автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.03
диссертация на тему: Гидронимия и ойконимия Побужья. Проблема взаимодействия

Полный текст автореферата диссертации по теме "Гидронимия и ойконимия Побужья. Проблема взаимодействия"

1НСТЫТУТ ШАЗШСШ ЦШ й.КОЛАСА

УДК 80В.26—311.11-808.26-311.5

СМАЛЬ Наталля Рамана,?на

Г1ДРАНШ1Н I АЙШШП ПАБУИА. •ПРАБЛЕМА УЗАЕМАДЗЕ/iHHh

Спецыяльнасць 10. 02. О ируская нова

АУТАРЭФЕРАТ дысертащЛ на атрыыанне пучонай ступени кандидата $1лалаг1чных навук

Мзнск — 19%

Работа выканана у аддзеле лексакалогН i лексакаграфН Тнстытута мовазнауства it-щ Н.Коласа АН Беларуси

Навуковы KipayHiK — доктар ф1лалаг1чных навук прафесар В.Ц.Лемцюгова

Адйцыйныя апаненты — доктар ддлалаг1чных навук

npaçecap Г.М.Мезенка

кандыдат д^лала^чных навук старшы навуковы сулрацоурлк I .ri.niüKiH

Апан^руючая арганаэацыя — Мазырск1 дзяржауны педа-

гагачны 1нстытут

xvlO« снежня 19% года у '^^га

Абарона адбудзецца снежня 1996 года у гадзз.н

на пасяджэнн! савета па абароне дысертацый Д 01.43.01 у Гнетытуце ыовазнауства ímh мкуба Коласа АН Беларус1 па адрасе: 2200?2, r.MiHCK, вул. Ф.Скарыны, 25.

3 дысертацыяй можна азнаёмацца у фундаыентальнай б1бл1ятэцы АН Беларусi.

Аутарэшерат разасланы "/г/" л1стапада 1996 года.

Бучоны сакратар савета

па абароне дысертацый J/Jlj^^-fí^ А.А.Лукашанец

- I -

АШЬНАй ХАРАКТАРЫСТЫКА ПРАЦЫ

Актуальнасць таны дысертацьо. абумоулена тэарэтычньша а практичным! задачам!, якая ставяцца перад сучаснай талан!м1кай.

Вьшучэнне словвУтваральных тапан1м1чных тыпаУ уяуляе ц1ка-васць не только для тапанамШ, а 1 Увогуле для Л1нгв1стык1, па-кольк! кожная геаградДчная назва утвараецца па законах той мовы, да якой яна належыць. Гота дазваляе, з аднаго боку, ус та на в ¿ць своеасаблавасць гэтага пласта лекс1к1 У плане словаутварэння, а з другога, — прасачыць залежнасць словаутварэння тапан^мачных адз1нак ад розных пазакоуных фактарау.

Узаемасувязь 1узаемауплыу паилж назвав гхдрааб'ектау 1 назвамз населеных пунктау — адзан з важнейшых аспектау прабле-кы.узаемадзеяння розных тапан1ы2чных класау. Гэтая праблема зна-ходз!цца У самай цеснай сувяз1 з Лншымз праблемама тэарэтычнай анамастьни, у прыватнасца з такт, нк тапанам!чная аманакйя, перанясенне назвау, даследаванне сз.стэш словаутварэння розных тапан1Ы1чннх класау 1 1нш.

Сёння патрэба У зборы, с1стэыатызацьп 1 1нтэрпрэтацы1 тапа-Н1мп Беларуси становгцца Усё болыи актуальнай у сувяз1 з выра-шэннем розных пытакняу Нсторьи, этнаграфз.!, г1старычнай геаг-рафа!, пытанняу мощных сувязей.

У вывучэнн1 1 унарыавашп розных класау тапан:иШ вельм1 зац1каулена широкая моуная практика: зыдавецтвы геагра$1чных а геаф1з1чных карт, атласау, энцьгклапедый, камасН па Упарадкаван-ню геаграудчных нап1санняу ! ¿ншын дзяркауныя арганазацьи а Установи.

Тэыа "Пдран^я а айканаьЦя Пабужжа. Праблема Узаемадзеян-ня" з'яуляецца састаУной часткай агульнай планавай тэмы "Анамас-тыка Пабужжа", якая распрацоузалэся У раыках навуковага супра-цоундцтва калектывау 1нстытута мовазнаУства 1мя Якуба Коласа АН Беларуси, кафедры беларускай 1 кафедры рускай ыоу Брэсцкага пед-¿нстытута 1 1нстытута славяназнаустза Польскай АкадэмП навук.

Мэта 1 задачы даследавання. У дысертацы1 пастаУлена ыэта: правесц! супастауляльны анализ на лекс1ка-семантычным 1 струк-турна-словаутваральным узроУнях гз.дрон1мау 1 айкон1мау Пабукжа, паказаць агульнае 1 адрознае у працэсе 1х утварэння, характар узаемасувяз1 а узаемауплыву памаж з.Ы1.

Для дасягнення гэтай мэты трэба было вырашыць наступныя зада чы:

- сабраць неабходны анаиастычны а апелнтыуны матэрыял у па-

лявых умовах i шляхам распасвання друкаваных кршйц;

- вызначыць лекс!чны склад riflpoHiuay i айконамау, выяваць характар i семантику ix асноу;

- скласц1 алфавитный cho.Yuíkí aüKOHiisay i гадрон^мау;

- паказаць агульныя i спецыф1чныя рысы у лекс1чным складзе утваральных асноу i у прынцыпах наманацыа водных аб'ектау i па-сел1шча.У;

- даць структурна-словаутваральны анал1з Г1дроааыау i айко-Hiuay па словаутваральных тылах, вызначыць специфику словаутва-ральных тыпау коннага з класа.У;

- на аснове принятых крытэрыяу (гл. лалажэнне 3) вызначыць храналаНчную паслядоунасць узн1кнення генетычна звязаных гадро-HiMay i aüKOHiMay;

- раскрыць сутнасць auaHiuii памаж г1дрон1.чам1 i айкон1ыаы1;

- паказаць зйды трансфарыацьц айконамау i rlapOHiMay.

Матэрыял даследавання. Асноуньш матэрыялам для навуковага аналазу паслужыла э.ндьшз,дуальная картитэка аутара, складзенак на аснове захпсау у палявых уыовах на працягу 1989-1995 гг. i шляхам расп1свання розных друкаваных крынац (даведк!кау, слоунакау, карт, cnicay). Для супастаулення i удакладнення выкарыстаны да-дзеныя старабеларуск1х актау i рэв^зай. Картатэка зыяшчае 608 Г1дрон1мау, 805 айконамау, каля 4500 ыакратапонаыау. Апрача таго, óbuii скарыстаны тапан1м1чныя матэрыялы дыялекталаНчных экспеды-цый выкладчыкау i студэнтау Брэсцкага пед1нстытута (1985-1995 гг.) у раёны, прылеглыя да Буга, сабраныя па праграые, падрыхтаванай óeflapycKiui i польскама тапанаьйстам! у рамках двухбаковага суп-рацоутцтва па тэме "Анамастыка Пабужжа".

Тапонамы, узятыя з друкаваных даведн1кау i cnicay, падаюцца у аф1цыйна засведчанай форме, а зафаксаваныя непасрэдна на месцы ix бытавання — у спрошчанай транскрылцьЦ з захаваннем aca6ni-васцей мясцовых гаворак. Гаворка parieHy адносяць да дыялектнай групы, якую розныя вучоныя называюць па-рознаму: палеск^я гавор-kí, заходнепалеск1я, брэсцк1я, брэсцка-niHCKiH, загародская.

