автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.22
диссертация на тему: Фразеологические единицы произведений С. Айни и способы их перевода на русский язык

Текст диссертации на тему "Фразеологические единицы произведений С. Айни и способы их перевода на русский язык"

РЕСПУБЛИКА ТАДЖЙКИСТАН ТАДЖИКСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ НАЦИОНАЛЬНЫЙ

УНИВЕРСИТЕТ

МИРЗОЕВА МОХИРА МАДИБРОХИМ1

ФРАЗЕОЛОГИЧЕСКИЕ ЕДИНИЦЫ ПРОИЗВЕДЕНИЙ С. АЙНИ И СПОСОБЫ ИХ ПЕРЕВОДА НА РУССКИЙ ЯЗЫК

10.02.22,- Языки народов зарубежных стран Европы, Азии, Африки, аборигенов Америки и Австралии (таджикский язык)

диссертация на соискание ученой степени кандидата филологических наук

На правах, рукописи

Научный руководитель: доктор филологических наук, профессор Камолиддинов Б.

ДУШАНБЕ-2002

ЧУМХ,УРИИ ТОЧИКИСТОН ДОНИШГОХ,И ДАВЛАТИИ миллим то^икистон

Ба х,укми дастнавйс

ВОХ,ИДХ,ОИ ФРАЗЕОЛОГИИ АСАРХ,ОИ С.АЙНИ ВА УСУЛХ,ОИ ТАРЧУМАИ ОЮф БА ЗАБОНИ РУСИ

10.02.22. - Забонх,ои мамлакатх,ои хоричии Аврупо, Осиё, Африко,

бумиёни Америка ва Австралия (забони точикй)

рисола барои дарёфти дарачаи илмии номзади илми филология

Родбари илмй: доктори илми филология, профессор Камолиддинов Б.

ДУШАНБЕ - 2002

My кадди ма..................................................................................3

Боби 1. Хусусиятхри лугавию маъной, бадей ва услубии

вох,идх,ои фразеологии осори С. Айнй...................................................9

1.1.0бзори лингвистй............................................................................9

1.2.Хусусиятх,ои лугавию маъной.......................................................14

1.2.1. My родифх,ои фразеологй..................................................... 28

1.2.2. Вариатсияи фразеологй........................................................30

1.2.3.Вох,ид>^ои фразеологии сермаъно, наздикталаффуз ва мукрбилмаъно..............................................................................31

1.3.Хусусиятх,ои бадей ва услубй..........................................................49

1.3.1.Мачо з................................................................................ 59

1.3.2.Ташбех ,.................................................................................59

1.3.3.Истиор а................................................................................60

1.3.4.Муболиг а...............................................................................60

1.3.5.Тазо д...................................................................................61

1.3.6.Кино я..................................:............................................... 61

1.3.7.Рам з...................................................................................62

Боби 2. Усулхри тарчумаи вох,ид>^ои фразеологии асар^ои устод

С. Айнй....................................................................................................64

Хул оса....................................................................................................157

Замима.............................................................................................161

Фехрасти адабиёт............................................................................... 181

