша з улшам навуковых фактау13.

Задачу паказаць унлыу унутры- i знешнепалкычных фактарау на фарм1раванне гранщ Беларускай дзяржавы паставш перад сабой стваральнт кшп "Беларусь на сям1 рубяжах." Аутар другой яе част А.Щтоу л^чыць, што партыйнае юраунщтва у Маскве устанавливала грашцы БССР, зыходзячы выключна з меркаванняу паштычнай кан'юнкхуры, выкарыстоуваючы беларускш земл1 у якасщ разменнай карты для вырашэння уласных знешнепаииычных i прапагандысщах задач. Цшавае i актуальнае дасиедаванне А.Цгтова грунтуецца на новых apxiyHbix даных i змяшчае бататы фактычны матэрыял. Разам з тым сам даследчык не Л1чыць праблему вычарпанай14.

Грушоунай працай, прысвечанай станауленню беларускай дзяржаунасщ, у якой надаецца значная увага i пытанню фарм1равання тэрыторьи БССР у 1918 - 1926 гг., з'яуляецца апошняя манаграфш В.Круталсв1ча. У ёй змяшчаецца шфармацыя аб галоуных этапах пастаноую i абмеркавання тэрытарьгальнага нытання, раскрываюцца захады йраушцтва БССР, даецца адмоуная ацэнка адносшам губершжх уладау да пашырэння Беларускай

12 Гарэцк! Р., Ермалов1ч М. Псторыя не цершць перакосау // Звязда. -1992. -11 студз. - С.2.; Ширяев Е. Виленский край или белорусско-литовский? // Нар. газ. -1992. - 21 студз. - С.2.; Залесский А. К разговору об "этнографической Белоруссии" // Со.з.Бел. - 1990.-24 авг. - С.З.

" Ширяев Е. Е. Беларусь: Русь Белая, Русь Черная и Литва в картах. - Минск: Навука 1 тахшка, 1991. - 113 с. .

" !Цггоу А.К. Пахабны инр // Казлоу Л., Цггоу А. Беларусь на сям1 рубяжах.-Мшск: Беларусь, 1993. - С.24-67.

савецкай рэспублш. Аднак даследчык не паказау дастаткова глыбока, ды 1 не став1у гэта сваей задачай, фактары, яия уплыватп на вырашэнне беларускага пытання. Па-за увагай аутара застауся таксама 1 працэс прыёмю-перадачы беларусых тэрыторый у склад БССР15.

Мнопя иыташп фарлнравання тэрыторьи БССР (асабл1ва у тьш, што датычыцца Гомельскай губерш) закранаюцца у працы

B.Шчукова 1 М.Старавойтава. Вывады, яюя робяць аутары адносна далучэння у 1924 \ 1926 гг. Гомельскай губерш да Беларускай рэспублш, у пэунай ступеш датычацца { шшых тэрыторый, як!я вярталюя у склад БССР'6.

У апошш час праблеме фарм1равання тэрыторый БССР у 1918-1926 гг. таксама надавалася увага у газетных 1 часотсных артыкулах мнопх беларусшх псторыкау: Г.Ел1заравай I

C.Ел^зарава, А.Геся, У.Ракашэв1ча, Я.Юхо 1 шшых". У ¡х публшацыях знайпгш сваё адлюстраванне розныя эканам1чпыя, пал1ТЕ.1чныя I культурны» аспекты тэрытарыяльнага будаунщтва Беларускай савецкай рэспублт у адзначаны перыяд.

Крышцазнаучую базу дысертацьи сюши матэрыялы Нацыянальнага арх!ва Рэспублш Беларусь (НА РБ). Вяшкую колькасць дакументау па тэме змяшчаюць фонды 4 ! 60: фонд 4 (фонд ЦК КП(б)Б) вошсы 1, 2, 3, 4, 21 1 фонд 60 вотс 3 (копи дакументау, сабраных Гнстытутам псторьп партьп \ Кастрычшцкай рэвалюцьп пры ЦК КП(б)Б). Знаёмства з дакумеитам1, што захоуваюцца у гэтых фондах, дазваляе дэталёва уявщь працэс фармаравання тэрыторьи БССР у 1918-1926 гг., вызначыць яго асноуныя этапы 1 фактары, яюя аказал! найбольшы уплыу на ход 1

15 Круталевич В.А. История Беларуси: становление национальной державности (1917-1922 гг.) / Нац. акад. наук Беларуси, Ин-т философии и права. - Минск: Журн. "Право и экономика", 1999. - 385с..