Тэрыторыя даследавання. У дысертацьй пад Пабунжам разумеец-ца тэрыторыя, якая принята Удзельн^аьй польска-беларускага су-працоунацтаа па тэме "Анамастыка Пабужка". нна уключае 5рэсцк1, HaóiHKaycKi, Кашнецк!, Кобрынск1 i Ыаларыщй раёны Брэсцкай вобласца.

Метады даследавання. Пастауленыя У дысертацьп задачи выра-шаюцца йляхам коыплекснага падыходу, г.зн. спалучэння канкрэтнага л1нгл1стычнога анализу з пстарычным.

Асноуны иетад — апз.сальны, БыкарыстоУваюцца элементы ста-тыстычнага кетаду.

Пры агульнай арыентацы1 на апасаане анал1з у дысертацьи ск1раваны таксама у тыпалаг1чны аспект. У прыватнасц! тэта звя-зана з выяуленнем агульных 1 спецыдйчных рыс, што срары1руюць розныя класы тапстмау на узроуна лекс1чных асноу 1 словаутва-ральных сродкау, на узроуна матывацы! 1 прынцыпау намз.нацыа.

При анализе перавага аддаецца синхранН, аднак пры неабход-насц1 роб!цца дыяхран1чны экскурс.

Навукован нав1зна атрыыаных вин1ка.У. У дысертацьЦ упершыню на беларускэ.ы матзрыяле вырашаецца питание узаемадзеяння 1 уза-емауплыву двух абшырных класау тапан1мН — айкан1мП 1 гз.дран1-мИ на лекс1чным а словаутваральньш узроуннх.

Практичная вартасцъ атрыыаных вын1кау. Атрыыаныя вшик! знойдуць прьшяненне у даследаваннях па анаыастыцы, дыялекталогП, г1старычнай лексакалогП, таму ¡¡¡то пэуная частка гадронамау 1 айкон1мау у сваёй аснове ф!ксуюцъ старажытную лекс1ку, якая на сучасным этапе не укываецца.

ВыН1ка працы ыаюць 1 прикладное значэнне, паколька широкая моуная практика зац1каулена у атрыманн! вывераных, надзейных тапан!ы1чных фактау пры упарадкаваши геаграф1чных нап1санняу. Тапан1м1чны матэрыял даследуемага рэг1ёну мока быць выкарыстани при складаши г!дран1м1чнэга 1 айканаыачнага даведн1кау, анаыас-тычнага атласа, геаграф1чных карт.

Атрыманыя у дисертацы! вшик1 ыохуць знайсца прыыяненне у практыцы выкладання курсау дыялекталогН 1 анакастык1 у вышэй-шых навучальных установах.

Асноуныя палааэнн1 дысертацы!, як!я выносяцда на абарону:

1. Працэсы нам1нацы1 у айканамН 1 гадранаыН не азалява-ныя, пам1ж ам1 увесь час адбываецца узаеыадзеянне 1 узаеыапра-накненне. Узятия разам, назвы г1драаб"ектау 1 паселашчау скла-даюць цэласную сд.стэыу уласных геаграддчных найыенняу Пабужжа, пам1ж адзанкам1 якой устанаул1ваюцца шматлШя 1 разнастайныя аднос1ны.

2. Адным са спосабау пазбегнудь аыанамП пам1н г1дронз.ьш 1 айкон1мам з"яуляедца змяненне словаутваральнай будовы г1дрон!ма у тапан!ы1чнай састзме Буга.

3. Бызначэнне храналаг1чнай паслядоунаеца узнакяення гене-тычна звязаных назвау рэк i паселашчау патрабуе улзку трох кры-тэрыяу: а) паслядо.Унасдь факсацыа назвау у пасьыовых крынацах; б) паказанн! лекс1ка-семантычнага анал!зу; в) словаутваральная будова riflpoHiuay i айконамау. Пры адсутнасц1 гастарычных даных крытэрыем вызначэння першаснасц1 ц1 другаснасц1 riyiponiMa У ад-нос ¿нах да генетычна звязанага з iM айконама моиа слукыць семан-тычны крктэрык.

Апрабацыя вындкау дысертзцьа. Дысертацыя абыяркоувалася на пасндкэннях аддзела лекс1калогН i лексакаграфН, а таксаыа Вучо-нага савета 1нстытута цовазнауства imh Икуба Коласа АН Беларуси. Асноуныя палаЕэнн1 i вынака даследавання дакладал1ся на навуковых канферэнцыях "Рэпянальная асаблавасца Берасцейска-Панскага Па-лесся у мове, фальклоры i латаратуры" (Брэст, 1994) i "Адзанства Усходнеславянсках народау: ьшулае, сучаснае, перспективы" (Гомель, 1995).

Па тэме дысертацьц ёсць тры публакацыз..

Структура i. аб"ём дысертацьц. Агульны аб"ёы дысертацьц скла-дае 159 старонак, з ix 92 займае асноуны тэкст, яка уключае уво-дз1ны, агульную характарыстыку работы, дзве главы, заключэнне. Статыстычныя дадзеныя падаюцца у 6 таблицах, разыешчаных у тэкс-це..Сп!С выкарыстаных крын1ц (188 адз1нак) займае 16 старонак, два дадатк1 - 44.

ЗМЕСТ РАБОТЫ

Ва уводзанах указваецца актуальнасць выбранай тэг«, вызна-чаецца ступень яе вывучанасца, абгрунтоуваецца выбар рэгаёну, фармулююцца ыэта i задачы даследавання, характарызуецца матэрыял i иго крын1цы,

■ У главе I "Гадран1м1я Пабужжа" Мдранамачны.матэрыял анала-зуецца у лексака-семантычньш i структурна-словаутваральньш аспектах. Разглядаюцца назвы: рэк; азёр; каналау, крын1ц, ручаёу; штучных вадаёыау (азёр, сажалак, ставоу); мокрых канау, равоу, ям; М1краг1драаб"ектау (глыбок1х i мелк1х ыесцау, заток, Bipoy, вытокау, ыесцау купання i рыбнай лоула), як ¿снуючых, так i ужо знз.клых, перасохлых.

Першая глава складаецца з двух раздзелау.

У першым раздзеле "Лексака-семантычная характеристика гадро-Hiiaa утваральных асноу" даецца анал1з утваральных асноу г1драна-Mii. Пдронаиы размяркоуваюцца па дзвюх лекса.ка-сеиантычных трупах: I. Идрон1мы апелятыунага паходжання; 2. Г1дрон1мы анаыас-

тычнага паходжання. Асноуныы крытэрыем размежавання водных най-менняу названых труп з"яуляюцца значэнне утваральнай асновы 1 функцыя тапан1ы1чных суарыантау, якая звычайна выступаюць у строгай адзанстве.

Пераважную большасць (60^ ад ус1х. заф1ксаваных назвау) складаюць водныя найменн1 апелятыунага паходжання.

Паводле сеыантыка' утваральнай асновы адапелятыуныя назвы давол1 разнастайныя. Але яуна даыануюць прыродна-геаграфачныя тэрм1ны. На тэрыторьи Пабужжа з прыродна-геагра$1чнай наменкла-турай суаднос1цца каля 65? адапелятыуных гадрон!ыау. У якасц1 лексачных асноу пераважаюць лексемы са значэнняыа: "до£, канава, яма" (канава, канав, р!в, рувэць, яма, яынышчэ, копанка, копа-ньш, выжар, куцёл, котэль); "штучны вадаём" (озырцэ, озыр1вка, пруд, став, ставок, сажавка, саджалкэ, сыуга, кубаня); "в1р" (амут, одмут, круц1ль, крутэль, ковтыль, крутынне, выворот, курч, куцёл, уюрок, в1нтовое, вэрцацы, выртушка, выртуха); "глыбокае месца"(выемка, кубаня, обрыв, корыто, бухта, конаука, яма, провал); "мелкае песца" (мель, водмель, обыэль, мелкаводдзе, пэрэ-мел, плыт, плесо, плашчыня); "затока" (залавчык, тоня, заводзь, затока, застой).