МУКАДДИМА

Вох;ид^ои фразеологй х,амчун воситаи ифода ва ороиши нутк, дар забон мавк,еи хоса доранд. Онх,о офарида^ои халк,анд ва х,аёти мардумро аз чих;атх,ои моддиву маънавй инъикос мекунанд. Ин вох;идх;ои забон сохти устувору ба х,иссах,о чудонашаванда доранд ва дар к,атори калимах,ои маънидор як к,исмати мух;ими хазинаи лугавиро ташкил мекунанд. Дар ^араёни инкишофи таърихии забон онх,о х;ам рехтаю суфтатар гардида, ба мисли дигар унсурх;ои лугавй мавк,еъ ва мавридх;ои истифода ва пайваста ба ин обуранги услубию х,иссй, тобишу чилох;ои маъной пайдо кардаанд. Азбаски к,исми бештари чунин иборахри пурмаъно ва образноки рехта мах,сули эчодиёти сох,ибони забон аст, онх,о дар гуфтугуи рузмарраи одамон ба таври васеъ истифода мешаванд ва яке аз нишонахри барчастаи услуби муошират ба шумор мераванд. Вале вох^дхри фразеологй тамоми сох,а^ои зиндагй ва фаъолияти одамонро инъикос мекунанд, бинобар ин доираи истеъмоли онх;о бо як услуби муошират маздуд нашуда, дар услубх;ои дигари нутк, х,ам ба андозаи гуногун истифода мешаванд. Аммо дар ягон услуби дигари нутк, (ба чуз услуби муошират) ба дарачаи услуби бадей серистеъмол ва аз лих;ози услуби гуногунвазифа нестанд. Аввалан, адибон ба андозаи бахраманд буданашон аз ин ганчинаи забони халк,, сониян, мувофик;и зав^у марок; ва хусни таваччух.ашон ба унсурх,ои забони зинда аз ин сарвати бебахри забон истифода бурдаанд. Дигар ин, ки вох;идх;ои фразеологиро х,ар як нависанда мувофи^и услуби хоси хеш ба кор бурдааст. Дар ин бобат С. Айнй низ равишу услуби хос дорад.

С. Айнй устоди бузурги забон мебошад. Асархри у хазинаи дурдонахри сухананд. Дар онх,о гуё сарвати беинтихри лугавй,

фразеологй, грамматики ва бадеии забони ^азорсолаи мо бо х,амаи зебой, фасох,ат ва ик;тидори худ фарох,ам омадааст (1.1, 25). Ин аз он ша^одат медих,ад, ки устод Айнй ба эчодиёти халк, ва осори гаронбах,ои гузаштагонамон бо як э^тироми хоса менигарист. Хусусан, дурдонах,ои эчодиёти халфо бо як самимият истифода мебурд. Аз ин хотир, осори

С. Айнй пур аз ифодах;ои мачозй, вох;идх;ои фразеологй ва зарбулмасалу мак,олх;ост.

Зикр кардан ба маврид аст, ки тамоми забон^ои дунё байни х,амдигар робитаи ногусастанй доранд. Ин ало^ахр тавассути адабиёти бадей ва тарчумаи он густариш меёбанд. Зисту зиндагй, урфу одат, таърих ва тамаддуни башарият дар адабиёти бадей акс меёбад ва бо ро^и тарчумаи бадей халк^ои гуногунзабон бо он ошно мешаванд. Аз ин чунин бармеояд, ки нак;ши тарчума дар гановати хал^о ва адабиётх,о них,оят калон аст. Дар ин бобат шоири покистонй Файз Ах,мади Файз гуфтааст: «Тарчумаи осори х,амдигар, муносибати адабии мамолики мухталиф, яке аз муассиртарин восита^ои щаробати халк,х;ост ва дар замони душвори мо чй чизе метавонад мух,имтар аз к,аробати халцхр бошад» (1.53,127).

Н.Г.Чернишевский дар хусуси принсипи интихоби асарх,ои тарчумашаванда менависад: «Асархри бех,тарин ва шоистатаринро тарчума бояд кард»(1.53,127). Офаридахри С. Айнй намунаи бех;тарини асархри насрист ва аз ин сабаб он^о ба забонхри гуногуни дунё тарчумаву нашр шудаанд. Аз чумла , «Марги судхур» ва «Ёддоштхр»-и устод дар Булгория (1952), Чумхурии Олмон (1955), «Ёддоштхр» дар Чум^урии халк;ии Хитой (се маротиба 1953,1957,1959), Полша (1952,1953), Руминия (1954), Чехословакия (1957), Фаронса (1956) ба табъ расида, пешкаши хонандагон гардидаанд. Соли 1957 дар Точикистон ин асархрро ба забони арабй бозгардонидаанд. Ин аз он

ша^одат медих,ад, ки осори писандида ба дили мардумони гуногунзабон низ рох, меёфтааст. Худи нависанда дар яке аз мактуб^ояшон ба Чалол Икромй менависад: «Маълум аст, ки асари х,ар кас монанди фарзандаш ба худаш хуш менамояд. Мувофик,и х,амин крида «Ёддоштхр» ба назари худам х,ам ба ^атори фарзандони хубам мегузарад» (1.41,5-6).