16 Пичуков В.П., Старовойтов М.И. Гомелыцина многонациональная (20-30-е годы XX века) / Гомел. гос. ун-т. - Гомель, 1999. - Вып. 1 -233 с.

17 Егпзарава Г., Елпарау С. "Пашыраная Беларусь" : [3 псторьп аб'яднання усход. Беларуа у 20-ыя гг.] // Бел. мшуушчына.-199б.-М5. - С.7-10.; Елварава Г., ЕЫзарау С. Эканам1чнае раяшраванне i "беларускае пытанне" j? першай палове 1920-х гг. // Бел. пет. 4acon.-1998.-N2.-C.62-64.; Гесь А. Як ад сшивал! усходшя земл1: [Рух за нац. самавызначэнне Вщеб. губерш пад юраунщтвам УЛгнатоускага: 20-ыя гг.] // Спадчына. - 1995.-N6. - С.37-40.; Ракашэв1ч У. Пашырэнне тэрыторьи Бе л ару ci: [Да пытання аб далучэнш Гомел. губерш да БССР] // Палессе. -1996. - N1. - С.126-130.; Юхо Я. Фармфаванне тэрыторьи Беларуси 20-ыя гг. // Спадчына. - 1991. - N6. - С.2-11. i ¡нт.

вынио працэсу. Пратаколы пасяджэнняу ЦБ i ЦК КП(б), перашска, якая; вялася пам1ж юраунщтвам БССР, губернсмш укладам! i Пал1тбюро ЦК РКП(б), з'яуляюцца каштоунай.крьшщай i даюць магчымасць даследаваць пазщьн цэнтральных, рэспублшшстх i губернсих органау улады па беларусюм тэрытарыяльным пыташп, зразумець сутнасць разыходжанняу i ix прычыны.

Важныя для даследавання звестю знаходзяцца таксама у матэрыялах былога .Цэнтрадьнага дзяржаунага apxiea Кастрычнщкай рэвалюцьц -фонды: 6 (ЦВК БССР), 15 (Паунамоцнае, прадстаунщтва БССР пры урадзе РСФСР), 31 (Дзяржауная планавая кам5т пры Эканашчнай нарадзе БССР), 34 (Народны кам1сарыят унутраных спрау БССР), 48 (Народны кагасарыят земляробства), 701 (Камгая па ажыццяуленш нацыянальнай памтьта пры ЦВК БССР). Дакументы з гэтых фондау дазваляюць разгледзець не толыа палиычны бок працэсу тэрыгарыяльнага будаунщтва Беларускай савецкай рэспублш, але i яго цесную сувязь j уплыУ на сацыяльна-эканам1чнае i нацыянальна-культурнае развщцё беларускага народа. Дадатковай важнай крышцай пры вывучэшп тэрьггарыяльнага пьггання з'яуляюцца таксама матэрыялы перыядычнага друку.

Тагам чынам, гснуючыя навуковыя працы хоць i закранаюць мнопя аспекты пытання устанаулення гранщ БССР, але не вычэрпваюць усёй глыбЫ праблемы i не здымаюць з парадку дня неабходнасць у абагульняючай працы. Толыа комплексны, крытычны i як мага болын поуны анализ ycix груп крьшщ дазваляе стварыць агульную кардшу працэсу, вызначыць заканамернасщ i асабл1васщ фарм1равання тэрыторьн БССР у 1918-1926 гг.

Глава 2. Тэрытарыяльнае пытанне БССР у канны 1918— 1922 гг.