На друг1м месцы па колькасц! утварэнняу гадронамы, суаднос-ныя з пдраграф1чньш1 тэрманаыа., у першую чаргу тым1, якая : I. абазначаюць асабл1васц1 вады: а) колер (Белая, Голубая. Жовтэ ¿зеро, Ч($рнэ, Саня я'ыа, Красное озеро); б)тэмпаратуру (Студзёнка, Цяплуха, Зьшна. Хул^дна'); в) характар цячэння (Вэ'р-цэга, йр^чанэ, Битовое); г) гукавую характарыстыку цячэння (Пуковка, Плюскаука, Сарока, Щэлэха); 2. нейкую прыкмету г1дра-аб"екта: а) памеры (ШэР^нка. Довгэ, Малое озэро, Маленькая яма. К^рлакавае); б) канфагурацыю (Крывуля, Стрелка, Круглэ, Подкова, Колено, Балы); в) характар дна (Намянка, Пэсочэк, Кулдубань, М^глэцько); г) глыбою (Глубокая, Кубаря, Безодна, Бызд^ннГк. Малко, ббмзльЧ; д) забалочанасць (Гнылуха. Гнылая рачка, Купяс-тэ, Калынка, Багнс(, Заросла яма. Застой); ыесца знаходжання (Лугов^, З^дня рык^, Лясн^я, Наг^рны канс/л, Присела).

Агульнасць у працэсе наманацы! розных катэгорый гадрааб"ек-тау басейна рака Заходн1 Буг праяуляецца у тым, што у якасца утваральных асноу пераважаюць апелятывы. Выразна акрэол1ваецца 1 унаверсальная матывацыйная ма'дэль - гадронамы, у аснову як1х пакладзена прыродна-геаграддчная тэрманалогая.

3 З.ншых груп апелягаунай лексак1 у якасца ^¡¡.дрон^аутвараль-ных асноу выступаюць назвы расл:шшга свету (Вашня, Ольшанаца,

I I I ~ ° 7 /

Береста. Ожьшпк, Граб"е. Взоболотте'), жывёльнага свету (1аб1нка. Ш^Ука, З^брыца. Куззе, ¡Нньское, Мядзведз1ца), лексемы, якдя ад-люстроуваюць матэрыяльную культуру (Лысншовка., Бу тка. Млынок. Водзяно^й >ш1н. Манастыр^; сацыяльную (Паненка, П^нъска луг. Ко-зацьк!й к^т, Карал^?ск1 кан^л, Казаща каналу, пра^есайную (Сол-дацкое (/зеро. Ковалюьк1й кут</к, Лысныкс(ва я(зка1. узроставую ха-рактарыстыку людзей (¡Онё(щп рхвО; указваюць на прызначэнне аб"-екта (Коноп^льн1ца — у рацэ замочвал! каноплз., Мучыла — у во-зеры замочвал1 лён, Рыбал^ука — У сакалцы разводзяць рыбу, Пр^чк! — ставок, дзе мыл1 бял1з^у) ц1 надзеянне, паводле якога узнак пдрааб"ект (Копанка, КапаёУка, Прорванэць).

■Сярод уласных амёнау, як1я паслужьт крьтцай утварэння гадрон!нау, першае месца належыць айконз.ыам, як правала, тэта назвы населеных пункта,?, разыешчаных непадалёку ад г1драаб"ектау: Дам^чауская /г.п. Дамачава/, Паж^жынка /в.Пажэжын/, Дворышч^нске /в.Дворышча/, Олтушское /в.Олтуш/. Лукввское /Б.Лукаво/. Рудс5в-ск1 р(^в /в.Рудавец/, Б^тчынск1 кан^л /в.Батчы/, Пан1ковскз.й ру-ч^й /в.Панаквы/, Шыпс(в1цк1 кан^л /в.Шыповхчы/, Икаучыщп канал /в.йкаучыцы/. Водныя найыеши айкан1ьичнага паходжання склада-юць 48,ад агульнай колькасц1 аданамастычных назвау.

Давол! часта г2дрон1мы иэтывуюцца антрапон1мэ1ц (1мёнам1, прозв1шчама, мянушкама): ТакареУка, Сухонёва рыка*1, Каселевка. Тва'нова рыка, Гнатк((вое озэро. Чыбуркова яма, нкыыова Лахва. Сд-жувка Марыка'нчына, Тс(ня Марчук^вЁй

Зрздку для утварэння назвау г!драаб"ектау выкарыстоуваюцца 1ншыя Г1Дрон11.ш (Букыско — старое русла р.Буг, Дняпроуска-Буг-ск1 кан^л. Трасцянщк1 канал — упадае у р.Трасцянйца, Велоха?-ск1 кан^л — пачынаецца у воз. Велахав^а) 1 макратпон1ыы (Лысок — канал пачынаецца на балоце Лысок, Коцарка — рака бярэ пачатак ва урочышчы Коц1ра).

Нягледзячы на агульнасць крын1ц фарьцравання Мдронамау, вылучаюцца пэуныя спецы$1чныя рысы пры утварэшп назвау асобных катзгорый г1драаб"ектау.

Пры Утварэши найменняу рэк найчасцей матывавальныыа асно-вам1 выступаюць апелятывы, як1я характарызуюць якасць вады,/Го_-дуба'я. ЦяплУха. Пл^скаУка/, а у лекс1чных асновах азёрных найменняу дам1нуюць апелятывы, як1я абазначаюць прыкмету, што ха-рактарызуе саы г1драаб"ект (Кр/глэ, Малс/е, Подкова, Глыбоке, Ку-пястя). У аснове назвау азёр широка адлюстраваны лексемы, якая указваюць на сацыяльную характарыстыку людзей, на прызначэнне Г1драаб"екта (П^ньское с>аеро, Коз^цьк1й кут, Коноп^льныця, Му-

/ -7 -

чыла), таму што азёры вельма часта з'яуляюцца аб'ектама гаспа-

дарчай ыэты 1 маюць сацынльную афарбоуку. Рачныя найменна анамао-тычнага иаходжання у перавакнай большасц1 суадносяцца з антрапо-наыам1, тады як азёриыя назвы найчасцей утвараюцца на базе айко-н1ыау.

Выразныя,адрозненн1 У характары асноу (а значыць, 1 у прын-цшах наиз.нацы1) акрэсл1ваюцца у назватворчыы працэсе природных 1 штучных го.драаб"ектау. Адапелятыуныя назвы штучных вадаёмау вельы1 рэдка суадносяцца з прыродна-геаграф1чньап тэрманаиа а наинога часцей, чьш прыродныя абиекты, — з лексеыамз., што указ-ваюць на прызначэнне г1драаб"екта. Характарна, што уласныя назвы штучных вадаёмау анаыастычнага утварэння ыатывуюцца выключна антрапон!мам1. Нны звычайна называюцца па 1ыен1 (амен1-мянушцы) ца прозз1шчы та го, хто выкапау тэты аб"ект, або таго, хто там утап1уся. Лазвы ж природных г!драаб"ектау матываваны 4-ма класа-ы1 анамастычнаЙ лексз.1и (антрапон1мы, айкон1ыы, г3.дрон1ыы, ыак-ратапон1мы.