Аз он ки тавассути асархри тарчумавй сах,ифахри торики таърихи халк;и точик ба хонандагони гайриточик равшан мешавад, ч^ати мусбати корро нишон медихдц, аммо мух;им он аст, ки воситахри тасвири бадей, асоси миллй, чанбаи умумибашарй дар тарчума дуруст акс ёбад. Хусусан, вох,идхри фразеологй, ки барои барчастагй ва Чаззобии тасвири бадей хизмат мекунанд, ба забони тарчума бояд бо тамоми тобишхри маъноиашон гузаранд. Инчунин, адибон ибора^ои рехтаро на танхр айнан, балки тагйир дода низ кор мефармоянд, ки ин Чих,ат низ бояд аз назари мутарчим дур намонад. С. Айнй, ки муборизи матин бахри покию беолоишии забони точикй буд, аз «Одина» cap карда то «Ёддоштхр» тамоми имкониятх,ои забониро кор фармудааст ва ба мукрбили онхре, ки забони точикиро «як шеваи вайроншудаи забони форсй» (1.96) мешумориданд, муборизаи беамон бурдааст. Аз ин ру, тамоми воситахри тасвири бадей дар офаридахри устод бекаму кост акс гардидаанд.

Осори С. Айнй аз чониби забоншиносони точик мавриди тах,лили Чиддй к,арор гирифтааст. Аввалин тадк,икрт ба забон ва услуби повести бе^тарини нависанда «Марги судхур» бахшида шудааст. Носирчон Маъсумй дар "Очеркхр оид ба инкишофи забони адабии точик" (1.43) дойр ба фразеологияи точик маълумот дода, цайд мекунад, ки таъбирхри фразеологй ва макрлу зарбулмасалхр дар забони нависанда Чих,атхри хоси истеъмол доранд.

Нависанда бештарин ибора^ои идиоматикй ва фразеологиро ба забони тасвирии худ дохил намуда, онхрро чун воситаи ба хрдисахр,

одамон ва предметхр характеристикадих,анда истифода мебарад ва дар х,амин асос сухани тасвирро пуркувват ва ифоданок мегардонад (1.43, 65).

Асархри дигари устод, повести «Одина»-ро Х.Хусейнов (1.99), романи «Дохунда»-ро М. Юсуфова (1.114) тах,лилу таэдик, кардаанд.

Ногуфта намонад, ки тамоми хусусиятхри иборахри рехта ба тарчумаи асари бадей алок;аманд аст. Оё вох,идхри фразеологй тарчумашавандаанд? Х,ар як асари бадей вох,идхри фразеологии зиёд дорад ва х;ангоми тарчума дар баробари дигар воситахри лексикй ин унсур низ ба забони тарчумашаванда бояд гузарад. Пас, бо кадом ро>^ ? Ба ин савол забоншиносони дунё ба таври мухталиф чавоб гуфтаанд ва барои мутарчимон дастурхр пешнихрд кардаанд, ки дар ин бобат дар боби дуюм сухан хох;ем ронд.

Аз лихрзи тарчума эчодиёти С. Айнй аз тарафи забоншинос З.О.Муллочонова омухта шудааст. Номбурда дар монографияаш-«Услуби нусхаи асл ва тарчума» иллату муваффациятхри тарчумаи баъзе унсурхри забонии осори нависандаро ошкор кардааст (1.56).

Макрад аз интихоби ин мавзуъ та^лили хусусият^ои лексикию семантикй.бадеию услубй ва муайян намудани рох^ои тарчумаи вох,ид>^ои фразеологии асархри нависанда аст. Инчунин, дик,к,ати хонандаро ба ин тарчума^о равона карда, хусусиятхри вох,идхри фразеологии эчодиёти адибро аз худ намудан ва бо тарзи истифодаи онхр шинос шудан низ яке аз макрадхри дигари мост.