У другой главе разгледжаны працэс вызначэння тэрыторьн Беларускай савецкай рэспублш у канцы 1918 - 1922 гг. Знаёмства з apxiyHbnvii матэрыялам! i пстарычнай лггаратурай, анализ развщця падзей, а таксама выказванш хидэрау РКП(б) i КП(б)Б сведчаць аб тым, што у 1919 - 1920 гг. знешнепаштычны фактар быу дамшуючым пры вырашэнш пытання аб тэрыторьн Беларускай савецкай рэспублш. БССР утваралася як буферная дзяржава, асно^най задачай якой было размежаванне Савецкай Pacii i кащталнлычных краш. У працэсе фар\правання тэрыторьн рэспублш гэты факт адыграу галопную ролю. Ужо у хутк!м часе

пасля I з'езда КП(б)Б, яш абвясщу Беларускую савецкую рэспубл1ку у гранщах Мшскай, Смаленскай, Маллёускай, Вщебскай 1 Гродзенскай губерняу з беларусюм! часткамх тэрыторый прылеглых Ковенскай, Вшенскай, Сувалкаускай \ Чаршгаускай губерняу, тэрытарыяльнае пытанне стала прадметам спрэчак палЛж рэспублнсанскМ уладамх 1 юраунщтвам РКП(б). У схудзехп - лютым 1919 г., нягледзячы на пратэсты урада БССР 1 ЦБ КП(б)Б, дырэктыуным загадам зверху, у парадку партыйнай дысцыплшы, тэрыторыя рэспубл1ха была абмежавана "геаграф1чна неабходным! ггамсрамГ' (Мшская 1 Гродзенская губерш), а потым 1 сама рэснублхка увайшла у склад новага дзяржаунага утварэння -Лггоуска-Беларускай ССР. Падчас савецка-польскай вайны знешнепалхтычны фактар працягвау уплываць на працэс дзяржаунага 1 тэрытарыяльнага будаунщтва на Беларусь Беларуская савецкая рэспублйса хаця 1 была адноулена летам 1920 г., аднак у абмежаваных памерах. Уплыу знешнепаттычнага фактару праяв1уся 1 падчас заключэння у сакав1ку 1921 г. рыжскага м1рнага дагавора. Пакшутыя у складзе Полынчы беларусшя земл1 разглядашся у якасхи рэвалюцыяшзуючага фактара, яи павшен быу паскорьщь наспяванне рэвалюцыйнай спуацьп.

Пасля заканчэння савецка-польскай вайны тэрыторыя Беларускай савецкай рэспублш ахоплхвала толыи 6 няпоуных паветау бьшой Мшскай губерш \ складала 52,4 тыс. кв. км з насельшцтвам каля 1,5 млн. чалавек. Паунацэннае развщцё беларускай нацьп у таюх умовах было немагчыма. У 1920-1921 гг. гараушцтва БССР прадпрымала пэуныя захады па вяртаню усходнебеларусых тэрыторый, яюя, на жаль, застшнся безвышковымь Упершьгаю праблема уз'яднання беларусшх зямель была пастаулена ЦБ КП(б)Б восенню 1920 г., але па прычыне складаных знешнепалшычных абставш рэспублшансмя улады сам1 нрызнал! пашырэнне тэрыторьн рэсххублш запасным. Замоучванне праблемы 1 адсутнасць ¡нфармацьн аб захадах па яе вырашэнш выклкалх незадаволенасць нават сярод членау КП(б)Б. У пачатку 1921 г. група беларусюх камухистау звярнулася у ЦК РКП(б) з дакладам, значнае месца у ягам займала тэрытарыяльнае пытанне. Ыцыятары звароту прапаноувал1 неадкладна пашырыць тэрыторыю БССР за кошт беларусюх зямель, яюя уваходзш у склад РСФСР. Даклад выклжау рэзка адмоунухо рэакцьпо з боку юраунхцтва КП(б)Б. Пасля гэтага пытанне аб вяртанш

усходнебеларусюх тэрыторый ставшася тольи партыйныш уладаш БССР щ з IX адабрэння.

У 1921 г. захады юраушцтва БССР па вяртанш Усходнебеларусюх тэрыторый быт звязаны з праектам раяшравання савецкай крашы 1 стварэння на базе беларусих зямель Заходняй вобласщ. Аднак пашж мраунщтвам БССР 1 уладаш Вщебскай, Гомельскай 1 Смаленскай губерняу ¡снавал! разыходжашп адносна памерау вобласщ, формау аб'яднання 1 яе адшшстрацыйнага цэнтра. Працэс стварэння Заходняй вобласщ прьтышуся. А з сярэдзшы 1922 г., кал1 пачалося абмеркаванне прынцыпау 1 умоу утварэння саюзнай дзяржавы, тЭрытарыльная праблема часова страцша актуальнасць.