Вызначаюцца сваёй спецы^акай 1 назвы аншых гадрааб"ектау — каналау, крынз.ц, ручаёу. У 1х складзе яуна пераважаюць анаыас-тычныя асновы. Так, напрыклад, абсолютная большасць назвау каналау склалася на базе айкон1мау наймення^у населеных пунктау, раз-ыешчаных непадалёку ад аб"екта (Багусла?ск1 канал — в.Багуслау-ка, Д^рыцк1 кан^л — в.Дурычы, Шып(£в1щ^ кан^л —• в.ШыпоНчы).

У ыоуных аднос*нах у г1дран1ма! басейна Заходняга Буга пераважаюць найыенна славянскага паходжання. Што датычыць семантика асноу, то у большасца назвау яна празрыстая: Бухточка. Сажув-ка, Рачычка. Крывуля. Пэсс/чэк. Лягуш^тндк, Канава, Дс/дгэ Л г.д. Сустракаец^а адносна няынога нвпразрыстых асноу: Марцёха. Буг. К(/вар. Губзрня, Радатына. Гледка. С1пурка. Шна. Пука. Ад^та. Па-л^хва, Бс^на, Ск($дашча, ШэУня.

У друг1м раздзеле "Словаутварэнне гадрсяЦмау" даецца структурна -словаутваральная клас!ф!кацыя водных назвау, вызначаюцца сродка а спосабы , пры дапамозе як1х утвораны элементы гадрана-ы1чнай с1стэыы басейна Заходняга Буга, а таксама устанаулава-юцца заканамернасц1 1х функцыянавання.

У сучаснай тапвнШчнай дэрываталогН выпрацаваны функцыя-нальны падыход да анал1зу словаутваральнай будовы тапонаыа, як! заключаецца у вызначэнн1 рэальнага спосабу утварэння слова, як тапон1иа. АсабЛ1вай папулнрнасцю карыстаецца так званы фармальны метад, яка у славянск1х мовах заключаецца у вывучэнн1 найболыи

пашыранага тыпу словаутварэння тапон!мау - суф1ксацыа.

Структурна-словаутваральны падыход да тапан1маа адкрывае шырок1я ыагчымасца для устанаулення асноуных мадэлей, тыпау, категорий 1 заканаыернасцей, якая складаюць у цэлым тапан1мачную с1стэыу беларускай мовы. Апрача наго, пры такаы падыхогзе з"яу-ляецца магчымасць вылучьшь апаз1цы1 1 дыферэнцыйныя прыкиеты унутры тапан1ыачных класау, як1я з"яуляюцца арганазуючым цэнтраи тапанамачнай словаутваральнай састэмы. Характар так1х апаз1цый у меках розных тапан^чных клаоау неэднолькавы: у кожным з ах ыожна наыецаць характэрныя парадыгыатычныя апазацьи у плане 1х структуры а словаутварэння.

Выяуленне 1 анал1з парадыгыатычных апазацый з"яуляюцца вель-ы! 1стотньша для вызначэння спецыфак1 тапан!м1чнай састэыы пэУ-най тэрыторьа, пакольк1 дапаыагае знайсца асноуныя тэндэнцыа., па як1х адзе разв1ццё канкрэтнага тапанаы!чнага класа.

У вынаку структурна-словаутваральнага анал1зу г1дрэн1ы1чна-га ыатэрыялу басейна Заходняга Буга устаноулена, што гадронйыы Пабужжа прадстаулены простым!, складаныы1, састауныма назвама а прыназоун1кава-1иенньш1 канструкцыям!.

Пераважную большасць на даследуемай тзрыторы1 складаюць простыя найыенна (62? ад агульнай колькасц1 назвау), укытыя най-часцей у форме назоунакау (Смуга, Роднык, Яма, Кутёл), радзей — прыметн1кау (Мутнае, Хулодна, Чоряая, Нулястэ).

Сярод простых г1дрон1ыау вылучаюцца назвы бязаф1кснага ут-варэння 1 назвы афаксальнага утварэння.

На тэрыторьи Пабужжа 56,2% ад усах простых найменняу утво-рана бязаф1ксньш ца сеыантычным спосабам, сутнасць якога заклю-чаецца ва утварэнн1 г1дрон1иау шляхам пераносу у тапанаы1ю апе-лятывау ц1 онанау баз змены структуры зыходнага слова. Так1 не-ранос суправадааецца стратай датапан1ы1чнага 1 напауненнем слова новым, тапанам1чныы зместам, г.зн. адбываецца яго пераасэнса-ванне.

Да ла.ку бязафэ.ксных належаць г!дрон1ыы па г^аыа^ычнай структуры роуныя апелярываи з невытворнай асновай: Рав, Яма, Болонья. Т^ня, Крыныця. Сажуака. Пруд. Плес, Кемпа. Корыто, 1Щт. Б Ухта; вытворныя (суф1ксалышя) апеляхывы бе^ спецыяльных тапанам1чных фарыантау: Ручэек, Рачка, Стрелка. Озарцз. Пэс((чэк. Плашчынй. ПадоОныя гадронамы з аднолькавьип суфаксалышыа элементам! аб"-яднаны У працы па фармальнай прыкмеце 1 разглядаюцца як афак-сальныя утварэнн1 у спецыяльных раздзелах, эле пры анал1зе

улачваецца мааипвасць выкарыстання чыстых апелятывау у функцьи гадрон1ма,?. Часта давол1 цямка бывав вызначыць: маем мы справу з суфаксальным апелятывам ц1 з наэвай, утворанай на .?зроун1 гад-ран!мН.

Да бязафаксных нам1 аднесена некалька гадронамау, у яках паутарьшся апелятывы з нулявым (матэрыяльна не выражаньш) су-ааксам (Перапд/ск, Выворот, Провал, Обрыв), а таксама назвы, ма-тываваныя складаныма словама, якая уяуляюць сабой структуры апе-лятыунага узроуню (Мелкав^ддзе. Выдап^й)♦

Сеыантычны спосаб словаутварэння водных найменняу прадстау-лены У01м1 трыма вадам1 перапосу наэвау: метафарай, метанамаяй, санекдахай. Асновай метафарычнага наймення служыць знешняв па-дабенства пам1ж г1драаб"ектам а п^идметам, назва якога пераасэн-соуваецца: Крыв^ля, Корыто, Подкова. Коле/но.

Тапан1и1чная ыетанамая выражаецца у тым, што адбьшаецца на-манацыя аднаго аб"екта амеы другога, яка знаходз1цца з першым у прасторавых сувязях: Багно, Купона, Болонья, Мс/х -— усе гэтыя аб"екты забалочаныя, Астравок — пасярэдзане возера знаходз1цца пясчаны астравок.

Сутнасць тапанамачнай с1некдах1 У тым, што водныя най^енн1 узнакаюць шляхам пераасэнсавання геаграфачных тэрманау: Рачка. Рувз^ь. Став, Канава. Сажовка.

Да тылу афл.ксальнага утварэння належаць назвы г1драаб"ек-тау, у структуру як1х уваходзяць афаксы, што маюць статус тапа-нам!чных або спецыфачныя прыкметы тапан!м1чнасца.

Абсалютная большасць афаксальных гадронамау бэсейна Заход-няга Буга утворана па тьшу сузаксацыЬ Пры клас1ф1кацыа у асоб-ныя групы вылучаны ыадэла, тапафарманты як1х характарызуюцца наяунасцю агульнага суфаксальнага элемента. Так у трупу з суфаксальным элементам -к- аб"яднаны г1дран1м1чныя мадэла з суфаксам1 -ка, -янка, -ынка,(-а.нка), -оука (-овка),-аука (-авка), ~1вка, -увка, -еука, -очка, -ычка, -ушка, -ок(-ёк), -ык, -н1к, -чык, -эк, -очак, -ыско (-эско); з суф1ксальным элементам -ц-: -ец (-эць), -1ца (—ыця), -наца, -цэ; з суф1ксальным элементам -н-: (—ын), -ань, -ня (-нь); з суфаксальным элементам -в-: -ава (-ова, -ово, —овэ), -ево (-ёва, -ёвэ), -ува (-ювэ); з суфаксальным элементам -х-, -ч-, -ш-; -уха, -ыха, -эха, -ышчэ; э суфаксальным элементам -ь-: Чль (-ыль), -эль, -^е; з суфаксальным элементам -л-: -ля (-ла).