)^ангоми навиштани рисола мо аз андеша^ои илмии Н. Маъсумй, 3. Муллочонова, X,. Мачидов, Б. Камолиддинов, X. Х,усейнов, М. Юсуфова, А.В. Фёдоров, С.Влахов, С.Флорин фоида бурдем. Инчунин, «Фарх,анги иборахри рехта»-и М. Фозилов, «Фарх,анги забони точикй», «Лугати русй-точикй», «Лугати точикй-русй», «Лугати тафсирии забони русй»-и С.И. Ожегов, «Лугати мухтасари иборахри рехтаи русй-точикй барои

мактаббачагон», «Лугати фразеологии забони русй» мушкилкушои кори мо буданд.

Вазифаи мо иборат аз ошкор намудани хусусият^ои лексикй-семантикй, бадей ва услубии вох,идхри фразеологии повести «Марги судхур» ва «Ёддоштхр»-и нависанда, тах,лили мукрисавии таъбирхри рехтаи забонх;ои точикию русй ва муайян намудани таносуби маъноии онхр дар х,ар ду забон мебошад.

Равиши тадк,икрт бо усулхри тах,лили лексикй-семантикй, тасвирй ва мукрисавй чараён мегирад. Ба сифати мавод повести «Марги судхур» аз руи нашрхри соли 1953 ва 1986, русиаш «Смерть ростовщика» - 1976 (тарчумаи О. Сухарева), 1978 (тарчумаи А. Боршаговский) ва «Ёддоштх,о» к,исм>^ои I, II соли 1990, к,исми III -1950, к;исми IV-1954, русиаш «Бухара» к;исмхри I, II -1985, цисмхри III, IV-1981 (тарчумаи С. Бородин), «Воспоминания» 1960 (тарчумаи А. 3. Розенфелд) интихоб ва истифода шудаанд.

Рисола аз мук,аддима, ду боб, хулоса, замима ва фех;расти адабиёт иборат аст. Боби якумро «Дойр ба баъзе хусусиятхри лексикй-семантикй, бадей ва услубии во^идхри фразеологии асархри С. Айнй» номида, дар фаслхри чУД0Г0наи он обзори лингвистй, хусусиятхри лексикй-семантикй, хусусиятхри бадей ва услубй тах,лил мешавад.

Боби дуюм «Усулхри тарчумаи во^ид^ои фразеологии асар^ои

С. Айнй» номгузорй шудааст. Дар ин к,исмат, дар навбати аввал, х;амон иборахри рехтае мавриди тах,лил к,арор гирифтаанд, ки чузъи асосиашон сермахрул аст. Дар навбати дуввум иборахри рехтаи чузъи асосиашон каммах;сул тах;лил шудаанд. Х,ангоми тах;лил таносуби маънои чузьх,о низ ба назар гирифта шудааст. Дар хулоса натичаи тах,лил ва мушох,идах;оямонро баён намуда, чаДвали иборах,ои рехтаи точикиро дар к,исмати замима чой додем (рак,амхри чадвал дар асоси

8

тарчумах,ои О. Сухарева ва С. Бородин тартиб дода шудаанд). Х,амаи он асару мак,олах,ои истифодашуда дар фех,расти адабиёт зикр гардидаанд.