Глава 3. Вяртанне БССР усходнебеларусюх тэрыторый.

У трэцяй главе разглядаецца працэс вяртання у 1924 1 1926 гг. усходшх тэрыторый у склад БССР. Ыцыятарам аб'яднання беларусих зямель выступша юраунпдтва БССР, якое абгрунтоувала неабходнасць пашырэння тэрыторьи рэспублш палггычньп«, эканам1чным1 1 этнаграф1чным1 прычынамь Асноуны акцэнт па-ранейшаму раб1уся на знешнепаштычны фактар. Далучэнне да БССР раёнау з большасцю беларускага насельнщтва супрацьпастаулялася палггыцы нацыянальнага ущску 1 прыгнёту, якая праводзшася Польшчай у Заходняй Беларусь Звярталася увага 1 на расчараванасць беларускай штэлЬенцьп няыэуным стапошшчам БССР. Падкрэанвалася таксама аднароднасць гаспадарак беларусюх зямель. Каб даказаць ¡х беларусю' характар, праводзиися спецыяльныя навуковыя даследаванш.

Юраунщтва рэспублт здолела знайсщ прьшльшкау пашырэння БССР у саюзных \ расШсюх савецюх, партыйных 1 гаспадарчых органах. Аднак супраць уключэння беларусшх тэрыторый у склад БССР выступЫ некаторыя прадстаунш уладау Вщебскай, Гомельскай 1 Смаленскай губерняу. У сва1х дакладах у ЦК РКП(б) яны адмаулшп той факт, што насельшцтва губерняу па нацыянальнасщ з'яуляецца беларусюм. Сярод рабочых 1 сялян праводзшася аптацыя супраць беларус^зацьп 1 далучэння да БССР, пад уплывам якой складвашся адмоуныя адносшы да беларускай мовы 1 культуры. У цэлым жа насельнщтва на далучэнне да БССР адрэагавала давол1 абыякава, разумеючы, што яго стпатш щ антыпатьп шчога змяшць не могуць.

Падчас абмеркавання 1 вывучэння беларускага тэрьггарыяльнага пытання пам1ж юраунщтвам БССР 1 уладамг РСФСР на^ралюя разыходжашн адносна вызначэння беларускай этшчнай тэрытьрьн. Урад БССР } ЦК КП(б)Б настойваш, што акрамя далучаных у 1924 г. да БССР зямель беларуыа\п таксама з'яуляюцца: Вел1жсю, Невельсш \ Себежсш паветы Вщебскай губерт; Мглшсю, Навазыбкауст 1 Суражсю паветы Чаршгаускай губер!н; асобныя паветы Смаленскай губерш. Беларуси бок спасылауся на матэрыялы ператсу 1897 г. 1 этналшгвктычныя даследавашн беларусюх 1 русих вучоных. Юра$чпцтва РСФСР, якое прьггрымл1валася супрацьлеглай пазщьп, аддавала перавагу перашсу 1920 г. 1 дакладам губернсих уладау. У спуацьн, кам аргументы кожнага з бакоу мапп быць аспрэчаны 1 пастаулены лад сумненне, адзшы выхад быу у аргашзацьн грунтоунага этнаграф1чнага абследавання спрэчных раёнау. № у 1926 г., ш пазней такое абследаванне праведзена не было. Паттбюро ЦК УКП(б) аддало перавагу дырэктыунаму спосабу вырашэння праблемы. Праект пашырэння БССР, прапанаваны беларуспм1 уладам1, не быу рэатчавашл у поунай меры, нязгоду з чым юраушцтва рэспублна выказвала не раз.

Пашырэнне тэрыторьн рэспублш паставша перад урадам БССР шэраг сур'ёзных праблем. Губернская улады ¡мкнулюя за кошт беларусюх раёнау палепшьщь эканам1чнае становшгча сва1х губерняу. Доуп час беларусия паветы не карыстшися фшансавай падтрымкай з губернскага бюджэту. 3 саугасау вывозшася насенне 1 жывёла, з прадпрыемствау заб^рашся сыравша 1 тэхшка. У вынжу такой палиъпа далучаныя да БССР раёны апынул1ся у складаным эканам1чным становшчы. Ураду БССР давялося прыкладаць вялшя намагашп, каб змяшць гэтуго сггуацыю.