йайбольш распаусюджаньип 1 прадуктыуныма з"яуляюцца фарман-

/ / / " 10 " /

ты -ка /¿елка, Бунька, Рачка, Кашь(рка/, -овка (-оука) /Гуаовка,

Асапс(ука. Котзловка, КапаеУка/, -авка (-аука) /Брына'вка, Гр^да.у-ка, Руд^вка. Пл^скаука/. -ок (-ёк) /Луж^к, Ставок, Ручаек. Млы-н7к/, -ннка, анка /Чырвянка, Ч^рнянка. ка'банка/. -аца (-ыца) /Сушытнаца. Трасцяноца. Ос/лыця, з/брыца/.

Прэфаксальныя 1 прэфаксальна-су$а.ксальныя гадронамы разам скльдаюць усяго Ш ад усах зафаксаваных а®1ксальных назвау. Прэфаксальныя найыенна утвораны па мадэла "прэудкс + анелнтыу" (Оомэль. Пзрэм/л, Базс/дня), прэфаксальна-суфаксальныя — па ма-дэл1 "прзф1кс + корань + су^пкс -^е" (Завэрб"е, Бзздс(нне').

Давол1 значную трупу (Зь.и' ад ус1х заоДксаваных гадрон1ма,У) у адзначаным рзгаёне утвараюць састауныя назвы г1драаб"екта , як1я выступаюць у шорце лексакал1заваных словазлучэнняу: Ббло озеро, Шалащп канал, дтоика стары канг/л, Купальна яма, М^чац-ка пруд, Н^вая канава, Прыбужска затека. Гадронаш-словазлучэнна вызначаюцца разнастайнасцю азначальных каыпанентау, асабл1ва па-шыраны назвы, дзе атрыбутыу матываваны айконамама а антрапон1мам1,

Некалыи г1дрон1мау мае форму прыназоунакава-1менных канст-рукцый (яны складаюць усяго ), як правала, гэта назвы неьн-лак!х г1драаб"ектау: Под гор^ы1, За ласом, У кругалк1, Под берегам.

Спарадычна адзначаюцца гадронамы, утвораныя шляхам складан-ня: Мухавец, (Мнар^й, Рыбалс/ука, Мал а рыта.

Другая глава "Айкан1м1я Пабушка" таксаыа складаецца з двух раздзелау.

У первым раздзеле "Лекс1ка-сеыантычная характарыстыка айко-н1маутваральных асноу" даецца характарыстыка утваральных асноу айконаыау, тых лексачных рэсурсау, як1я паслужыл! базай для (¿ир-марэвання назвау паселашчау. Па ыагчьшасц1 высвятляецца семанты-ка матываваных лексем, вызначаюцца семемы* якая выкарыстаны У айкан1ыа1.

У залежнасц1 ад характеру асновы вылучаюцца: I. Айшпмы апелятыунага паходжання: 2. Айконамы антрапанамачнага паходиан-ня; 3. Айкон1ыы тапанаы1чнага паходжання. Кожная з гэтых груп разглядаецца у асобным падраздзеяе.

Для большай кампактнасца а нзгляднасц1 ыатэрыял кожнай з падгрул падаецца у выглядзе слоунака.

На даследуеыай тэрыторы1 айкон1иы апелятыунага паходжання складаюць 3& ад агульнай колькасц1 зафаксаваных назвау паселашчау. Апелятывы, якая прызнаюцца айконамаутваралышыа, пада-

- 11 -

юцца у якасгц загалоуных слоу артыкулау, напрыклад:

ДУБРОВА. — Дуброва 5р.. Каы., Мал.

Аднак не заусёды Удаецца адназначна прызнаць зыходныы той ц1 1ншы апелятцу Ц1 он1м, паколъка пам1ж апелятыв8м1 1 розным1 класаи1 анакастычнай лексШ З.снуюць цесныя сувязз.. У так1х вы-падках прапануюцца дззе иагчыиыя иатьзгцьН:

ВЕ1КА паыянш. ад вежа "башня". — В^жк1 Жаб, (магчыма 1 ад антрапон!ма Векка).

Лекс1чныя асновы адапелятыуных айконамау Лабузиа належаць да самых розных лексака-сенантычных разрадау 1 1стотна не розняц-ца ад утваральных асноу аныых тапан1м1чных класау. Большасць з IX (40,) суадносацца з апелятывам1, як1я абазначаюць прыродна-геаграф!чныя панящц, характарызуюць асабл1васц! ыясцовасца (рэльеф, водныя басрйны, лясныя мас1вы, аараснака^ пароды дрэУ, взды раслан): Вярх1. Плашч^ны, Рачыца, лыаца, Балоты. Сыуга. Ба-равая, Дубз.ца, ГрУшаука 1 1нш. Давол1 пашыраны айкон1ыы, у яках лекс1чную аснову утвараюць апелятывы, якая адлюстроуваюць вын1к1 чалавечай дзейнасц! (Дварэц, П^чк1. Адрынка. Кл^штар. Машчсшка, г/та. СыалярняЧ 1 узыходзяць да найменняу зякельных участкау (Перасек. Церабунь. В^тчына, Вугал. Вал(4к1). На Пабужжы нямала айконамау (23,лексачныя асновы як!х указваюць на месцараз-ыяшчзнне населенага пункта у аднос1нах да якога-небудзь 1ншага аб"екта: Гарс(хав1шча, Ст^вгшча. Задв(/р"е, Зал/ссе. Падбал^цца, Пр^барава.

Колькасна вылучаецца трупа найменняу паселшчау, утвораных ад антрапон1мау (12,6# ). Паводле 1ыенаслоунай спецыф1к! айкон1-мы гэтай трупы падзяляюцца на дзве падгрупы: I. Айконамы, ыаты-ваваныя уласныма асабовыма канан1чным1 1Иёнам1, суадносным1 з Ш прозв1шчам1. 2. Айкон1ми, матываваныя адапелятыуныма аиёнаи!-мянушкам1 1 прозвшчамги нуна дамануюць (70% ад ус1х адантрапа-н1м!чных назвау) айкон1мы, ито узн1кл1 на базе 1мёнау-мянушак 1 прозвздаау, суадносных з апелятывам1, якая удксуюць самую раз-настайную апелятыуную лекс1ку (Баран, Басяк, Галавач, Нялеп, Ра-жок, Сокал, Страж).

У аснове айксн1ыау, утвораных ад уласных асабовых канан1ч-ных 1ыёнау а суадносных з 1м1 прозв3.шчау ляжаць асабовыя аыёны праваслаунага 1 катал1цкага календароу (Багданы. ДзяыгдаУшчына, Засам^, Таыашоука. Яцкав1чь0.

Адг1дран1ицчньщ 1 адайкан1м1чньм утварэнн1 разам складаюць тольк! 5,3$ ад агульнай колькасц1 задиксаланых айконзма.у:

> - 12 - / >

КАМЕНКА Бр., Кобр. - р. Каменка, МУХАБЕЦ Бр. - р. Мухавец, БЕДАН

Кам. - р. Белая; Агар^днака Падбельок1я Кам. - суседн. в. Падбе-ла, Булька ЗастаУская Вр. - суседн. в. Заставе.