БОБИ I

ДОИРБА БАЪЗЕХУСУСИЯТХ,ОИ ЛУГАВИЮ МАЪНОЙ, БАДЕЙ ВА УСЛУБИИ ВОХ,ИДХ,ОИ ФРАЗЕОЛОГИИ АСАРХ.ОИ С. АЙНЙ

1.1. Обзори лингвистй

Омузиши масъалах,ои мухталифи фразеология дар забоншиносии рус баъд аз макрла^ои академик В. В. Виноградов равнак,и тозае пайдо намуд ва ба забоншиносии форсу точик х,ам беасар намонд. Бояд гуфт, ки ин сох;аи забоншиносии форсу точик таърихи кддима дорад. Х,ануз дар адабиёти гузашта тартиб додани лугату фарх,ангх,о маъмул буд. Тартибдих,андагони ин лугатх,о дар баробари калимахр баъзе иборахри рехтаро низ шарху эзох; медоданд. «Лугати фурс»-и Асадии Туей (асри XI), «Адотулфузало»-и Крзихон Бадр Му^аммади Дех,лавй (1419), «Фарх;анги Сурурй»-и Кошй (1599 -1600), «Фар^анги Чахрнгирй»-и Инчуи Шерозй (1608), «Кашфуллугот»-и Гафур Абдурах;им ибни Ах,мади Сур (a.XIV-XVI), «Бурхрни кртеъ»-и Ибни Халаф Аттабризй (1652), «Бахрри Ачам»-и Тик Чанди Бахрр (1739), «Риёсуллугот»-и Риёсиддин бинни Чалолиддин (1827) ва гайрахр аз к,абили чунин лугатхреанд, ки дар он^о вох;идхри фразеологии хеле фаровонеро гирд оварда шарху тавзех; дода мешаванд.

Дар аерхри XVII-XVIII фар^ангхри махсуси фразеологй низ ба вучуд омаданд. Инхр «Мустала>^отутшуаро»-и Вораста (XVII-XVIII) ва «Чароги х,идоят»-и Алихони Орзу (XVIII) мебошанд (1.47, 6).

Дар забоншиносии муосири точик олимони со^аи забон ва адабиёт А. Мирзоев, Д. Т. Точиев, 111. Ниёзй дар макрлахри худ дар радифи масъалахри забон ба фразеология низ диктат додаанд (1.47, 5).

Нахустин маълумоти нисбатан сах;ех; ва мукаммалро дойр ба фразеологияи точик Н. Маъсумй дар монографияи илмиаш «Очеркхр оид ба инкишофи забони адабии точик» додааст. Баъд аз ин дар со^аи

омузиши забон ва услуби нависандагони точик чанд таълифоти тоза ба вучуд омад. Асархри Р. Гаффоров «Забон ва услуби Ра^им Чалил» (1.21), Б. Камолиддинов «Забон ва услуби Х,аким Карим» (1.30),

X. Х,усейнов «Забон ва услуби «Одина»-и устод Айнй» (1.99) аз он чумла аст. Дар ин монографиях^ дойр ба фразеологияи асархри номбурда маълумот дода шудааст. Инчунин, дар масъалахри гуногуни фразеология як к;атор макрлахр, рисолахри номзадй ба вучуд омаданд(1.47,7).

Солхри 1963-1964 аз чониби забоншинос Муллочон Фозилов «Фарх,анги ибора^ои рехтаи забони адабии хрзираи точик» дар ду чилд ба табъ расонида шуд. Ба сифати мисол аз осори адибони солхри 20-30 ва 70-80 намунахр оварда, аз эчодиёти С. Айнй низ мисолхри зиёде чой дода шудааст (1.87;1.87).

Соли 1977 нишондих,андаи библиографии адабиёт оид ба фразеологияи точик ба вучуд омад, ки тартибдих,андааш С.В.Хушенова мебошад. Дар он руйхати асару макрла^ои илмй, ки ба тащщи масъалахри гуногуни фразеологияи точик бахшида шудаанд, зикр шудааст (1.93). Инчунин дар хусуси чараёни омузиши вох;ид^ои фразеологии забони точикй як макрлаи муфассале навишта, дар мачаллаи «Вопросы языкознания» ба табъ расонидааст (1.94). Аз Чониби забоншинос X,. Мачидов соли 1982 як дастури мукаммал таълиф ёфт. Дар он тамоми пах;лухри илми фразеологияи точик мавриди баррасй к,арор гирифтааст. Хрло он ягона дастури муътамад дар омузиши фразеологияи точик аст (1.47).