У вышку першага пашырэння Беларускай савецкай рэспублш у 1924 г. яе тэрыторыя павял!чылася больш чым у два разы 1 склала 110584 кв. км, а колькасдь насельшцтва узрасла да 4,2 млн. чалавек. Пасля таго, як у 1926 г. да БССР быт далучаяы Гомельсм 1 Рэчыцм паветы, тэрыторыя рэспублш павятчылася яшчэ на 15727 кв. км., а насельшцтва — на 649 тыс. чалавек. Вяртанне у склад БССР дастаткова развных у эканам1чных адносшах раёнау садзейшчала павышэнню эканам1чнага патэнцыялу рэспублш, стварыла новыя магчымасщ для далейшага

сацыяльнага 1 надыянальна-культурнага развщця, павял1чьша м1жнародны а^ггарытэт БССР.

ЗАКЛЮЧЭННЕ

Фар\праванне тэрыторьн Беларускай савецкай рэспублш у 1918-1926 гг. - складаны працэс, яга адыграу выключна важную ролю у псторьн Беларуы XX ст. 1дучы у канцы 1918 г. на абвяшчэнне Беларускай рэспублш, ираунщтва РКП(б) юравалася перш за усё меркаваншая. знешнепаштычнага характару. У сувяз1 з гэтым тэрытарыяльнае пьгганне палкам залежала ад знешнепалиычных абставш 1 вырашалася зыходзячы з мэтазгоднасщ бягучага моманту. У больш шыроим аспекце знешнешштычны фактар у канцы 1918 - пачатку 1921 гг. уюночау 1 агульную наюраванасць юраунщтва кампартьи на сусветную рэвалюцыю, нры якой усе нацыянальныя нытанш падпарадкоувашся задачам рэвалюцыйнай барацьбы [4,6].

Пасля заканчэння савецка-польскай вайны знешнепшптычны фактар яшчэ доуга захоувау сваё значэнне пры вырашэнт пытанняу унутранага будаунщтва. Разам з тым у пасляваенны перыяд значны упяыу на вырашэнне тэрытарыяльнага пытання пачынаюць аказваць 1 унутраныя фактары: унутрыпшптьгчныя, эканам1чныя, нацыянальна-культурныя [5,7].

Усе рашэнш адносна грашц БССР 1 наступных тэрытарыяльных зменау прымалкя у Маскве. Пастановы ЦК РКП(б), нават у выпадку нязгоды з ¡\й рэсиублжапсюх 1 губернсюх уладау, праводзшся у парадку партыйнай 1 дзяржаунай дысцышнны. У працэсе вяртання усходнебеларусих тэрыторый юраунщтву БССР прыйшлося пераадольваць давол! моцнае супрахиуленне з боку некаторых ирадстаушкоу уладау Вщебскай, Гомельскай, Смаленскай губерняу. Няведанне культуры I псторьп беларускага народа, боязь згубщь насаду I нежаданне вывучаць беларускую мову - вось асноуныя прычыны негатыуных адносш губернскага мраушцтва да пашырэння БССР [1,3].

Адсутнасць шфармацьн 1 аптацыя мясцовага юраунщтва супраць далучэння да БССР прыводзпи да скажонага уяулення жыхароу усходнебеларусюх зямель аб гэтым працэсе. Аднак ужо праз каротга час, кал1 яно трапляла у атмасферу, спрыяльную для нацыянальнага развщця, дзе беларуская мова \ культура карысталкя сапрауднай павагай \ падтрымкай з боку дзяржавы, спуацыя паступова мянялася [2,4].

Вяртанне у 1924 i 1926 гг. усходнебеларусшх тэрыторый, пры усёй неадназначнасщ ацэнак прынцыпау правядзення гэтага працэсу, мела для БССР вялкае значэяне. 3 уз'яднаннем беларусюх зямель стварытся спрыяльныя умовы для кансашдацьп беларускай нацьл, эканам1чнага, сацыяльнага i культурнага развщця беларускага народа. ПавыЫуся эканамгага патэнцыял рэспублт, юраванне народнай гаспадаркай з аднаго цэнтра дазваляла пауней ул1чваць прыродныя i пстарычныя асабл^васщ Ecnapyci як асобнай вытворчай адзшю. З'явшся рэальныя магчымасщ для адраджэння беларускай мовы i культуры. Уюпочэнне у склад БССР беларусих раёнау Вщебскай, Гомельскай i Смаленскай губерняу узмацнша таксама i ъпжнародны аутарытэт рэспублт, пауплывала на пал1тычную арыентацыю насельшцтва Заходняй Беларуа [4,5].