У мощных адносзнах айканамая Пабуиа захорае бедэруск1я асабл1васца, таму натуральна кладзецца У агульную айканамачную с1стэыу Беларусь Але пры гэтым можна вылучыць пэУную частку наз вау паселашчау, якая Цпксуе украанская 1 польская моуныя рысы, Украаназмы адзначаны только на фанетычным узроУна, як вынак пра накнення Украанск1х элементаУ у беларуская гаворк1, што пэУньш чынам адб1лася на айканамаа /перавакна на неафацыйных варыянтах назваУ/: Ош/сковычы. Горахово. Бальск. Баркы. Выль/чковычы, д/-вын, З^булоте.

Поу>ок1 уплыу праяУляецца на Ус1х мощных узроУнях: леечным /Плянта, Кл^штар, В;/лька. Мазур^/ фанетычным. /Збураж. Врэст. К^ндыса/, словаутваральным /Дяхчыцы. Мышчыцы, Корчыцы. Ацяч^зна. д6уб1зна/. Гэта тлумачыцца геаграфачным суседствам, эканамачныма культурныма \ моУныы1 сувнзяма пам!ж беларусама 1 палякама.

У другам раздзеле "СловаУтварэнне айконакаУ" праведзены структурна-словаУтваральны анал1з айкон1маУ па словаутваральных тыпах, вызначана лрадуктыунасць розных спосабаУ утварэння назваУ паселашчау.

Айкон1мы Пабужжа у структурных адносанах падзяляюцца на тры трупы: простыя, складаныя, састауныя. Пераважаюць простая найыен н1 /у форме назоУн1к^ ц1 субстант^ваванага прыртна.ка/: Балота. Б</рк1. Ветчина. ВярхЗ.. Горы, Кляцашча, Панасюк^; Белае, Байская. Макольскае.

Пры класафакацьа назвау пасел1шчау брауся пад увагу така крытэрый як л1к айконама, пакольк1 у складзе словаутваральнай структуры тапонамау /найперш айкон!ыаУ 1 гщюнаыаУ/ ушекс!я страц1ла апвлитыуцую функцию граматычнага паказчыка адз1нкавас-ца з мнокнасц1 а часцей за Усё не выдзяляецца як асобны структур ны элемент, а разглядаецца як элемент тапанамачнага фарманта /-оУка, -еука, -шчына, -¿чы, ацы/ ц1 як носьб1т чыста тапан1м1ч най функцьи /касты - в. на рацэ а адзаньш мастоы праз.яе; Горко.-в. каля тары/. Больш таго, адзаночналакавыя а множнал1кавыя айко намы розняцца прынцыпам1 наьинацыа.

Сярод простых назваУ у форме адз1ночнага лаку пашыраны бяз аф1ксныя утварэнна (23% ), якая не ыаюць у сваёй структуры спецы яльных тапан1мачных вфаксаУ, а узнакл1 у вынаку пераасэнсавання агульньк ц1 Уласных амёнау. Айконамы, утвораныя семантычным спо-сабам, могуць суадносацца як з невытворныы1 /Тута. Калон1я.

/ - 13 - , / , ,

Лука/ так 1 з вытворньша асновам1 /Дубровка. Гаралзец. Каменка.

РУдка/.

Да бязаф1ксных таксама аднесены найменн1 паселз.шчау, што Узнакл! на базе адяосных а якасных прыметнакаУ у вынаку ах субстантивации Грушава, Лапава. Заазёрная, фруктшщ, Бярозна. Чар-ночна, Глыбокае, Плбскае.

Снрод айконамаУ, утвораных шляхам а^аксацьЦ £х 21,5% ад агульнай колькасц1 назвау), вылучаюцца суф1ксальныя, прэф1ксаль-ныя 1 прэф1ксальна-суфаксальныя найменна. Пераважаюць суфаксалъ-ныя утварэнна (17,3^ ад усёй колькасца простых айкон1маУ у форме адзаночнага лаку).

Найбольш распаусюджаньт а прадуктыуным1 з'яУляюцца суф^Дксы: -аука (-оука) /Бяр<(заУка. Капарика, ЛяплеУка. ХмядеУка. КсЛнаУ-ка^ -аца (-ыца), -н1ца /Быотрыца. Зелянаца. ныаца. РакатнШа.Су-шь(тнаца^, ~1н (-ын) /Вс/учын, Зб^н1н, Кара л он, Щхалдн/. -шчына, -аушчына (-оушчына) /БаляУшч^на. ДзямадаУшчына. Камар^Ушчына. ПаУлюк&Ушчына/. ~1шча (-ышча) /Га рохав ашча, Дворыича, Мачул1шча. Ст^вашча/. Давол1 значную трупу (52 назвы) складаюць айкон1мы з фармантам1 -ава, -ова, -ева,(-ёва), якая дубл1ругоць прыналежныя прыметнакз: Абрёшава, Даы^чава, Ступачава; Антанта, Мелянькбва. Сычева;Др^нева. К^шалева. Л^шнева: Бялёва. Хыялева, Чарнёва.

Прэф1ксальныя айкон1ыы ) прадстаулены структурай "прэ-

факс + апелятыУ": Загар^, Задзерць, Закай, Замаст</к. Прэф1к-сальна-оуф1ксальныя наймешь (0,3£) утвораны па мадэл1 "прэфо.кс + аснова апелятыва + суфакс дзе прэф1ко мае прасторавае

значэнне, а оуйдкс -¿е - значэнне ыесца: З^балацце. Задв</р"е. За-р^чча, Падбалоцце. Падл^ссе, ПадлУтаа. Генетычна прэфаксальна-су-$1ксальныя айкон1мы Узыходзяць да прыназоУн1кава-аыенных канст-рукцый (Забяр^ззе - за бярозаы!, Заш/оце - за мастом, Падр/чча -пад ракой).

Для словаутварэння айконамау Пабужжа адну са спецыф1чньк рыс складае мадэль Яйггй&а. 8? ), у складзе якой

вылучаюцца структурный разнаваднасц1: а) айкон1ыы %лекс1йнага Утварэння; б) айкон1ыы суф1ксальна-флексайнага Утварэння. Найболь-шае пааырэнне ?^аюць назвы населеных пунктау, утвораныя пры дапаыо-зе щлекс;И, якая з'яуляец^а сродкам айкан1н1зацы1 апелятываУ 1онз-мау: Горк1, Асз^ка, Нцька, Сцяп^нка.

У залежнасца ад лексачнага значэння утваральнай асновы ^лек-сайныя айкон1мы падззлены на тры па^групы: а) утвораныя ад апелятываУ (о£?гны. Дварць}. §апрУды. Пяска. С ((сны); б) утвораныя ад уласных асабовых кананачных аыёнау (Багдань(, Ьакс1мы. П</цьк1):

л) утвораныя ад дахрысцэ.янск1х ¿м^нау, амё^ауниянушак, проава-шчау апелятыунага паходжання (Бялгчка, Кук1, Но^Ш, Шумак!).

Да су<рксальна-$лекс1Йных утварэнняу нэлежаць айконаыы, у як!х у вын1ку працяглага ужывання у айканыш суфакс 1 ^лекс1я множнага л1ку зраслася а утвзрыл1 непадзельны айканШчны фар-мант. Да такога тыпу утварэнняу адносяцца найменн1 з фарыантаы1 -1чы, -овачы, -ев1чы, ~1цы(-ыцы): Б^бгчы, Еярх^вачы. Гул^в1чы, Дзям^нчыцы; -ауцы(-оуцы), -еуцы(-эуцы): Бабр&цы, Сяменауцы, К1-сял^.уцы; -аны(-яны): Ьугл^ны, Ыакр</ны; -ашчы: Гл1н1шчы, Мка-в1шчы; -ашк1(-ошк1): Лю^ша, Мт^шка.