Дар забоншиносии умумй тадк;ик,и амик; ва пурраи к,азияи фразеология ба академик В.В. Виноградов нисбат дода мешавад (1.13; 1.14) ва омузиши ин к;исмати илми забоншиносй таърихи тулонй

дорад. Х,ануз дар солкой 40-уми асри XX дойр ба назарияи фразеология дар корхри А. А. Потебня, И. И. Срезневский, А. А. Шахматов, Ф.Ф. Фортунатов ишора^о ч°й доштанд. Барои инкишофи илми фразеология ак;идахри Ш. Балли нак,ши му^им бозиданд.

Дар >^амин солхр фразеология х,амчун як к,исми махсус ба адабиёти таълимй-методй дохил карда шуд, ки коркой Е. Д. Поливанов, С. И. Абакумов, А. А. Булаховский далели ин аст.

Аз солкой 50-ум шуруъ карда ба тамоми масъалахри фразеология забоншиносон В. Л. Архангелский, Н. Н. Амосова, В. П. Жуков, А. В. Кунин, М. Т. Тагиев , И. И. Чернишева, Н. М. Шанский, Р. Н. Попов, В. М. Мокиенко, А. И. Федоров, Ю. Ю. Авалиани, А. Д. Райхштейн, Л. И. Ройзензон, A.M. Бабкин, А.И. Молотков, М.М .Копыленко, З.Д.Попова ва дигарон ба па^лухри гуногуни масъалаи фразеология дахл намуда, изхрри ак;ида кардаанд (1.33, 560-561).

Метавон гуфт, ки дар забоншиносии точик омузиши фразеология >^амчун сох,аи мустак;или илм дар асоси маводи «Марги судхур»-и С. Айнй огоз гардид (1.43). Минбаъд омузиши пах,лу>^ои гуногуни фразеологизмхри осори нависанда аз чониби забоншиносон идома ёфт.

Чунон ки дар му^аддима зикр кардем, хусусиятхри забонии асархри адиб як дарача омухта шудааст (1.43;1.92;1.99;1.114). ^амчун вох;иди услуби бадей нахустповести нависанда «Одина»-ро забоншинос X. Хусейнов мавриди таджик; к,арор додааст. Муаллиф ба сарчашмахри вох,идхри фразеологии повеет ишора карда, онхрро тасниф ва аз лихрзи тобиши маъно ва хусусият^ои услубй тах,лил намудааст.

Бояд ^айд кард, ки на >^амаи ак,идахри муаллиф бебахр ва крбили ^абуланд. Дар тадк,и^от як микдор ифода^ои мачозй ба ^атори ибора^ои фразеологии изофй дохил карда шудаанд: деги газаб, суханони обдор, аспи газаб, таъсири як алами нолаи цонсуз ва фарёди чонгудоз, дарёи андух, ва х,айрат (1.99;57). Иборахри деги газаб, аспи газаб, дарёи

андух, ва х,айрат, суханони обдор, фарёди цонгудоз бо бандаки изофй сохта шуда бошанд х,ам, аз мусичаи бегунох,, poxju ках,кашон ва гайра ба куллй фарк; мекунанд.

Дар иборах,ои изофии гуру^и аввал калимахри газаб, андух, ва х,айрат, суханон, фарёд ба маъной аслй, исмхри дег, асп, дарё ва сифат^ои обдор,чонгудоз мачрзан кор фармуда шудаанд. Ин иборахр таркибан устувор ва рехта нестанд. Нависанда онхрро аз забон дар шакли тайёр нагирифтааст, балки худ сохтааст, бинобар ин ифодахри мачозии исм ва сифат шуморида мешаванд. Чунин ифодахр дар дохили вох,иди фразеологй омада метавонанд. Аз аспи yaxjn нафуромадан ё ба аспи ч,ах/1 савор шудан вох,иди фразеологии феълй буда, ифодаи мачозии аспи чах/ipo низ дар бар гирифтааст.

Дуруст аст, ки агар ифодахри мачозй таркибан устувор гардида х,амеша ва дар >^ама 40 яклухт кор бурда шаванд, ба хукми