СП1С ПУБЛ1КАЦЫЙ

Артыкулы у часотсах

1. Хом!ч С.М. Далучэнне Гомельскага i Рэчьщкага паветау да БССР у 1926 г. // Весщ Нац. Акад. Навук Беларуси Сер. гумаштар. навук. - 1999. - № 4. т С.28-31.

2. Хом1ч С.М. Да пьггання аб вяртапш у склад БССР яе усходшх тэрыторый (пазщыя губернсюх улад) // Becni Бел. дзярж. пед. ун-та - 2000. - № 3. - С.85-87.

3. Хом1ч С.М. Праблема вызначэння беларускай этш'чнай тэрыторьн у працэсе усталявання гранщ БССР у 1920-я гады // Весщ Бел. дзярж. пед. ун-та. - 2000. - № 4. - С.91-93.

4. Хом1ч С.М. Асноуныя этапы фарм1раванпя тэрыторьн Беларускай савецкай рэспублт (канец 1918 - 1926 г.) // Бел. пет. агляд. - 2000. -Т.7. Сш. 2 (13) - С.418-428.

5. Хом1ч С.М. Фарм^раванне тэрыторьп БССР (1919-1926 гг.) И Псторыя: праблемы выкладання. - 2000. - № 4. - С. 83-90.

Матэрыялы навуковых канферэнцый

6. XoMin С.М. Тэрытарыяльнае пытанне пры утварэнш БССР // Псторыя Беларуси новае У даследванш i выкладаннк Матэрыялы Рэсп. навук.-практ. канф., Мшск, 27 сак. 1999 г.: У 2 ч. /Бел.дзярж.пед.ун-т; Гал.рэд.: У.В.Тушй. - Мшск, 1999. - 4.1.- С.200-203.

7. Хом1Ч С.М. Фарм1раванне тэрыторьн БССР (1919-1926 гг.): пстарыжграфш праблемы. И Пстарыяграф1я псторьн Беларусь стан i перспектьшы развщця: Матэрыялы нав. канф., Мшск, 6-7 кастр. 1999 г. / 1н-т псторьн HAH Беларуси; Гал. рэд.: - М1нск, 2000. - С. 218-221.

РЭЗЮМЭ

Фарлправанне тэрыторьа Беларускай савецкай рэспублш, беларуская этшчная тэрыторыя, вяртанне усходнебеларуах тэрыторый, знсшнепаштычны фактар.

Мэтай дысертацш "Фарм^раванне тэрыторьп Беларускай савецкай рэспублш (канец 1918-1926 г.)" з'яуляецца даследаванне працэсу фарм1равання тэрыторьп БССР у 1918— 1926 гг. Аугар nacraBiy перад сабой наступныя задачы: разгледзець паттычныя i сацыяльна-эканамлчныя умовы, у яюх адбьшалася фарм1раванне тэрыторьп БССР у адзначаны перыяд; даследаваць працэс вяртання усходнебеларусюх тэрыторый у склад БССР у 1924 i 1926 гг.; выявщь пазщыю па гэтым пытанш цэнтральных, рэспублкансюх i губернсюх уладау; даць ацэнку вышкам пашырэння тэрыторьп БССР у 1924 i 1926 гг. У вышку был1 зроблены наступныя вывады:

1. У 1918-1920 гг. галоуную ролю пры вызначэнш ipaiiiu БССР адыгрывау знешнепаютычны фактар;

2. У 1921-1926 гг. знепшепалггычны фактар не стращу свайго значэння. Разам з тым вялкая увага надавалася i унутраным фактарам: унутрыпалпычнаму, сацыяльна-эканашчнаму, нацыянальнаму;

3. Усе рашэнш адносна зменау границ Беларускай савецкай рэспублш прымалкя у ЦК РКП(б). Магчымасщ урада БССР i ЦК КП(б)Б уплываць на разгляд пытання быт абмежаваныя;

4. Супраць вяртання усходнебеларусюх тэрыторый у склад БССР выступш некаторыя прадстаунта юраушцтва Вщебскай, Гомельскай i Смаленскай губерняу;