Адносна невялакую трупу (12,5£ ) у огульный балансе айкан1-ыП Пабужжа складаюць састауныя найненна. Пераважаюць словазлу-чэннЛ, у якIX атрибуты,? ста1ць у прэпазгцыа дз субстантыунага каыпанента а пасля яго: Г^лы Баро'к, Ьял1К1 Ле'с, нал&я Кавярдз^-К1. Адзначаны словазлучэнн1 1 з адваротныы парадкаы слоу: Пад-л?ссе, Радвсш1цкэе, Буда Лашуцкая, Друока БзгуслэУская. У дасле-даванна класа^кацыя састауных айконаыау дадзена у залежнасц1 ад лексз.ка-граыатычаай характарыстьша каыпанентау.

Да непрадуктыуных тыпау утварэння айкон1ыау на даследуемай тэрыторы1 аднос1цца складанне. Таыу 8йкон1иы-каыпаз1ты складаюдь усяго ад агульнай колысасц! назвау: Ваукаст^вец, Верха лессе, Малар^та, Старад/бцы.

У заключэнн1 падводзяцца вынШ даследавання. Параунальны аналаз словаутварэння гадрон1мау 1 аЙкон1мау Пабужжа дае падста-вы зрабаць наступныя вывады.

У працэсе фарм1равання айкан1ыИ X Г1дран1ыИ Пабужжа вы-яуляюцца як агульныя, так 1 спецы$1чныя рысы.

Утварэнне найыенняу Г2драаб"ектау 1 населеных пунктау да-нага рэг1ёну адбывалася а адбываецца у здэнтычных моуных, са-цыяльна-эканаьачных, культурных уыовах. Гэтым, як прав1ла, абу-моулена наяунасць агульных рыс, характерных для розных таланами чных класау.

Агульнасць праяуляецца У тыы, што працэсы наманацыа у айка-Н1М21 1 г1дран1Ып не ¿заляваныя, а паыаж увесь час адбываецца узаеиадзеянне 1 узаеиапрзнакненне, пры тыы, што кожнаыу з 1х уласцавы свае андывмуальныя аоабл1васца. Назвы розных тада-наыхчных класау давол1 цесна узаемазвязаны, I, узятыя разам, складавць с1стэму уласных геагра^чных найменняу Пабужжа, памаж адз5.нкаы1 якой устанаул1ваюцца шыатлШн 1 разнастайныя адносаны.

У шырок!М сэнсе слова агульнасць прасочваецца на лекс1ка-

семантычным узроуна: 1 айкан!м1я, 1 гадран1м1я складваецца на базе адных 1 тых жа лекс1чных элемента,? — апелятывау 1 он1мау.

Пры больш ка канкрэтлоШ ладшгедйе аказваецца, што аснуюць пэуныя ирапорцыа у выкарысташЦ тых да ¿ншых труп лекс1к1, тых Ц1 шшых анамастычных класау, апелятыуных 1 анамастычных сродкау, у адборы 1 характары апелятыуных асноу, у граматычным афармленна 1 г.д.

Разам з тыы, айкон1мы а гадронамы розняцца прынцыпам1 на-манацыа. Так, напрыклад, кал1 у аснове назвау водных аб"ектау найчасцей ляжаць фаз1ка-геаграф1чныя панящц, то у аснове назвау пасел1шчау — словы, як1я абазначаюць панядца, звнзаныя з прак-тычнай дзейнасцю чалавека. Так1м чынам, айкан!м1я, у параунанн! з гадран1маяй, носаць больш выразны сацыяльны характар.

Спецыф1ка наз1раецца пры вызначэнн1 суаднесенасц! пам1ж апе-лятыунай а анаыастычнай лексакай, якан была выкарыстана у якасц1 утваральнай базы уласных геаграф1чных назвау вывучаеыай тэрыто-ры1. Тая б0# ад агульнай колькасца г1дрон1мау складаюць водныя найменн! апелятыунага паходжаиня, тады як у айканамН перавана-юць аданамастычныя утварэнн: (58%).

Лк вынак узаекадзеяння назвау двух тапанамачных класау з"яуляецца наяунасць акан1м:п, якая ставаць пытанне, што ад ча-го утварылася: назва пасел1шча ад назвы рак1 Ц1 наадварот. Ад-назначна сказаць давола цяжка, чаму ёсць аб"ектыуныя прычьшы: адсутнасць надземных ранн!х пасьмовых крьшц, як1н б дДксавал1 тапстмы даследуемага рэгаёну; мноНя водныя аб"екты з цягам часу перасыхааць, знакаюць, мяняюць рэчыыча, набываюць новыя най-менн!. Таму часта пры высвятленн1 пытання, якая ж назва паслужы-ла зыходнай, асноуным крытэрыем выступав семантычны.

У ходзе лекс1ка-семантычнага анал1зу айкан1М1Чнага 1 г!дра-нзМчвага матэрыялу Пабумжа было выяулена, што У пераваинай большая выпадкау першасным элементам з"яуляецца назва аоднага аб"-екта. Так да адгадран1м1чных нама аднесены айконамы, як1я па структуры цалкам супадаюць з назвама рэк 1 азёр, на берагах як1х размешчаны данын пасел1шчы, як!я у сваёй аснове маюць пдрана-м1чныя прыкметы, характарызуюць г!драаб"ект (указвааць на колер, смак, тэмпературу ва^ы, на характар цячэння, асабл1васд! дна, канф1гурацыю): Зелянща, Лазща, Камянка, Пясчатка; да нк1х хаци 1 не выяулены пдран1м1чныя адпаведнак1 У даследуемым рэг1ёне, аднак для 1х знойдзены суадносныя Г1Дрон1мы на тэрыторьи Бельрус1.

У структурна-словаутваральным аспекце удзельная вага а гуль-

них для айканамаа а гадракамП Пабужжа рыс значна меншая, чым у лекс1ка-семантычным плане.

Сярод словэутваральных тыпау у дэльш пераважае бяза^аксны. Але сярод бяза^ксных утварэнняу у айкан1мП пашырана множнал1-кавая ыадэль, а у МдранамН — адз1ночнал1кавая. Мадэлъ назьа-субстьнтиваваны прыметнак у асноуным характэрнан для гЛдранаыН (Глыб</ке, Чо£ная).

На другим месцы па колькасца утварэнняу у айканамаа 1 гад-ранаыаа Пабужжа знаходзацца афз.ксальны тип. Абсалютная большасць афаксальних назвау абодьух тапанШчных класау утьорзна суудк-сальным спосабам. Агульны характар маюцьмадэл1 з фаршнтама: -ка, -аука(-оука), -еука, -аа(-ын), -ана(-ына). Да спецыф1чна пдранамачных можна аднесц1 аваксы: -аца(-ыца), -н1ца, -анка (-янка), -анка. У а{армленн1 названых суфаксау заддксаваны 1 айконаыы, аднак у большасц1 выпадкау назвы паселашчау выступаюць другасньша утварзнняы1 у адносз.нах да пдронамау ц1 з"яуляюцца вынакаы узаеыадзеяння айкан1мачных а гадранаыачных асноу. Айка-наьия Пабужжа таксама мае уласны 1нвентар словаутваральных срод-кау: суф!ксы -ск, -шчына, -аушчына(-оушчына), -ец(-эц), -доль; мадэла мнокнага.лаку на -ачы(-ыцы), -ав1чы(-овачы), -ацы(-ыцы), -ауцы, -аны(-яны). Трэба адзначыць, што асобныя фарыанты 1 падала могуць узаемадзеШпчаць, пераходза.ць з аднаго класа у друга, змяняючы пры гэтым прадуктыунзсць. Накарунак развацця словаутваральных мадзлей абуыоулены унутраным1 патрабаванняыа класа.

Узаемадзеянне пам1ж геаграфачньт назвэма разнатыпных аб"-ектау праяуллецца а на структурным узроуна. Аналаз словаутвараль-най будови гадрон1мау а айконамау дапамагае пры вызначэнна хра-какагачнай паслядоунасца узнакнення генетычна звязаных назвау рзк 1 паселашчау. Так структ;/ра найменняу многах водных аб"ектау (пераважна невял1ках) указвае на тое, што даныя гадрэаб"екты атрыыала свае назвы па назвах населеных пунктау, каля яках зна-ходзяцда. У абсалютнай болыиасца яны афорылены су^ксаьа -ска (-цк1), -ская(-цкая), -скае(-цкае), -ка, якая дал^чаюцца да ас-новы-айконама (в.Шшала — р.Шыкалавська, в.Селяха — воз.Селя-хс/ускае, в.Пажэжын — р.Паж^жьШка).

Адным са.спосабау пазбёгнуць аыанамИ паыаж гадронамаы1 а айкон1ши1 Зяуляецца змяненне словаутваральнай будови аднаго з ах: р.Чэрня-— в. Ч^на, р. Белая — в. Бельск, р. Л^тая — в . Л к/та).

У моуных адносанах састэма слова,Утварэння уласяых геагра-

удчных назвау Пабужжа у сваей аснове — уласнабеларуская. Наяу-насць мшаыоуных элементау (пераважна польских а укра1нск1х) абу-моулена галоуным чынаы геагра^Дчныы суседствам тэрыторый 1 скла-дае зус!М ннзначны працэнт.

Асноуныя палажэнн! дысертацьи выкладзены у наступных публа,-кацыях:

I. Смаль Н.Р. Назвы рэк 1 азёр басейна Заходняга Буга (лек-с1ка-семантычны аспект// Матэрыялы рэспублаканскай навуковай кан-ферэнцыЗ.: Рэпянальныя асаблавасц! Берасцейска-Щнскага Палесся У мове, фальклоры 1 латаратуры. - Брэст, 1994. - С. 97-99.

2. Смаль Н.Р. Пдран1м1я басейна Заходняга Буга// ВесгЦ Ан Беларуси. Серыя гуман а тарных навук. - Мэ.нск: Навука а тэхн1ка, 1995, 2. - С. 116-121.

3. Смаль Н.Р. Характэрныя асабл!васц1 айканамП Пабужжа// Единство восточнославянских народов: прошлое, настоящее, перспективы. Материалы научной конференции. - Гомель, 1995. - С. 162163.

Р Э 3 Ю М э

СМАЛЬ Наталля Раманауна

ИдранШя 1 айкан1ы1я Пабужка.

Праблема узаемадзеяння

Ключавыя словы: айкан1м1я, айконак, анамастыка, апелятыУ, пдранЗМя, гадронаы, лекс1ка-семантычны анализ, лекеака-семан-тычны разрад, лекехчная асяова, матывацая, он1м, прынцыпы намйа-цы1, семантыка асноу, словаутваральная мадэль, словаутваральны 'тыл, структурна-словаутваральны анал1з, тапан1м!чная аман1м1я, тапанамачныя класы, тапан1и, утваральнэя аснова.

У дысертацыйнай працы "Гадран1ы1я 1 айканам1я'Пабунна. Праблема узаемадзеяння" на лекс1ка-сеыантычньш 1 структурна-словаутва-ральныы узроунях праводзацца супастауляльны анал1з пдронамау 1 айкон1мау Пабужка, выяуляецца агульнае 1 адрознае у працэсе ¿х утварэння, вызначаецца характар узаемауплыву 1 узаемасувяза па-маж ам1.

На лекеака-семантычным узроун1 даецца характарыстыка айкон1-маутваральных 1 г1дрон1маутваральных асноу, тых лекс1чных рэсур-саУ, якая паслужьш матьшавальнай базай для фармаравання назвау двух тапан1м1чных класау.

У структурна-словаутваральньш аспекце даецца клас1фздацыя ГйДрон:ма.У 1 айконамау па словаутваральных тылах, вызначаюцца сродка г спосабы, пры дапамозе як1х утвораны элементы абедзвюх тапан1м1чных с1стэм Пабунжа, а таксама прадуктыунасць розных спо-сабау утварэння айконамау 1 гадрон1мау.

Атрыманыя вын1к1 могуць знайсца прыыяненне у даследаваннях па анамастыцы, дыялекталогИ, г1старичнай лекс^калогИ, а таксама у практыцы складання гадранаыачнага 1 айкан!!/лчнага даведнз,-кау, анамастычнага атласа, геаграф!чных карт.

РЕЗЮМЕ

СМАЛЬ НАТАЛЬЯ РОМАНОВНА

Гидронимия и ойконимия Побужья.

Проблема взаимодействия

Ключевые слова: ойконимия, ойкочим, ономастика, апеллятив, гидронимия, гидроним, лексико-семантический анализ, лексико-се-мантический разряд,лексическая основа, мотивация, оним, принципы номинации, семантика основ, словообразовательная модель, словообразовательный анали, топонимическая омонимия, топонимические классы, топоним, производящая основа.

В диссертационной работе "Гидронимия и ойконимия Побужья. Проблема взаимодействия" на лексико-семантическом и структурно-словообразовательном уровнях проводится сопоставительный анализ гидронимов и ойконимов Побужья, выявляется общее и специфическое в процессе их образования, определяется характер взаимовлияния и взаимосвязи между ними.

На лексико-семантическом уровне дается характеристика ой-конимообразующих и гидронимообразующих основ, тех лексических ресурсов, которые послужили мотивирующей базой для формирования наименований двух топонимических классов.

В структурно-словообразовательном аспекте дается классификация гидронимов и ойконимов по словообразовательным типам, определяются средства и способы, при помощи которых образованы элементы обеих топонимических систем Побужья, а также продуктивность различных способов образования ойконимов и гидронимов.

Полученные результаты могут найти применение в исследованиях по ономастике, диалектологии, исторической лексикологии, а также в практике составления гидронимического и ойконимического справочников, ономастического атласа, географических карт.

SUMMERY SMAL. NATALYA ROMANOVNA

Hydronymy and Oiconymy of Pobuzhie Problem of Interaction

Key words.- oiconymy. oiconym. onomastology. appellative, hydronymy, hydronym, lexical and semantical analysis, lexical and semantical group, lexical stem, motivation, onym, principles of nomination, stem semantics, word-productive type, structural and word-productive analysis, toponimical homonymy, toponymical classes, toponym, productive stem.

The thesis "Hydronymy and Oiconymy of Pobuzhie. Problem of Interaction" presents a comparative analysis of hydronyms and oiconyms of Pobuzhie on two levels: lexical and semantical and structural and word-productive. The thesis alBo reveals the common and the particular in the process of their appearance and defines the nature of their interrelations and interaction.

A characteristics of oiconym and hydronym-productive stems is presented on a lexical and structural level. The stems are the lexical resources that served as a motivating basis to form the names within the two tomonymical classes.

A classifical of hydronyms and oiconyms by word-productive types is presented in a structural and word-productive aspect, means and ways are defined that are used to form the elements of the two toponymical systems of Pobuzhie, as well as the productivity of various ways of forming oiconyms and hydronyms.

The results obtained can find use in researches in onomastology, dialectology, historical lexicology as well as in practical work on compiling hydronymical and oiconymical reference books an onomastological atlas and geographical maps.