5. Шырокага абмеркавання тэрьпарыяльнага пытання не праводзшася. Рашэнне аб далучэнш ^сходнебеларусшх зямель да БССР большасць насельшцтва Вщебскай, Гомельскай i Смаленскай губерняу успрыняла стрымана;

6. Вяртанне у 1924 i 1926 гг. усходнебсларуих тэрыторый у склад БССР мела вялкае пагатычнае i сацыяльна-эканам!чнае знЕмэнне. Яно садзейшчала кансалщацьп беларускай нацьй, стварыла спрыяльныя умовы для развщця беларускай мовы i культуры.

РЕЗЮМЕ

Формирование территории Белорусской советской республики, белорусская этническая территория, возвращение восточно-белорусских территорий, внешнеполитический фактор.

Целью диссертации "Формирование территории Белорусской советской республики (конец 1918—1926 г.)" является исследование процесса формирования территории БССР в 1918—1926 гг. Автор поставил перед собой следующие задачи: рассмотреть политические и социально-экономические условия, в которых происходило формирование территории БССР; исследовать процесс возвращения восточно-белорусских территорий в состав БССР в 1924 и 1926 гг.; выявить позицию по этому вопросу центральных, республиканских и губернских властей, дать оценку результатам расширения территории БССР в 1924 и 1926 гг. В результате сделаны следующие выводы:

1. В 1918-1920 гг. главную роль при определении границ БССР играл внешнеполитический фактор;

2. В 1921-1926 гг. внешнеполитический фактор не потерял своего значения. Вместе с тем большое внимание уделялось и внутренним факторам: внутриполитическому, социально-экономическому, национальному;

3. Все решения относительно изменения границ Белорусской советской республики принимались в ЦК РКП(б). Возможности правительства БССР и ЦК КП(б)Б влиять на рассмотрение вопроса были ограничены;

4. Против возвращения восточно-белорусских территорий в состав БССР выступили отдельные представители руководства Витебской, Гомельской и Смоленской губерний;

5. Широкого обсуждения территориального вопроса не проводилось. Решение о присоединении восточно-белорусских территорий к БССР большинство населения Витебской, Гомельской и Смоленской губерний восприняло сдержанно;

6. Возвращение в 1924 и 1926 гг. восточно-белорусских территорий в состав БССР мело большое политическое и социально-экономическое значение. Оно содействовало консолидации белорусской нации, создало благоприятные условия для развития белорусского языка и культуры.

Summary

Formation of the Belarussian Soviet republic territory, Belarussian ethnic territory, return of Eastern Belarussian territories, broadening of the BSSR territory, foreign-policy factor.

The purpose of the dissertation "Formation of the territory of the Belarussian Soviet Republic (the end of 1918 - 1926)" is the research of the process of the BSSR borders determination in 1918 — 1926. The author has put before himself the following tasks: to examine political, social and economic conditions under which the formation of the BSSR territory was going on; to study the process of eastern Belarussian territories return into the BSSR in 1924 and 1926; to reveal attitude to this process of central, republican and provincial authorities; to form a correct estimate of the results of the BSSR territory broadening. As a result the author has received the following conclusions:

1. In 1918 - 1920 foreign-policy factor played the main role in the process of the BSSR borders determination;

2. In 1921 - 1926 foreign-policy factor had not lost its importance. But at the same time much attention was also paid to domestic factors: internal political, social, economic and national;

3. All decisions concerning the Belarussian Soviet Republic borders were firstly made in the Central Committee of the Russian Communist Party and then these decisions were to be approved by Party and Soviet bodies in the way of Party and state discipline. Central Committee of the Belarussian Communist Party and the BSSR government had limited influence on the results of territorial problem solving;

4. Leaders of Vitebsk, Gomel and Smolensk provinces were against returning of Eastern Belarussian territories into the BSSR;

5. There wasn't broad discussing of the territorial question. Most of the population of Vitebsk, Gomel and Smolensk provinces excepted the decision of returning into the BSSR coldly;

6. Returning of Eastern Belarussian territories into the BSSR in 1924 and 1926 had a great political, economic, social importance. It contributed to consolidation of the Belarussian nation, created favorable conditions for development of Belarussian language and culture.